ZDROWA I BEZPIECZNA SZKOŁA. - uwarunkowania higieniczno-sanitarne

Transkrypt

1 ZDROWA I BEZPIECZNA SZKOŁA - uwarunkowania higieniczno-sanitarne Zapewnienie sprzyjającego zdrowiu środowiska nauczania wymaga wysiłku wszystkich osób związanych z funkcjonowaniem szkoły, świadomości istnienia zagroŝeń oraz znajomości poszczególnych szkodliwości. O stwarzaniu naleŝytych warunków trzeba pamiętać juŝ w momencie projektowania obiektu, następnie w okresie jego budowania i urządzania, a potem w trakcie eksploatacji. KaŜdy z tych etapów moŝe wiązać się z pojawieniem się określonych szkodliwości, nierzadko kłopotliwych i trudnych do usunięcia, często pozostawionych i zagraŝających zdrowiu. Utrzymanie w szkołach bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki jest zagwarantowane ustawowo (patrz przepisy prawne na końcu poradnika). I. WARUNKI HIGIENICZNO - SANITARNE. 1. Zabudowa i zagospodarowanie działki szkolnej. Teren szkoły powinien być ogrodzony. Powinny być na nim następujące elementy: plac rekreacyjny, tereny zielone, plac gospodarczy oraz infrastruktura do realizacji programu wychowania fizycznego. Zgodnie z programem kultury fizycznej powinny być boiska do: siatkówki, piłki ręcznej, do piłki noŝnej oraz bieŝnia. Otwory kanalizacyjne, studzienki i inne zagłębienia w terenie naleŝy zakryć pokrywami lub zabezpieczyć w inny trwały sposób. Teren powinien mieć równą, utwardzoną nawierzchnię. Szlaki komunikacyjne wychodzące poza szkołę naleŝy zabezpieczyć, np. barierkami i oznaczyć (tablice ostrzegawcze). 3

2 2. Budynek szkoły. Szkoła powinna mieścić się w budynku odpowiednio zaprojektowanym i wybudowanym. Zaleca się projektowanie budynku szkoły do wysokości najwyŝej trzech kondygnacji. Powinien on być wznoszony poza zasięgiem szkodliwego promieniowania i oddziaływania pół elektromagnetycznych, hałasu i drgań (wibracji), zanieczyszczenia powietrza, zanieczyszczenia gruntu i wód ( 11 rozporządzania Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie - [1]). Budynek szkoły i urządzenia z nim związane powinny być zaprojektowane i wykonane tak, aby w pomieszczeniach zawartość w powietrzu stęŝeń i natęŝeń czynników szkodliwych dla zdrowia, wydzielanych przez grunt, materiały i stałe wyposaŝenie oraz powstających w trakcie uŝytkowania nie przekraczały dopuszczanych wartości. JeŜeli związki szkodliwe dla zdrowia lub zapachowe są emitowane przez materiały w niedopuszczalnym stęŝeniu jedynie przez ograniczony czas, dopuszcza się stosowanie takich materiałów pod warunkiem, Ŝe uŝytkowanie budynku lub pomieszczeń, w których zostały zastosowane, nastąpi dopiero po upływie okresu karencji. Remonty powinny być wykonywane w okresie przerw w nauczaniu (wakacje, ferie). Budynek szkoły powinien być zaopatrzony w bieŝącą ciepłą i zimną wodę. Powinien mieć indywidualną lub centralną instalację ciepłej wody, zapewnione odprowadzanie ścieków, miejsce przystosowane do czasowego gromadzenia odpadków i nieczystości stałych. Budynek powinien być wyposaŝony w instalacje (urządzenia) do ogrzewania pomieszczeń, mieć zapewnioną wentylację we wszystkich pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi. Powinien być przyłączony do sieci elektroenergetycznej i wyposaŝony w wewnętrzną instalację elektroenergetyczną. W nowo wznoszonym budynku naleŝy zainstalować urządzenia techniczne, które zapewnią osobom niepełnosprawnym konieczny dostęp na kondygnacje uŝytkowe ( 7, 9, 11 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach - [2]). Wskaźnik powierzchni w pomieszczeniu do nauki powinien wynosić co najmniej 2 m 2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez sprzęt) oraz powinno przypadać co najmniej 13 metrów sześciennych wolnej objętości pomieszczenia na kaŝdą osobę - 19 ust. 2 [3]. 4

3 Tworzenie klas z duŝą liczbą uczniów (przekraczającą 24) często nie pozwala na dotrzymywanie aktualnie obowiązującego wskaźnika. Balustrady schodów powinny mieć rozwiązania uniemoŝliwiające wspinanie się na nie oraz zsuwanie z poręczy - 16 [2]. 3. Mikroklimat pomieszczeń. Wentylacja. Wentylacja to proces usuwania z pomieszczeń zanieczyszczonego powietrza i dostarczania w jego miejsce powietrza świeŝego. Wentylacja pomieszczeń moŝe być grawitacyjna, dzięki róŝnicy temperatury - a więc i gęstości powietrza wewnątrz i na zewnątrz budynku oraz dzięki działaniu wiatru - powietrze dostaje się do budynku przez nieszczelności w oknach i drzwiach lub przez nawiewniki, wydostaje się przez kratki wentylacyjne i kanały wentylacyjne. Skuteczność wentylacji grawitacyjnej zaleŝy od warunków atmosferycznych, zmienia się więc w ciągu roku oraz ma na nią teŝ wpływ konstrukcja budynku, jego otoczenie i rozmieszczenie pomieszczeń. Wentylacja mechaniczna to wymuszony przepływ powietrza dzięki zastosowaniu wentylatora i jest niezaleŝna od jakichkolwiek wpływów atmosferycznych. Wentylacji nie naleŝy mylić z klimatyzacją. Klimatyzacja to proces nadawania powietrzu w pomieszczeniach określonych właściwości, na przykład nawilŝanie, osuszanie, podgrzewanie, chłodzenie. We wszystkich pomieszczeniach budynku szkolnego powinna być przewidziana skutecznie działająca wentylacja grawitacyjna. W pracowni chemii (digestorium), w zespole sportowym (przebieralnie i natryskownie) oraz w zespole Ŝywieniowym (jadalnia, kuchnia, rozdzielnia przykuchenna, zmywalnia naczyń stołowych i obieralnia-oczyszczalnia) naleŝy przewidzieć wentylację mechaniczną. Okna powinny mieć konstrukcję umoŝliwiająca otwieranie co najmniej 50% ich powierzchni w danym pomieszczeniu w celu wietrzenia. Wietrzenie pomieszczeń do nauki powinno odbywać się na kaŝdej przerwie i dowolnie w czasie lekcji, w zaleŝności od warunków atmosferycznych. Niedopuszczalne jest zasłanianie kratek wentylacji grawitacyjnej, co często spotyka się w szkołach. 5

4 UŜytkownicy budynków, w których powietrze jest niewłaściwej jakości narzekają na bóle głowy, podraŝnienia oczu, nosa, gardła, suchy kaszel, przesuszenie skóry, zawroty głowy, trudności z koncentracją, zmęczenie. WaŜne jest właściwe wentylowanie pomieszczeń, dzięki czemu uczniowie i nauczyciele mogą oddychać świeŝym powietrzem. Państwowa Inspekcja Sanitarna stwierdza pojawienie się nowego niekorzystnego zjawiska- montowania w pomieszczeniach, w których nie zastosowano wentylacji nawiewnej - okien o bardzo duŝej szczelności, co zagraŝa niedostateczną wymianą powietrza i powoduje nadmierne zwiększenie wilgotności powietrza; para wodna wykraplająca się na wewnętrznej powierzchni szyb i chłodnych powierzchniach ścian stwarza warunki sprzyjające do rozwoju grzybów i pleśni. Temperatura. Zastosowana w budynku instalacja (urządzenia) do ogrzewania powinna w sezonie grzewczym zapewnić następującą temperaturę: pomieszczenia do nauki min. +18 C, szatnie, korytarze, klatki schodowe, sale gimnastyczne C, rozbieralnie, natryskownie C. W przypadku niemoŝności zapewnienia w salach lekcyjnych temperatury minimum 18 C dyrektor szkoły zawiesza zajęcia szkolne na czas określony - 17 ust. 1 i 2 [2]. W pomieszczeniach przeznaczonych na zbiorowy pobyt dzieci oraz osób niepełnosprawnych na grzejnikach centralnego ogrzewania naleŝy umieszczać osłony ochraniające od bezpośredniego kontaktu z elementem grzejnym ust. 3 [1]. 4. Ochrona przed hałasem. Najczęstszym źródłem zagroŝenia akustycznego z zewnątrz jest hałas komunikacyjny. Ochronę przed nim stanowić mogą ekrany akustyczne, pasy zieleni. W otoczeniu budynku szkoły dopuszczalne natęŝenie hałasu w decybelach w okresie od godziny 6.00 do (załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie 6

5 dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku [4]) wynosi: ze strony dróg i linii kolejowych, torowisk tramwajowych - 55 decybeli, ze strony innych źródeł - 50 decybeli. Pomieszczenia w budynku powinny być chronione przed przenikaniem nadmiernego hałasu i drgań powodowanych przez uŝytkowników innych pomieszczeń oraz przez instalacje i urządzenia stanowiące techniczne wyposaŝenie budynku. RównowaŜny poziom dźwięku przenikającego do klas i pracowni szkolnych (z wyjątkiem pracowni zajęć technicznych) ze wszystkich źródeł hałasu łącznie nie powinien przekraczać 40 decybeli, w tym przenikający od wyposaŝenia technicznego budynku oraz innych urządzeń w budynku i poza budynkiem - 35 decybeli (PN-87/B02151/02 - Akustyka budowlana). Ochrona przed hałasem pomieszczeń w budynkach). Zmniejszenie hałasu w pomieszczeniach moŝna osiągnąć poprzez projektowanie i budowę szerokich, załamanych korytarzy, sytuowanie klas tylko z jednej strony korytarza, uŝywanie dźwiękochłonnych materiałów budowlanych, instalowanie szczelnych okien i drzwi - 323, 325, 326, 327 [1]. 5. Oświetlenie. Stwarzanie dobrych warunków do pracy wzrokowej związane jest z zapewnieniem odpowiedniego poziomu natęŝenia, oświetlenia, zachowania naleŝytego kontrastu, a w tym kontrastu barwy/jaskrawości obserwowanego przedmiotu z tłem oraz niedopuszczanie do występowania olśnienia. Przy niewłaściwym oświetleniu widzi się gorzej i szybciej dochodzi do zmęczenia, mogą występować bóle oczu i głowy. NatęŜenie oświetlenia określane jest w luksach (luks jest miarą ilości światła padającego na l m 2 ). Dzięki kontrastowi moŝliwe jest uwidocznienie szczegółów przedmiotu lub jego ogólnego zarysu, ale kontrast za duŝy, stworzony na przykład przez białą ścianę jako tło do czarnej tablicy - jest dla oczu niekorzystny. Olśnieniem nazywamy stan charakteryzujący się odczuciem niewygody przy patrzeniu lub/i obniŝonej zdolności rozpoznawania przedmiotów. Krańcowym stopniem olśnienia jest olśnienie oślepiające. Przyczyną olśnienia jest oddziaływanie światła o zbyt duŝym natęŝenia lub o zbyt duŝych kontrastach. 7

6 Olśnienie moŝe mieć charakter: bezpośredni, gdy prosto w oczy wpada strumień światła o zbyt duŝym natęŝeniu odbiciowy, w związku z dochodzeniem do oczu obrazów nadmiernie jaskrawych przedmiotów. Dla zminimalizowania odbić naleŝy przestrzegać, aby uczniowie nie siadali w odległości mniejszej niŝ 2,2 m od tablicy, a u uczniów z pierwszych ławek, zarówno z rzędu pod oknem jak i pod ścianą, kąt pod którym patrzą na tablicę wynosił maksimum 30. Sytuując ostatnie ławki naleŝy pamiętać, Ŝe przy prawidłowej ostrości wzroku znaki pisane na tablicy dostrzegane są z odległości nie większej niŝ 9,6 m (wg Cohna). Oświetlenie naturalne. Wzrok człowieka jest przystosowany do światła naturalnego, dlatego teŝ naleŝy dbać, aby do klasy dochodziło tego światła jak najwięcej. Pomieszczenia przeznaczone do zbiorowego przebywania dzieci (z wyjątkiem pracowni chemicznej, fizycznej, plastycznej) powinny mieć zapewniony czas nasłonecznienia co najmniej 3 godziny w dniach równonocy (21marca i 21 września) w godzinach W pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi stosunek powierzchni okien (liczonej w świetle ościeŝnic) do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8 (zaleca się aby w pomieszczeniach do nauki zachować stosunek 1:5), w innych pomieszczeniach co najmniej 1:12-57 [1] oraz 7 [2]. Ustalono, Ŝe dla umoŝliwienia oświetlenia pomieszczenia światłem dziennym odległość szkoły od innego obiektu budowlanego nie powinna być mniejsza niŝ jego wysokość - do wysokości 35 m budynku i nie mniejsza niŝ 35 m, jeśli obiekt przesłaniający jest wyŝszy. Przy oświetleniu jednostronnym światło to powinno dostawać się do pomieszczenia z lewej strony (w stosunku do frontu klasy tablicy). Działaniem sprzyjającym dostawaniu się światła dziennego będzie: utrzymywanie czystości szyb, nie zasłanianie szyb roślinami, zrezygnowanie z firanek. Okna naleŝy jednak wyposaŝyć w Ŝaluzje lub zasłony, by była moŝliwość ochrony przed bezpośrednio wpadającym światłem słonecznym (z powodu zagroŝenia powstawania zbyt duŝego, niepoŝądanego dla oczu kontrastu i nadmiernego ciepła). 8

7 Oświetlenie sztuczne. Zgodnie z 59 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. - [1] oświetlenie światłem sztucznym pomieszczenia przeznaczonego na pobyt ludzi powinno odpowiadać potrzebom uŝytkowym i spełniać wymagania normy dotyczącej oświetlenia wnętrz światłem elektrycznym. RównieŜ rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach - [2] w 7 i 9 określa, Ŝe w pomieszczeniach szkoły i placówki zapewnia się właściwe oświetlenie. Zgodnie z normą PN-EN :2004 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach - najmniejsze dopuszczalne średnie natęŝenie oświetlenia wynosi: - w izbach lekcyjnych, salach przedmiotowych lx, - na tablicy 500 lx, - w salach gimnastycznych, w salach zajęć ruchowych, na basenie lx, - w pracowniach artystycznych lx. Obecnie odchodzi się w szkołach od oświetlenia Ŝarowego na rzecz oświetlenia fluorescencyjnego. śarówki są źródłem mało ekonomicznym - około 95% energii jest w nich przetwarzane na ciepło, a tylko 5% na produkcję światła. Świetlówki produkują duŝo światła i bardzo mało ciepła. Instalowanie oświetlenia fluorescencyjnego jest kilkakrotnie razy droŝsze niŝ Ŝarowego, ale charakteryzując się kilkakrotnie większą trwałością eksploatacyjną i kilkakrotnie mniejszym zuŝyciem energii - w długim okresie (kilku lat) okazuje się oświetleniem tańszym. UŜywanie świetlówek związane moŝe być z widocznym migotaniem strumienia świetlnego, zmniejszając komfort widzenia, doprowadzając w skrajnych przypadkach do powstawania efektu stroboskopowego (złudzeń wzrokowych przy patrzeniu na przedmioty znajdujące się w ruchu obrotowym lub posuwisto-zwrotnym). MoŜe to zagraŝać bezpieczeństwu, np. na zajęciach w warsztatach, gdy obsługującemu maszynę wydaje się, Ŝe jest ona wyłączona, a w rzeczywistości znajduje się w ruchu. Świetlówki rzadko przepalają się natychmiast, ich awarie poprzedzone bywają wzrastającym migotaniem, włączaniem i wyłączaniem się. Do takich sytuacji dopuszczać nie naleŝy, wcześniej je wymieniając. Obecnie coraz częściej uŝywane są układy bezzapłonnikowe świetlówek z wprowadzonymi elementami elektronicznymi, których wmontowanie znacząco poprawia 9

8 komfort korzystania z tych lamp. Zaprojektowanie poprawnego oświetlenia elektrycznego w szkołach naleŝy powierzać specjalistom-oświetleniowcom. Przy przekazywaniu pomieszczeń do uŝytku powinny zostać wykonane pomiary oświetlenia sprawdzające zgodność stanu rzeczywistego z projektem. Urządzenia oświetleniowe muszą podczas eksploatacji być właściwe utrzymywane i konserwowane. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być tak wykonane, aby nie naraŝały na poraŝenia prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne, występowanie nieodpowiednich obszarów pól elektromagnetycznych oraz nie powodowały innych szkodliwych skutków ( 10 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [3]). 6. Stanowisko pracy ucznia. Stanowisko nauki naleŝy dostosować do warunków antropometrycznych uczniów - wymiarów ciała, a wyposaŝenie powinno posiadać odpowiednie certyfikaty i atesty - 9 ust. 2 i 3 [2]. Uczeń spędza w szkole większość czasu siedząc. Ma to istotny wpływ na jego postawę i zdrowie (prawidłowe kształtowanie się kręgosłupa, prawidłowe funkcjonowanie narządów wewnętrznych). Meble stoły i krzesła konstruowane są z myślą o wyeliminowaniu negatywnych skutków tej wymuszonej pozycji, a z powodu duŝej rozpiętości wysokości ciała uŝytkowników produkowane są one w kilku rozmiarach. Aktualnie obowiązuje Norma Europejska: PN-EN :2007. Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych. Część 1: Wymiary funkcjonalne oraz PN-EN :2007. Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych. Część 2: Wymagania bezpieczeństwa i metody badań. Niniejsza Norma Europejska oparta jest na zasadzie, Ŝe stoły i krzesła przewidziane do uŝytku w instytucjach edukacyjnych o ogólnym charakterze edukacyjnym zaleca się zaprojektować w sposób promujący zachowanie prawidłowej postury. Dotyczy ona mebli o stałej wysokości, jak równieŝ mebli regulowanych. Ma takŝe zastosowanie do mebli, na których uŝytkowane są urządzenia przenośne. Jest to pierwsza norma obowiązująca w Polsce, która w doborze rozmiaru 10

9 mebla stosuje zakresy wysokościowe wzrostu i proporcje ciała, a nie jak dotąd jedną uśrednioną wysokość ciała. Meble szkolne dobierane są na podstawie dwóch kryteriów: wysokości podkolanowej; wysokości ciała ucznia. Norma wprowadza dodatkowy, największy siódmy - standard dla stołów i krzeseł. Do dyspozycji uczniów proponuje się osiem rozmiarów (od 0 do 7) stołów i krzeseł, dobieranych według wysokości ciała. Wybrany stół i krzesełko powinny mieć ten sam numer. Krzesła i stoły powinny być wyraźnie oznakowane (czytelnie i trwale) przez zamieszczenie rozmiaru, koloru lub obydwu oznaczeń. Jest to warunek sprawnego zestawienia stołów i krzeseł w komplet o tym samym numerze i doboru do wzrostu uŝytkowników. UŜytkownik mebla powinien wiedzieć, jaki rozmiar ma wybrać i rozumieć dlaczego (patrz tabela 1 i tabela 2). W kaŝdym przypadku naleŝy stosować zasadę ustawiania trzech kolejnych wielkości mebli w jednej sali, w ilościach dobranych do grup wzrostowych uczącej się w niej młodzieŝy. Uczeń powinien znać numer wielkości swojego stanowiska pracy, np. wpisany w dzienniku przy nazwisku i zajmować odpowiednie do swojego wzrostu miejsce. Tabela 1. Dobór rozmiarów mebli i kodu koloru do wzrostu dzieci (wg PN-EN :2007) (wymiary podane w milimetrach) Numer rozmiaru Kod koloru Wzrost (bez butów) Wysokość podkolanowa 0 biały pomarańczowy fioletowy Ŝółty czerwony zielony niebieski brązowy

10 1:2007) (wymiary podane w milimetrach) Numer rozmiaru Kod koloru biały fioletowy Ŝółty czerwony zielony niebieski brązowy Wzrost (bez butów) Wysokość podkolanowa Wysokość siedziska Wysokość stołu Tabela 2. Dobór rozmiaru krzeseł i stołów do wzrostu dzieci (wg PN-EN pomarańczowy Oprócz numeru rozmiaru lub kodu koloru, oznakowanie krzeseł i stołów powinno zawierać następujące informacje: na meblach regulowanych oznakowanie zakresu numerów rozmiarów; nazwa handlowa i/lub dane producenta; data produkcji (miesiąc i rok). W przypadku krzeseł i stołów regulowanych mechanizm regulacji powinien być łatwo dostępny dla uŝytkownika, a takŝe łatwy w obsłudze bez potrzeby uŝywania duŝej siły ani specjalnych urządzeń. Wraz z zakupionymi meblami powinny być dostarczone instrukcje napisane w języku(-ach) urzędowym(-ach) kraju, w którym meble są sprzedawane przy czym mogą być przytwierdzone do mebla lub mieć formę ulotki, etykiety, instrukcji i zawierać co najmniej poniŝsze informacje: powołanie numeru rozmiaru; instrukcje konserwacji; instrukcje montaŝu mebli wielorozmiarowych; informacja o sposobie regulacji. 12

11 Norma PN-EN :2007 określa takŝe jakie wymagania powinny spełniać meble z punktu widzenia bezpieczeństwa uŝytkownika, odporności uŝytkowej powierzchni, funkcjonalności, cech wzorniczych, doboru materiałów dla uniknięcia zagroŝeń mechanicznych i chemicznych dla zdrowia. Meble kupowane od 2008 roku powinny spełniać wymogi nowej normy PN- EN :2007, poniewaŝ od stycznia 2008 r. wydawane są certyfikaty zgodności dla producentów mebli szkolnych jedynie na w/w normę. Przy dokonywaniu zakupów naleŝy wybierać tych sprzedawców, którzy oferują meble z certyfikatem wydanym wg wymagań PN-EN : W prawidłowo dobranych meblach dziecko siedzące głęboko na siedzisku i wyprostowane ma stopy całe oparte o podłogę, kolana trochę uniesione nad brzeg siedziska (nie ma bolesnego ucisku na podkolanowe naczynia krwionośne), a pulpit dokładnie na wysokości opuszczonych łokci. Rozmieszczenie uczniów w klasie poza dostosowaniem mebli do wzrostu powinno uwzględniać wyniki badania wzroku i słuchu oraz względy wychowawcze. Rozmieszczenie stanowisk pracy uczniów i tablicy powinno teŝ zapewnić dobre oświetlenie naturalne uczniów z lewej strony. Oceniając dostosowanie mebli do wysokości dziecka naleŝy uwzględnić wzajemny związek między krzesłem a stolikiem. PoniŜszy rysunek (rys. 1) przedstawia siedem kryteriów dobrego dopasowania. Kryteria są następujące (oznaczenia literowe odpowiadają oznaczeniom na rysunku): A. Podeszwy stóp (w butach) powinny na całej powierzchni dotykać podłogi; B. Pomiędzy udami a płytą stołu powinien być zachowany prześwit, umoŝliwiający swobodne poruszanie nogami; C. Uda nie powinny być od spodu uciśnięte przez krawędź siedziska; D. Wysokość stołu powinna być tak dobrana, by płyta stołu, przy swobodnie opuszczonych ramionach znajdowała się na poziomie łokci; E. Oparcie krzesła powinno podpierać plecy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, nie dochodząc do łopatek; F. Przednia krawędź siedziska nie powinna dotykać tylnej powierzchni podudzi; G. Pomiędzy oparciem a siedziskiem krzesła powinna zostać zachowana przestrzeń pozwalająca na swobodne ruchy dolnej części tułowia. 13

12 Rysunek l. Warunki jakie powinny być spełnione przy dopasowaniu krzesła i stołu do ciała uŝytkownika. Między tułowiem a udami utrzymany jest kąt prosty. Proponuje się, aby nachylenie siedziska do przodu wynosiło co najmniej 5 stopni, a blatu stołu od 10 do stopni (najlepiej gdyby był on ruchomy i ustawiany w zaleŝności od potrzeby, np. od tego czy siedzący przyjmuje pozycję spoczynkową - w trakcie słuchania, czy teŝ ze skłonem do przodu, półstojącą - w trakcie pisania, czytania). Dzięki temu uŝytkujący dopasowuje ułoŝenie mebla do siebie, a nie siebie do mebla, co zmniejsza napięcie mięśni pleców i szyi. Podobny efekt moŝna osiągnąć uŝywając podpórki pod nogi w pozycji spoczynkowej i nie uŝywając jej w pozycji półstojącej (rys. 2). A B Rysunek 2. Sylwetka siedzącego przy wysokim stole i na wysokim krześle, których płaszczyzny ustawione są skośnie. A - sylwetka w pozycji spoczynkowej, z uŝyciem podpórki pod stopy. B - sylwetka w pozycji półstojącej, przyjmowanej przy pisaniu, czytaniu. 14

13 Na rysunku 3 przedstawiono sylwetkę siedzącego oraz zmianę połoŝenia ciała na skutek wykonywania róŝnych czynności, przy uŝyciu mebli róŝnej konstrukcji, ze wskazaniem kątów tworzących się w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. A B C D Rysunek 3. PołoŜenie ciała siedzącego i tworzące się kąty, w zaleŝności od konstrukcji mebli i wykonywanych czynności. Praktyczne wskazówki dla szkół według wyŝej wymienionego poradnika Ministerstwa Edukacji Narodowej: naleŝy rozpowszechnić wśród grona pedagogicznego znajomość Polskich Norm dotyczących mebli szkolnych oznakować meble, jeśli są nie ocechowane stosowną numeracją lub kolorem w kaŝdej sali lekcyjnej umieścić planszę zawierającą numery wielkości stołów, krzeseł i kod barwny, przypisanych do wysokości ciała uczniów zapewnić w kaŝdej klasie lekcyjnej przymiar do mierzenia wzrostu przeprowadzić pomiar wzrostu celem doboru mebli do potrzeb uczniów lub nadzorować pomiary wykonywane przez uczniów dokonać przeglądu mebli szkolnych znajdujących się w szkole w celu oceny moŝliwości ich dostosowania do wzrostu uczniów. 15

14 7. Pracownia komputerowa. Wymagania higieniczne na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposaŝonych w monitory ekranowe - [5] oraz Instrukcja opracowana przez Instytut Medycyny Pracy - Zakład Szkodliwości Fizycznych, uaktualniona od 2 stycznia 1996 r. - [6]. Na jeden komputer z monitorem powinno przypadać około 6 m 2 powierzchni. Monitory powinny być ustawione bokiem do okna, ze światłem padającym z lewej strony na ekran, ewentualnie mogą być ustawione tyłem do okna. Wymagane jest oświetlenie elektryczne sufitowe, zapewniające średnie natęŝenie min 300 lx. Na ekranie monitora występują ładunki dodatnie, na powierzchni ciała - ujemne. W celu zapobieŝenia tworzeniu się pola elektrostatycznego zaleca się, aby nauczyciel prowadzący zajęcia miał na sobie odzieŝ z tkaniny niepodatnej na elektryzację (bawełna, len). Zaleca się, aby odzieŝ taką mieli na sobie w miarę moŝliwości takŝe uczniowie. Podłoga nie moŝe być pokryta elektryzującą się wykładziną. Bezwzględnie konieczne jest wietrzenie pracowni podczas przerw lekcyjnych. Wystrój pracowni: pastelowe kolory ścian, podłoga drewniana lub wykładzina nie elektryzująca się, duŝo zieleni na kwietnikach i półkach. Stanowisko pracy (nauki) powinno być wyposaŝone w krzesło z regulowaną wysokością, z oparciem wygiętym stosownie do krzywizn kręgosłupa. Powinna być zapewniona swoboda ruchów bez wymuszania stałego utrzymywania pochylenia głowy, tułowia lub ułoŝenia kończyn. Dla zapobiegania bólom szyi (występującym przy nadmiernym napięciu mięśni) naleŝy dąŝyć, aby górna krawędź ekranu znajdowała się na poziomie oczu (środek ekranu znajdzie się wtedy poniŝej osi widzenia). Odległość oczu od ekranu winna wynosić od 40 cm do 70 cm. Zaleca się ustawianie monitorów parami, tylnymi ścianami zbliŝonymi do siebie na odległość 0,5 m. Odległość pomiędzy monitorami w rzędzie nie powinna być mniejsza niŝ 2m; odległość pomiędzy rzędami 3m. Odległości te powinny zapewnić swobodny dostęp i swobodne przechodzenie nauczyciela z grupą uczniów. 16

15 Zasady prawidłowej eksploatacji i utrzymania monitorów: zabezpieczenie przed poraŝeniem prądem przez sprawne i prawidłowe zasilanie z sieci elektrycznej stosowanie filtrów na ekran i prawidłowe uziemienie filtrów (na starszy typ monitorów) czyszczenie ekranu i filtru według zaleceń w/w Instrukcji. Minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, jakie powinny spełniać stanowiska pracy wyposaŝone w monitory ekranowe stanowią załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. - [5]. 8. Pomieszczenia higieniczno-sanitarne. W budynku szkoły naleŝy urządzić ogólnodostępne ustępy. Powinna w nich przypadać jedna miska ustępowa i jeden pisuar na 30 chłopców oraz jedna miska ustępowa na 20 dziewcząt, a takŝe minimum jedna umywalka na 20 osób ( 84 ust. 1. pkt 2 [1]). W ustępach z oknem i jedną kabiną naleŝy stosować wentylację grawitacyjną lub mechaniczną, a w innych - mechaniczną włączaną automatycznie i spełniającą po wyłączeniu funkcję wentylacji grawitacyjnej. Na kondygnacjach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, co najmniej jedno z pomieszczeń higieniczno-sanitarnych powinno być przystosowane do uŝytku dla tych osób ( 86 [1]). Urządzenia sanitarne powinny znajdować się w stanie pełnej sprawności technicznej i być utrzymane w stałej czystości ( 2 [2]) oraz powinny być wyposaŝone w mydło w płynie i ręczniki jednorazowe lub suszarki elektryczne do rąk. Podłoga oraz ściany pomieszczeń powinny być tak wykonane, aby moŝliwe było łatwe utrzymanie ich czystości. NaleŜy zapewnić moŝliwość mycia rąk w ciepłej wodzie. Ściany pomieszczeń do wysokości co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci ( 78 ust. 1, 2 [1]). 17

16 9. Szatnia. Szatnię naleŝy projektować jako centralną dla wszystkich uczniów, dostępną z holu, w podpiwniczeniu. PoŜądany jest podział, aby kaŝdy oddział posiadał swój boks. Powinna być dostatecznie oświetlona, ogrzewana oraz wyposaŝona w wystarczającą liczbę wieszaków. Podłoga powinna być łatwozmywalna. W szatni naleŝy zapewnić właściwą wymianę powietrza (minimum wentylacja grawitacyjna) z zaleceniem stosowania wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej, np. w szatniach usytuowanych poniŝej poziomu terenu. 10. Warunki do rekreacji i prowadzenia wychowania fizycznego. Na działkach przeznaczonych pod budynki zakładów oświaty i wychowania, co najmniej 25% powierzchni naleŝy przeznaczyć pod zieleń i rekreację. Wymaga się, aby na jednego ucznia przypadało na działce 4 m 2 placu rekreacyjnego, aby był na niej urządzony ogródek szkolny o wielkości m 2 w zaleŝności od liczby oddziałów i znajdowały się na niej terenowe urządzenia kultury fizycznej w liczbie i rozmiarach odpowiednich do wielkości szkoły (liczby oddziałów). Wymagania dotyczące boisk dla szkół: z liczbą do 7 oddziałów boisko wielofunkcyjne powierzchnia 200 m 2 z liczbą od 8 do 23 oddziałów boisko wielofunkcyjne - powierzchnia 450 m 2 boisko do siatkówki - powierzchnia 286 m 2 boisko do koszykówki - powierzchnia 608 m 2 boisko do gier sportowych powierzchnia 2376 m 2 z liczbą 24 oddziałów i więcej boisko wielofunkcyjne powierzchnia 450 m 2 dwa boiska do siatkówki - kaŝde o powierzchni 286 m 2 dwa boiska do koszykówki - kaŝde o powierzchni 608 m 2 boisko do gier sportowych - powierzchnia 2376 m 2. 18

17 W skład budynków szkoły powinien wchodzić blok sportowy, połączony łącznikiem z głównym budynkiem, składający się z sali lub sal sportowych i pomieszczeń pomocniczych: rozbieralni, natryskowni, ustępów, przechowalni sprzętu sportowego i gimnastycznego. W większych szkołach (3 ciągi nauczania i więcej) przewiduje się ponadto salę gimnastyki korekcyjnej i gier stołowych, z własnymi pomieszczeniami sanitarnohigienicznymi. Pomieszczenia sportowe powinny być wyposaŝone w standardowy sprzęt, który spełnia wymagania Polskiej Normy. Przy zakupie nowego wyposaŝenia naleŝy stosować się teŝ do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 21 maja 2002 r. w sprawie ustalenia wyrobów, które nie mogą być nabywane przez szkoły i placówki, jeśli dostawca nie przedstawi odpowiedniego certyfikatu - [7]. Stan techniczny urządzeń i sprzętu sportowego powinien być sprawdzany przed kaŝdymi zajęciami. Bramki i kosze do gry oraz inne urządzenia mogące stanowić zagroŝenie dla zdrowia ćwiczących są mocowane na stałe i powinny być równieŝ sprawdzane przed ich uŝywaniem. W salach i boiskach oraz miejscach wyznaczonych do ćwiczeń fizycznych, gier i zabaw umieszcza się tablice informacyjne określające zasady bezpiecznego uŝytkowania urządzeń i sprzętu. Uczniowie powinni być zapoznani z zasadami bezpiecznego wykonywania ćwiczeń oraz uczestniczenia w grach i zabawach ( 31 [2]). Pokoje nauczycieli wf naleŝy wyposaŝyć w apteczkę wyposaŝoną w niezbędne środki do udzielania pierwszej pomocy oraz instrukcję udzielania tej pomocy ( 20 [2]). Wymagania dotyczące sal sportowych dla szkół: z liczbą do 7 oddziałów sala rekreacyjna o powierzchni 36 m 2, wysokości 3 m z liczbą od 8 do 23 oddziałów sala sportowa o powierzchni 288 m 2, wysokości 6 m z liczbą od 24 do 32 oddziałów sala sportowa o powierzchni 540 m 2, wysokości 7,2 m z liczbą 33 oddziały i więcej dwie sale sportowe - powierzchnia 540 m 2 i 216 m 2, wysokości 7,2 m. 19

18 II. ORGANIZACJA PROCESU NAUCZANIA. ( wg pracy zbiorowej Zdrowie a szkoła pod redakcją B. Wojnarowskiej, z aktualizacją przepisów prawnych) Przy rozpatrywaniu higienicznego aspektu organizacji procesu nauczania moŝna przyjąć dwa układy odniesienia: maksimum - optymalne funkcjonowanie organizmu i minimum - niedopuszczenie do przekroczenia moŝliwości psychofizycznych. Uwzględniając rytmiczność uczenia się i osiąganie załoŝonych celów kształcenia oraz biorąc pod uwagę w/w układy odniesienia, formułowane są zalecenia i proponowane wzorce postępowania. Uczenie się moŝna uznać za pracę, przy której przede wszystkim zaangaŝowany jest układ nerwowy i narządy zmysłów (wzrok, słuch), czemu towarzyszy wysiłek umysłowy, związany z utrzymaniem uwagi, ćwiczeniem pamięci itp. AngaŜowany jest jednak takŝe układ ruchu, przede wszystkim w związku z koniecznością utrzymania stałej, wymuszonej pozycji ciała (siedzenie przy stoliku). Wymaga to pracy mięśni z przewagą wysiłku statycznego nad dynamicznym. Praca związana z wysiłkiem statycznym jest bardzo męcząca (konieczność utrzymywania mięśni w długotrwałym napięciu). Wysiłki związane z pracą prowadzą do zmęczenia fizjologicznego, po którym konieczny jest wypoczynek pozwalający na regenerację sił i odzyskiwanie sprawności. Stosowanie się do proponowanych poniŝej wskazówek umoŝliwia zachowanie równowagi między pracą (nauką) a wypoczynkiem w czasie lekcji, pobytu w szkole, w ciągu dnia, tygodnia, roku. 1. Czas trwania lekcji. ObciąŜanie zadaniami w trakcie godziny nauki powinno być zgodne z typowymi zmianami dyspozycji do pracy uczniów 1 : na początku lekcji dyspozycja ta jest niewielka (okres wdroŝenia), następnie w pierwszej połowie lekcji stopniowo wzrasta do najwyŝszego poziomu, by w drugiej połowie, w związku z narastającym zmęczeniem, stopniowo zmniejszać się. Po zauwaŝeniu objawów zmęczenia u dzieci, nauczyciel powinien zastosować tzw. ćwiczenia śródlekcyjne 2, po których dyspozycja do pracy poprawia się. 1 Dyspozycję do pracy ocenia się: badaniem koordynacji ruchowej kończyn górnych, oceną reakcji słownowarunkowej, testem zadań arytmetycznych, testem wykreślania liter, rejestracją przerw w pracy (ocena stałości uwagi), minutową rejestracja zmian aktywności uczniów, oceną zdolności do pracy narządu wzroku, oceną zmian ostrości wzroku 2 Dwu-pięcio minutowe oderwanie się od toku lekcji poprzez polecenie uczniom wykonywania ćwiczeń fizycznych. 20

19 Ze zmęczeniem moŝna wiązać następujące zachowanie uczniów: kręcenie się, przeciąganie, ziewanie, niemoŝność skupienia uwagi, popełnianie błędów w wykonywanych zadaniach, zakłócanie toku lekcji (głośne rozmowy, popisywanie się, zachowania agresywne itp.). MoŜliwości dyspozycji do pracy wzrastają z wiekiem i zaawansowaniem w rozwoju. Na przykład ocenia się, Ŝe czynne skupienie uwagi w wieku 7 lat jest moŝliwe tylko przez 5 min, a w wieku 12 lat - juŝ przez 30 min. Ćwiczenie takich umiejętności, jak czytanie czy pisanie moŝe trwać bez zmęczenia uczniów w klasach najmłodszych 10 min, a od klasy V - 25 min. W związku z powyŝszym wydaje się logiczne, by w kolejnych klasach zwiększać długość jednostki lekcyjnej adekwatnie do moŝliwości dzieci. Postulowana była propozycja, by w klasie I lekcja trwała 30 min, wraz z kolejnymi klasami wydłuŝała się i w klasie V osiągnęła 45 min oraz w takim wymiarze pozostawała w następnych klasach. Postulat ten wydaje się być uwzględniony w programie nauczania blokowego w klasach I-III, gdzie nauczyciel dostosowuje czas zajęć i przerw do aktywności uczniów. 2. Liczba lekcji. MoŜliwości wykonywania pracy (uczenia się) w zaleŝności od dojrzałości organizmu moŝna odnieść do odcinka czasu, jakim jest nauka w szkole w ciągu dnia. Limity godzin w ciągu dnia nauki wyglądają następująco: w klasach IV-V 6 godzin, w klasach VI, w gimnazjum i wzwyŝ 7 godzin (z wyjątkiem szkół, w których program wymaga większej liczby godzin). 3. Przerwy międzylekcyjne. Istotnymi elementami dziennego rozkładu lekcji są przerwy, pozwalające na wypoczynek między lekcjami. Zaleca się by przerwy trwały 10 minut, z zastrzeŝeniem aby po trzeciej lub czwartej lekcji miała miejsce przerwa 20-minutowa. Panuje niestety zwyczaj konstruowania rozkładów lekcji z przerwami 5-cio minutowymi, powszechne jest takŝe nieplanowane przedłuŝanie lekcji kosztem przerwy. Czas wypoczynku na przerwie skraca się takŝe przy przenoszeniu się dzieci do innego pomieszczenia na następną lekcję (system klasopracowni). Ten niedostatek czasu, konieczny do regeneracji sił, moŝe stanowić niebagatelną przyczynę przeciąŝenia organizmu 21

20 ucznia. W czasie lekcji uczniowie są unieruchomieni w pozycji siedzącej, jest to przeciw ich naturze - im młodsze dziecko, tym większą ma potrzebę ruchu. Sposobem na regenerację sił po wysiłku umysłowym i statycznym wysiłku mięśni jest stworzenie na przerwie warunków do swobodnej aktywności ruchowej, najlepiej na powietrzu, z zachowaniem ograniczeń wynikających z przepisów bezpieczeństwa. W związku z tym, Ŝe zajęcia na lekcji wymagają stałej pracy narządu wzroku z bliska, przerwy powinny dawać szansę odpoczynku równieŝ oczom. Tego postulatu nie pozwala w pełni zrealizować powszechna wśród uczniów praktyka uzupełniania w tym czasie zadań domowych. Na przerwie kaŝdy uczeń powinien mieć czas i warunki, aby załatwić potrzeby fizjologiczne. Zwiększenie długości jednej z przerw do 20 minut ma na celu między innymi umoŝliwienie spoŝycia posiłku bez pośpiechu. 4. Dzienny rozkład lekcji. Ustalając porę rozpoczynania zajęć w szkole naleŝy brać pod uwagę rytmy okołodobowe. Zdolność do wysiłku jest u człowieka róŝna w zaleŝności od pory dnia. Najkorzystniejszą porą do ich podejmowania są godziny 8-12, ze szczytem moŝliwości w godzinach 9-11, po nich obserwowane jest stopniowe obniŝanie tej zdolności i ponowne podwyŝszenie w godzinach od 16-21, ze szczytem moŝliwości w godzinach Najwłaściwszą porą rozpoczynania zajęć jest więc czas między godz. 8 a 9. Przestrzegane jest to w większości szkół, nie udaje się jednak w odniesieniu do wszystkich klas przy pracy szkół systemem zmianowym - druga zmiana uczy się po południu. W nielicznych szkołach pracujących na trzy zmiany niektóre klasy mają lekcje w późnych godzinach popołudniowych. Niemniej waŝne z punktu widzenia zjawiska rytmów biologicznych jest wykonywanie pracy rytmicznie, o stałych porach dnia. I ten wymóg nie jest spełniany przy systemie zmianowym - bardzo często poszczególne klasy, w kolejnych dniach tygodnia, uczą się na róŝnych zmianach. Władze szkolne realizują w ten sposób postulat dostępu wszystkich uczniów do uczestniczenia w zajęciach o najwłaściwszej porze (duŝą rolę odgrywa presja rodziców). NaleŜy jednak uświadomić sobie, Ŝe postulat ten moŝe zostać równieŝ spełniony przy dopuszczeniu rotacji w dłuŝszych odstępach czasowych, np. co 3-5 miesięcy, wtedy 22