Instytut Rozwoju Sub Spoecznych w Warszawie. Role i zadania grup samopomocowych w Orodku Pomocy Spoecznej. Jolanta Rostek

Transkrypt

1 Instytut Rozwoju Sub Spoecznych w Warszawie Role i zadania grup samopomocowych w Orodku Pomocy Spoecznej. Jolanta Rostek Warszawa 2005

2 Spis Treci Spis Tre ci...2 Wst p....3 Samopomoc w uzale nieniach....4 Pomoc profesjonalna a samopomoc podobiestwa i ró nice....5 Grupy ich wykorzystanie w pracy socjalnej...6 Poj cie potrzeby Znaczenie grup w zaspakajaniu potrzeb...9 Poj cie samopomocy Grupy samopomocowe w Gminnym Orodku Pomocy Spo ecznej Liw...16 Zako czenie...20 Bibliografia

3 Wstp. Kady czowiek w cigu swojego ycia naley do niezliczonej iloci grup spoecznych, np. (rodziny, grupy koleeskiej, rówieniczej, zawodowej, szkolnej). Nasze funkcjonowanie jest nierozerwalnie zwizane z przynalenoci do wielu grup. Grupy s si dla tworzcych je ludzi, dostarczaj emocjonalnego wsparcia. S najskuteczniejszym sposobem oywiania rodowiska, rozwizywania jego problemów oraz zaspakajania rzeczywistych potrzeb mieszkaców. Dziaanie grup jest bardzo dobrym sposobem na aktywizowanie ludzi i wczanie ich w rozwizywanie swoich problemów. Podstawowe rodzaje grup to: - grupy samopomocowe, zoone z osób, które borykaj si z podobnymi problemami, tego rodzaju grupy nie s prowadzone przez wykwalifikowanych terapeutów, czsto liderem jest osoba dotknita tym samym problemem - grupy terapeutyczne, maj za zadanie uatwi ludziom rozwizywanie problemów wobec których okazali si bezradni, potrzebuj fachowej pomocy, aby osign zmian, grupy te prowadzone s przez wykwalifikowanych terapeutów - grupy edukacyjne su wyposaeniu czowieka w wiedz i umiejtnoci, których mu brakuje, a które chciaby posiada - grupy zadaniowe zoone z ludzi, którzy chc podj dziaania na rzecz rozwizywania wspólnego dla nich problemu spoecznego W Polsce sabo znane i doceniane jest tworzenie grup samopomocowych jako skutecznej metody rozwizywania problemów jednostek. Uwaa si, e do inicjowania takich grup potrzebna jest wykwalifikowana kadra. Patrzc na przykady z Niemiec czy Stanów Zjednoczonych, gdzie ruch samopomocy jest bardzo rozwinity, widzimy e jest to bdne mylenie. Np. w Niemczech pracownicy socjalni inicjuj i pomagaj stworzy grup, a czonkowie grupy prowadz j samodzielnie. Sama grupa jest odpowiedzialna za swój rozwój i to w jaki sposób bd sobie pomaga. Czonkowie grupy, którzy przychodz ze swoimi problemami i dowiadczeniami najlepiej wiedz jaka pomoc jest im potrzebna. Bdc w grupie kady czowiek ma poczucie, e nie jest sam, e s inni z podobnymi problemami. Zdarza si e problem jaki chce rozwiza grupa wymaga porady specjalisty, wtedy mówimy o grupie wsparcia, gdzie wkracza profesjonalista. Obecnie w Polsce powstaje coraz wicej takich grup, skupiajcych kilka tysicy osób co wiadczy o tym, i istnieje spoeczne zapotrzebowanie na tego typu dziaania. Samopomoc okrelamy jako wzajemn pomoc, która istnieje w yciu ludzi od zawsze. Kiedy, polegaa ona na pomocy w przetrwaniu sabszym, niepenosprawnym czonkom spoecznoci. Pojcie samopomocy uywane w pracy socjalnej czy terapii uzalenie dotyczy wymiany informacji, w jaki sposób mona radzi sobie z okrelonymi problemami, tworzeniu poczucia wzajemnego wsparcia wród czonków grupy, w tym równie wsparcia materialnego oraz poczuciu, e nie s osamotnieni w przezwycianiu swoich trudnoci yciowych. Gówn rol peni tu osoby silniejsze, lepiej radzce sobie z trudnociami. Ich dowiadczenia i umiejtnoci s przykadem dla innych. Przez samopomoc rozumie si pomoc bez udziau profesjonalistów, któr ludzie dotknici podobnymi problemami, dostarczaj sobie wzajemnie. O samopomocy moemy mówi ju w historii czarnej spoecznoci. Benjamin Hooks, wiele lat temu stworzy Narodow Organizacj Czarnych (NBO), zadaniem której bya wzajemna pomoc Afroamerykanów, wykorzystujc do tego wasne zasoby. Termin samopomocy pojawia si równie w rozwoju ruchu kobiecego oraz ruchu na rzecz równouprawnienia niepenosprawnych. 3

4 Rozpowszechni si w pomocy wzajemnej alkoholików. Bazujc na dowiadczeniach grup AA, ludzie borykajcy si z rónymi problemami zdrowotnymi, emocjonalnymi, którzy nie widzieli poprawy swego stanu korzystaj c z pomocy specjalistów, zaczli tworzy podobne grupy. Wystpuje równie inne znaczenia samopomocy, które kojarzone jest z dziaalnoci organizacji pozarzdowych, majce na celu rónego rodzaju dziaalno ludzi w zakresie uzupenienia dziaa organów wadzy oraz instytucji sucych zaspakajaniu potrzeb spoecznych. Po roku 1989, moemy zauway szybki wzrost liczby organizacji pozarzdowych, jest to wyraz rozwoju samopomocy i samoorganizacji spoecznej. Stowarzyszenia i fundacje zrzeszaj ludzi, którzy podejmuj dziaania na rzecz rozwizywania konkretnych problemów spoecznych. Kada organizacja tworzy swoj misj, która odzwierciedla motywy dziaania jej czonków. Budujc spoeczestwo obywatelskie musimy angaowa si w dziaalno spoeczn, która uczy nas dobroczynnoci czyli samopomocy. Poprzez to ludzie bd zdolni sami rozwizywa wikszo swoich problemów. Samopomoc w uzalenieniach. Samopomoc bardzo silnie ujawnia si w walce z uzalenieniami. Wyróniamy uzalenienie proste i zoone. Proste to takie, które poprzez kad substancj moe doprowadzi do silnej zalenoci fizycznej, godu i gwatownej reakcji na odstawienie. Np. chorzy, którym podaj si morfin aby umierzy ból, popadaj w uzalenienie od tego leku. W uzalenieniu zoonym substancja uzaleniajca ma dla jednostki gbsze znaczenie i jest bardziej oporna na zmian. Zostaje przyjta jako wzorzec zachowa. Do uzalenienia zoonego dochodzi wtedy, gdy stosujemy jak substancj dla zmiany nastroju. Poród osób uzalenionych od alkoholu moemy wyróni, osoby wymagajce intensywnego programu pomocy lub pomocy profesjonalistów (uzalenienie zoone) oraz takich, którzy potrafi zmieni swoje zachowanie bez pomocy specjalistów (uzalenienie proste). W pierwszym przypadku wydaje si, i samopomoc miaaby niewielkie znaczenie, gdy przy tego rodzaju uzalenieniu konieczna jest detoksykacja i pomoc specjalistów. Jednak udzia w grupie samopomocowej daje poczucie, e osoba nie jest osamotniona, e s inne osoby borykajce si z takim samym problemem osobie uzalenionej do powrotu do zdrowia potrzebne s przede wszystkim inne osoby uzalenione-ludzie, którzy sami, na podstawie wasnych dowiadcze, zrozumieli, na czym polega problem i obrali drog dajc nadziej na czciow choby kontrol nad chorob. 1 Ruch samopomocowy AA zosta zapocztkowany w 1935r. w Stanach Zjednoczonych przez dwóch alkoholików, metoda ta okazaa si tak skuteczna i, rozpowszechnia si w 160 krajach. Obecnie s to najprniej dziaajce grupy samopomocowe. Osoby uzalenione s ekspertami w dziedzinie uzalenie, s kompetentni do udzielania porad innym dotknitym podobnym problemem, poniewa wiedz najlepiej czym jest naóg i jego pokonanie. Czonkowie grup samopomocowych poprzez pomaganie innym zwikszaj wiar w siebie, co poprawia im samopoczucie. Najwaniejszymi czynnikami odpowiedzialnymi za skuteczno grup samopomocowych jest wsparcie emocjonalne, wspólne dowiadczenia, otwarto, wzbudzanie nadziei, poznawanie umiejtnoci radzenia sobie z problemami a take samorealizacja. 1 Frank Riessman David Carroll Nowa definicja samopomocy, Panstwowa Agencja Rozwizywania Problemów Alkoholowych, Warszawas, s. 27 4

5 Pomoc profesjonalna a samopomoc podobiestwa i rónice. Pomoc profesjonalna opiera si na wiedzy i naukowej metodologii, podlega kupnu i sprzeday. Wsparcie jakie daj grupy samopomocowe jest darmowe, opiera si na dowiadczeniach ludzi, którzy zetknli si z danym problemem. Nie podlega ograniczeniom czasu, miejsca czy formy. Profesjonalici oraz ludzie prowadzcy grupy samopomocowe powinni ze sob wspópracowa aby wiedza profesjonalistów i ich praktyczne dowiadczenia skuteczniej pomagay ludziom w przezwycianiu trudnych sytuacji yciowych. Profesjonalizm cechuje nacisk na konieczno ochrony wiedzy i praktyki profesjonalnej przed osobami z zewntrz i nieprofesjonalistami, osobami bez dyplomów i licencji. Stosowany jest rygorystyczny system kontroli, decydujcy o tym kto jest uprawniony do wykonywania zawodu. W relacji klient profesjonalista wadz ma profesjonalista, klient ma si uczy, leczy co zrozumie i poprawi. Profesjonalista ma dystans do emocji jakie towarzysz w pracy z klientem. Samopomoc czerpie swoj si z dowiadcze klientów, pynie z serca i osobistego kontaktu z problemem. Natomiast wiedza profesjonalna opiera si na badaniach, obserwacjach i analizach dowiadcze innych ludzi. Profesjonalici, promuj swoj wiedz, jednak nie rozdaj jej za darmo tak jak osoby z grup samopomocowych. Np. terapeuci przyjmuj opaty za jedn godzin pracy z klientem. Dzieje si tak, e profesjonalici sprowadzaj pomoc ludziom do wzrostu wasnych dochodów, pomagaj wikszej liczbie osób powicajc im mniej czasu, poprzez skracanie czasu trwania terapii. Samopomoc jest skoncentrowana na kliencie oraz na jakoci pomocy jakiej mona udzieli osobie potrzebujcej. Wstp do grupy samopomocowej jest wolny, nikomu nie zabrania si przyjcia, panuje zasada tolerancji, dopuszczajca wszystkich do gosu. Ruch samopomocowy proponuje nowe rozwizania, modele i techniki aby praca grup bya sprawniejsza i nie powodowaa chaosu, denia do nikd, jak zdarza si czasami, gdy grupa nie ma lidera, czy osoby prowadzcej. Dla osób znajdujcych si w potrzebie najlepszym rozwizaniem byoby gdyby profesjonalizm i samopomoc znalazy paszczyzn porozumienia. Obie formy maj suy pomocy ludziom, cho s odmienne co do form i metod, nie wykluczaj si nawzajem, a nawet czasem si uzupeniaj. Takie uzupenienie moemy zauway w pracy grup AA, gdzie razem z lekarzami pracuj trzewi alkoholicy w charakterze instruktorów. Obecnie obserwujemy, i coraz czciej profesjonalici zachcaj klientów do korzystania z grup wzajemnej pomocy. Czasem przekazuj swoj wiedz, prowadz szkolenia, peni funkcj ich doradców. Np. w leczeniu chorób psychicznych lekarze sami proponuj tworzenie grup samopomocowych. Partnerstwo pomidzy ruchem samopomocy a profesjonalistami przejawia si poprzez planowanie bada nad grupami i ocen ich wyników, prowadzeniem obserwacji i udzielaniu konsultacji, wygaszaniu odczytów. Najlepiej byoby gdyby profesjonalici stali si zewntrznym ródem wsparcia dla grup. Zaopatrywaliby grupy w niezbdn literatur, materiay naukowe, pomoc w organizowaniu struktur. W niektórych dziedzinach opieki zdrowotnej wspó praca ruchu samopomocowego z profesjonalistami zaowocowaa powstaniem ksiek, kaset szkoleniowych, wspólnych programów komputerowych, konferencji. Efektem wspópracy tych dwóch form pomocy bdzie lepsza skuteczno w dziaaniach na rzecz rozwizywania problemów ludzi. 5

6 Grupy ich wykorzystanie w pracy socjalnej Metoda pracy grupowej jest to jedna z metod pracy socjalnej, która zostaa wprowadzona do praktyki socjalnej w latach trzydziestych dwudziestego wieku. Mimo do dugiej ju jej historii, na gruncie polskim jest to metoda raczej rzadko stosowana i mao doceniania przez pracowników socjalnych. Grupy a zwaszcza samopomocowe maj due znaczenia w yciu czowieka oraz dziaaniach socjalnych. Ju w roku 328 p.n.e. Arystoteles sformuowa zasad spoecznego oddziaywania i przekonywania, uznajc, e czowiek jest z natury istot spoeczn jednostka, która z natury, a nie przez przypadek yje poza spoecznoci, jest albo kim niegodnym naszej uwagi, albo istot nadludzk. Spoeczno jest w naturze czym, co ma pierwszestwo przed jednostk. Kady, kto albo nie potrafi y we wspólnocie, albo jest tak samowystarczalny, e jej nie potrzebuje i dlatego nie uczestniczy w yciu spoecznoci, jest albo zwierzciem, albo bogiem". 2 Oznacza to, e generalnie adna ludzka istota nie jest w stanie funkcjonowa poza wspólnot ani radzi sobie samodzielnie z zaspakajaniem potrzeb indywidualnych i spoecznych. Czowiek jest istot stadn i jego ycie jest nierozerwalnie zwizane z przynalenoci do wielu najróniejszych zbiorowoci, takich jak: kategorie spoeczne, krgi spoeczne, spoecznoci lokalne, wspólnoty, grupy. Grupa to co najmniej dwie osoby, które w jednym czasie znajduj si w jednym miejscu. Tego rodzaju grup okrelamy jako niespoeczn, przykadem mog tu by np.: pasaerowie jednego przedziau w pocigu, kibice na meczu hokejowym. Z punktu widzenia pracownika socjalnego, czy te animatora dziaaj cego w innej instytucji wiksze znaczenie ma inny rodzaj grup, a mianowicie grupy spoeczne. Z grupami spoecznymi mamy do czynienia wtedy gdy dwie lub wicej osób przebywa w jednym miejscu, w tym samym czasie i pomidzy nimi zachodzi wspódziaanie w zaspakajaniu potrzeb i deniu do realizacji wspólnych celów. Reasumujc pod pojciem grupy spoecznej naley rozumie zbiorowo charakteryzujc si nastpujcymi cechami: skada si z wybranej, ograniczonej liczby czonków (od dwóch do kilkudziesiciu osób), jest wzgldnie trwaa, w odrónieniu np.: od grupy pasaerów autobusu, jest zorganizowana i ustrukturalizowana, poszczególne role jej czonków s wyranie zdefiniowane, zachodz w niej wzgldnie trwae stosunki, czyli interakcje. W przypadku grup spoecznych moemy mówi równie o zasadzie odrbnoci od innych zbiorowoci, co objawia si m.in. w tworzeniu wród czonków grupy poczucia przynalenoci do niej, co jest wyraane najczciej za porednictwem wyrae my" - oni". W literaturze napotykamy na wiele rónorodnych klasyfikacji grup spoecznych np.: 1. ze wzgldu na wielko grupy i zwizany z tym typ wizi czcej czonków wyróniamy grupy: pierwotne skadajce si z niewielkiej liczby czonków bezporednio kontaktujcych si ze sob, majcych fundamentalny wpyw na ksztatowanie si czowieka; na ich poziomie obywa si nie tylko wymiana myli, ale te nawizywane s relacje emocjonalne; do takich grup zaliczamy m.in. rodzin, grupy ssiedzkie, koleeskie, rówienicze; wtórne, to grupy zbierajce si od czasu do czasu, w których wizi wynikaj najczciej z celu, do którego grupa dy, z zada jakie postawia sobie do wykonania; do tego rodzaju grup moemy zaliczy grupy zadaniowe, grupy interesu np.: rada osiedlowa, komitet szkolny. 2. ze wzgldu na struktur : grupy formalne, których dziaanie jest regulowane przez rónego rodzaju przepisy 2 Eliot Aronson - Czowiek jako istota spoeczna", Warszawa 1995r., str

7 prawne (regulaminy, statuty), okrelajce zasady funkcjonowania, odpowiedzialnoci itp., grupy nieformalne, które nie posiadaj oficjalnej i prawnej struktury np.: grupa koleeska, 3. ze wzgldu na cel powoania: grupy ukierunkowane na wykonanie konkretnego zadania, które to zadanie czy ich czonków i nadaje im charakter, grupy ukierunkowane na siebie sam, w których najwaniejsz rzecz jest sprawa bycia z innymi, jako sposób ucieczki przed samotnoci. Grupy spoeczne moemy rozpatrywa w dwóch aspektach: 1. zadaniowym odnoszcym si do tego jaki cel, jakie zadania grupa stawia sobie do wykonania np.: wygranie meczu w przypadku druyny pikarskiej, wychowania dzieci w przypadku rodziny itp.; wymiar zadaniowy wie si z czynnikiem produktywnoci grupy, wyróniamy trzy rodzaje zada : zadania produkcyjne, w których okrelony jest produkt kocowy, jaki ma powsta w wyniku podejmowanych dziaa, np.: grupa podejmuje si naprawy sprztu na placu zabaw, zadania dyskusyjne, w przypadku których trudno przewidzie efekt kocowy np.: gdy grupa podejmuje dyskusj na jaki temat np.: przestpczoci wród nieletnich, nie zawsze moe doj do porozumienia i wypracowania wspólnych wniosków, zadania polegajce na rozwizywaniu problemów, kiedy dan kwesti grupa zajmuje si w cile okrelonym celu np.: sporzdzenie raportu na temat przestpczoci nieletnich, okrelony jest zatem efekt kocowy dziaania grupy, który nie jest jednak jakim konkretnym wytworem materialnym np.: sprzt na placu zabaw, lecz mieci si w sferze idei, 2. spoecznym, który odnosi si do miejsca w grupie poszczególnych czonków oraz wzajemnych zalenoci midzy nimi; wymiar spoeczny zwi zany jest z czynnikiem spójnoci pomidzy czonkami grupy. Wymienione aspekty s ze sob nierozerwalnie zwizane: przy braku spójnoci nie ma praktycznie szans na zrealizowanie zamierzonego celu, gdy raczej trudno skoni ludzi niezwizanych ze sob do poszukiwania najlepszych rozwiza i wspólnej pracy. Natomiast w przypadku, gdy jaka grupa osiga sukces nastpuje wzrost pozytywnych uczu czonków grupy do siebie nawzajem. Kady czowiek w cigu swojego ycia naley do rónych grup spoecznych, czsto ich liczba jest tak dua, e nie sposób nawet wszystkich wymieni. Dlaczego tak si dzieje, e nasze funkcjonowanie jest nierozerwalnie zwi zane z przynalenoci do wielu rónych grup? Odpowied na to pytanie jest stosunkowo prosta, dowiadczenia wielu pokole potwierdzaj, e s one ródem siy dla tworzcych je ludzi, dostarczaj emocjonalnego wsparcia oraz daj moliwo peniejszego i bardziej wszechstronnego spojrzenia na dany problem oraz moliwo zmierzenia si z nim. To wanie grupy dziaajce na rónych polach i w rónych zakresach s najskuteczniejszym sposobem oywiania rodowiska, rozwizywania jego faktycznych problemów oraz zaspakajania rzeczywistych potrzeb jego mieszkaców. Nie ma te lepszych sposobów aktywizowania ludzi i wczania ich w rozwizywanie swoich problemów. Przynaleno do grup jest rodkiem prowadzcym do osignicia celów zarówno indywidualnych, jak i spoecznych. Inicjowanie grup, przystpowanie do grup ju istniejcych jest zawsze zwi zane z indywidualnymi potrzebami czowieka. 7

8 Pojcie potrzeby. Potrzeba to odczuwany przez czowieka brak czego - brak okrelonej substancji, przedmiotu lub osoby. Istota ludzka odczuwajca niedobór lub brak zawsze dy do znalezienia tego, czego jej brakuje np.: spragniony szuka wody, osoba samotna drugiego czowieka. Czowiek w toku swojego ycia uczy si nie tylko rozpoznawania swoich potrzeb, 3 ale te sposobów ich zaspakajania. Ludzkie potrzeby ukadaj si w pewn logiczn sekwencj od potrzeb najniszych do najwyszych. Na dole tej drabiny plasuj si potrzeby fizjologiczne, czyli te zwizane z wszelkimi godami fizjologicznymi (gód, pragnienie, potrzeb odpoczynku, spenienia seksualnego). Po nich pojawiaj si potrzeby bezpieczestwa, a nastpnie cay wachlarz potrzeb przynalenoci, czyli potrzeby uczestnictwa, afiliacji, kochania i bycia kochanym. Gdy wymienione potrzeby zostaj zaspokojone pojawiaj si kolejne zwizane z pragnieniem sympatii, postrzegania siebie jako osoby kompetentnej (potrzeby szacunku), zapotrzebowanie na wiedz (potrzeby poznawcze) oraz pragnienie ycia w harmonii, otaczania si piknem (potrzeby estetyczne). Gdy czowiek jest syty, czuje si bezpieczny, kochany, pewny siebie i twórczy pojawi si ostatnia kategoria potrzeb okrelana jako potrzeba samorealizacji, zwizane poszukiwaniem peniejszego rozwoju swojego potencjau. Potrzeby, zdaniem Maslowa twórcy przytoczonej hierarchii potrzeb, na kadym poziomie s wrodzone, jednak wartoci kulturowe wpywaj na sposób ich wzbudzania i ekspresji. Istotne jest to, e w pierwszej kolejnoci musz by zaspokojone potrzeby lece najni ej w hierarchii, dopiero gdy one zostan zaspokojone 4 zaczynaj pojawia si potrzeby wyszego rzdu. Potrzeby rozumiane jako brak uaktywniaj ludzi, motywuj ich do podejmowania dziaa w celu ich zaspokojenia. W literaturze spotykamy wiele klasyfikacji motywów ludzkiego dziaania, które najczciej uwzgldniaj m.in. osobiste potrzeby, indywidualne cechy osobowociowe, cele dziaania. Niektórzy ludzie podejmuj dziaania w zwizku z potrzeb zaatwienia jakiego okrelonego interesu spoecznego np.: aktywno zwizana z koniecznoci budowy drogi. Inni w wyniku pojawienia si potrzeby poparcia okrelonych wartoci czy te idei np.: organizowanie pomocy na rzecz powodzian. Dla niektórych ludzi motywem do dziaania jest potrzeba kreowania pozytywnego wizerunku siebie w rodowisku. Inspiracj w tym wypadku jest ch zaspokojenia wasnych ambicji, potrzeba samorealizacji. Nieco inn typologi motywacji skierowan na dobro wasne i ogólne przytacza Magorzata Zauska. Wynika z niej, e motywem do dziaania w zakresie dobra wasnego, którego podoe jest natury egoistycznej jest : interes wasny, co oznacza, e dana jednostka podejmuje dziaania w celu zaatwienia spraw osobistych lub dotyczcych jej najbliszego otoczenia np.: ch uzyskania zasug czy te wsparcia psychicznego, zdobywanie dowiadcze, co oznacza e grupy mog by sposobem na zdobywanie nowych umiejtnoci, nawizywania nowych kontaktów z ludmi np.: w przypadku osób biernych zawodowo moe to by sposób na wyj cie z domu i wykazanie si aktywnoci spoeczn zobowizania oznaczajce to, e osoby które w przeszoci dowiadczyy pomocy ze strony innych ludzi odczuwaj potrzeb oddania dugu", czyli poprzez pomoc na rzecz innych chc spaci zacignity dug, potrzeby towarzyskie s zwizane z zapotrzebowaniem na towarzystwo innych ludzi, zagospodarowanie nadmiaru wolnego czasu, co jest szczególnie wane dla osób, które zaprzestay pracy zawodowej, utraciy bliskie osoby itp., rozwój zainteresowa zwizany jest z potrzeb samorealizacji, poprzez rozwijanie swoich pasji, zamiowa, pogbianie wiedzy. 3 Maria Przetacznikowa - Gierowska, Grayna Makieo - Jara - Podstawy psychologii ogólnej" Warszawa 1989r..str Philip G. Zimbardo - Psychologia i ycie" - Warszawa 2002 str

9 W zakresie dobra ogólnego, czyli zorientowanego na drugiego czowieka, motywem dziaania jest: 1.altruizm, czyli kierowanie si w postpowaniu dobrem innych i wykazywanie si gotowoci do powice oraz czerpanie zadowolenia z tego typu dziaalnoci, 2.interesowny altruizm ma miejsce wówczas gdy wyej wymieniony bezinteresowny altruizm zostaje skaony elementami osobistymi, chocia udzia interesu ogólnego jest w tym zwizku wyszy; altruizm interesowny wystpuje w dwóch odmianach: altruizm w interesie zbiorowoci ograniczonej, czyli takiej, która powstaje i istnieje niezalenie od ludzkiej aktywnoci np.; spoeczno mieszkaców, altruizm w interesie zbiorowoci samoorganizujcej si na podou okrelonej potrzeby lub denia, czyli zaley od celowej aktywnoci oraz wiadomych 5 decyzji czonków zbiorowoci. Znaczenie grup w zaspakajaniu potrzeb Jak wiadomo, od najdawniejszych czasów przynaleno do grup umoliwia zaspokojenie indywidualnych potrzeb - zwiksza szans na przetrwanie w sensie fizycznym, psychologicznym i spoecznym. W grupie atwiej nie tylko zdoby poywienie, dach nad gow ale te mona czu si bezpieczniej, pewniej, y spokojniej. Dziki nim moliwe staje si zaspokojenie potrzeb przynalenoci - wizi, mioci, przyjani. Kontakt z innymi ludmi jest szans na zdobycie powaania z ich strony, co ma istotny wpyw na wzrost poczucia wasnej wartoci oraz ksztatowanie lub zwikszenie rónych umiejtnoci, zdobycie wiedzy, niezbdnych informacji, samorealizacj, itp. Jednak, mimo e grupy s kademu czowiekowi niezbdne do ycia i rozwoju, nie dla wszystkich kada grupa jest równie atrakcyjna. Co zatem sprawia, e ludzie do jednych grup si przyczaj inne za odrzucaj? Wizanie si z grupami czsto bywa wyjaniane w kategoriach wymiany spoecznej, dlatego te ludzie dokonujc wyboru grupy rozpatruj to w kategoriach zysków i strat, jakie uczestnictwo w danej grupie moe im przynie. Moemy wyróni sze rodzajów korzyci, jakie moe przynie przynaleno do grupy, s to mio, pienidze, status, informacje, dobra i usugi. Decyzja o przystpieniu do danej grupy podejmowana jest po analizie jej atrakcyjnoci, bdcej wypadkow bilansu zysków i kosztów zwizanych z przystpieniem i pozostaniem w jej strukturach. Bilans jest uzaleniony od oczekiwanych iloci i rodzajów zysków oraz przewidywanych kosztów, jakie naley ponie przystpujc do danej grupy - czas, energia, powicane na jej rzecz zasoby. Inne podejcie do teorii wymiany spoecznej mówi, i satysfakcj i uczestnictwo w grupach naley traktowa jako odrbne elementy. Oznacza to, e mimo tego, e pojawia si zadowolenie z udziau w grupie nie koniecznie powoduje to, e w niej zostajemy i odwrotnie brak satysfakcji nie zawsze musi powodowa odstpienie od niej. Wynika z tego, i stopie zadowolenia i sia przywizania do grupy zale od poziomu porówna, pod tym pojciem mieci si nasze poczucie dotyczcego tego na co w danej chwili zasugujemy. Poziom porówna jest spraw indywidualnych dowiadcze, dlatego te zyski, które dla jednej osoby mog by w peni satysfakcjonujce, dla innej mog by ródem rozczarowania, wszystko zaley od tego co chcemy otrzyma, czego oczekujmy. Deklaracja przynalenoci jest równie zwizana z poziomem porówna dla istniejcych alternatyw. Ludzie s wiadomi nie tylko swojej sytuacji, ale te i moliwych wyborów. Czsto stajemy przed faktem braku wyboru np.: nie majc moliwoci zmiany pracy, decydujemy si na pozostanie w grupie zawodowej, chocia 5 Magorzata Zauska, Jerzy Boczo i inni - Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim", Katowice 1998, str

10 poza rodkami materialnymi udzia w niej nie przynosi adnej satysfakcji, jest raczej ródem goryczy. Alternatywa pozostania samemu czsto powoduje, e pozostajemy w grupie 6 koleeskiej, mimo e uczestnictwo w niej czsto bywa przyczyn smutku. Najczciej wpyw na wybór danej grupy przez poszczególnych ludzi maj nastpujce czynniki: podobiestwo, oznaczajce e najwiksz sympati odczuwamy wobec tych jednostek i grup, które reprezentuj cechy, pogldy zblione do naszych (bycie z osobami podobnymi do nas daje nam poczucie moliwoci uzyskania w razie potrzeby wsparcia z ich strony, wzmacnia przekonanie, e nasz sposób mylenia, postpowania jest suszny, skoro inni te tak si zachowuj ), blisko geograficzna - przebywanie z pewnymi ludmi na tej samej przestrzeni powoduje, e zaczynaj si oni stawa dla nas kim znajomym, bliskim, poprzez co czujemy si na danym terenie bardziej bezpieczni, atrakcyjno fizyczna czonków danej grupy ma czsto decydujcy wpyw na nasze przystpienie do niej; osobom atrakcyjnym zewntrznie przypisujemy same pozytywne 7 cechy np.: serdeczno, poczucie humoru, wraliwo itp. Znaczenie grup w yciu jednostek zostao docenione przez teoretyków pracy socjalnej, co w latach dwudziestych XX wieku zaowocowao wyksztaceniem si na jej gruncie metody pracy grupowej. W poowie lat trzydziestych prac z grup uznano za drug oficjaln metod pracy socjalnej. W literaturze spotykamy wiele rónych definicji tej metody, generalnie zwraca si w nich uwag na to, e praca z grup polega na spoytkowaniu grupy oraz stosunków w niej panujcych dla rozwoju jednostki oraz dopomaganiu grupie w jej rozwoju jako podstawowej komórce spoecznej. Zdaniem Giseli Konopki jest to metoda, która pomaga jednostkom wzbogaci ich funkcjonowanie spoeczne poprzez celowe do wiadczenia grupowe i radzi sobie efektywniej z osobistymi, grupowymi 8 i spoecznymi problemami. Jerzy Szmagalski analizujc róne podejcia i definicje pracy grupowej zwraca uwag na jej najbardziej istotne elementy, do których naley zaliczy : uruchomienie w poszczególnych uczestnikach grupy idei wzajemnej pomocy, wykorzystywanie procesu grupowego, czyli dynamicznej sekwencji zdarze, które pojawiaj si w kadej grupie i s zwizane ze wspólnym rozwizywaniem problemów, wyraaniem stanów emocjonalnych wobec innych, ksztatowaniem stosunków interpersonalnych, wpywaniem na innych (poniewa w grupie pojawiaj si zarówno czynniki korzystne, jak i niekorzystne, chodzi o to, eby maksymalnie wykorzystywa te korzystne, za minimalizowa te, których wpyw moe by niekorzystny), wzmacnianie zdolnoci czonków grupy do samodzielnego i autonomicznego funkcjonowania, zarówno jako indywidualne jednostki, jak i jako grupa, wyksztacenie w poszczególnych czonkach grup umiejtnoci polegajcych na 9 wykorzystywaniu grupowego dowiadczenia w rónych innych sytuacjach yciowych. W dziaaniach socjalnych wykorzystuje si wiele rónorodnych typów grup, których katalog nie jest spraw zamkni t, albowiem kreatywno tworzcych je osób jest nieograniczona i mona go stale rozszerza. Poza wymienionymi rodzajami grup, moemy wyróni inne ich podziay w zalenoci od celów, w jakich si je powouje. Poniej przedstawione kilka najbardziej charakterystycznych typologii, które najczciej s do siebie zblione, ale jednoczenie rozszerzaj wachlarz typów. Na wstpie warto odwoa si do podejcia do metody pracy grupowej, jako elementu pracy socjalnej, jak i wychowawczej. Pogld ten zosta zaprezentowany przez Aleksandra Kamiskiego (przytoczony przez Jerzego Szmagalskiego), który wyróni trzy odmiany metody grupowej: grupy rozwojowo - wychowawcze, które maj na celu wspieranie rozwoju osobowoci 6 Carol K. Oyster - Grupy" - Pozna 2002r., str Tame, str Tadeusz Pilch, Irena Lepalczyk - Pedagogika spoeczna" - Warszawa 1995r., str Tame, str

11 jednostek identyfikujcych si z celami i wartociami danej grupy; tego typu grupy maj suy ludziom, którzy normalnie funkcjonuj w placówkach kulturalnych, edukacyjnych, rekreacyjnych itp., grupy rewalidacyjne maj na celu oddziaywanie na jednostki fizycznie lub spoecznie niedostosowane w celu usprawnienia ich spoecznego funkcjonowania; ten rodzaj grup mona inicjowa we wszelkich placówkach opiekuczo - wychowawczych i kulturalno - edukacyjnych, których dziaalno jest nastawiona na prac z osobami niedostosowanymi lub na profilaktyk niedostosowa spoecznych; grupy psychoterapeutyczne winny suy usprawnieniu spo ecznemu i psychicznemu jednostek przy wykorzystaniu technik psychologii klinicznej; tego rodzaju grupy mog by prowadzone w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuczo wychowawczych. 10 C. Zastrow na podstawie celów realizowanych przez poszczególne grupy opracowa nastpujcy podzia grup: grupy rekreacyjne - ich celem jest organizacja zaj dla rozrywki i wyycia si fizycznego np.: gry sportowe, lekkoatletyka, szachy; grupy takie powstaj spontanicznie, czsto obywaj si bez lidera, grupy umiejtnoci rekreacyjnych - tu celem jest usprawnienie zespou umiejtnoci i umoliwienie rozrywki; grupy maj orientacj zadaniow i znaczna rol odgrywa tu instruktor lub trener posiadajcy przygotowanie fachowe w danej dziedzinie, grupy socjalizacyjne, w których podstawowych celem jest socjalizacja, czyli ksztatowanie lub wpywanie na zmian postaw i zachowa czonków, aby stay si bardziej spoecznie akceptowane; przykadem takich grup mog by np.: grupy inicjowane w placówkach szkolno - wychowawczych, domach samotnych matek; uczestnicy rozwijaj w nich kompetencje interpersonalne, zwikszaj wiar we wasne siy, planuj przyszo, grupy terapeutyczne - gromadz ludzi, którzy maj problemy spoeczne lub emocjonalne; ich celem jest doprowadzenie swoich czonków do gbokiego zbadania tych problemów i wypracowania strategii ich rozwizania, grupy spotkaniowe, trening wraliwoci - zapewniaj dowiadczenie, dziki któremu uczestnicy wchodz w bliskie stosunki interpersonalne z innymi; takie grupy nie tylko pomagaj kademu czonowi pogbi poznanie samego siebie, ale równie pozna jak jest odbierany przez innych i nastpnie rozwin bardziej efektywne sposoby interakcji, grupy edukacyjne - skupiaj si na zdobywaniu wiedzy i uczeniu si bardziej zoonych umiejtnoci np.: przygotowanie rodziców adopcyjnych, uczenie gospodarowania budetem, grupy samopomocowe - s tworzone gownie przez ludzi i dla ludzi dzielcych taki sam problem - psychologiczny, spoeczny lub zdrowotny; w tych grupach najpeniej wykorzystuje si dowiadczenie, uczenie si spoeczne i zasad wzajemnej pomocy waciw kadej pracy grupowej, grupy problemowe i decyzyjne maj nieco inny charakter, a mianowicie s to grup, których cele s zwizane z samym funkcjonowaniem danej placówki, opracowywaniem programów naprawczych, badaniem potrzeb na usug, ustalenie sposobów zaspakajania tych potrzeb. 11 Carol K. Oyster proponuje podzia grup na trzy rodzaje, które z zaoenia powoywane s po to, eby zainicjowa w osobach uczestniczcych w grupach jak przemian : grupy treningowe, grupy terapeutyczne, 10 Tadeusz Pilch, Irena Lepalczyk - Pedagogika spoeczna" - Warszawa 1995r, str Tadeusz Pilch i Irena Lepalczyk - Pedagogika spoeczna" - Warszawa 1995r, str

12 grupy samopomocy. Grupy treningowe - su wyposaeniu czowieka w wiedz i umiejtnoci, których mu brakuje, a które chciaby posiada. W grupach tego rodzaju mona zdoby umiejtnoci zwizane z komunikacj suchaniem, podejmowaniem decyzji, rozwizywaniem konfliktów. Mog one równie zajmowa rozwizywaniem problemów yciowych np.: jak wychowywa dzieci. Praca takiej grupy jest zbliona do zaj szkolnych, za grupy s powoywane na okrelony czas niezbdny do zdobycia wiedzy lub umiejtnoci z danego zakresu. Lider róni si od pozostaych czonków grupy tylko tym, e jest specjalist w dziedzinie (nie musi jednak posiada z tego zakresu dyplomów wyszych uczelni), któr obejmuje trening. Grupy terapeutyczne - maj za zadanie uatwi ludziom rozwizywanie problemów, wobec których okazali si bezradni. Ludzie Ci potrzebuj fachowej pomocy, aby osign zmian. Grupy tego rodzaju musz by prowadzone przez wykwalifikowanych terapeutów, za spotkania winny odbywa si regularnie, przez duszy okres czasu. Grupy takie s najczciej tworzone w placówkach lecznictwa psychiatrycznego. Grupy samopomocy zoone s z osób, które borykaj si z problemem podobnego typu. Tego rodzaju grupy nie s prowadzone przez wykwalifikowanych terapeutów, chocia uczestnicy grupy mog korzysta z ich pomocy w sytuacjach trudnych. Czsto liderem grupy jest osoba, która jest dotknita tym samym problemem, co pozostali czonkowie. Grupy tego rodzaju maj by bezpiecznym miejscem, w którym spotykaj si ludzie przeywajcy podobne lub takie same problemy, aby uczy si od siebie nawzajem radzenia sobie z nimi i stawiania im czoa. Pojcie samopomocy Ju kilkakrotnie w dotychczasowych rozwaaniach pojawio si pojcie samopomoc, bdziemy te wielokrotnie do niego nawizywa. Zanim wic przejdziemy do dalszych rozwaa pora wyjani co si pod nim kryje. Wbrew pozorom sprawa wcale nie jest prosta, mimo e bardzo czsto pojciem tym operujemy, bardzo trudno znale wyjanienie, co dokadnie ono oznacza. Skadnia samego sowa co prawda nie jest zbyt skomplikowana, gdy jasno z niej wynika, e chodzi o pomoc sobie, czyli wykorzystanie wasnego potencjau w przezwycieniu rónych trudnoci, a mimo to trudno znale definicj tego sowa. W dostpnych encyklopediach, sownikach bardzo czsto pojawia si takie haso np.: w Internecie ukrywa si pod nim kilkaset wyjanie dotyczcych firm ubezpieczeniowych pod tak nazw, zwizków np.: Samopomoc Chopska" itp. W 15 tomie Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga wród kilku znacze pojawia si wyjanienie, i samopomoc to denie pewnej grupy ludzi do rozwijanie swoich si gospodarczych przez 12 dziaalno wspólnymi siami, bez uciekania si do rodków i urzdze publicznych. Nie jest to objanienie w peni satysfakcjonujce i wyjaniajce znaczenia grup samopomocowych, cho pewien fragment dotyczcy denia grupy ludzi do wspólnych dziaa, bez czekania na to, e zaatwi to jaka instytucja nieco spraw rozwietla. Zdaniem Magorzaty Zauskiej, samopomoc jako najstarsza forma organizacji ycia spoecznego wyksztacia si na gruncie wzajemnej pomocy i wspópracy podejmowanej w celu przetrwania w sytuacjach zagroenia. Stanowia ona jedn z ogromnie wanych sposobów walki z wrogiem w czasie zaborów i podczas wojen i pozwolia na zachowanie narodowej tosamoci. Obecnie tego rodzaju dziaania pojawiaj si wówczas, gdy brak jest instytucji mogcej zaatwi okrelone problemy lub zaspokoi jakie potrzeby, a procedury w nich stosowane s zbyt skomplikowane przy maej skutecznoci. Mog te pojawia si w wyniku 12 Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga- Kraków 1995r, str

13 bezsilnoci wobec niekompetencji i arogancji osób odpowiedzialnych za dan dziedzin 13 ycia spoecznego. Samopomoc wyrasta z poczucia wyalienowania i zarazem z instynktu samozachowawczego, gdy w trudnej sytuacji najczciej szuka si pomocy i szans na przetrwanie. Dziaania samopomocowe mona rozpatrywa w trzech wymiarach: makrosojcologicznym, który polega na solidarnym dziaaniu, poza systemem uregulowa prawnych i pastwowych funduszy, na rzecz innych populacji znajdujcych si w potrzebie np.: organizowanie pomocy ywnociowej dla godujcych narodów, mikrosocjologicznym polegajcym na dziaaniach podejmowanych przez mae grupy na rzecz wspólnoty lub te niesienie pomocy potrzebujcym znajdujcym si na zewntrz danej grupy, indywidualnym, czyli zwizanym z aktywnoci na rzecz zaspakajania potrzeb wasnych. Pojedynczy czowiek czerpie bardzo wiele korzyci z dziaalnoci samopomocowej. Cz z nich ma charakter materialny, za zdecydowanie wiksza cze znaczenie psychologiczne. Do drugiej grupy naley zaliczy : samodoskonalenie, samoakceptacja, akceptacja przez innych, pokonanie niemiaoci i zahamowa w kontaktach z innymi, zwikszenie lub wyksztacenie umiejtnoci wyraania uczu i myli, przeamywanie samotnoci i izolacji, wydobycie ze stanu przygnbienia, uksztatowanie umiejtnoci pomagania, zainteresowanie sprawami innych, rozwijanie yciowej zaradnoci, obudzenie nadziei. 14 Zdaniem Riesmanna i Carrola samopomoc jest strategiczn reakcj na wspóczesny wiat, w którym rodz si coraz to nowe problemy, kurcz si natomiast zasoby i wzrasta zapotrzebowanie na nowe, specjalistyczne rozwizania. Jej rola jest tym istotniejsza, e czonkowie grup samopomocowych nie tylko pomoc otrzymuj, lecz take j wiadcz, czyli czyni zalenych biorców aktywnymi dawcami pomocy. Ta cecha jest szczególnie istotna z punktu widzenia pracownika socjalnego. Z tego punktu widzenia osoba uzaleniona od alkoholu to nie tylko problem, ale równie potencja. Partnerstwo pomidzy osobami zawodowo pomagajcymi a grupami samopomocowymi sprawia, e pomoc jest duo skuteczniejsza. Ruch samopomocowy, który od kilkunastu lat rozkwita na caym wiecie, w szczególnoci jego znaczenie dostrzeono w Stanach Zjednoczonych, w których uznaje si jego wartoci midzy innymi ze wzgldu na: nastawienie na wspóprac, a nie rywalizacje, antyelitarno i antybiurokratyczno, pooenie nacisku na dowiadczenie, albowiem czonkami grup s osoby majce te sam lub podobny problemem, a wic znaj go od wewntrz, z dowiadczenia, podejcie pragmatyczne wedug którego naley robi to co mona i e nie mona natychmiast rozwiza wszystkich problemów, wspólne, najlepiej rotacyjne kierownictwo, pomaganie sobie poprzez pomoc innym, odrzucanie wizji pomocy jako usugi, któr mona kupi lub sprzeda, podkrelanie wasnego potencjau w kierowaniu wasnym yciem, wiara w mae kroki i moliwo zmian, 13 Magorzata Zauska i Jerzy Boczo redakcja- Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim" - Katowice 1998r., str Tame, str

14 prostota i nieformalno, koncentracja na pomaganiu - wiedza w zakresie tego jak mona uzyska pomoc, jak jej udziela i jak pomaga sobie. Na znaczenie grup samopomocowych zwrócili uwag wszyscy teoretycy i praktycy zajmujcy si grupami, std te w literaturze mona spotka wiele definicji tych grup. Dwie z nich przedstawione zostay wczeniej, teraz pora na najbardziej pen i powszechn, czyli definicj sformuowan przez A. H. Katza i E. Bandera, któr cytuje Magorzata Zauska w ksice Organizacje pozarz dowe w spoeczestwie obywatelskim": Grupy samopomocowe s dobrowolnymi, maymi strukturami grupowymi, nastawionymi na wzajemn pomoc i osigniecie okrelonego celu. S one zwykle tworzone przez ludzi uznajcych si za równych sobie, którzy skupili si, aby sobie pomóc w zaspokojeniu wspólnej potrzeby, przezwycianiu wspólnego upoledzenia lub utrudniajcych ycie problemów oraz osignicia podanych zmian spoecznych i (lub) osobowociowych. Zao yciele i czonkowie takich grup uwaaj, e ich potrzeby nie s lub nie mog by zaspokojone przez istniejce instytucje spoeczne lub za ich porednictwem. Grupy samopomocowe kad nacisk na wzajemne oddziaywanie twarz w twarz i na osobist odpowiedzialno swoich czonków. Grupy te czsto dostarczaj pomocy materialnej, jak równie wsparcia emocjonalnego. Czsto s zorientowane przyczynowo i propaguj idee oraz wartoci, 15 dziki którym ich czonkowie mog osign wzbogacone poczucie tosamoci. Przykadem grup samopomocowych mog by grupy wsparcia, które dostarczaj pomocy psychologicznej, wzmacniaj w deniu do pokonania trudnoci, pomagaj w odzyskaniu wiary w siebie i poczucie wasnej wartoci. Skupiaj ludzi o podobnych problemach yciowych dot. ich samych lub ich bliskich. Jest to grupa równoprawnych uczestników, których celem jest wzajemne zapewnienie pomocy i oparcia w radzeniu sobie z wasnymi problemami, w doskonaleniu swojego psychologicznego funkcjonowania oraz zwikszonej skutecznoci wasnych dziaa - nie jestem sam, razem atwiej. ródem pomocy jest tu wzajemny wysiek, umiejtnoci i wiedza czonków, czsto o podobnych kolejach losu, dowiadczeniach yciowych. Grupy wsparcia mog by tworzone i prowadzone wycznie przez samych zainteresowanych, ale te ich czonkami mog by profesjonalici z rónych dziedzin: 16 psychologii, pedagogiki itp. Grup tak okrelamy jako profesjonaln grup wsparcia. W literaturze amerykaskiej spotykamy podzia grup samopomocowych na pi rodzajów: grupy, które skupiaj ludzi naznaczonych spoecznie, okrelanych przez spoeczno, w której yj jako odbiegajce od normy np.: alkoholicy, byli skazani, narkomani, homoseksualici, psychicznie upoledzeni, itp., grupy osób, które s zwizane z ludmi naznaczonymi" i cierpicych z powodu konsekwencji tego pitna np.: maonkowie, dzieci alkoholików, chorych psychicznie, winiów, grupy ludzi z problemami, które nie powoduj naznaczenia" spoecznego, ale przyczyniajcych si do spoecznej izolacji np.: wdowy, samotne matki lub ojcowie, rodzice dzieci nieuleczalnie chorych, grupy etniczne, religijne, rasowe - suce jako rodek obrony przed dyskryminacj ze strony spoecznych wikszoci oraz zachowania tosamoci kulturowej. grupy mog by powoywane do rozwizania problemów spoecznych zarówno o charakterze lokalnym i ponadlokalnym np.: grupy ekologiczne, grupy obywatelskie walczce o popraw 17 warunków ycia lokalnej spoecznoci itp. 15 Magorzata Zauska i Jerzy Boczo redakcja - Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim" - Katowice 1998r., str Tame, str Magorzata Zauska i Jerzy Boczo redakcja Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim" - Katowice 1998r., str. str

15 Grupy samopomocowe mog zajmowa si rónorodnymi problemami: cz z nich koncentruje si na problemach, które gdy raz dotkn czowieka, trapi go do koca ycia i skazuj osoby nim dotknite na cig walk ; do takich problemów zaliczamy np.: uzalenienie od alkoholu, hazardu; inne maj charakter czasowy i ich czonkowie spotykaj si tylko do chwili dopóki potrzebuj wzajemnej pomocy i wsparcia; grupy tego rodzaju umoliwiaj kontakt ludziom, którzy znaleli si w podobnej sytuacji i mog sobie wzajemnie pomóc; przykadem takiej grupy moe by grupa osób, które straciy bliskiego czonka rodziny, matki samotnie wychowujce dzieci. Grupy samopomocowe mog stanowi zacztek organizacji pozarzdowych, gównie, dlatego, e ich funkcje s identyczne i mona je rozpatrywa na dwóch poziomach: funkcji zwizanych z zaspakajaniem potrzeb i aspiracji czonków grupy, funkcji zwizanych z zaspakajaniem potrzeb szerszej spoecznoci. Wród funkcji zwizanych z zaspakajaniem potrzeb i aspiracji czonków grupy naley wymieni : funkcj afiliacji, bdc odpowiedzi na jedn z podstawowych potrzeb kadego czowieka, czyli potrzeb przynalenoci, zaspokojenie której warunkuje równowag psychiczn, potrzeba ma moe by zaspokojona np.: poprzez przystpienie do grupy ludzi, majcych podobne problemy, zainteresowania, funkcj ekspresyjn, która polega na umoliwienia jednostce samorealizacj, poprzez rozwijanie zainteresowa, pogbiania wiedzy (funkcja ta moe by realizowana przez grupy o charakterze edukacyjnym), funkcj pomocow, zwizan z niesieniem bezporedniej pomocy swoim czonkom w chwili gdy znajd si one w potrzebie np.: pomoc materialna, zapewnienie poczucia bezpieczestwa. Sporód funkcji zwizanych z zaspakajaniem potrzeb szerszej spoecznoci, naley wymieni : funkcj integracyjn polegajc na udziale w tworzeniu lub odbudowaniu wizi spoecznych, doprowadzenia do zblianie si do siebie przedstawicieli danej spoecznoci, funkcj wychowawcz polegajc, w szczególnoci na przyczynianiu si do swoistego wychowania spoeczestwa, uczenia tolerancji i akceptacji dla osób niepenosprawnych czy upoledzonych, wraliwoci na los drugiego czowieka, pomocy w wyrównywaniu braków w sferze psychofizycznej, funkcj reprezentacji - wyra ania punktów widzenia i interesów grup, negocjacji z sektorem publicznym - jest to funkcja grupy nacisku. 18 Wymienione przykadowo funkcje realizowane przez szeroko rozumiane grupy samopomocowe s potwierdzeniem tego, jak wane w yciu spoecznym s to podmioty. Z punktu widzenia pracownika socjalnego, animatora najwiksze znaczenie bd miay grupy nastawione na zmiany, a wród nich grupy treningowe i szeroko rozumiane grupy samopomocowe. Grupy treningowe, czy te podobne do nich w innych typologiach grupy edukacyjne wyposaaj jednostki w rónego rodzaju wiedz i umiejtnoci, których im brakuje i w zwizku z tym nie mog stawi czoa problemom, konfliktom, na które napotykaj. Mog one równie zajmowa si ksztatowaniem umiejtnoci w zakresie gospodarowania budetem, poszukiwania pracy, wychowania dzieci itp. Praca takich grup jest zbliona do zaj szkolnych, za grupy s powoywane na okrelony czas niezbdny do zdobycia wiedzy lub umiejtnoci z danego zakresu. Poszerzenie lub nabycie nowej wiedzy, czy te umiejtnoci pomaga w sposób bardziej efektywny rozwizywa codzienne problemy, zwalcza stres. 18 Magorzata Zauska i Jerzy Boczo redakcja - Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim" - Katowice 1998r., str

16 Grupy samopomocowe w Gminnym Orodku Pomocy Spoecznej Liw Gmina Liw liczy okoo 8 tysicy mieszkaców, jest to Gmina rolnicza o bardzo specyficznym pooeniu, gdy 22 wsie pooone s wokó miasta Wgrowa, std te siedziba Gminy jest w Wgrowie. Na terenie Gminy nie funkcjonuj adne obiekty kulturalne typu domy kultury, jest due bezrobocie, mieszkacy borykaj si z rónego rodzaju problemami. Mieszkacy a zwaszcza modzie i dzieci maj ograniczony dostp do imprez kulturalnych, brakuje miejsc do spdzania czasu wolnego. W 2000 r. Orodek Pomocy wzi udzia w programie CAL Centra Aktywnoci Lokalnej. Po dwuletnim szkoleniu nasz Orodek rozpocz dziaania w kierunku aktywizacji spoecznoci lokalnej, poszerzylimy nasz ofert usug dla klientów. Po dokadnym zbadaniu zasobów i potrzeb, zaczlimy podejmowa dziaania w kierunku midzy innymi inicjowania rónego rodzaju grup. Zadaniem tych grup byo dziaanie w celu udzielania sobie wzajemnej pomocy i rozwizywaniu wasnych i lokalnych problemów. Powstay trzy grupy samopomocowe. Pierwsza dla kobiet dugotrwale bezrobotnych. Podstawowym jej celem byo zwikszenie umiejtno ci w zakresie poruszania si po wspóczesnym rynku pracy. Z analiz rodowisk korzystajcych z pomocy wynika, i wikszo bezrobotnych nie posiada wiedzy i umiejtnoci w zakresie przygotowania odpowiednich dokumentów, czy autoprezentacji. Urzdy Pracy organizuj rónego rodzaju kursy z tego zakresu, jednak nie dla wszystkich osób udzia w nich jest wystarczajcy. Najczciej szkolenia takie trwaj zbyt krótko, za czonkami grupy s osoby, które poza problemem nie czy nic tzn. w jednej grupie s osoby m ode, stare, z dugim staem oraz takie, które nigdy nie pracoway itp. Z jednej strony nie ma nic zego w takim skadzie, poniewa rónorodno daje szans na zetknicie si rónego rodzaju dowiadcze, ale te z drugiej strony trudno si, zwaszcza w tak krótkim czasie, porozumie tak zrónicowanym osobom. Trudno oczekiwa, e bez adnych problemów dojd do porozumienia np.: 40 - letnia kobieta z wyksztaceniem podstawowym, z 15 letnim staem pracy, 5 letnim bezrobocia, samotnie wychowujca 3 dzieci z 25 letni kobiet z wyksztaceniem wyszym pozostajcym na utrzymaniu dobrze sytuowanych rodziców, bez dowiadcze zawodowych. Zbyt krótki czas trwania szkole równie nie sprzyja wszystkim, wiele osób potrzebuje zdecydowanie wicej czasu na to by wyksztaci nowe umiejtnoci, zwaszcza wtedy, gdy byli przyzwyczajeni do zupenie innego poszukiwania pracy, kiedy to raczej ona poszukiwaa pracowników. W grupach inicjowanych przez pracownika socjalnego spotykaj si osoby, które poza problemem bezrobocia cz inne cechy np.: zbliony wiek, sta pracy, bezrobocia, dowiadczenia yciowe. Taki dobór daje szans na lepszy kontakt i moliwo wzajemnego wsparcia, albowiem grupy te nie ograniczaj si do edukacji, lecz maj na celu równie wzmocnienie psychiczne. Grupy ta liczya osiem osób, panie spotykay si raz w miesicu, redni czas jednego spotkania 2 godziny. Taka sytuacja, przy maej liczbie czonków stwarza moliwo na zdobycie zakadanych umiejtnoci i wiedzy przez wszystkich uczestników, bez wzgldu na ich poziom intelektualny. Kady z uczestników moe wiczy niezbdne umiejtnoci np.: rozmowa z pracodawc, tak dugo a przestanie mie jakiekolwiek braki, czy zahamowania w tym zakresie. Jest to szczególnie wane w przypadku klientów pomocy spoecznej, w szczególnoci dugotrwale bezrobotnych, których dotkny wszystkie skutki psychologiczne zwizane z tym problemem. Analiza dziaalnoci tej grupy wskazuje, e rezultaty s zadawalajce, co prawda liczba osób, które podjy prac nie jest wysoka (zaledwie dwie osoby), ale poprawie ulego funkcjonowanie uczestników. Potrafi stawi czoo przeciwnociom losu, odmowa przyjcia do pracy ju ich nie zaamuje, odzyskali wiar w siebie i wasne moliwoci, nawizali nowe przyjanie. Podobn grup zainicjowano dla matek wychowujcych dzieci niepenosprawne, które na co dzie musz same boryka si z cik chorob lub niepenosprawnoci wasnego dziecka. W grupie tej brao udzia pi matek. Wspólne spotkania z osobami o tym samych problemie pozwoliy im atwiej stawi czoa ich problemom, które jak si przekonay 16

17 miay wszystkie. Panie miay spotkanie z psychologiem oraz pracownikami PCPR-u, co umoliwi o im nabycie wiedzy i umiejtnoci w zakresie przezwyciania swoje trudnej sytuacji. Trzecia grupa to osoby starsze, które bdc na emeryturach, maj duo czasu wolnego i cho mieszkacy wsi dobrze si znaj i utrzymuj ze sob kontakty, to osoby te czuy si w rodowisku lokalnym niepotrzebne. Odkd przestay pracowa zawodowo w ich yciu nic si nie dziao. Ta grupa przeksztacia si bardzo szybko w Klub Aktywni Seniorzy i dziaa od roku. Czonkowie s bardzo zadowoleni, gdy w ich yciu dzieje si co nowego, s jak dotd pierwszym Klubem Seniora w naszej Gminie. Organizuj sobie wspólnie czas wolny. Dziki rodkom finansowym jakie pozyskaam, poprzez nasze Stowarzyszenie, wyjedali do Teatru, zwiedzili Wilanów, Paac Królewski, maj spotkania z rehabilitantem. Wan rol w pracy pracownika socjalnego jako animatora, peni grupy samopomocowe, które s podstaw organizowania rodowiska lokalnego. S one najskuteczniejszym sposobem oywiania lokalnych spoecznoci i rozwizywania problemów spoecznych oraz indywidualnych. W pracy animacyjnej wykorzystywane s szeroko rozumiane grupy samopomocowe, w których mona umiejscowi grupy o charakterze zewntrznym i wewntrznym. zewntrznym - nakierowane na wprowadzanie zmian w rodowisku lokalnym np.: w zakresie dbania o estetyk miejsca zamieszkania, bezpieczestwo, itp. - ten rodzaj grup nazywamy grupami obywatelskimi, wewntrznym, które s nakierowane na pomocy wasnym cz onkom, zarówno w zakresie zwieszenia ich wiedzy, umiejtnoci, jak i udzielania wsparcia emocjonalnego, doskonalenia 19 wewntrznego jednostek. W moim orodku zajmuj si inicjowaniem zarówno grup o charakterze zewntrznym, jak i wewntrznym. Jeli chodzi o pierwszy rodzaj najczciej powstaj one w celu zagospodarowania czasu wolnego dzieci i modziey np.: poprzez tworzenie boisk, remontowanie placów zabaw, budynków wiejskich (remiz straackich) przeznaczonych na miejsca spdzania czasu wolnego mieszkaców poszczególnych wsi, dzieci i modziey. Cele te najczciej realizowane s przez grupy inicjowane w ramach rónych programów, prowadz Stowarzyszenie, poprzez które pozyskujemy rodki finansowe, piszemy projekty do Fundacji, Wojewody, które zakadaj aktywizacj rodowisk trudnych, najczciej wykluczonych i maj na celu ponowne wczenie ich do spoecznoci ale nie tylko. Z efektów tych dziaa korzystaj wszyscy co prowadzi do integracji spoecznoci lokalnej. Tworzone z mieszkaców wsi, grupy w których program jest realizowany, podejmuj dziaania majce na celu zmian wizerunku ich wsi, otoczenia. Grupy te nakrelaj dla siebie konkretny plan dziaa, który nastpnie jej czonkowie realizuj. Grupy o charakterze wewntrznym inicjowane byy w szczególnoci dla osób bezrobotnych, matek wychowujcych dzieci niepenosprawne oraz osób starszych. Osoby uzalenione i wspóuzalenione z naszego terenu bior udzia w grupach funkcjonujcych w Wgrowie. Tworzenie grup dla kobiet bezrobotnych czy matek wychowujcych dzieci niepenosprawne ma na celu przede wszystkim ich wzmocnienie psychiczne, odreagowanie narastajcego stresu. Uczestnictwo w grupie pozwala na wyj cie z domu oraz powicenie czasu samej sobie. Spotkanie z osobami dwigajcymi na swych barkach podobny problem pozwala równie na wymian dowiadcze, uzyskanie wsparcia. Jest to take szansa na mie spdzenie czasu, szansa na rozmowy o modzie, dbaniu o wygld itp. W razie potrzeby kobiety maj moliwo spotkania si z rónego rodzaju specjalistami np.: lekarzem, prawnikiem, pedagogiem, czy te fryzjerk. Spotkanie grup odbywaj si raz w miesicu i trwaj dwie godziny. Z wypowiedzi uczestniczek wynika, e udzia w spotkaniach grup jest 19 Magorzata Zauska i Jerzy Boczo redakcja Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim, Katowice 1998 r., s

18 dla nich odskoczni od codziennych kopotów, jednoczenie pomaga rozwiza biece problemy, dziki wymianie dowiadcze z innymi matkami. Znajduj tu zrozumienie, którego czsto brakuje im w swoim rodowisku, gdzie czasem spotykaj si z uwagami, na temat ich sytuacji. Grupa jest dla nich szans na nawizanie nowych znajomoci, co pozwala na odbudow ycia towarzyskiego. Spotkania grup zorganizowane przez pracownika trway rok czasu. Poniewa uczestniczki grup chciay si nadal spotyka, odbywa si to ju bez udziau pracownika socjalnego. Celem spotka grupy dla matek wychowujcych dzieci niepenosprawne, byo zwikszenie ich poczucia wartoci i samooceny, odrzucenie winy za chorob dziecka. Codzienne problemy tych kobiet nie róni si w sposób szczególny od problemów wystpujcych w innych w rodzinach. Mnogo obowizków, czsto pojawiajca si bezsilno w radzeniu sobie z nimi powoduje, e u tych kobiet obnia si poczucie wasnej wartoci, co z kolei wpywa na coraz mniejsze przywizywanie wagi do swojego wygldu, zdrowia. Kobiety te wyczaj si z ycia towarzyskiego i coraz bardziej zamykaj si w sobie. Udzia w, grupach inicjowanych przez pracowników socjalnych jest dla tych osób sposobem na zmian tej sytuacji. Daje moliwo spotkania osób o podobnych problemach, wymian dowiadcze, spotkanie z rónego rodzaju profesjonalistami sucymi rad jak radzi sobie z problemami, to równie szansa na nawizanie nowych przyjani. Jakie s podobiestwa i rónice mi dzy grupami samopomocowymi o charakterze wewntrznym i zewntrznym? Otó w obu przypadkach, skadaj si one z niewielkiej iloci równych sobie osób - od dwóch do kilkudziesi ciu. W przypadku grup o charakterze wewntrznym ta liczba nie powinna by wiksza ni osób, w tych zewntrznych moe by nieco wysza. Czonkowie grup musz pozostawa we wzajemnych kontaktach i musi ich czy wspólny cel, winni te reprezentowa podobne normy i wartoci. W przypadku grup o charakterze wewntrznym konieczne jest nawizanie si midzy uczestnikami wizi emocjonalnej, albowiem bez tego nie pojawi si wzajemne wsparcie i pomoc. W grupie o charakterze zewntrznym - grupie obywatelskiej midzy czonkami nie musz nawiza si wizi emocjonalne. Wspólna praca polegajca np.: na zorganizowaniu festynu, czy zbudowaniu boiska nie wymaga pojawienia si gbszych wizi midzy czonkami grup, wystarcz chci uczestników do podjcia wspólnych dziaa. Grupy mog by inicjowane dla zaspokojenia potrzeby indywidualnej lub zbiorowej lub te rozwizywania problemów, którymi nikt nie zajmuje si w stopniu wystarczajcym. Inicjatorem moe by jedna lub kilka osób, najczciej zmczonych, rozalonych i zniechconych zaistnia sytuacj. Przynaleno do grup samopomocowych jest generalnie dobrowolna, chocia na zachodzie spotyka si równie takie, do których przystpuje si z nakazu np.: sdu, który proponuje tak form zamiast aresztu. Naleaoby si zastanowi czy i w pracy socjalnej takiej formy nie naleaoby stosowa np.: dla rodziców zaniedbujcych swoje obowizki wobec dzieci, co moe grozi ich odebraniem i umieszczeniem w placówce. Jest wiele rodzajów grup, wane jest aby wiedzie w jaki sposób grupy si tworzy, jakie etapy naley przej by grupa powstaa. Zanim grupa fizycznie zaistnieje osoba, chcca j zainicjowa musi odby wiele dziaa przygotowujcych to wydarzenie. Proces ten jest okrelany jako proces tworzenia grupy i skada si on z nastpujcych etapów: 1. rozpoznanie problemu - diagnoza etap ten polega na: ustaleniu potrzeb, problemów danej populacji, dokonaniu oceny tych potrzeb, problemów - jakiego s rodzaju, na jakim terenie wystpuje, jak si objawi, kogo dotycz, jak s odczuwane przez poszczególne grupy (bezporednio zainteresowane problemem, czyli ocena si wewntrznych - motywacji i zainteresowania osób oraz inne osoby ze rodowiska, czyli presji spoecznej), 2. opracowanie projektu, w którym naley okreli : cele tworzenia grupy, skad grupy - wielko, stworzenie kryteriów doboru i rekrutacji czonków grupy, rodzaj czonkostwa (dobrowolna lub przymusowa, grupa otwarta czy zamknita), 18

19 sposobów dziaania i rodków do jego realizacji harmonogram dziaa, sposób oceny realizacji projektu, 3. realizacja projektu: rozmowy z potencjalnymi czonkami grupy w sprawie ich przyczenia si do grupy (w przypadku osób, które s znane osobie inicjujcej grup - przed spotkaniem, w przypadku osób nieznanych tak rozmow naley przeprowadzi podczas pierwszego spotkania), przygotowanie sytuacji, zaproszenie zainteresowanych, przeprowadzenie spotkania wstpnego. W przypadku obu rodzajów grup samopomocowych rozpoznanie problemu polega na okreleniu, na czym ten problem polega, jaka jest jego istota i na jakim terenie wystpuje oraz ustaleniu celu, do jakiego naley dy. W przypadku grup obywatelskich wystarcz dane dotyczce terenu i iloci osób, których dotyczy, nieco dokadniejsze informacje naley zebra w przypadku tworzenia grup o charakterze wewntrznym. Tu trzeba bliej pozna dane demograficzne dotyczce osób dotknitych problemem. Pewne rónice pojawiaj si take jeli chodzi o kryteria doboru czonków grup: w grupach o charakterze zewntrznych - obywatelskich jedynym kryterium doboru jest problem, jaki czy ludzi np.: zy stan danej drogi i ch jej wyremontowania, w grupach o charakterze wewntrznym naley zastosowa nieco dokadniejsze kryteria doboru, gdy poza problemem czonkowie grupy winni stanowi zbiór bardziej jednorodny np.: ze wzgldu na wiek, pe, stan rodziny itp. Zaproszenie na spotkanie w obu przypadkach powinno by poprzedzone indywidualnymi rozmowami, eby pozna potencjalnych kandydatów i przedstawi im ide dziaa. Sposób zapraszania na spotkania jest nieco odmienny, albowiem na spakanie grupy obywatelskiej mona zaprasza za pomoc ulotek, plakatów, ogosze, na spotkanie grupy samopomocowej preferuje si zaproszenia imienne. Wyjtek stanowi grupy organizowane przez specjalistów nie znajcych potencjalnych czonków, kiedy zaproszenia realizowane s w podobny sposób jak w przypadku grup obywatelskich (tak najczciej organizowane s grupy w Niemczech). Realizacja etapów przygotowawczych winna by stosunkowo prosta dla pracowników socjalnych, albowiem mog oni tworzy grupy dla swoich klientów, których potrzeby z racji penionych funkcji powinni mie zdiagnozowane. Nieco trudniejsza spraw moe by prowadzenie spotka z czonkami grupy, albowiem wielu pracownikom brak jest penych umiejtnoci w pracy grupowej i musz te umiejtnoci ksztatowa. Szczególnie wane, ale i trudne jest pierwsze spotkanie potencjalnych czonków grupy - od jego przebiegu moe zalee jej zaistnienie oraz funkcjonowanie, dlatego te naley si do niego bardzo dobrze przygotowa. 19

20 Zakoczenie Rozwój ruchu samopomocowego ma w orodkach pomocy ogromne znaczenie. Dziki temu ronie spoeczny potencja rozwizywania problemów oraz radzenia sobie z trudnociami. Zmniejsza si liczba osób korzystaj cych z pomocy a zwiksza liczba jej udzielajcych. U osób, otrzymujcych pomoc podnosi si poczucie wartoci, widzc, e mog pomóc innym. Poprzez to, e wiele osób pomaga innym, wzrasta zdolno do udzielania pomocy w caym spoeczestwie. Riessman i Carroll wskazuj, e potencja samopomocy zawiera si w deniu do zdobycia wpywu na swój los i do dziaania oddolnego. Opiera si na nieformalnych, bezporednich kontaktach, zblia ludzi do siebie. Ludzie pomagajc sobie nawzajem staj si pewniejsi siebie, nabieraj umiejtno ci radzenia sobie z problemami. Samopomoc uczy akceptacji samego siebie, swoich saboci, dziki niej ludzie zaczynaj mówi o swoich problemach i wpywaj na zmiany w swoim otoczeniu. Samopomoc we wspóczesnym wiecie stawia czoa wanym problemom spoecznym, z którymi borykaj si ludzie a których nie s w stanie rozwiza instytucje, przepisy czy sami profesjonalici. Szerzenie si uzalenie, przewlekych chorób, brak pracy, nasilajce si problemy z modzie, zmuszaj nas do podejmowania rónych dziaa aby pomaga ludziom. Pracownicy socjalni inicjujc powstawanie grup samopomocowych, daj klientom moliwo pokazania e mog sami wpywa na swój los, e s w stanie poradzi sobie i jeszcze by wsparciem dla innych osób przezywajcych podobne trudnoci. Udzia w grupach samopomocowych daje klientom poczucie wiary w siebie, staj si potrzebni, zdobywaj motywacj do innych dziaa. W pracy socjalnej bardzo wany jest stan psychiczny, emocjonalny klienta, poniewa wtedy atwiej jest wspópracowa w kierunku wyj cia osoby czy rodziny z trudnej sytuacji. Osoby którym zaproponowaam udzia w grupach poczuy e, kto interesuje si nimi i ich problemami. Poza tym sam fakt wyjcia z domu okrelonego dnia o okrelonej porze, powodowa, i ludzie czuli si lepiej, bo mogli powici ten czas sobie, spdzi go inaczej ni, wykonujc swoje obowizki domowe, popada w kompleksy siedzc w domu i rozmylajc, e co jest ze mn nie tak, skoro spotykaj mnie takie niepowodzenia. Osoby te musiay zadba o swój wygld, bo przecie wychodziy z domu. Zainicjowanie trzech grup, cho jest to niewiele, pozwolio mi zdoby nowe dowiadczenia i umiejtnoci, wiem na pewno, e jest to bardzo dobra forma pomocy dla ludzi, nie tylko dla osób korzystajcych z pomocy. W dalszej pracy zawodowej bd dya do tego, aby takich grup powstawao wicej. 20