METAPHYSICUS BACCALARIUS

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "METAPHYSICUS BACCALARIUS"

Transkrypt

1 Nr 2 (3)/2014 ISSN PISMO KLUBU STUDENCKIEGO BAKAŁARZ UNIWERSYTETU PEDAGOGICZNEGO W KRAKOWIE METAPHYSICUS BACCALARIUS Materiały z II Konferencji Naukowej 13 II 2014 w Klubie Studenckim BAKAŁARZ pod redakcją Konrada Pyznara

2 Autorzy numeru: Katarzyna Biel-Ziółek, Hubert Bożek, Karolina Glazor, Izabela Janda, Piotr Karabinowski, Michał Piekarz, Magdalena Szypenbejl-Tracz, Ewa Witowska-Jeleń Współpraca redakcyjna: Magdalena Bajorek Adiustacja i redakcja językowa: Ewa Bednarska-Gryniewicz Na okładce wykorzystano zdjęcia Aleksandry Krajewskiej Układ typograficzny i łamanie: Tomasz Zacharski Copyright by Klub BAKAŁARZ oraz Autorzy, Kraków 2014 Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń i nie zwraca materiałów niezamówionych. Zastrzegamy sobie prawo do skracania, redagowania nadesłanych tekstów oraz zmiany ich tytułów. Adres redakcji: Klub BAKAŁARZ ul. Ingardena 4 tel. (12) bakalarz@up.krakow.pl ISBN Numer zamknięto 30 czerwca 2014 r. Październik 2014 Egzemplarz bezpłatny (nakład: 500 egz.) Wydawca: Klub Studencki BAKAŁARZ Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Druk: Dom Wydawnictw Naukowych

3 Wstęp Konrad PYZNAR PERSONALIZM Izabella Janda, Emmanuela Mouniera spojrzenie na osobę ludzką HERMENEUTYKA Hubert BOŻEK, O problemach z rozumieniem LOGIKA Michał PIEKARZ, Od logiki do etyki ESTETYKA Karolina GLAZOR, Mr Mutt is choosing ready-mades. U(z)mysławianie sztuki Magdalena SZYPENBEJL-TRACZ, Liść, krystalizacja, ornament w przedmodernistycznej estetyce dekoracji POSTSEKULARYZM Piotr KARABINOWSKI, Opis miejsc świętych w prozie Andrzeja Stasiuka a myśl postsekularna PEDAGOGIKA Katarzyna BIEL-ZIÓŁEK, Rola dobra i wartości etycznych w wychowaniu Ewa WITOWSKA-JELEŃ, Rola rodziny w procesie rehabilitacji dzieci niedowidzących Informacja o autorach Spis treści

4 Program konferencji METAPHYSICUS BACCALARIUS II Konferencja Naukowa 13 II 2014 czwartek, 13 lutego 2014 r. Klub Studencki BAKAŁARZ, Kraków, ul. Ingardena 4 Pomysłodawcy projektu Metaphysicus Baccalarius : mgr GRZEGORZ DUBIEL, mgr KONRAD PYZNAR Organizatorzy konferencji: mgr EDYTA KLIMKOWSKA, mgr KONRAD PYZNAR Prowadzący konferencję: mgr KONRAD PYZNAR, mgr MARTA WINKLER Współpraca: FKN RCHE PROGRAM KONFERENCJI Program konferencji 9.00 otwarcie konferencji, powitanie uczestników mgr KONRAD PYZNAR Informacje na temat projektu naukowego Metaphysicus Baccalarius PIOTR GRABOWSKI (UP w Krakowie) Kilka słów o diagramatyce czyli jak narysować twierdzenia logiczne mgr ŁUKASZ SOCHACKI (UJ, UP w Krakowie) Logika pauperum. O pomyśle logiki grafów Ch. S. Peirce a mgr MICHAŁ PIEKARZ (UP w Krakowie) Od logiki do etyki dyskusja mgr KAROLINA GLAZOR-POMYKAŁA (UP w Krakowie) Mr Mutt is choosing ready-mades. U(z)mysławianie sztuki mgr MAGDALENA SZYPENBEJL-TRACZ (UP w Krakowie) Liść, krystalizacja, ornament w przedmodernistycznej estetyce dekoracji mgr DOROTA BENTKE (UP JP II w Krakowie) Kobieta poza sztuką. O estetyce feministycznej dyskusja przerwa na kawę 4

5 mgr IZABELLA JANDA (UP w Krakowie) Emmanuela Mouniera spojrzenie na osobę ludzką mgr Katarzyna Sygulska (UP w Krakowie) Wartości jako czynnik kształtujący tożsamość człowieka mgr ZOFIA SAJDEK (UP w Krakowie) (Post)transseksualność jako kategoria badawcza dyskusja mgr PATRYK MIERNIK (UJ) Lot nad kukułczym gniazdem oraz Rzeźnia numer pięć jako teksty graniczne amerykańskiego postmodernizmu mgr PIOTR KARABINOWSKI (UP w Krakowie) Opis miejsc świętych w prozie Andrzeja Stasiuka a myśl postsekularna dyskusja mgr KAROLINA FEĆ (UJ) Nominalizm a klasyczna teoria prawdy próba pogodzenia stanowisk mgr HUBERT BOŻEK (UP w Krakowie) Relatywizm epistemologiczny i ontologiczny Leona Chwistka dyskusja przerwa na obiad KATARZYNA BIEL-ZIÓŁEK (Ignatianum) Rola dobra i wartości etycznych w wychowaniu mgr AGNIESZKA KACZOR (Ignatianum) Świetlica szkolna sprzymierzeńcem w rozwoju dziecka mgr KAROLINA WOŚ (Ignatianum, Wyższa Szkoła Biznesu National Louis University) Psychospołeczne funkcjonowanie Dorosłych Dzieci Alkoholików mgr EWA WITOWSKA-JELEŃ (Ignatianum) Wpływ rodziny na proces rehabilitacji dzieci niedowidzących dyskusja zamknięcie konferencji Program konferencji

6 Wstęp Wstęp Niniejsze wydanie Meritum jest pierwszym, które w całości stanowi publikację materiałów z II edycji konferencji Metaphysicus Baccalarius. Odbyła się ona 13 lutego br. w klubie BAKAŁARZ pod patronatem Samorządu Doktorantów, Samorządu Studentów, Biura Promocji i Karier Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie oraz klubu BAKAŁARZ. Osiem artykułów, które weszły do bieżącego numeru pisma, doskonale odzwierciedla poruszane podczas konferencji problemy z wielu dziedzin nauki. Pierwszy tekst, napisany przez Izabellę Jandę, poświęcony jest spojrzeniu Emmanuela Mouniera na osobę ludzką. Autorka próbuje rozjaśnić w nim kwestię personalizmu, kategorycznie przeciwstawiając go indywidualizmowi. Dokonuje obszernej analizy pojęcia osoby. Na podstawie swych spostrzeżeń stwierdza, że w personalizmie Mouniera nie można mówić tylko o jednostce lub tylko o osobie, lecz zarówno o jednostce, jak i o osobie. Dwa kolejne artykuły poruszają tematykę z zakresu hermeneutyki i z zakresu logiki. Ich autorami są Hubert Bożek, który zajmuje się problematyką rozumienia, oraz Michał Piekarz, opisujący zależności, jakie zachodzą pomiędzy logiką i etyką. Pierwszy z nich rozpatruje kwestię rozumienia w kontekście filozofii hermeneutycznej. Zauważa, że pojęciem tym posługiwać należy się w ten sam sposób, w jaki posługiwał się nim Wilhelm Dilthey w książce Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych. Michał Piekarz prze prowadza krytyczną analizę interesującej koncepcji brytyjskiego filozofa Richarda Hare a, według której ze zdań logicznych można wyprowadzić konsekwencje etyczne. Następne dwa teksty tworzą jedną grupę tematyczną dotyczą estetyki. Autorka pierwszego, Karolina Glazor, pisze o koncepcji dzieł gotowych ready-made, przedstawiając wybrane motywy z biografii twórczej Marcela Duchampa prekursora tego nurtu w sztuce. Autorka drugiego tekstu z zakresu estetyki, Magdalena Szypenbejl-Tracz, omawia wybrane elementy przedmodernistycznej estetyki dekoracji. Postaciami szczególnymi w jej rozważaniach są Owen Jones, architekt i historyk sztuki dekoracji, a także Karol Homolacs, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Kolejną część numeru stanowi artykuł Piotra Karabinowskiego dotyczący myśli postsekularnej. Za przedmiot swoich dociekań autor obrał tę nową orientację metodologiczną, która zajmuje się opisem zależności zachodzących pomiędzy religią a nowoczesnością i ponowoczesnością; tu przykładem literackim jest twórczość Andrzeja Stasiuka. Ostatnia grupa tematyczna to pedagogika. Składają się na nią teksty Katarzyny Biel-Ziółek i Ewy Witowskiej-Jeleń. Autor- 6

7 Wstęp ka pierwszego omawia rolę dobra i wartości etycznych w wychowaniu w kontekście myśli chrześcijańskiej. Przedstawia stanowiska Karola Wojtyły i Matki Teresy z Kalkuty. Autorka drugiego tekstu zajmuje się rolą rodziny w procesie rehabilitacji dzieci niedowidzących. Przedstawia definicję pojęcia niedowidzenie oraz opisuje wybrane sposoby leczenia tego rodzaju niepełnosprawności. Omawia sytuację dziecka niedowidzącego w szkole oraz znaczenie środowiska rodzinnego w jego wychowaniu i terapii. W imieniu autorów artykułów oraz redaktorów niniejszej publikacji serdecznie zachęcam do lektury. Zapraszam również do współpracy z redakcją i współtworzenia pisma. Materiały do kolejnych numerów prosimy przesyłać na adres: bakalarz@up.krakow.pl Konrad Pyznar Redaktor Naczelny

8

9 Personalizm Izabella Janda Emmanuela Mouniera spojrzenie na osobę ludzką Personalizm nie jest nową postacią indywidualizmu. Przeciwnie, dążenie do rozwoju życia osobowego i dążenie indywidualistyczne są zorientowane w przeciwnych kierunkach 1. Personalizm Emmanuela Mouniera jest zatem wspólnotowy. Nie oznacza to jednak, że aprobuje on wszystkie rodzaje kolektywizmu, niezależnie od tego, jakie występują w nich stosunki osobowe i więzi międzyludzkie. Francuski personalista chrześcijański kładzie przede wszystkim nacisk na rozumienie więzi międzyludzkiej w kontekście budowania związku miłości chrześcijańskiej. Takie wspólnoty osobowe charakteryzują się w jego opinii zdecydowanie wyższym potencjałem wspólnotowym i silniejszym wyzwoleniem od odruchów indywidualistycznych, czyli takich, które stawiają nas wobec zagrożenia alienacja. Pod pojęciem indywidualizmu Mounier rozumie system obyczajów, uczuć, idei i instytucji, który konstytuuje jednostkę wyizolowaną. Jest ona człowiekiem abstrakcyjnym, bez powiązań i wspólnot naturalnych, najwyższy bóg pośród wolności pozbawionej miary i kierunku, odnoszący się ku drugiemu z niechęcią, wyrachowaniem i żądaniami 2. Indywidualizm skutecznie chroni jednostkę i zabezpiecza nienaruszalność jej własnego egoizmu, jest największym przeciwnikiem, a wręcz antytezą personalizmu. Niestety, jak zauważa Mounier, we współczesnym świecie często zdarza się, że społeczności, tworząc większe całości, gubią pojęcie my i stają się jedynie zbiorem ludzi powiązanych stosunkami rzeczowymi. Ludzie ci traktują się przedmiotowo i w konsekwencji podążają odrębnymi drogami rozwoju indywidualnego. Uwięzieni w rzeczywistości zubożonych stosunków osobowych, w sieci egoistycznego pożądania i w zamknięciu przed drugim człowiekiem, tworzą świat, w którym zbiorowość wcale nie oznacza wspólnoty. Współczesny człowiek, zainfekowany okrucieństwem oraz poczuciem nieokreślonej rozpaczy, łatwo poddaje się działaniu sił nieosobowych. Mounier podkreśla, że zbiorowość oparta na niewłaściwych relacjach międzyludzkich podważa wartość osoby i prowadzi do kryzysu duchowego oraz społecznego. A przecież osoba ludzka nie może być uchwycona inaczej, jak tylko w określonej sytuacji i jako objawiająca się poprzez swe zasadnicze związki z otoczeniem 3. Związki z otoczeniem nie mogą jednak ograniczać się do zaspokajania własnych potrzeb w świecie osoby ludzkiej ważne są: odpowiedzialność, dawanie siebie, zaangażowanie, poświęcenie, dążenie ku drugiemu człowiekowi. Świat osoby przeciwstawia się moralnej przeciętności, wyobcowaniu jednostek i brakowi komunikacji pomiędzy nimi. Niemożność komuni- 1 E. Mounier, Co to jest personalizm? oraz wybór innych prac, [wybór i red. A. Krasiński], Kraków 1960, s Tenże, Wprowadzenie do egzystencjalizmów oraz wybór innych prac, [wybór i oprac. J. Zabłocki, przeł. E. Krasnowolska], Kraków 1964, s Tenże, Co to jest personalizm?..., dz. cyt., s

10 Personalizm kacji skutecznie odcina wszelką możliwość doświadczania drugiego człowieka i ugruntowuje samotne bycie dla siebie. Stąd tak istotne jest podjęcie wysiłku dialogu z innymi osobami. Aby zrozumieć personalistyczną myśl Emmanuela Mouniera, należy zatrzymać się nad pojęciem osoby. W dziełach francuskiego filozofa nie znajdziemy ścisłej definicji tego pojęcia, bo osoba nie poddaje się definicjom, ciągle się staje, jest zwrócona na zewnątrz. Stawia czoła sytuacjom. Nie jest substancją daną, istniejącą niezależnie od zjawisk, nie jest «własnym światem», ale jest egzystencją tworzącą swą egzystencję wśród zjawisk i poprzez nie 4. Zamiast definicji znajdujemy wiele opisów, swobodnych myśli i refleksji, które rodziły się i rozwijały w toku intelektualnej pracy myśliciela. Znajdujemy też pewne wskazówki i cechy, które pomagają określić i scharakteryzować osobę. Jest to m.in. skoncentrowanie na życiu wewnętrznym, ale i wychodzenie ku innemu, otwartość, społeczny charakter, odpowiedzialność zarówno za swój los, jak i za losy świata 5. Osoba w personalizmie Mouniera jest czymś innym od krytykowanej przez niego jednostkowości i indywidualności, jest wolna i wydaje owoce zaangażowania. Zaangażowanie to jeden z czynników naszej równowagi, który neutralizuje egocentryzm i przypomina, że jesteśmy ludźmi pośród innych ludzi. W zaangażowaniu rodzi się wiedza o rzeczach, ludziach i całym świecie spraw ludzkich. W pracy Co to jest personalizm? znajdujemy stwierdzenie, że osoba nie jest przedmiotem, ale jedyną rzeczywistością, którą poznajemy i jednocześnie tworzymy od wewnątrz. Nie da się jej określić przy użyciu pojęć ogólnych, takich jak: mieszczanin, socjalista, urzędnik, nie są też zbyt pomocne do tego badania nastrojów, cech dziedzicznych, wyglądu ani przypisywanie do określonych klas, grup społecznych czy wyznaniowych. Osoba jest przeżywaną działalnością autokreacji, komunikacji i przynależności, która daje się uchwycić i poznać w swoim akcie jako ruch personalizacji 6. Ponieważ osoba ludzka powołana jest do życia z innymi, niezwykle istotnym elementem, który pozwala nam lepiej zrozumieć pojęcie osoby, jest komunikowalność. W pracy Dwie alienacje czytamy: Niemożność komunikacji oraz zamknięcie się w sobie nie tylko nie określają ludzkiej osoby, ale wręcz przeciwnie osoba ta jest jedyną rzeczywistością zdolną do bezpośredniego komunikowania siebie, jest skierowana ku drugiej osobie, a nawet w niej istnieje, jest skierowana ku światu i w nim istnieje, zanim istnieje sama w sobie 7. Osoba zwraca się na zewnątrz i doświadcza drugiej osoby. W ten sposób przez drugiego człowieka możemy poznać, a nawet odnaleźć siebie i wznieść się ponad izolowane ja. Zdaniem Mouniera już we wczesnym dzieciństwie budzi się w nas odruch zbliżenia do drugiego człowieka. Rozwój osoby odbywa się przez kierowanie uwagi na innych, czynienie siebie bar- 4 Tamże, s Wincenty Granat w swoim obszernym dziele poświęconym personalizmowi chrześcijańskiemu wymienia następujące cechy osoby, które odnaleźć można w pismach Mouniera: transcendencję, wewnętrzność, zaangażowanie w naprawę świata, charakter społeczny, a wreszcie to, że jest ona czymś odrębnym od jednostkowości i indywidualności oraz jest wolnością (W. Granat, Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Poznań 1985, s. 67). 6 E. Mounier, Wprowadzenie do egzystencjalizmów..., dz. cyt., s Tenże, Co to jest personalizm?..., dz. cyt., s

11 Personalizm dziej przejrzystym dla kogoś drugiego. Zerwanie komunikacji może prowadzić do zgubnego zamknięcia się we własnym ja, do alienacji. Personalista chrześcijański przestrzega, że z chwilą, kiedy łączność wzajemna słabnie albo kiedy się zrywa, zatracam się dogłębnie sam: wszystkie szaleństwa polegają na klęsce stosunków z drugim człowiekiem alter staje się alienus, z kolei ja sam staję się dla siebie obcy, wyalienowany 8. Osobę kształtują oryginalne akty, które potwierdzają jej wzniosłość i obecność w świecie. Komunikacja jest z pewnością czymś podstawowym, ale Mounier zwraca również uwagę na inne ważne akty. Należy zatem: wyjść poza siebie, czyli odwrócić uwagę od siebie, aby móc oddać się do dyspozycji drugiego człowieka; rozumieć, czyli wyjść poza własny punkt widzenia i zobaczyć siebie oczami drugiego, a także starać się dostrzec wyjątkowość drugiego człowieka bez próby porównywania go do siebie, ale przez akt przyjęcia i jednoczesnego przekroczenia siebie; wziąć na siebie, czyli przyjąć, nie tylko radość, ale także troski i zmagania drugiego człowieka; dawać, czyli ofiarować bez miary i bez oczekiwania na jakikolwiek rewanż czy też wynagrodzenie za naszą ofiarność; być wiernym, czyli wytrwałym, zarówno w miłości, jak i w przyjaźni wobec drugiej osoby. W świecie osoby pojawia się miłość, która ugruntowuje ontologiczną możliwość komunikacji między osobami. Akt miłości jest egzystencjalnym cogito: [...] kocham, więc byt istnieje i życie warte jest trudu przeżycia go 9. Być znaczy kochać, zgodnie z chrześcijańskim nakazem miłości bliźniego. Można by niemal powiedzieć, że istnieję jedynie w takim stopniu, w jakim istnieję dla kogoś drugiego, względnie: być znaczy kochać 10. Miłość pełna w odróżnieniu do sympatii 11 jest dla francuskiego personalisty źródłem odmienności. Nie upodabnia do siebie ludzi uwikłanych w tę relację, ale domaga się uznania drugiego człowieka za kogoś odmiennego. Sympatia przynależy jeszcze do natury, miłość jest już nową formą bytu. Miłość zwraca się do swego przedmiotu ponad jego naturą, chce jego urzeczywistnienia się jako osoby, jego wolności, niezależnie od jego zalet czy wad, które nie liczą się w jej spojrzeniu: miłość jest ślepa, lecz jest to ślepota jasnowidza 12. Miłość nie jest tu jedną z możliwych cech natury ludzkiej, lecz stanowi jej istotę, jest niezbitą pewnością człowieka i właściwą formą bycia w świecie osoby. Osoba uobecnia miłość i dzięki temu staje się prawdziwie sobą. Ten akt miłości w filozofii Mouniera 8 Tenże, Wprowadzenie do egzystencjalizmów..., dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Mounier nawiązuje do rozróżnienia sympatii i miłości u Maxa Schelera. W Ordo amoris czytamy, że miłość zawsze stanowiła dla nas zarazem pierwotny akt, za pośrednictwem którego pewien byt nie przestając być tym ograniczonym bytem opuszcza samego siebie, aby jako ens intentionale w taki sposób uczestniczyć w innym bycie, iż oba te byty nie stają się jakoś realnymi częściami oddzielonymi od siebie. I dalej: [...] miłość jest zawsze budzicielką poznania i chcenia, matką ducha i samego rozumu (M. Scheler, Ordo amoris, [w:] O miłości. Antologia, wybór, red. i wstęp M. Grabowski, Toruń 1998, s. 25). 12 E. Mounier, Wprowadzenie do egzystencjalizmów..., dz. cyt., s

12 Personalizm wiąże się nierozerwalnie z komunikowalnością osób, czyli ze wstępnym warunkiem istnienia życia osobowego. Komunikowanie wskazuje nam możliwość rozwoju, a także to, że w świecie osobowym pojęcie my poprzedza pojęcie ja. Komunikowanie uczy nas zaangażowania, odpowiedzialności, gdyż człowiek-osoba potwierdza siebie, pozostając we wspólnocie z innymi osobami i wykraczając poza doświadczenia autonomiczne. Niestety, komunikacja napotyka niekiedy na trudności, które Mounier kolejno wymienia 13 : 1) opór przed doświadczeniem łączności tkwiący w drugim człowieku; 2) sprzeciw wobec doświadczenia wzajemności tkwiący w nas samych; 3) nieprzejrzystość, tajemniczość, trudna do przeniknięcia wyjątkowość drugiego człowieka; 4) nowe egocentryzmy, które prędzej czy później rodzą się w każdym związku opartym na wzajemności (rodzina, państwo, wspólnota religijna itp.) i stają się przeszkodą we właściwej komunikacji. Brak komunikacji wytwarza sytuację, w której człowiek, nie mogąc odnieść się do innych, staje się bezosobowy, zubożony wewnętrznie i zamknięty przed światem w skorupie własnego ja. A przecież bycie osobą niewątpliwie wymaga doświadczania siebie przez stosunki międzyludzkie. Personalistyczna myśl Mouniera pozwala nam także uchwycić wielkość, godność i tajemniczość osoby ludzkiej przez zakorzenienie w związku z Bogiem, czyli Osobą Osób. Ta myśl po raz kolejny wskazuje na wieloznaczność koncepcji osoby, w której [...] każda osoba stworzona jest na obraz Boga, każda osoba powołana jest do tworzenia wielkiego Ciała mistycznego i cielesnego w miłości Chrystusa. Wspólna historia ludzkości, o której Grecy nie mieli żadnego wyobrażenia, nabiera sensu, nawet sensu kosmicznego. Sama koncepcja Trójcy Świętej, dyskutowana przez dwa stulecia, przynosi zadziwiającą ideę Najwyższego Bytu, w którym odbywa się intymny dialog osób i który poprzez samego siebie jest zaprzeczeniem samotności 14. W tym fragmencie znajdujemy również potwierdzenie tego, jak ważne jest komunikowanie się. Tak jak osoba ludzka stworzona jest na obraz Boga, tak dialog Trójcy Świętej powinien być wzorem intymnego dialogu osób. W koncepcji francuskiego personalisty byt osobowy nie jest w pełni samoistny, ale jest bytem wobec Boga, zakorzenionym w Bogu. Obok doświadczania innych osób, które jest wyczerpywalne i możliwe do zrozumienia, osoba ludzka staje w obliczu tajemnicy Osoby boskiej. Boga można przeżywać, ale z pewnością nie możemy powiedzieć, że osoba ludzka jest w stanie przekroczyć granice Jego zrozumienia. Zawarta jest tu pewna tajemnicza intymność, ruch w kierunku Boga, gdzie wszystkie wartości skupiają się w szczególnym wezwaniu Najwyższej Osoby. Pełnia życia osobowego wykracza zatem poza porządek ludzkich celów i wartości, pozwala odnaleźć Boga i odpowiedzieć na Jego wezwanie. Chrześcijanin w swoim dążeniu ku Bogu nadaje sens swojemu działaniu i odnajduje siłę, by cierpieć i poświęcać się dla drugiej osoby, a tym samym wzbogacać się i osiągać pełnię własnego istnienia. 13 Tamże, s Tamże, s

13 Personalizm Samo chrześcijaństwo, jak nauczał św. Augustyn, jest religią zbawienia zbiorowego, głosi naturalną jedność rodzaju ludzkiego oraz wskazuje, że grzech jest przede wszystkim rozerwaniem tej jedności przez odłączenie od Boga 15. W pracy Chrześcijaństwo i pojęcie postępu Mounier nazywa Chrystusa Gromadzicielem rozproszonej ludzkości i powtarza za św. Hipolitem, że Syn Boży wzywa nas, abyśmy wszyscy stworzyli w świętości jednego doskonałego człowieka 16. Przywołuje również św. Cyryla Aleksandryjczyka, który głosił że drogę do Boga można odnaleźć jedynie wtedy, gdy wszyscy ludzie złączą się w jednym zbiorowym człowieku, oraz Grzegorza z Nyssy, który w traktacie De hominis opificio wskazywał, że w akcie stworzenia został powołany do istnienia nie tyle człowiek w sensie jednostkowym, co raczej cała ludzkość 17. Zdaniem Mouniera osoba nie może być rozumiana wyłącznie jako duch. Zarówno duchowe, jak i cielesne istnienie łączą się w tym samym doświadczeniu, ponieważ nie mogę myśleć, nie będąc, ani też być bez mojego ciała: poprzez nie jestem eksponowany, ku mnie samemu, ku światu, ku innym ludziom; dzięki niemu właśnie wymykam się samotności myśli, która byłaby jedynie myśleniem o moim myśleniu 18. Przez zmysły osoba doświadcza przestrzeni, przez proces starzenia się ma szansę zrozumieć upływ czasu, a śmierć stawia ją w obliczu wieczności. Ciało i duch stanowią jedność, jedno wyraża się za pośrednictwem drugiego, ale nie ma tu zależności jednokierunkowej, nie zachodzi prosty związek przyczynowy. Mounier zauważa, że ciało bywa postrzegane na dwa sposoby. Po pierwsze, jako przedmiot, który jest jedynie czymś uciążliwym, podatnym na choroby, który jest słabością przeszkadzającą nam we właściwym postrzeganiu Boga, rozumieniu drugiego człowieka i poznawaniu siebie samego. Po drugie, jako współpracownik we wszelkich dążeniach i działaniach, który uczestniczy w godności i poznaje smak życia osobowego. Drugie przedstawienie jest bliższe temu, co św. Franciszek określał jako mój brat ciało, a św. Paweł nazywał Świątynią Ducha Świętego 19. Francuski personalista zwraca wyraźną uwagę na potrzebę zachowania równowagi pomiędzy wewnętrznością a tym, co moglibyśmy nazwać życiem zewnętrznym, bo bez niego życie wewnętrzne stawałoby się szaleństwem, 15 U św. Augustyna czytamy: Jest więc przeto wielu pośredników, co rozłączają, bo wielość by była szczęśliwą, staje się taką tylko przez uczestnictwo Boga jedynego [...] (Święty Augustyn, Państwo Boże, przeł. W. Kubicki, wstęp J. Salij, wyd. 2, Kęty 2002, ks. IX rozdz. XV, s. 344). 16 E. Mounier, Chrześcijaństwo i pojęcie postępu, [wybór i oprac. J. Zabłocki, przeł. E. Krasnowolska i in.], Warszawa 1968, s Pismo, mówiąc, że Bóg stworzył człowieka, za pomocą nieokreślonego terminu ukazuje całą ludzkość. To stworzenie nie zostało jeszcze nazwane Adamem, jak to mówi dalsze opowiadanie. Imię nadane stworzeniu nie było indywidualne, ale ogólne. Przez powszechną nazwę natury każe nam rozumieć, że dzięki Bożemu przewidywaniu i mocy w pierwszym stworzeniu została zawarta cała ludzkość (Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka, wstęp, przekł. i przypisy M. Przyszychowska, Kraków 2006, 16, PG44, 189). 18 E. Mounier, Wprowadzenie do egzystencjalizmów..., dz. cyt., s Czyż nie wiecie, że ciało wasze jest świątynią Ducha Świętego, który w was jest, a którego macie od Boga [...]. Chwalcie więc Boga w waszym ciele (1Kor 6,19 20), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, Poznań Warszawa 1990, s

14 Personalizm podobnie jak ono bez życia wewnętrznego zmierzałoby do bezsensu 20. Zachwianie tej równowagi może prowadzić do dwóch rodzajów alienacji, które upośledzają osobę ludzką oraz powodują różne formy kryzysu. Mounier opisał je m.in. w książce zatytułowanej Dwie alienacje. W kulturze przesiąkniętej alienacją skierowaną do wnętrza mamy do czynienia z obniżaniem się wartości, przed człowiekiem jawi się przyszłość pozbawiona sensu i celu istnienia. Mounier nazywa ją alienacją Narcyza i pisze, że ową strefę przeżyć wewnętrznych, która stanowi istotę życia osobowego, utożsamiono z wynikającą z luksusu i bezczynności skłonnością jednostki do zajmowania się własnymi komplikacjami wewnętrznymi i do dekadenckiej pobłażliwości względem siebie samego 21. Narcyzm jest przypadłością ludzi zatrutych własnym spojrzeniem na siebie. Spojrzeniem, które rodzi się ze skrajnego subiektywizmu, samotności, zanurzenia w absurdzie. Do kształtowania się takich postaw przyczyniają się w wielkim stopniu kapitalistyczne 22 stosunki społeczne, które są żyzną glebą dla rozwoju izolacji, osamotnienia i poczucia bezsilności człowieka rzuconego w świat. Odmienny rodzaj alienacji rodzi się wtedy, gdy życie człowieka ogranicza się wyłącznie do otaczających go rzeczy. Mounier opisuje to jako alienację Herkulesa. Człowiek ogarnięty tą skłonnością [...] jest z zewnątrz trawiony przez własne sukcesy, spala się cały w ogniu swoich zwycięstw 23, uprzedmiotawia się i rezygnuje całkowicie z życia wewnętrznego. Również i ten rodzaj alienacji zauważyć można w społeczeństwie kapitalistycznym. Odzwierciedla on postawę człowieka, dla którego jedynym celem jest zysk i poszukiwanie płytkich podniet, na które może sobie pozwolić dzięki zgromadzonemu majątkowi. Herkulesa porywa kultura masowa wraz z całym wachlarzem niewybrednych rozrywek i tanich emocji. Mounier przestrzega przed niebezpieczeństwem, jakie niosą obydwie postawy, nawołując jednocześnie do życia świadomego i pełnego inicjatywy oraz do pogodzenia się człowieka z samym sobą. Warto zaznaczyć, że pragnie, aby jego personalizm nie był w żaden sposób kojarzony z próbą wykreowania nowego systemu politycznego. Jest to raczej pewna perspektywa widzenia problemów ludzkich, w której człowiek może być np. jednocześnie chrześcijaninem i personalistą czy też socjalistą i personalistą. Mounier w przedmowie do Co to jest personalizm? pisze: Najlepszy los, jaki mógłby spotkać personalizm, to gdyby po pobudzeniu u dostatecznej liczby ludzi głębokiego poczucia jedności człowieka zniknął bez śladu, stając się po prostu codzienną rzeczywistością 24. Filozof obawia się jednak, że współczesny człowiek, zanadto pogrążony w trwodze, zagubiony w rozdartym i ponurym świecie, zatraca sens istnienia i zwykle rezygnuje z możliwości konstytuowania właściwych związków z innymi ludźmi. A przecież pomimo swej dramatycznej sytuacji nie może on powie- 20 E. Mounier, Wprowadzenie do egzystencjalizmów..., dz. cyt., s Tenże, Co to jest personalizm?..., dz. cyt., s Mounier krytykuje kapitalizm głównie w kontekście moralno-duchowym, gdyż jako ustrój kładący nacisk na kult pieniądza i władzy fałszuje on porządek wartości i zniekształca relacje międzyludzkie. 23 E. Mounier, Co to jest personalizm?..., dz. cyt., s Tamże, s

15 Personalizm dzieć, że został opuszczony. Łatwemu optymizmowi, który wynika z braku rozumienia kondycji ludzkiej, francuski personalista przeciwstawia radość egzystencji, gdyż życie osobowe w swej najwyższej postaci odkrywa przed nami dążenia do takich form życia, w których realizacja pełni osobowości wykracza poza zakres doświadczeń «dla siebie» [pour soi], doświadczeń autonomicznych 25 i wiedzie nas ku Bogu. Ważnym spostrzeżeniem w myśli personalistycznej Mouniera jest też to, że człowiek nie powinien być tylko jednostką lub tylko osobą, lecz zarazem jednostką i osobą. Myśliciel, chcąc wyraźniej zarysować swoją koncepcję, pokazuje błąd prymitywnego dualizmu, który przypisuje jednostce wszystko, co jest związane z ciałem i światem postrzeganym zmysłowo, zaś osobę widzi w całkowitym oderwaniu od świata rzeczy. Dualizm ten dzieli wyraźną linią dwie skrajności. Mounier stwierdza, że rozerwanie jedności, jaką ma tworzyć jednostka i osoba, prowadzi do osłabienia bytu i do opisanych wcześniej alienacji. Ponieważ człowiek ma przekraczać samego siebie, ale jednocześnie być w stanie spojrzeć w głąb siebie, zdaniem francuskiego personalisty należy troszczyć się o całego człowieka. Powyższe dociekania nie wyczerpują zagadnienia osoby w myśli chrześcijańskiego filozofa Emmanuela Mouniera. Są raczej wstępem do głębszej analizy i dyskusji o człowieku oraz jego roli we współczesnym świecie. Zacytuję słowa Wincentego Granata: E. Mounier w swojej książce o personalizmie wyraził się, że «osoba nie jest komórką nawet społeczną, lecz szczytem, z którego wychodzą wszystkie drogi świata», można by to powiedzenie tak uzupełnić: osoba jest skrzyżowaniem wszystkich dróg człowieka ku Bogu, a Jego ku człowiekowi, a następnie jednych ludzi ku drugim i człowieka ku rzeczom, a ich ku człowiekowi. Wiemy, że człowiek może cały świat zamknąć w sobie w sposób poznawczy, a także wyjść na spotkanie z całym światem dobra to wszystko dokonuje się przez człowieka jako osobę decydującą o świecie i sobie 26. Personalizm Mouniera uczy odpowiedzialności oraz wiary w człowieka. Uczy też podejmowania ryzyka i działania, bo istnienie doskonalsze jest nierozerwalnie związane z działaniem. Jednocześnie przestrzega przed bezczynnością, przeciętnością, rezygnacją, bezosobowym światem rzeczy i niebezpieczeństwem dewaluacji wartości. 25 Tamże, s W. Granat, dz. cyt., s. 625.

16 Hermeneutyka HUBERT BOŻEK O problemach z rozumieniem Uwagi wstępne Niniejszy esej dotyczy słowa, które zrobiło wielką karierę we współczesnej humanistyce, głównie za sprawą f i l o z o f i i h e r m e n e u t y c z n e j. Słowem tym jest rozumienie. Zanim przejdę do rozważań nad tym zagadnieniem, muszę poczynić pewną uwagę. Nie ma filozofii wolnej od założeń metafilozoficznych. Więcej, nie ma nawet jednej filozofii. Filozofia jest pojęciem rodzinowym (w sensie wittgensteinowskim), z wszystkimi tego konsekwencjami. Istnieje rodzina różnych filozofii, z których każda posiada swoje osobliwości, specyficzne standardy metodologiczne, a nierzadko stawia sobie także cele odmienne od innych filozofii. Nie każda filozofia musi mieć cokolwiek wspólnego z jakąkolwiek inną. Istnieją być może filozofie nie mające żadnych cech wspólnych. Jest to jednak możliwość czysto hipotetyczna. Znane nam filozofie nie tylko mają wiele wspólnych właściwości (choć w różnej konfiguracji), ale też niekiedy języki, którymi operują, s ą w o b e c s i e b i e p r z e k ł a d a l n e. Znaczy to, iż mają one pewne wspólne pojęcia, których jednak nie należy utożsamiać ze słowami, te ostatnie bowiem w zależności od kontekstu mogą przyjmować rozmaite znaczenia. W tej wielkiej filozoficznej rodzinie oprócz wspomnianej wcześniej filozofii hermeneutycznej istnieje też filozofia analityczna, której jestem zwolennikiem i skromnym adeptem. Można by przypuszczać, że mają one ze sobą niewiele wspólnego. Filozofia analityczna ze swym scjentyzmem, empiryzmem oraz zamiłowaniem do logiki i metodologicznej prostoty odbiega zdecydowanie od antyscjentystycznej, w znacznej mierze też antyempirystycznej i niedarzącej zbytnią estymą logiki (choć korzystającej z jej dobrodziejstw) hermeneutyki. A jednak! Choć hermeneuci z reguły gardzą empiryzmem, trudno znaleźć wśród nich kogoś, kto odrzucałby doświadczenie zmysłowe. Mimo iż hermeneutyka filozoficzna jest zasadniczo antyscjentystyczna, to spośród filozofów hermeneutycznych żaden chyba nie neguje nauki jako takiej może z wyjątkiem późnego Heideggera, a i to z pewnymi zastrzeżeniami. Sprawa nie jest zatem oczywista. Po tych zastrzeżeniach, możemy wrócić do kwestii rozumienia. Pisząc o tym pojęciu, nie mam na myśli takiego jego sensu, do jakiego przyzwyczailiśmy się w potocznym dyskursie. Chodzi mi natomiast o wyposażone w specyficzną konotację pojęcie, którego autorem jest Wilhelm Dilthey. Posługuje się nim w swojej książce Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych 1. Choć hermeneutyka ma wiele nurtów i przebyła długą drogę od sztuki inter- 1 W. Dilthey, Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych, przekł., oprac. i posłowie E. Paczkowska-Łagowska, Gdańsk

17 Hermeneutyka pretacji tekstów biblijnych aż do dekonstrukcji, pojęcie rozumienia jest w nią, jak się zdaje, wpisane w sposób trwały. Jeśli więc istnieje jakiś tekst programowy dla filozofii hermeneutycznej, który przedstawia sposób posługiwania się interesującym mnie pojęciem, to jest nim właśnie wspomniana książka. Z tego też powodu właściwe zrozumienie sensu tego słowa na gruncie koncepcji Diltheya wydaje się kluczowe dla interpretacji tego, czym jest lub może być filozofia hermeneutyczna. Równie istotne jest to, że rozumienie jest u Diltheya przeciwstawione wyjaśnianiu, co ma istotne konsekwencje metodologiczne, do których jeszcze powrócę. Ponieważ jednak Dilthey, dokonując eksplikacji rozumienia, posługuje się dobrze znanymi pojęciami logicznymi, takimi jak indukcja, dedukcja czy wnioskowanie przez analogię, w zasadzie powinna istnieć możliwość przekładu jego koncepcji na język filozofii analitycznej. Czy istnieje zatem szansa na przerzucenie choćby niewielkiego pomostu pomiędzy tymi dwiema filozofiami? W zasadniczej części mojego tekstu skupię się na analizie sensu, jaki Dilthey przypisuje rozumieniu, i na problemach, które analiza taka rodzi. Następnie zatrzymam się na krótko przy zagadnieniu wzajemnej przekładalności języków nauki i humanistyki uprawianej w duchu filozofii hermeneutycznej, czego zrozumienie ułatwia przypadek Diltheya. Na koniec sformułuję kilka wniosków płynących z całych tych rozważań dla humanistyki i filozofii. Problemy z rozumieniem Przechodzę teraz do analizy znaczenia, jakie Dilthey wiąże ze słowem rozumienie. W akapicie otwierającym analizowany tekst znaleźć można następujące zdania: Rozumienie i interpretowanie stanowią metodę, która przenika nauki humanistyczne. Skupiają się w niej wszystkie funkcje i wszystkie prawdy tych nauk. [...] Na podstawie przeżywania i rozumienia samego siebie oraz ich ścisłego wzajemnego oddziaływania kształtuje się rozumienie przejawów życia innych osób oraz ich samych. [...] w tym wypadku nie chodzi o konstrukcję logiczną ani o psychologiczne rozczłonkowanie, lecz o analizę w zamyśle teoretycznonaukowym 2. Oprócz zapewnienia o kluczowym dla humanistyki znaczeniu słowa rozumienie napotykamy tu też pewną wskazówkę ważną dla interpretacji tego, czym jest lub może być to pojęcie. Autor wskazuje mianowicie, że sens rozumienia nie wyczerpuje się w kategoriach logicznych lub psychologicznych. Rozumienie jest jednak jakoś powiązane z powyższymi kategoriami. Na czym związek ten dokładnie polega? Spróbujmy się przekonać. Punktem wyjścia dla Diltheyowskiej koncepcji rozumienia jest pojęcie życia, rozumianego jednak nie biologicznie, lecz duchowo. Co autor ma na myśli, pisząc zdania takie, jak to: Tym, co dane, są tu zawsze przejawy życia. Wkraczając w świat zmysłowy, są one wyrazem czynnika zmysłowego 3, trudno 2 Tamże, s Tamże. 18

18 Hermeneutyka stwierdzić z całą pewnością. Nie wiemy, czy życie jest zjawiskiem indywidualnym, czy zbiorowym. Czy chodzi tu wyłącznie o życie ludzkie, czy o życie w ogóle? Widać jednak, że życie nie ma charakteru w pełni obserwowalnego, choć można o jego istnieniu wnosić z obserwacji. Co zatem obserwujmy? Dilthey mówi o trzech zasadniczych typach przejawów życia. Są to: 1) poję - cia/są dy i inne wytwory myślenia; 2) działania; 3) ekspresje przeżycia. Łatwo się zorientować, że dwa pierwsze typy nie są w narracji autora traktowane w sposób równorzędny z trzecim. Zdają się one reprezentować życie w sposób bardziej pośredni, czego powodem jest, jak się wydaje, to, iż pomiędzy nimi a owym tajemniczym życiem pośredniczą bądź zmysły, bądź też aparat językowy. W trzecim przypadku natomiast mamy do czynienia z odmienną sytuacją: Zupełnie inaczej jest z ekspresją przeżycia. Szczególna relacja zachodzi między nią, życiem, z którego pochodzi, a rozumieniem, do którego prowadzi. Otóż ekspresja przeżycia może zawierać więcej ze związku psychicznego, niż zdolna jest zauważyć wszelka introspekcja. Czerpie ona z głębi, których świadomość nie rozświetla 4. I dalej: Wszystko, co wyrasta z codzienności, podlega władzy jej interesów. Interpretacja tego, co zawsze popada w niepamięć, również podlega warunkom chwili. [...] Gdy jednak w wielkich dziełach czynnik duchowy wyzwala się spod władzy swego twórcy, poety, artysty czy pisarza, wówczas wkraczamy w obszar, gdzie nie można już wprowadzić w błąd. [...] żadne naprawdę wielkie dzieło sztuki nie może pozorować obcej swemu autorowi treści duchowej, nie pragnie ono nawet mówić czegokolwiek o autorze. Prawdziwe w sobie stoi przed nami utrwalone, widoczne, na stale obecne; tym samym staje się możliwe jego, zgodne z regułami, niezawodne rozumienie. W ten sposób na pograniczu wiedzy i działania powstaje obszar, w którym życie ujawnia nam głębie niedostępne obserwacji, refleksji i teorii 5. Przytoczone tu dwa cytaty traktują o tzw. wyższych formach rozumienia, odpowiadających ekspresji przeżycia, podczas gdy z wytworami myślenia (czyli sądami/zdaniami w sensie logicznym) i działaniami skorelowane są elementarne formy rozumienia. Na tym etapie analizy można już stwierdzić, że zwykłe narzędzia analityczne okazują się nieprzydatne do interpretacji wielkich dzieł, o których pisze Dilthey, ujawniających nieprzebrane treści duchowe. Zanim przejdę do rozważań nad tym, co właściwie mogłoby mieć tutaj zastosowanie, zatrzymam się przez chwilę przy elementarnych formach rozumienia, będących chyba rodzajem (przysłowiowej już) wittgensteinowskiej drabiny, którą musimy odrzucić, aby móc osiągnąć niezawodne rozumienie. Elementarne formy rozumienia są dla Diltheya powiązane z potrzebami życia codziennego, zwłaszcza z jego aspektem komunikacyjnym. Żeby móc się komunikować z bliźnimi, musimy ich rozumieć. Na tym poziomie rozumieć znaczy: trafnie odczytywać ludzkie zachowanie i kojarzyć je ze swoim własnym w podobnych sytuacjach. Pod względem psychologicznym elementarne rozu- 4 Tamże, s Tamże, s

19 Hermeneutyka mienie opierałoby się na empatii i/lub introspekcji, pod względem logicznym natomiast, można by je przedstawić jako rozumowanie per analogiam. Tu jednak pojawia się pierwszy z całej serii problemów interpretacyjnych związanych z tym, jak autor posługuje się pojęciami logicznymi. Według niego wnioskowanie analogiczne zapośredniczone jest przez odpowiadający regule stosunek między przejawem a tym, co on wyraża. [...] Szereg liter złożonych w słowa, które tworzą zdanie, wyraża jakąś wypowiedź 6. Czyżby znaczyło to, że pomiędzy elementarną ekspresją życia a elementem znaczącym (takim jak wyraz czy zdanie) zachodzi jakieś podobieństwo? Ale jakie? Z pewnością nie morfologiczne. (Na przykład wyraz nieskończoność nie jest w żaden sposób podobny do idei nieskończoności, cokolwiek miałoby się za nią kryć). Nie jest to też pokrewieństwo przyczynowo-skutkowe, o czym zapewnia autor. Najprawdopodobniej chodzi tutaj jednak o rodzaj analogii wpisanej w sposób posługiwania się określonymi wyrazami. Jeśli np. pokrewnym stanom emocjonalnym będących udziałem różnych osób towarzyszy podobny wyraz twarzy, mówimy że X jest smutny albo X jest skonfundowany. Podobnie można przedstawić inne związki znaczeniowe, np. pomiędzy symbolem naturalnym a jego referencją. Widać też od razu, że jest to raczej luźne ujęcie analogii (tzn. nie operujące żadnymi ścisłymi definicjami cech, których analogia ma dotyczyć), w którym może być ona traktowana zaledwie jako pewna strategia heurystyczna. Zazwyczaj wystarcza ona w naszych codziennych zmaganiach z rzeczywistością, ale wydaje się dalece niewystarczająca do rzetelnego i konsekwentnego rozumowania, np. w rozważaniach naukowych. Pozostawiam elementarne formy rozumienia i przechodzę do omawiania jego wyższych przejawów. Jak się okazuje, tutaj również znajduje zastosowanie logika, a w szczególności zadomowione w niej pojęcia indukcji i dedukcji. Przeanalizujmy następujący fragment tekstu, który jak się wydaje opisuje moment przejścia pomiędzy elementarnymi i wyższymi formami rozumienia : [...] tu relacja między tym, co wyrażone, przechodzi w stosunek między różnorodnością przejawów życia innej osoby a związkiem wewnętrznym leżącym u ich podstaw. Prowadzi to nas następnie do uwzględnienia zmiennych okoliczności. Zachodzi tu wnioskowanie indukcyjne z poszczególnych przejawów życia o całości związku życiowego. Jego założeniem jest wiedza o życiu psychicznym i jego powiązaniach ze środowiskiem i wydarzeniami. Ze względu na ograniczoną liczbę odnośnych przejawów życia i na nieokreśloność leżącego u podstaw związku, wynik rozumowania może pretendować jedynie do prawdopodobieństwa. I gdy na jego podstawie wnioskuje się o działaniach rozumnej jednostki życia w nowych okolicznościach, to rozumowanie dedukcyjne oparte na indukcyjnie uzyskanym wglądzie w pewien związek życia psychicznego prowadzić może jedynie do prognoz lub możliwości 7. Parafrazując w duchu realizmu epistemologicznego: człowiek dysponuje pewnym zasobem wiedzy o swoim życiu psychicznym i wpływie, jaki wywiera na niego świat zewnętrzny. Obserwuje ten świat i widzi w nim przejawy życia innych. To prowadzi go do pewnych uogólnień dotyczących życia jako takiego. 6 Tamże, s Tamże, s

20 Hermeneutyka Na pierwszy rzut oka mamy tu do czynienia z indukcją niezupełną. Można ją przedstawić następująco. Dany jest pewien ciąg: x 1, x 2, x 3,..., x n, w którym jesteśmy w stanie zbadać pewną część wyrazów n. Dla ciągu tego zachodzi następująca prawidłowość: P(x 1 ), P(x 2 ), P(x 3 ),..., P(x n ) V x P(x) Kwantyfikator ogólny można tu postawić tylko prowizorycznie, a samo zawierające go zdanie ma charakter jedynie hipotetyczny. Prawdopodobieństwo zachodzącej tutaj konsekwencji wzrasta w zależności od tego, ile wyrazów ciągu możemy sprawdzić pod względem przysługujących im wartości logicznych. W tym sensie zrozumiałe jest powołanie się autora właśnie na pojęcie prawdopodobieństwa. Czy jednak można odpowiedzialnie mówić o całości związku życiowego w taki sam sposób, jakby chodziło o jakiś przeliczalny ciąg wyrazów? Wydaje się to wątpliwe. Czy jest ktoś, kto byłby w stanie choćby oszacować, ile jest możliwych ekspresji życia? Oczywiście nie. Byłoby to niezmiernie trudne, nawet jeśli na potrzeby naszych rozważań wyeliminowalibyśmy czynnik czasowy. W tym wypadku z pomocą (niestety niezbyt skuteczną) spieszy nam sam Dilthey: [...] proces samego rozumienia należy zatem ująć jako indukcję. Indukcja ta zaś należy do klasy, w której nie wyprowadza się jakiejś zasady ogólnej z niepełnego szeregu przypadków, lecz na ich podstawie wprowadza się pewną strukturę, pewien system porządkujący, który przypadki jako części łączy w pewną całość 8. Wiemy z tego przynajmniej tyle, że mimo wszystko indukcja niezupełna nie jest tym, o co chodzi autorowi, gdy pisze o indukcji. O co mu zatem w tym wypadku chodzi? W tym miejscu nasuwa się skojarzenie z analogią, o której mowa była chwilę wcześniej. A może Dilthey ma na myśli strukturalne podobieństwo łączące część z całością? Kilkanaście linijek wcześniej pisze: Oddzielenie tych dwóch rodzajów wnioskowania w procesie rozumienia ma ważność jedynie względną 9. Można więc przypuszczać, że indukcja jest w gruncie rzeczy tym samym co analogia, choć zakresy stosowalności tych pojęć nie są wobec siebie tożsame, lecz się krzyżują. To osobliwe pojęcie indukcji-analogii, nawet jeśli odpowiednio je zinterpretujemy, i tak ostatecznie nie pozwoli nam odpowiedzieć na pytanie, czym jest rozumienie. Otóż: rozumienia nie można po prostu stosować jako pewnej operacji intelektualnej. [...] we wszelkim rozumieniu jest coś irracjonalnego, podobnie jak irracjonalne jest samo życie: nie sposób przedstawić go za pomocą formuł logicznych 10. W tym miejscu muszę stwiedzić dwie rzeczy. Po pierwsze, założenie o irracjonalności życia (przy założeniu, że na podstawie dotychczasowych analiz zdajemy sobie sprawę, choćby w przybliżeniu, co oznacza ten termin) ma cha- 8 Tamże, s Tamże. 10 Tamże, s

21 Hermeneutyka rakter metafizyczny i można by je przyjąć tylko na gruncie dobrze skrojonej (opartej na poprawnych definicjach, zwierającej dające się wyróżnić twierdzenia i co najważniejsze wyjaśniającej jakieś fakty) teorii. Niestety, koncepcja Diltheya do tego rodzaju teorii nie należy. Po drugie co ważniejsze dla moich rozważań jeżeli rozumienie nie ma polegać wyłącznie na pewnej operacji intelektualnej i zawiera w sobie jakieś komponenty irracjonalne, to nie ma ono wiele wspólnego z naszym codziennym rozumieniem świata. Owszem, ludzie skorzy są przyjmować pewne irracjonalne przeświadczenia, czynią to nawet bardzo często. Często też stają się one przesłankami rozumowań. Prawdą jest, że często w naszych potyczkach z rzeczywistością nie mamy dostatecznych podstaw, ażeby móc działać i reagować (w tym reagować słownie) w sposób w pełni racjonalny. Jeśli jednak staramy się zrozumieć jakiś kontekst sytuacyjny albo fakt zachodzący w świecie, opieramy się na pewnych procedurach, które dają się sformalizować np. w postaci schematów rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego. Aby zrozumieć X, musimy w y j a ś n i ć (sobie lub innym) szereg faktów i zależności, które X warunkują. Do tego potrzebny jest zdrowy rozsądek i metody pozwalające na kontrolowanie wyników poznawczych, którymi posługuje się logika, będąca naturalnym owego zdrowego rozsądku przedłużeniem. Nauka, humanistyka i problem przekładalności języków Rozważania na temat rozumienia w ujęciu Diltheyowskim niestety w niewielkim stopniu przyczyniły się do wyjaśnienia, jakie znaczenie nadaje temu pojęciu autor. Próba przybliżenia znaczenia tego słowa przy odwołaniu się do znanych terminów logicznych okazała się nieudana. Porażka w tej kwestii nie musi oznaczać absolutnej klęski, bez wątpienia jednak należy wyciągnąć z niej odpowiednie wnioski. Co powoduje, że analiza, którą usiłowałem przeprowadzić, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów? Sądzę, że najważniejszym tego powodem jest wieloznaczność kluczowych terminów tekstu Diltheya, której nie można usunąć za pomocą zwykłej eksplikacji przy jednoczesnym uzasadnionym przeświadczeniu, iż prawidłowo odczytujemy intencje autora. Wieloznaczność ta ma źródło w metaforycznym charakterze tych określeń. Pisząc o metaforyczności, mam na myśli to, że odniesienie do tak czy inaczej rozumianej rzeczywistości zarówno poszczególnych wyrażeń, jak i całych kontekstów zdaniowych jest określane w pewnym szczególnym zestawieniu znaczeń, które w codziennym dyskursie uchodziłyby za świadectwo błędu kategorialnego. Zestawienie to łączy sensy pojęć z odmiennych kategorii semantycznych w nową całość, która przynajmniej w zamierzeniu twórcy ma ujawniać nowe możliwości interpretacyjne tkwiące w języku, a w konsekwencji modyfikuje językowy obraz świata 11. Choć metaforyzacja jest zjawiskiem wy- 11 Nie mam tu na myśli będących pierwotnie metaforami związków frazeologicznych, które wesz do języka potocznego i ich znaczenie zostało ustandaryzowane, a tym samym można je przełożyć na jednoznaczne zdania języka naturalnego. 22

22 Hermeneutyka stępującym przede wszystkim w twórczości artystycznej (w literaturze pięknej, poezji, choć także w sztukach wizualnych i performatywnych), to również teksty filozoficzne bywają wypełnione po brzegi rozmaitymi metaforami. Wiele wskazuje na to, że tekst Diltheya należy właśnie do tego rodzaju wypowiedzi. Mało tego, wspomniany tekst zdradza pewną strategię, która przypomina właśnie konstrukcję o charakterze metaforycznym. Autor czerpie z ustalonego słownika wyrażeń takich, jak dedukcja i indukcja albo rozumowanie przez analogię, a następnie łączy je w pewne konteksty zdaniowe, które powodują, iż ich pierwotny sens ulega modyfikacji. Chcąc ustalić, na czym ta modyfikacja polega, można przyjąć rozwiązanie, które wypróbowałem z mizernym skutkiem, albo obrać inną strategię. Opierać się ona może na tłumaczeniu tekstu autora za pomocą innych metafor, które dawałby poczucie lepszego zrozumienia jego wypowiedzi, wprowadzając pewien nastrój oraz szereg całkowicie subiektywnych skojarzeń natury emocjonalnej i estetycznej. W ten sposób możemy wzbogacić naszą w i z j ę ś w i a t a, warunkowaną przez język, lecz najpewniej nie zyskamy n o w e j w i e d z y o świecie, a nasze działanie należeć będzie raczej do sfery sztuki niż nauki 12. Nauka (w sensie XXI-wiecznym) w odróżnieniu od sztuki stawia sobie za cel wyjaśnianie faktów, zdarzeń, procesów i innych jeszcze elementów składających się na naszą każdorazowo określaną przez pewien aparat pojęciowy rzeczywistość. Opiera się przy tym na całkowicie trywialnych i pozbawionych filozoficznej głębi procedurach poznawczych, które, choć wymuszają samoograniczenie naszych intelektualnych (i nie tylko intelektualnych) aspiracji, pozwalają nam przekazywać sobie informacje i kumulować twierdzenia w obrębie pewnego systemu wiedzy. Każda filozofia, która chce być nauką, musi przystać na tego rodzaju samoograniczenie. Jeśli tego nie uczyni, może zostać skazana na nieustanną spekulację dotyczącą właściwych metod badania świata. Przykład Diltheya zdaje się potwierdzać powyższe przypuszczenie. Kluczowego dla jego hermeneutyki pojęcia rozumienia nie da się przetłumaczyć na język zdroworozsądkowej filozofii. Nie musi to martwić hermeneuty, choć powinno. Zauważmy, że przy pewnej dozie erudycji i treningu intelektualnego bez trudu zrozumie on jakieś twierdzenie matematyczne, fakt z zakresu biologii, a nawet akapit z Principia mathematica. Niestety, matematyk, biolog czy filozof analityczny mimo dobrej woli, wiedzy i umiejętności najpewniej nie zrozumieją niektórych zdań czy całych partii tekstu Diltheya. A przynajmniej nie w sensie, który łączyłby rozumienie z aktywnością o znaczeniu stricte poznawczym. Może oczywiście poddać się nastrojowi wytwarzanemu przez tekst, co umożliwiają (a może wymuszają?) metafory w nim zawarte, podobnie jak w przypadku lektury dzieła literackiego albo przechadzania się wewnątrz artystycznej instalacji. Nie nazwie jednak z pewnością swojej aktywności naukową. Tekst Diltheya rozpatrywać należy jako programowy dla nauk humanistycznych, a co za tym idzie kategorię rozumienia traktować trzeba jako 12 Pisząc o wiedzy, mam na myśli uteoretyzowaną i usystematyzowaną informację pozwalającą na wyjaśnienie pewnych zjawisk zachodzących w naszym otoczeniu. Wizję świata rozumieć można jako zbiór wyobrażeń na temat świata, które mogą opierać się na faktach lub na fikcji. 23

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania

Bardziej szczegółowo

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy

Bardziej szczegółowo

Koncepcja etyki E. Levinasa

Koncepcja etyki E. Levinasa Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA Z RELIGII. 1. Świadkowie Chrystusa

WYMAGANIA Z RELIGII. 1. Świadkowie Chrystusa WYMAGANIA Z RELIGII 1. Świadkowie Chrystusa często nie przynosi go na lekcje. definiuje, czym jest lęk; określa sposoby odnoszenia się do Boga na wzór Jezusa. potrafi podać z nauczyciela zasady życia wspólnoty

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Lp. K_W01 K_W02 Nazwa Wydziału: Wydział Filozoficzny Nazwa kierunku

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii ROZMOWA W SPOTKANIU AGNIESZKA BARAŃSKA. pod kierunkiem: Prof. dr hab. Adama Węgrzeckiego

Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii ROZMOWA W SPOTKANIU AGNIESZKA BARAŃSKA. pod kierunkiem: Prof. dr hab. Adama Węgrzeckiego Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii ROZMOWA W SPOTKANIU AGNIESZKA BARAŃSKA pod kierunkiem: Prof. dr hab. Adama Węgrzeckiego KRAKÓW 2002 Jeśli przyjąć, że rozmowa jest sztuką, Łatwiej powiedzieć,

Bardziej szczegółowo

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii

Bardziej szczegółowo

Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk

Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Doświadczenie mistyczne w filozofii i teologii Wydaje się, iż ujęcie doświadczenia mistycznego zarazem

Bardziej szczegółowo

KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII

KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII Różnice w koncepcjach religii człowiek Bóg człowiek doświadcza Boga człowiek doświadcza Boga i odnosi się do Niego nie za bardzo wiadomo, czy jakiś przedmiot istnieje można

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16 SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:

Bardziej szczegółowo

POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ

POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ Wstęp Żyjemy w świecie wielkich procesów integracji i globalizacji. Z samej swojej istoty są to procesy pozytywne pozwalające wspólnie

Bardziej szczegółowo

Boże spojrzenie na człowieka 1

Boże spojrzenie na człowieka 1 Boże spojrzenie na człowieka 1 opracował: Artur Trzęsiok Knurów, 24 marca 2006 1 wersja beta 1 Wprowadzenie dla Animatora Człowiek nie może żyć bez miłości. Człowiek pozostaje dla siebie istotą niezrozumiałą,

Bardziej szczegółowo

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm

Bardziej szczegółowo

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016)

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) Ocena dopuszczająca: Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który opanował wiadomości i umiejętności określone

Bardziej szczegółowo

Tytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi

Tytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi Rozkład materiału do podręcznika W rodzinie dla 3 klasy liceum oraz 4 technikum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-4-01/10 (liceum) oraz AZ-6-01/10 (technikum) Grupa tematyczna Tytuł jednostki

Bardziej szczegółowo

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności

Bardziej szczegółowo

Zbigniew Marek SJ. Religia. pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM

Zbigniew Marek SJ. Religia. pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM Zbigniew Marek SJ Religia pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM Spis treści Przedmowa..............................................................7 Wstęp..................................................................

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze/obszarach kształcenia wraz z uzasadnieniem:

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze/obszarach kształcenia wraz z uzasadnieniem: Załącznik nr 1 do uchwały nr 445/06/2012 Senatu UR z dnia 21 czerwca 2012 roku EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW FILOZOFIA poziom kształcenia profil kształcenia tytuł zawodowy absolwenta I stopień

Bardziej szczegółowo

David Hume ( )

David Hume ( ) David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.

Bardziej szczegółowo

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału

Bardziej szczegółowo

Olga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN 2081-4674, s. 244-245.

Olga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN 2081-4674, s. 244-245. Duchowość w Polsce 16 (2014) ISSN 2081-4674 s. 244-245 Olga STREMBSKA JAK ŻYĆ PO CHRZEŚCIJAŃSKU? JAN PAWEŁ II ODPOWIADA NA NAJWAŻNIEJSZE PYTANIA opr. ks. Marek Chmielewski, Wydawnictwo AA, Kraków 2014,

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI Uczniowie z obniżoną sprawnością intelektualną OCENA NIEDOSTATECZNA

Bardziej szczegółowo

Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga?

Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? Przymioty Boga Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? dowody na istnienie Boga ustaliły, że On jest, ale czy poza wiedzą o Jego istnieniu możemy coś wiedzieć o Jego istocie? Św. Tomasz twierdzi, że

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych. z przedmiotu etyka

Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych. z przedmiotu etyka Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z przedmiotu etyka Klasa 5, rok szkolny 2017/2018 dr Grzegorz Rostkowski Odniesienia do podstawy

Bardziej szczegółowo

Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji

Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Pod redakcją naukową Martyny Pryszmont-Ciesielskiej Copyright by Uniwersytet Wrocławski

Bardziej szczegółowo

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową.

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. STANDARDY OSIĄGNIĘĆ: Rozwój osobowy i intelektualny uczniów wynikający z ich uczestnictwa w zajęciach etyki podążając za przyjętymi

Bardziej szczegółowo

RADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA

RADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA RADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA TOMASZ A RADOŚĆ Radość - pełnia i kres uczuć, w której dokonuje się spełnienie wszystkich pragnień

Bardziej szczegółowo

INFORMATYKA a FILOZOFIA

INFORMATYKA a FILOZOFIA INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików

Bardziej szczegółowo

ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE

ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki,

Bardziej szczegółowo

Program nauczania biblijnego uczniów klas gimnazjalnych. Program powstaje pod kierunkiem Elżbiety Bednarz

Program nauczania biblijnego uczniów klas gimnazjalnych. Program powstaje pod kierunkiem Elżbiety Bednarz Program nauczania biblijnego uczniów klas gimnazjalnych Program powstaje pod kierunkiem Elżbiety Bednarz Klasa I Ja i Bóg na co dzień Redaktor: Michał Stępień Nauka o Jezusie Chrystusie Jezus Syn Boży

Bardziej szczegółowo

STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ

STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Imię i nazwisko autora rozprawy: mgr Paulina Mamiedow Stopień / tytuł naukowy oraz imię i nazwisko promotora rozprawy: dr hab. Mariusz Gizowski Temat rozprawy doktorskiej:

Bardziej szczegółowo

Johann Gottlieb Fichte

Johann Gottlieb Fichte Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po

Bardziej szczegółowo

Spór o poznawalność świata

Spór o poznawalność świata ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.

Bardziej szczegółowo

osobiste zaangażowanie, czysto subiektywna ludzka zdolność intuicja, jako warunek wewnętrznego doświadczenia wartości.

osobiste zaangażowanie, czysto subiektywna ludzka zdolność intuicja, jako warunek wewnętrznego doświadczenia wartości. 1. Czy wartości - choć nie mieszczą się w obiektywistycznej wizji świata - są jedynie subiektywną reakcją czy oceną podmiotu? Podmiot substancja, centrum wiedzy, działania, decyzji i wyborów. Filozofowie

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Wartości w wychowaniu prof. Ewa Chmielecka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 20 października 2009 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTETDZIECIECY.PL O czym

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy MSPEI

Koncepcja pracy MSPEI Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi

Bardziej szczegółowo

Filozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje

Filozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Filozofia człowieka Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Spotkanie źródłem poznania i nauk POZNAWANIE 2 Jedność doświadczenia filozoficznego Filozofia nauką o zasadach ( principia) Do wiedzy o

Bardziej szczegółowo

Na podstawie akapitu 1. (z przypisem) wyjaśnij, co stanowiło pokarm duchowy dla bohaterów utworu Platona Uczta

Na podstawie akapitu 1. (z przypisem) wyjaśnij, co stanowiło pokarm duchowy dla bohaterów utworu Platona Uczta Zadanie 1 (1 pkt) Na podstawie akapitu 1. (z przypisem) wyjaśnij, co stanowiło pokarm duchowy dla bohaterów utworu Platona Uczta Pokarm duchowy dla bohaterów Uczty Platona stanowiła dyskusja filozoficzna

Bardziej szczegółowo

Z plastyką na TY. z zakresu plastyki i historii sztuki

Z plastyką na TY. z zakresu plastyki i historii sztuki Gimnazjum nr 1 im. Polskich Noblistów w Śremie Z plastyką na TY innowacja pedagogiczna w gimnazjum z zakresu plastyki i historii sztuki Opracowanie: mgr Jacek Krawczyk Śrem 2014 Wstęp Podstawowym zadaniem

Bardziej szczegółowo

ISSN Studia Sieradzana nr 2/2012

ISSN Studia Sieradzana nr 2/2012 ISSN 2299-2928 Studia Sieradzana nr 2/2012 1. Podejmując się zrecenzowania publikacji Nicola Abbagnano pragnę podkreślić, iż pozycja ta w nie jest dostępna w naszym Ojczystym języku. Zapewne ci, którzy

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie. 2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia

Bardziej szczegółowo

Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ

Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ Spis treści Wstęp 1. Małżeństwo jako dramat, czyli dlaczego współczesny świat nazywa ciebie singlem 2. Dlaczego nie potrafisz

Bardziej szczegółowo

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty

Bardziej szczegółowo

Człowiek rzecz czy osoba

Człowiek rzecz czy osoba U r s z u l a W o l s k a Człowiek rzecz czy osoba? filozoficzne ujęcie człowieka jako osoby terapią dla zagubionych w płynnej ponowoczesności WYDAWNICTWO von borowiecky Radzymin 2017 3 Człowiek rzecz

Bardziej szczegółowo

Osoba podstawą i zadaniem pedagogiki. Izabella Andrzejuk

Osoba podstawą i zadaniem pedagogiki. Izabella Andrzejuk Osoba podstawą i zadaniem pedagogiki Izabella Andrzejuk Plan wystąpienia 1. Człowiek jako osoba 1. Relacje osobowe 2. Istota wychowania 1. Znaczenie relacji osobowych w wychowaniu 3. Pedagogika, filozofia

Bardziej szczegółowo

Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ

Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ Edukacja Kształcenie Wychowywanie SKUTEK SKUTEK Trafianie na prawdę i dobro Trwanie przy prawdzie i dobru Odnosi się do poznawania Odnosi się do postępowania

Bardziej szczegółowo

ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE

ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE

Bardziej szczegółowo

Jakość życia w perspektywie pedagogicznej

Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Jadwiga Daszykowska Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007 Copyright by Jadwiga Daszykowska Copyright by Oficyna Wydawnicza

Bardziej szczegółowo

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów

Bardziej szczegółowo

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące

Bardziej szczegółowo

Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018

Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Do czego odnoszą się poniższe stwierdzenia? Do tego, czym jest matematyka dla świata, w

Bardziej szczegółowo

3 dzień: Poznaj siebie, czyli współmałżonek lustrem

3 dzień: Poznaj siebie, czyli współmałżonek lustrem 3 dzień: Poznaj siebie, czyli współmałżonek lustrem Trzeba wierzyć w to, co się robi i robić to z entuzjazmem. Modlić się to udać się na pielgrzymkę do wewnętrznego sanktuarium, aby tam uwielbiać Boga

Bardziej szczegółowo

Temat: Czym jest estetyka?

Temat: Czym jest estetyka? Temat: Czym jest? 1. Autor: Łukasz Nysler (IF UWr., ZSO nr 3 we Wrocławiu) 2. Czas realizacji: 90 minut. 3. Poziom edukacyjny: uczniowie gimnazjum i liceum 4. Liczba uczestników: do 20 osób. 5. Metody

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie

Bardziej szczegółowo

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Definicja etyki : Etykę stanowi ustalenie, które działania ludzkie chronią zgodne z prawdą dobro osób

Bardziej szczegółowo

5 WSTĘP Co zabrać ze sobą? Po drugim tygodniu Ćwiczeń duchownych, który oddajemy do Państwa rąk, to kolejny trzeci już tom z minikolekcji rekolekcyjne

5 WSTĘP Co zabrać ze sobą? Po drugim tygodniu Ćwiczeń duchownych, który oddajemy do Państwa rąk, to kolejny trzeci już tom z minikolekcji rekolekcyjne 5 WSTĘP Co zabrać ze sobą? Po drugim tygodniu Ćwiczeń duchownych, który oddajemy do Państwa rąk, to kolejny trzeci już tom z minikolekcji rekolekcyjnej: Co zabrać ze sobą? przygotowanej przez jezuickie

Bardziej szczegółowo

Carlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk

Carlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk Carlo Maria MARTINI SŁOWA dla życia Przekład Zbigniew Kasprzyk Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 WPROWADZENIE Każdego dnia wypowiadamy, słyszymy i czytamy wiele słów. Czujemy jednak, że niektóre

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie

Bardziej szczegółowo

FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY

FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY ROZWIĄZANIA ZADAŃ I SCHEMAT PUNKTOWANIA MAJ 2014 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów

Bardziej szczegółowo

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego

Bardziej szczegółowo

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA Realizowany przez nauczyciela etyki: Mgr Ewę Szczepaniak-Sieradzką

Bardziej szczegółowo

Czym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii

Czym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Czym jest religia i czy filozofia może ją badać Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Wiara i rozum Czy rozum potrafi udowodnić wszystkie prawdy religijne, czy tylko niektóre, czy może nie jest

Bardziej szczegółowo

BY STANĄĆ TWARZĄ W TWARZ

BY STANĄĆ TWARZĄ W TWARZ Siostra Miriam od Jezusa OCD BY STANĄĆ TWARZĄ W TWARZ O modlitwie jako sztuce budowania relacji Flos Carmeli Poznań 2018 Copyright by FLOS CARMELI, 2018 wydanie 1 Redakcja i korekta Małgorzata Bogdewicz-Wojciechowska

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - POZIOM PODSTAWOWY

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - POZIOM PODSTAWOWY WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - POZIOM PODSTAWOWY WIADOMOŚCI O EPOCE wiadomości Określa ramy czasowe i genezę nazwy epoki. Wymienia głównych reprezentantów omawianych kierunków literackich. Wymienia

Bardziej szczegółowo

Darmowy fragment www.bezkartek.pl

Darmowy fragment www.bezkartek.pl Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Redakcja: Wojciech Śliwerski Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Korekta: Beata Bednarz Sylwia Kajdana ISBN ISBN 978-83-7850-377-4 978-83-7587-147-0

Bardziej szczegółowo

Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty

Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty Prawda o Bogu w Trójcy Jedynym należy do największych tajemnic chrześcijaństwa, której nie da się zgłębić do końca. Można jedynie się do niej zbliżyć, czemu mają

Bardziej szczegółowo

Komplementarność modeli w teologii trynitarnej

Komplementarność modeli w teologii trynitarnej Komplementarność modeli w teologii trynitarnej Dionizemu Bowiem jedność, usuwając oddzielenie, wcale nie odrzuciła różnicy. Maksym Wyznawca (Ambigua, PG 91, 1056c) Wszelkiemu pojęciu utworzonemu dla próby

Bardziej szczegółowo

Religia. wolność czy zniewolenie? Odrzuć wszystko, co sprzeciwia się wolności i poznaj to, co najbardziej człowiekowi potrzebne.

Religia. wolność czy zniewolenie? Odrzuć wszystko, co sprzeciwia się wolności i poznaj to, co najbardziej człowiekowi potrzebne. ks. Zbigniew Paweł Maciejewski Religia wolność czy zniewolenie? Odrzuć wszystko, co sprzeciwia się wolności i poznaj to, co najbardziej człowiekowi potrzebne. Wydawnictwo NATAN Lublin 2013 Copyright by

Bardziej szczegółowo

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego , Siła woli potrafi zaskakiwać rozmachem wizji i zdumiewać osiągnięciami po jej urzeczywistnieniu. To właśnie na motywacji, chęci

Bardziej szczegółowo

Psychopedagogika twórczości

Psychopedagogika twórczości Psychopedagogika twórczości Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości

Bardziej szczegółowo

Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w.

Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w. Dialektycy i antydialektycy Filozofia XI w. Stanowiska Odrodzenie filozofii w XI w. rozpoczęło się od postawienia pytania o to, jak możemy poznać prawdy wiary. Czy możemy je w pełni zrozumieć przy pomocy

Bardziej szczegółowo

SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU:

SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Autorka: Małgorzata Kacprzykowska SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Wprowadzenie do filozofii Temat (4): Dlaczego zadajemy pytania? Cele lekcji: poznanie istoty pytań filozoficznych, stawianie pytań filozoficznych,

Bardziej szczegółowo

PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE. ks. Artur Aleksiejuk

PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE. ks. Artur Aleksiejuk PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE ks. Artur Aleksiejuk Pojęcie praw człowieka Przez prawa człowieka rozumie się te prawa, które są bezpośrednio związane z naturą człowieka jako istoty rozumnej i wolnej (osoby)

Bardziej szczegółowo

Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO

Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO SAMOTNE OJCOSTWO Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006 Copyright by Anna Dudak Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. zw. dr hab. Józef Styk Redakcja

Bardziej szczegółowo

Szwedzki dla imigrantów

Szwedzki dla imigrantów Szwedzki dla imigrantów Cel kształcenia Celem kształcenia w ramach kursu Szwedzki dla imigrantów (sfi) jest zapewnienie osobom dorosłym, które nie posiadają podstawowej znajomości języka szwedzkiego, możliwości

Bardziej szczegółowo

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z

Bardziej szczegółowo

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić?

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić? Egzamin maturalny na poziomie podstawowym. Jak sformułować stanowisko i właściwie je uzasadnić? PODSTAWOWE INFORMACJE Rozprawka na poziomie podstawowym jest formą wypowiedzi pisemnej na podany temat, która

Bardziej szczegółowo

Koncepcja Artystycznego Niepublicznego Przedszkola z Oddziałem Integracyjnym Tygrysek Plus

Koncepcja Artystycznego Niepublicznego Przedszkola z Oddziałem Integracyjnym Tygrysek Plus Koncepcja Artystycznego Niepublicznego Przedszkola z Oddziałem Integracyjnym Tygrysek Plus MISJA o W przedszkolu każde dziecko czuje się bezpieczne, szczęśliwe, wyjątkowe i akceptowane. o Każde dziecko

Bardziej szczegółowo

7. Bóg daje ja wybieram

7. Bóg daje ja wybieram 7. Bóg daje ja wybieram 1. CELE LEKCJI WYMAGANIA OGÓLNE wprowadzenie w problematykę powołania życiowego i chrześcijańskiego powołania do świętości. 2. TREŚCI NAUCZANIA WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE uczeń: po lekcji

Bardziej szczegółowo

Cele i zadania stawiane przed uczniem w ramach zajęć etyki.

Cele i zadania stawiane przed uczniem w ramach zajęć etyki. Etyka w szkole podstawowej klasy IV VI (zajęcia międzyoddziałowe) Autor programu. Magdalena Środa, Program lekcji etyki. Szkoła podstawowa kl. IV VI. Dopuszczony do użytku przez MEN pod numerem DKW-4014-3/00

Bardziej szczegółowo

G. Morgan, Obrazy organizacji, Warszawa 1997

G. Morgan, Obrazy organizacji, Warszawa 1997 3. Metafory organizacyjne Morgana G. Morgan, Obrazy organizacji, Warszawa 1997 przedstawia specyficzny sposób postrzegania, myślenia i mówienia o organizacji; ujmuje istotę utrwalonego typu doświadczenia

Bardziej szczegółowo

Co to jest miłość - Jonasz Kofta

Co to jest miłość - Jonasz Kofta Co to jest miłość - Jonasz Kofta Co to jest miłość nie wiem ale to miłe że chcę go mieć dla siebie na nie wiem ile Gdzie mieszka miłość nie wiem może w uśmiechu czasem ją słychać w śpiewie a czasem w echu

Bardziej szczegółowo

BUDOWANIE WIĘZI Z DZIECKIEM POPRZEZ WSPÓLNE AKTYWNOŚCI

BUDOWANIE WIĘZI Z DZIECKIEM POPRZEZ WSPÓLNE AKTYWNOŚCI BUDOWANIE WIĘZI Z DZIECKIEM POPRZEZ WSPÓLNE AKTYWNOŚCI Współczesna pedagogika opiekuńcza zwraca coraz większą uwagę na rolę rodziców i rodziny w życiu dziecka. Podkreśla ich znaczenie dla prawidłowego

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA

SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA Przedmiot: etyka Klasy: VI Rok szkolny: 2015/2016 Szkoła: Szkoła Podstawowa im. Batalionów AK Gustaw i Harnaś w Warszawie ul. Cyrklowa 1 Nauczyciel prowadzący: mgr Piotr

Bardziej szczegółowo

Nauka & Wiara. DSW Wrocław 27 kwietnia 2013

Nauka & Wiara. DSW Wrocław 27 kwietnia 2013 Nauka & Wiara DSW Wrocław 27 kwietnia 2013 Nauka & Wiara c, TM, All rights (lefts) reserved, etc... DSW Wrocław 27 kwietnia 2013 Bohaterowie dramatu Bohaterowie dramatu Wiara Nauka Bohaterowie dramatu

Bardziej szczegółowo

Jeden Pasterz i jedno stado. Jan 10,1-11. Jedna. Jedno ciało. 1 Koryntian 12: świątynia. 1 Koryntian 3, Jedna

Jeden Pasterz i jedno stado. Jan 10,1-11. Jedna. Jedno ciało. 1 Koryntian 12: świątynia. 1 Koryntian 3, Jedna Lekcja 6 na 10. listopada 2018 Biblia zawiera różne obrazy, które przedstawiają duchowe i teologiczne prawdy. Na przykład woda w Ewangelii Jana 7,38, wiatr w Ewangelii Jana 3,8 i filar w Liście do Tymoteusza

Bardziej szczegółowo

Pomiędzy wiarą a sztuką sztuka i kicz w przestrzeni sakralnej Konferencja naukowa Lublin, 31 maja 2 czerwca 2012 roku

Pomiędzy wiarą a sztuką sztuka i kicz w przestrzeni sakralnej Konferencja naukowa Lublin, 31 maja 2 czerwca 2012 roku Lublin, dn. 14 stycznia 2012 Pomiędzy wiarą a sztuką sztuka i kicz w przestrzeni sakralnej Konferencja naukowa Lublin, 31 maja 2 czerwca 2012 roku Organizatorzy: Instytut Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Załącznik nr 2 do Uchwały Nr XXIII 24.5/15 z dnia 25 marca 2015 r. Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

Ewangelizacja O co w tym chodzi?

Ewangelizacja O co w tym chodzi? Ewangelizacja O co w tym chodzi? Droga małego ewangelizatora ;) Warsztaty ewangelizacyjne: 11 maja 2013 r. Ks. Tomek Moch, Diecezjalna Diakonia Ewangelizacji Ruchu Światło-Życie Archidiecezja Warszawska

Bardziej szczegółowo

Studium biblijne numer 12. Prawdziwa religia. Andreas Matuszak. InspiredBooks

Studium biblijne numer 12. Prawdziwa religia. Andreas Matuszak. InspiredBooks Studium biblijne numer 12. Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks październik 2013, dla niniejszego wydania Ver. 1.0 www.inspiredbooks.de Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks 4 Prawdziwa

Bardziej szczegółowo

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której

Bardziej szczegółowo

Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa

Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział

Bardziej szczegółowo

CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE. Beata Pituła

CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE. Beata Pituła CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE Beata Pituła Kłopoty z kulturą Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura Johann Gottfried Herder, Myśli o filozofii dziejów, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1952,

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy system oceniania z wiedzy o kulturze

Przedmiotowy system oceniania z wiedzy o kulturze IT Przedmiotowy system oceniania z wiedzy o kulturze I. Informacje ogólne 1. Obowiązkiem ucznia jest posiadanie podręcznika (jeden na ławkę) oraz zeszytu ćwiczeń. 2. Brak ćwiczeń uczeń jest zobowiązany

Bardziej szczegółowo

Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk

Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach

Bardziej szczegółowo