Wpływ zwyczajów żywieniowych na ryzyko występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa*

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2007, LX, 4, Polish Dental Association Wpływ zwyczajów żywieniowych na ryzyko występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa* Influence of dietary habits on the incidence of early childhood caries* Joanna Szczepańska, Beata Lubowiedzka, Beata Szydłowska, Elżbieta Pawłowska Z Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Wochna-Sobańska Streszczenie Cel pracy: oceniono wpływ wybranych czynników ryzyka związanych z karmieniem i żywieniem na występowanie próchnicy wczesnej. Materiał i metody: badaniami objęto 109 dzieci w wieku 3 lat zamieszkałych w Łodzi. Na podstawie opracowanej ankiety uzyskano m.in. następujące informacje: długość czasu karmienia naturalnego lub sztucznego, słodzenie pokarmów w butelce, picie w nocy i zasypianie z butelką, spożywanie słodyczy, pojadanie między posiłkami. Badania kliniczne obejmowały ocenę intensywności próchnicy (puw) i stanu higieny jamy ustnej (OHI). Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wyniki: istotnymi statystycznie czynnikami ryzyka okazało się picie w nocy próchnicotwórczych napojów, zasypianie z butelką i spożywanie słodyczy. Analiza regresji logistycznej wykazała jednakże, że spośród ocenianych czynników ryzyka obecność płytki bakteryjnej była najsilniej związana z występowaniem próchnicy. Wnioski: nie wykonywanie zabiegów higienicznych w obrębie jamy ustnej lub niedokładne usuwanie resztek pokarmowych, zwłaszcza po wieczornym posiłku lub jedzenie po oczyszczeniu zębów przed pójściem spać są głównymi przyczynami choroby próchnicowej u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa. Summary Aim of the study: To assess selected factors connected with feeding and nutrition on the incidence of caries in early childhood. Material and methods: 109 children aged 3 and living in Lodz participated in the study. Special questionnaire was prepared to obtain the following information: duration of breast or bottle feeding, sweetening of nursing bottle content, drinking at night and falling asleep with a bottle, intake of sweets, and snacking between meals. The clinical studies focused on caries intensity (dmf) and oral cavity hygiene (OHI). The results were analyzed statistically. Results: The following risk factors proved statistically significant: drinking the cariogenic liquids at night-time, falling asleep with a bottle, and consumption of sweets. However, logistic regression analysis revealed that bacterial plaque factor was the one most strongly associated with the incidence of caries. Conclusions: Neglecting oral hygiene procedures or inaccurate removal of food residues, especially after the evening meal, or snacking after brushing before going to bed, are the main causes of dental caries in early childhood. HASŁA INDEKSOWE: dzieci, czynniki ryzyka próchnicy, odżywianie, higiena jamy ustnej KEYWORDS: children, caries risk factors, nutrition, oral hygiene *Praca zrealizowana w ramach pracy własnej UM nr

2 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., Wprowadzenie Identyfikacja czynników ryzyka zachorowania na próchnicę wczesną jest kluczowym elementem w zapobieganiu i ograniczeniu zaawansowania tej choroby. Leczenie zębów mlecznych, zwłaszcza w najmłodszych grupach wiekowych, jest poważnym problemem w większości krajów świata. Często ze względu na młody wiek dziecka stosowane są zabiegi doraźne, rzadko ubytki próchnicowe zaopatrywane są wypełnieniami ostatecznymi. Skuteczna profilaktyka i terapia choroby próchnicowej u dzieci w okresie poniemowlęcym zależy nie tylko od umiejętności specyficznego podejścia do małego pacjenta, zarówno merytorycznego jak i psychologicznego, ale także od świadomości i motywacji opiekunów. Dlatego też jednym z najważniejszych celów oświaty prozdrowotnej jest informowanie kobiet w ciąży i rodziców małych dzieci o przyczynach próchnicy, skutkach zarówno niewłaściwych nawyków żywieniowych jak i nie wykonywania zabiegów higienicznych w obrębie jamy ustnej oraz nakłanianie ich do zgłaszania się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa nie później, niż 6 miesięcy po wyrznięciu pierwszych zębów mlecznych [1, 7, 9, 14, 16, 19, 23]. Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu wybranych czynników ryzyka związanych z karmieniem i żywieniem na występowanie próchnicy wczesnej. Materiał i metody Badaniami objęto 109 dzieci w wieku 3 lat (+/- 3 miesiące) - 48 dziewczynek i 61 chłopców z Łodzi. Nawyki żywieniowe dziecka oceniano analizując odpowiedzi rodziców na pytania zawarte w specjalnie opracowanej ankiecie: długość czasu karmienia naturalnego i/ lub sztucznego, słodzenie pokarmów w butelce, picie w nocy, zasypianie z butelką i podczas ssania piersi, spożywanie słodyczy, pojadanie między posiłkami. Materiał i stosowane metody badań oraz analiza statystyczna zostały opisane w pracy pt.: Analiza czynników ryzyka występowania choroby próchnicowej u 3- -letnich dzieci [20]. Projekt badań został zatwierdzony przez Komisję Bioetyki UM w Łodzi - nr uchwały RNN/ 82/04/KE. Wyniki W badaniach uczestniczyło 48 dziewczynek i 61 chłopców w wieku 3 lat. Frekwencja próchnicy w badanej grupie dzieci wynosiła wśród dziewczynek 70,8% i chłopców 83,6% (średnio 77,98%). Intensywność próchnicy wyrażona wskaźnikiem puw = 4,14 i była wyższa u chłopców (4,79) niż u dziewczynek (3,31), a różnica była na granicy istotności statystycznej. Średnio 3 zęby u dziewczynek i prawie 5 zębów u chłopców dotkniętych było procesem próchnicowym i tylko znikoma część była wyleczona (w/ p+w)(odpowiednio: 0,06 i 0,03) różnica statystycznie nieznamienna (tab. 1). W tabeli 2 zestawiono wpływ czynników ryzyka związanych z odżywianiem na nasilenie próchnicy. U dzieci, które były karmione piersią ponad 12 miesięcy intensywność próchnicy była znamiennie wyższa niż u niemowląt karmionych przez krótszy okres (odpowiednio: puw = 5,29 i 3,61). Na podstawie naszych badań wykazano, że 80,73% pojadało między posiłkami głównymi, 75,23% spożywało słodycze, a ponad połowa w czasie karmienia naturalnego spała 250

3 2007, LX, 4 Zwyczaje żywieniowe a ryzyko wczesnej próchnicy T a b e l a 1. Intensywność próchnicy i wskaźnik leczenia (w / p+w) n Średnia Mediana Min. Maks. Odch.std puw dziewczynki 48 3,313 2,000 0,00 12,000 3,289 chłopcy 61 4,787 4,000 0,00 20,000 4,152 razem 109 4,138 3,000 0,00 20,000 3,850 Wskaźnik leczenia dziewczynki 34 0,063 0,00 0,00 0,778 0,170 chłopcy 51 0,026 0,00 0,00 1,000 0,142 razem 85 0,041 0,00 0,00 1,000 0,154 T a b e l a 2. Intensywność próchnicy a czynniki ryzyka związane z odżywianiem Długość karmienia piersią puw n poziom średnia mediana mini. maks. odch. std istotności do 12 m.ż. 75 3,613 3,000 0,00 13,000 3,246 p=0,02 Czynnik >12 m.ż. 34 5,294 5,000 0,00 20,000 4,783 Długość karmienia butelką Słodzenie pokarmów w butelce Picie w nocy Spożywanie słodyczy Pojadanie między posiłkami Zasypianie z butelką Zasypianie podczas ssania piersi do 12 m.ż. 70 4,129 3,000 0,00 20,000 4,187 p>0,05 >12 m.ż. 39 4,154 4,000 0,00 13,000 3,208 nie 74 4,014 3,000 0,00 13,000 3,525 p>0,05 tak 35 4,400 3,000 0,00 20,000 4,506 woda 41 3,341 2,000 0,00 20,000 4,419 p< 0,006 mineralna lub przegotowana inne napoje 68 4,768 4,500 0,00 13,000 3,341 nie 27 3,370 2,000 0,00 13,000 3,691 p>0,05 tak 82 4,390 3,500 0,00 20,000 3,890 nie 21 4,048 5,000 0,00 13,000 3,471 p>0,05 tak 88 4,159 3,000 0,00 20,000 3,953 nie 74 3,514 2,000 0,00 20,000 4,011 p< 0,002 tak 35 5,750 5,500 0,00 13,000 3,273 nie 44 3,318 2,500 0,00 10,000 2,963 p>0,05 tak 65 4,265 3,000 0,00 20,000 4,

4 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 3. Wyniki logistycznej regresji dla nasilenia próchnicy puw (zmienne zależne nieskorygowane) Karmienie sztuczne Karmienie naturalne 95% przedział Zmienna Iloraz szans OR ufności dla OR do 12 m. ż. 1,00 gr.ref Poziom istotności >12 m.ż. 2,02 0,80-5,13 p>0,05 do 12 m. ż. 1,00 gr.ref >12 m.ż. 1,52 0,60-3,92 p>0,05 Słodzenie pokarmów w butelce Picie w nocy Spożywanie słodyczy Pojadanie między posiłkami Zasypianie z butelką Zasypianie podczas ssania piersi tak 1,06 0,43-2,59 p>0,05 woda mineralna 1,00 gr.ref lub przegotowana inne napoje 4,00 1,62-9,92 p<0,004** tak 2,48 0,99-6,24 p=0,05 tak 1,26 0,45-3,53 p>0,05 tak 7,65 1,66-35,22 p<0,01** tak 2,20 0,95-4,23 p>0,05 OHI = DI 0 1,00 gr.ref * p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001. >0 22,26 4,87-101,69 p<0,0001*** (69,63%). Jednakże przedłużone karmienie sztuczne, dosładzanie pokarmów w butelce, spożywanie słodyczy, pojadanie między posiłkami oraz zasypianie podczas ssania piersi nie wpłynęły istotnie statystycznie na wartości wskaźnika puw. Natomiast picie w nocy innych napojów niż woda mineralna czy przegotowana oraz zasypianie z butelką było wysoce i istotnie statystycznie związane z nasileniem próchnicy. Ponad 62% dzieci przynajmniej raz w nocy piła takie napoje jak mleko, sok czy słodzoną herbatę a 32,1% zasypiało z butelką. Logistyczna analiza regresji wykazała, że wysoce istotnym czynnikiem ryzyka okazało się picie w nocy próchnicotwórczych napojów (p<0,004), zasypianie z butelką (p<0,01) i na granicy istotności spożywanie słodyczy 252

5 2007, LX, 4 Zwyczaje żywieniowe a ryzyko wczesnej próchnicy (tab.3). Jednakże najbardziej silny związek wystąpił między wartościami puw a OHI powyżej zera, a po skorygowaniu statystycznym, kiedy wzięto pod uwagę wszystkie analizowane czynniki tylko obecność płytki bakteryjnej wpłynęła statystycznie istotnie na nasilenie próchnicy u badanych dzieci (p < 0,01). Omówienie wyników i dyskusja W 2002 roku wykonano badania w łódzkich żłobkach, którymi objęto m.in. 381 dzieci w wieku 3 lat [15]. W tej dużej populacji dzieci wskaźnik frekwencji (45,4%) i intensywności (puw = 2,13) próchnicy był prawie dwukrotnie niższy niż w naszych badaniach. Chociaż wskaźnik leczenia okazał się w obecnych badaniach lepszy i wynosił 0,04 vs 0,02, to jednak w obydwu grupach był na bardzo niskim poziomie. Z pracy Feyle i wsp. [6] wynika, że w Wielkiej Brytanii pomimo obecności na rynku wielu bardzo dobrej jakości materiałów do wypełniania zębów mlecznych, niewielki odsetek dzieci 5-letnich z próchnicą ma zakładane wypełnienia (14%), zaś dzieci w wieku 1,5 4,5 roku mają w 83% niewyleczone zęby. Podobne wyniki do naszych dotyczące wpływu sposobu karmienia uzyskano badając dzieci w wieku 1-3 lata w Hong Kongu. U dzieci wolnych od próchnicy średni wiek odstawienia od piersi i/lub butelki wynosił 12,3 miesiąca a w grupie z próchnicą 19,9 miesiąca. Tylko u 13,5% dzieci karmienie piersią lub butelką zakończono po 12 m.ż. [4]. W naszych badaniach okazało się, że 31% dzieci było karmionych piersią ponad rok i jest to odsetek niższy niż uzyskany w badaniach Wal-Moteki i wsp. [21], którymi objęto 122 dzieci począwszy od pierwszego roku życia i badano je co 6 miesięcy do 3 lat włącznie (43%). Wyniki badań 2-5-letnich z Arabii Saudyjskiej również wskazują na znaczący wpływ sposobu karmienia na występowanie próchnicy. Próchnica występowała u 77% dzieci karmionych naturalnie i u 65% jeśli były karmione wyłącznie butelką [2]. Inaczej okazało się na podstawie badań Rosenblatt i wsp. [18] dzieci w wieku miesięcy. Frekwencja próchnicy nie różniła się istotnie między dziećmi, które piły mleko ze szklanki z dodatkiem cukru, były karmione piersią i słodzonymi odżywkami niemowlęcymi czy karmionymi tylko piersią. Jednakże częstość próchnicy wczesnej u tych dzieci była silnie związana ze spożywaniem pokarmów między posiłkami i dietą bogatą w cukry. Nasze badania nie potwierdziły istotnej statystycznie zależności pomiędzy wartością puw a pojadaniem między posiłkami i jedzeniem słodyczy. Częstszy i bardziej intymny kontakt matek z dziećmi karmionymi piersią może sprzyjać transmisji bakterii z jamy ustnej matki na dziecko. Ponadto, im dłużej matki karmią piersią, tym większe prawdopodobieństwo rozwinięcia się u dziecka systemu immunologicznego bardziej podobnego do biologicznej matki, z podobnymi układami obronnymi i reakcjami przeciwko infekcji [3, 10]. Z drugiej strony, z badań Piątkowskiej [13] wynika, że karmienie piersią ustające przed okresem wyrzynania się zębów może mieć mniejsze znaczenie dla ochrony przed próchnicą zębów mlecznych. Weerheijm i wsp. [22] zwrócili uwagę, że w krajach rozwiniętych, w środowiskach wywodzących się z wyższych klas społeczno-ekonomicznych jest często praktykowane długie karmienie naturalne. Badania dzieci holenderskich o średniej wieku 28,8 miesięcy wykazały, że w wieku 2 lat ponad 40% wciąż było karmionych piersią, zaś 28% karmiono na żądanie w nocy. Wyższą frekwencję próchnicy obserwowano przy przedłużonym karmieniu piersią, jeśli nie stosowano profilaktyki flu- 253

6 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., orkowej. Autorzy podsumowali, że nie trzeba zniechęcać matek do dłuższego karmienia naturalnego, pod warunkiem ograniczenia częstości karmienia, zwłaszcza w nocy i stosowania pasty z fluorem. Inne wyniki otrzymali badacze z Arabii Saudyjskiej. Dzieci matek o niższym poziomie edukacji znacząco statystycznie częściej były całkowicie lub częściowo karmione piersią, niż kobiet lepiej wykształconych [1]. Związek między karmieniem sztucznym a wartością puw okazał się w obecnych badaniach nieistotny statystycznie, podobnie jak w przypadku 3-letnich dzieci z Brazylii. Pomimo, że 23% dzieci brazylijskich w tym wieku było jeszcze karmionych butelką to przyrost próchnicy nie różnił się znacząco w porównaniu z dziećmi, którym odstawiono już butelkę z pokarmem [17]. Na podstawie logistycznej analizy regresji okazało się, że spośród czynników związanych z odżywianiem najsilniejsza zależność w niniejszych badaniach zaznaczyła się u dzieci pojonych w porze nocnej. Ryzyko wystąpienia próchnicy było 4-krotnie wyższe, jeżeli w nocy dziecko pojono potencjalnie próchnicotwórczymi napojami. Przetrzymywanie pokarmów w jamie ustnej oraz zmniejszone wydzielanie śliny podczas snu i zasypiania wydają się być szczególnym elementem wpływającym na przebieg procesu próchnicowego. Jeszcze częściej praktykowano ten niekorzystny nawyk wśród dzieci zamieszkujących Salford w Wielkiej Brytanii - prawie 80% spożywało napoje lub pokarmy podczas snu nocnego lub drzemki. Autorzy podkreślają, że były to w większości dzieci pochodzące z tzw. środowisk zaniedbanych [5]. Badania dzieci warszawskich wykazały, że 40% dzieci otrzymywało słodkie napoje i przekąski osiem i więcej razy dziennie, a 28% było dopajanych i dokarmianych w czasie snu nocnego dwa i więcej razy [21]. Także 1-3-letnie dzieci Hong- Kongu, które otrzymywały butelkę do zaśnięcia (56%), w 64% jadły dalej podczas snu. Z wywiadu wynikało, że spośród 3-letnich dzieci 73% było karmionych butelką przez ponad 2 lata oraz ponad ¾ dzieci spożywało słodycze, lecz w przeciwieństwie do naszych badań okazało się, że czynnik ten istotnie był związany z rozwojem próchnicy [4]. Frekwencja próchnicy wśród dzieci brazylijskich, które w badaniu wstępnym miały 3 lata była prawie o połowę niższa niż w naszych badaniach i wynosiła 47%. Dzieci pochodziły z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym i uczęszczały do 2 typów bezpłatnych żłobków. U tych dzieci, które podporządkowały się ograniczonemu, co do częstości i ilości spożyciu cukru, zarówno w domu jak i placówce opiekuńczej, zanotowano średnio 3,6-krotnie (z zakresem 2,1-6,1) niższy przyrost próchnicy po roku niż u tych spożywających częściej i/lub więcej cukru dziennie. Niskie dochody rodziny, wczesne pojawianie się zmian próchnicowych i wysokie wartości intensywności próchnicy w badaniu wstępnym, niedostatecznie częste zabiegi higieniczne oraz obecność hipoplazji wpływała na znaczny postęp próchnicy [17]. Problem słodkich napojów jest także podnoszony przez Al-Malik i wsp. [1, 2]. Wielokrotna logistyczna regresja wykazała, że czynnikami najwyraźniej związanymi z próchnicą były: smoczki moczone w miodzie lub syropach cukrowych, spożywanie rozcieńczonych syropów owocowych w okresie niemowlęctwa i w późniejszym wieku oraz picie gazowanych napojów przed snem. Ponadto frekwencja próchnicy, w tym próchnicy kwitnącej u dzieci całkowicie karmionych piersią była wyższa niż u tych otrzymujących tylko pokarm z butelki. Wiele badań potwierdza, że uczestniczenie 254

7 2007, LX, 4 Zwyczaje żywieniowe a ryzyko wczesnej próchnicy rodziców od pierwszego roku życia dziecka w programie edukacyjnym dotyczącym zdrowia jamy ustnej, wpływa na zdecydowanie niższe nasilenie próchnicy wczesnej w porównaniu z dziećmi, których opiekunowie nie zostali objęci takimi działaniami prewencyjnymi. Założeniami takich programów są okresowe wizyty profilaktyczne, na które składają się najczęściej porady dietetyczne, instruktaż higieniczny, wykrywanie wczesnych zmian demineralizacyjnych oraz stosowanie zabiegów fluorkowania [5, 8, 11, 12]. Wyniki niniejszych badań dzieci 3-letnich starano się porównywać z dostępnymi polskimi i zagranicznymi danymi dotyczącymi dzieci w tym samym lub zbliżonym wieku. Na podstawie obecnych badań i danych z piśmiennictwa można stwierdzić, że wpływ poszczególnych czynników ryzyka na występowanie próchnicy wczesnej nie jest jednoznaczny. Z różnym nasileniem, i w odmiennych kombinacjach wpływają one na częstość i nasilenie tej choroby w poszczególnych populacjach dzieci. Wnioski Wyniki obecnych badań potwierdziły, że nie wykonywanie zabiegów higienicznych w obrębie jamy ustnej lub niedokładne usuwanie resztek pokarmowych zębów przed pójściem spać, zwłaszcza po wieczornym posiłku lub jedzeniu przed pójściem spać są głównymi przyczynami choroby próchnicowej u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa, niezależnie od mniej lub bardziej szkodliwych zwyczajów żywieniowych występujących obecnie bądź w przeszłości. Piśmiennictwo 1. Al-Malik M I, Holt R D, Bedi R: The relationship between erosion, caries and rampant caries and dietary habits in preschoolchildren in Saudi Arabia. Int J Paediatric Dent 2001, 11, 6: Al-Malik M I, Holt R D, Bedi R: Prevalence and patterns of caries, rampant caries and oral health in two-to five-year-old children in Saudi Arabia. J Dent Child 2003, 70, 3: Bowen W H: Biological mechanisms of early childhood caries. Community Dent Oral Epidemiol 1998, 26, Supp.1: Chan S, Tsai S J, Kong N M: Feeding and oral hygiene habits of preschool children in Hong Kong and their caregivers dental knowledge and attitudes. Int J Paediatric Dent 2002, 2: Eckersley A J, Blinkhorn F A: Dental attendance and dental health behaviour in children from deprived and non-deprived areas of Salford, North-West England. Int J Paediatric Dent 2001, 11, 2: Fayle S A, Welbury R R, Roberts J F: British Society of Paediatric Dentistry: a policy document on management of caries in the primary dentition. Int J Paediatric Dent 2001, 11, 2: Furze H, Basso M: The first dental visit: an Argentine point of view. Int J Paediatric Dent 2003, 13: Gomez S S, Weber A A: Effectiveness of a caries preventive program in pregnant women and new mothers on their offspring. Int J Paediatric Dent 2001, 11, 2: Hashim Nainar S M, Straffon L H: Targeting of the year one visit for United States children. Int J Paediatric Dent 2003, 13: Li Y, Wang W, Caufield P W: The fidelity of Mutans Streptococi transmission and caries status correlate with breast-feeding experiences among Chinese families. Caries Res 2000, 34: Melhado F L, Cunha R F, Nery RS: Influence of dental care for infants on caries prevalence: a comparative study. J Dent Child 2003, 70, 2:

8 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., 12. Nurko C, Skur P, Brown J P: Caries prevalence of children in an infant oral health educational program at a WIC clinic. J Dent Child 2003, 70, 3: Piątkowska A: Wpływ sposobu karmienia niemowlęcia na kształtowanie odpowiedzi humoralnej i rozwój próchnicy zębów mlecznych. Mag Stomatol 1991, 4: Poulsen S: The child s first dental visit. Int J Paediatric Dent 2003, 13, Proc P: Próchnica uzębienia mlecznego u dzieci do lat 5 w świetle badań socjologicznych, epidemiologicznych i klinicznych. Praca doktorska, UM Łódź, Rayner JA: The first dental visit: a UK viewpoint. Int J Paediatric Dent 2003, 13, 13: Rodrigues C S, Sheiham A: Relationship between dietary guidelines, sugar intake and caries in primary teeth in low income Brazilian 3-year-olds: a longitudinal study. Int J Paediatric Dent 2000, 10: Rosenblatt A, Zarzar P: The prevalence of early childhood caries in 12- to 36-month-old children in Recife, Brazil. J Dent Child 2002, 69, 6: Sasahara H, Kawamura M, Kawabata K, Iwamoto Y: Relationship between mothers gingival condition and caries experience of their 3 - year-old child ren. Int J Paediatric Dent 1998, 4: Szczepańska J, Szydłowska B, Lubowidzka B, Pawłowska E: Analiza czynników ryzyka występowania choroby próchnicowej u 3-letnich dzieci. Czas Stomatol 2007, LX, 3: WalMoteka A, Stańczak-Sionek D, Sosnowska-Boroszko A: Problem prognozowania próchnicy wczesnej u dzieci - doniesienie wstępne. Nowa Stomatol 1999, 9, 1-2: Weerheijm K L Uyttendaele-Speybrouck B F M, Euwe H C, Groen H J: Prolonged demand breast-feeding and nursing caries. Caries Res 1998, 32: Zanata R L, de Lima Navarro M F, Pereira J C, Franco E B, Lauris J R P, Barbosa S H: Effect of caries preventive measures directed to expectant mothers on caries experience in their children. Braz Dent J 2003, 14, 2: Otrzymano: dnia 12.II.2007 r. Adres autorek: Łódź, ul. Pomorska 251 Tel.: Fax: stomat100@poczta.onet.pl 256