Integracja w szkole dzieci z rodzin uchodźców

Transkrypt

1 Katarzyna GÓRSKA Leandra KORCZAK Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Warszawa Integracja w szkole dzieci z rodzin uchodźców School integration of refugee children Słowa kluczowe: dzieci uchodźców, integracja, szkoła, równieśnicy, czas wolny. Key words: refugee children, integration, school, peers, free time. Abstract The article presents the results of research carried out in Warsaw. The research considered a group of refugee children in Poland from different countries living in a refugee centre and out of it. Attention was paid to the period of stay in Poland, the state of the family, religion, Polish language skills, learning difficulties, relationships with peers and integration processes. The conclusions of the research and own experience gained in the work with refugees shows the need for the intensive integration activities towards families. Polska jako jeden z najbardziej wysuniętych na wschód krajów Unii Europejskiej jest państwem, do którego przybywają cudzoziemcy migrujący w poszukiwaniu lepszego życia do Europy Zachodniej. Większość emigrantów opuszczających swoją ojczyznę pragnie dotrzeć do Niemiec, Szwecji, Belgii lub Francji. Przekraczając polską granicę, automatycznie czynią nasz kraj odpowiedzialnym za swoje losy. Regulacje prawne Unii Europejskiej sprawiają, że cudzoziemcy, wbrew swoim pierwotnym zamiarom, zmuszeni są pozostać w Polsce i szukać schronienia oraz opieki. Przyjeżdżający do nas szczególnie ze Wschodu uchodźcy podróżują z reguły całymi rodzinami, dlatego zapewnienie im odpowiedniej opieki oraz umożliwienie rozpoczęcia nowego życia staje się nie lada wyzwaniem dla naszego państwa, a także społeczeństwa. Jednym z najtrudniejszych, ale i najważniejszych zadań, jakie po przyjeździe do obcego kraju czekają cudzoziemców, jest zintegrowanie się ze społeczeństwem przyjmującym. Dobrze przeprowadzony proces integracji umożliwia osiągnięcie sukcesu życiowego, natomiast w przypadku niepowodzenia grozi marginalizacją i wykluczeniem jednostki, a nawet całej rodziny. Od jego skuteczności zależy, czy będziemy cieszyć się szczęściem i sukcesami nowych członków społeczeństwa, czy też walczyć z ich frustracją i niezadowoleniem. Uznając problem integracji dzieci z rodzin uchodźczych za bardzo istotny z punktu widzenia pedagoga oraz pamiętając o tym, iż wszyscy różnimy się od siebie, a odmienność ta wpływa na nasze zachowania i pojmowanie świata, postaram się przybliżyć przebieg procesu integracji dzieci, które wraz z rodziną przyjeżdżają do Polski. Różnice w rozwoju poszczególnych państw, a także w poziomie życia ich obywateli bywają powodem opuszczenia własnego kraju. Przyczynami emigracji, oprócz względów ekonomicznych, bardzo często stają się prześladowania osób innych wyzwań, narodowości lub przekonań politycznych. Czasami do ucieczki z własnego kraju zmusza także strach przed działaniami wojennymi. Ten szczególny rodzaj migracji, który spowodowany jest uzasadnioną obawą o bezpieczeństwo zarówno swoje, jak i najbliższej rodziny, potocznie nazywa się uchodźstwem. Ze zjawiskiem uchodźstwa mamy na świecie do czynienia od dawna. Jest ono ściśle związane z zapewnieniem pomocy osobom poszukującym ochrony, czyli azylu. Współcześnie pojęcie uchodźcy definiuje Konwencja sporządzona 28 lipca 1951 roku w Genewie, która jest najważniejszym aktem prawnym regulującym kwestię ofiar przymusowych migracji. Uzupełnieniem jej jest Protokół dotyczący statusu uchodźców uchwalony 31 stycznia 1967 roku w Nowym Jorku 1. 1 Por. A. Florczak, Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń 2003, s. 16.

2 Według Konwencji, za uchodźcę uznaje się osobę, która: na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa 2. W podobny sposób pojęcie to definiuje Dyrektywa Rady UE z dnia 29 kwietnia 2004 roku 3. Migrantom, którzy uciekają ze swojego kraju z wymienionych powodów, zapewniana jest pomoc organizowana przez urzędy migracyjne państw przyjmujących. Obejmuje ona wsparcie psychologiczne oraz pomoc humanitarną, mającą zapewnić poczucie bezpieczeństwa, opiekę, a także pomoc socjalną pozwalającą uzyskać bezpieczne schronienie oraz wyżywienie na terytorium państwa, do którego przybyli. Na mocy prawa Polska zobowiązana jest do udzielenia następującej pomocy osobom, które złożyły wniosek o nadanie statusu uchodźcy: zakwaterowanie cudzoziemca w ośrodku dla cudzoziemców, zapewnienie opieki medycznej, przyznanie świadczeń pieniężnych na pokrycie kosztów pobytu na terytorium RP, udzielenie pomocy w dobrowolnym powrocie do kraju pochodzenia, zakwaterowanie lub ekwiwalent na wynajem mieszkania, całodzienne wyżywienie zgodne z normami kulturowymi cudzoziemców lub ekwiwalent pieniężny, stała pomoc finansowa w postaci tak zwanego kieszonkowego oraz środków na zakup odzieży, obuwia, środków higienicznych, pokrycia kosztów przejazdów na badania lekarskie oraz udziału w postępowaniu uchodźczym, a także na naukę języka polskiego, zapewnienie małoletnim dostępu do szkół oraz pokrycie kosztów związanych z ich nauką, czyli tak zwanej wyprawki szkolnej, w której skład wchodzą mundurki szkolne, plecak, podręczniki, zeszyty, piórnik oraz inne artykuły i przybory szkolne 4. Tabela 1. Pomoc socjalna dla uchodźców Korzystający ze świadczeń Lata Ogółem Dzieci w wieku szkolnym Opracowanie własne: na podstawie danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców 5. W procesie integracji istotne jest, aby szczególne potrzeby uchodźców, ujęte w strategii i praktykach integracyjnych w ramach ogólnej polityki państwa, były w całości realizowane. To zadanie dla władz lokalnych i państwowych, które powinny działać wspólnie, korzystając z pomocy mediów oraz instytucji edukacyjnych. O pomyślnym przebiegu integracji, a także jego udanym zakończeniu, możemy mówić, gdy przedstawiciele grupy integrowanej osiągną sprawność językową, znajdą stałe miejsce zamieszkania, uzyskają samodzielność finansową w oparciu o pracę zgodną z ich kwalifikacjami zawodowymi, włączą się w życie społeczne oraz nie będą mieli konfliktów z prawem. W procesie integracji cudzoziemców, głównie przymusowych migrantów, którymi są uchodźcy, ważna jest nie tylko integracja społeczna, ale przede wszystkim integracja kulturowa, dzięki której zespoleniu w funkcjonalną całość ulegną poszczególne cechy i elementy jednej lub kilku kultur 6. Dzieci są przymusowymi uchodźcami. Wyrwanie ich z dotychczasowego środowiska, nagła i niespodziewana zmiana miejsca zamieszkania, konieczność opuszczenia rodzinnego domu, bliskich, przyjaciół i kolegów powodują u małoletnich ogromny stres. Rodzice, chcąc chronić dzieci i zapewnić im spokojne dzieciństwo, nie wtajemniczają najmłodszych w problemy, z jakimi borykają się w kraju 2 Konwencja Genewska R.I, art. A, pkt 2, Dz. U. z 1991 r., nr 119, poz Por. Directive 2004/83/EC on minimum stand arts for the qualification and status of third country national ar stateless persons as refugees ar as persons who otherwise need international protection and the content of the protection graned, r., OJL304, r., s Por. Informator Departamentu Pomocy Socjalnej, Urząd do Spraw Cudzoziemców, Por. Tamże, s. 85.

3 pochodzenia. Sprawia to, że dzieci często nie rozumieją motywów nagłej ucieczki i czują tęsknotę za dotychczasowym życiem. Integracja dzieci i młodzieży z rodzin uchodźców z rówieśnikami uczęszczającymi do polskich szkół stanowi szczególne wyzwanie dla nauczycieli i pracowników placówek dydaktycznych. Wychowanie, potrzeby, postawy oraz wpojone normy, umiejętności porozumiewania się, współdziałania, a także ciekawość świata oraz dotychczasowe doświadczenia i związane z nimi często trudne i nieprzyjemne przeżycia, zmiana systemu edukacyjnego lub całkowity brak wcześniejszych doświadczeń szkolnych, w znacznej mierze wpływają na przebieg procesu integracji każdego z młodych uchodźców 7. Wspólna zabawa, nauka oraz kontakty nawiązywane podczas zajęć pozalekcyjnych sprawiają, iż klasa szkolna jest dla dzieci najważniejszą z grup rówieśniczych w tym okresie. Założenia metodologiczne Celem podjętych badań było poznanie integracji dzieci z rodzin uchodźczych z rówieśnikami w polskiej szkole. Analiza literatury przedmiotu, dokonujące się przemiany polityczne i społeczne oraz doświadczenia z pracy zawodowej skłoniły mnie do postawienia pytania: Czy i jakie różnice występują w procesie integracji dzieci pochodzących z rodzin uchodźczych? W badaniach starano się odpowiedzieć na następujące pytania szczegółowe: 1. Jak przebiega integracja dzieci z rodzin uchodźczych z rówieśnikami polskimi? 2. Czy plany i aspiracje dzieci pochodzących z rodzin uchodźczych sprzyjają integracji? 3. W jakim stopniu dzieci z rodzin uchodźczych posługują się językiem polskim? 4. Czy różnice kulturowe między dziećmi sprzyjają integracji w środowisku szkolnym? Poszukując odpowiedzi na postawione pytanie, wykorzystano zgromadzone przez Urząd ds. Cudzoziemców w Warszawie dane o uchodźcach pochodzących z różnych krajów o wyraźnym zróżnicowaniu kulturowym. Do Urzędu zgłaszają się uchodźcy oraz osoby posiadające decyzje o udzieleniu ochrony uzupełniającej lub posiadające zgodę na pobyt tolerowany. Wśród petentów Urzędu są również cudzoziemcy, których postępowania o nadanie statusu uchodźcy są w toku, w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego, wyrobienia dokumentów, odebrania świadczeń socjalnych oraz skorzystania z opieki medycznej. Podczas załatwiania spraw bardzo często dorosłym towarzyszą również ich dzieci, które swobodnie czują się zarówno w pomieszczeniach Recepcji Urzędu, Pokoju Matki z Dzieckiem, jak i w pokojach przesłuchań. Badaniami ankietowymi zostało objętych 65 dzieci (aplikantów o nadanie statusu uchodźcy) w wieku od 9 do 16 lat, w tym 37 dziewcząt i 28 chłopców pochodzących z różnych państw, uczniów klasy IV, V, VI szkoły podstawowej. Zamieszkują oni w lokalach prywatnych na terenie całej Polski oraz w ośrodkach dla cudzoziemców prowadzonych przez Urząd ds. Cudzoziemców. Ze względu na specyfikę badanej grupy oraz jej wiek (osoby nieletnie) zastosowano celowy dobór próby (ankieta), kierując się przy tym: stopniem umiejętności posługiwania się językiem polskim zarówno w mowie, jak i w piśmie, zgodą dziecka i rodziców lub opiekunów prawnych na udział w badaniu. Badaniami (wywiad) zostali objęci również pracownicy merytoryczni, specjaliści w sprawach rozpatrywania wniosków o nadanie statusu uchodźcy, jak również pracownicy socjalni stanowiący kadrę ośrodków dla uchodźców oraz mediatorzy kulturowi, współpracujący z organizacjami pozarządowymi. Analiza dokumentów dotyczyła m.in. liczby dzieci uchodźczych objętych opieką Urzędu, jakości oferowanej przez państwo polskie pomocy służącej integracji ze społecznością lokalną, a także problemów edukacyjnych dzieci i młodzieży. Charakterystyka badanych 7 Por K. Gmaj, K. Iglicka, B. Walczak, Dzieci uchodźcze w polskiej szkole. Wyzwania systemu edukacji dla integracji i rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013, s. 30.

4 W przeprowadzonym badaniu dominowała grupa dzieci 10-letnich 32%. Najmniej liczną grupę stanowiły dzieci w wieku 9, 15 i 16 lat po 6%. W badaniu wzięło udział po 4 przedstawicieli każdej z grup łącznie 18% badanej społeczności. Dzieci 11-letnie stanowiły 15%, 12-letnie 11%, 13- letnie 14%, 14-letnie 9%. W grupie badanych dominowały dzieci obywateli Rosji oraz deklarujące narodowość czeczeńską 31 osób (48%), gruzińskie 15 osób (23%), posiadające obywatelstwo rosyjskie i deklarujące narodowość inguską 6 osób (9%), pochodzące z Armenii 4 osoby (6%), z Dagestanu 3 osoby (5%), z Kirgistanu 2 osoby, (3%) badanych populacji. Pozostałe dzieci za swój kraj pochodzenia wskazały: Uzbekistan, Mongolię, Mołdowę, Kazachstan po 1% badanych. Rys. 1. Dzieci z rodzin uchodźczych z uwzględnieniem podziału na kraje ich pochodzenia Większość badanych dzieci pochodzących z Kaukazu wyznaje islam 42 osoby (64%), katolikami było 16 osób (25%), jezydami 3 osoby (5%). Przedstawiciele wyznania prawosławnego stanowią 3%. Osoby, które nie zadeklarowały przynależności do żadnej z grup wyznaniowych 3% badanych. Analiza dokumentów wskazuje zależność między wyznawaną religią a państwem, z którego dziecko przyjechało do Polski: wyznawcy islamu przybyli z Czeczenii, Inguszetii, Dagestanu, Kirgistanu, osoby wyznania katolickiego to Ormianie, Gruzini, Kazachowie, wyznawcy prawosławia przybyli z Mołdowy oraz Gruzji, jezydyzm wyznają przedstawiciele rodzin gruzińskich, nie zadeklarowali przynależności do żadnej z grup wyznaniowych przedstawiciele Mongolii i Uzbekistanu. Rys. 2. Dzieci z rodzin uchodźczych z uwzględnieniem podziału na wyznawaną religię

5 Rys. 3. Czas pobytu dzieci na terytorium RP Większość dzieci ma rodzeństwo 58 badanych (89%). Jedynakami było 7 dzieci (11%). Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania dzieci poddanych badaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zauważa się przewagę osób, których miejscem pobytu stał się ośrodek dla uchodźców 35 osób (54% ankietowanych). Wśród przedstawicieli tej grupy można wyróżnić osoby pochodzące z Rosji Czeczenii (25), Inguszetii (5), Dagestanu (3), Gruzji (2). Pozostałych 30 dzieci (46%) wraz ze swymi rodzicami lub opiekunami zamieszkuje w wynajętych na terenie całego kraju mieszkaniach prywatnych. Przedstawicielami tej grupy są przybyli z Gruzji (13), Armenii (4), Kirgistanu (2), Mongolii (1), Mołdowy (1), Kazachstanu (1), Uzbekistanu (1), Rosji Czeczenii (6), Inguszetii (1). Zdecydowanie różni się czas, który biorące w badaniu dzieci spędziły w Polsce. Z zebranych danych wynika, że od roku do 3 lat na terytorium Polski przebywało 21 osób (32% badanych). 29 osób (45%) mieszka w naszym kraju od 4 do 6 lat, natomiast nieliczną grupę badanych stanowią osoby, które przyjechały do Polski jako małe dzieci lub urodziły się w naszym kraju mieszkają w Polsce od 7 do 10 lat. Znajomość języka polskiego Istotne znaczenie dla procesu integracji, a szczególnie badanych dzieci, z rówieśnikami i społecznością lokalną ma znajomość języka polskiego. Z analizy danych wynika, że bardzo dobrą znajomość języka polskiego zadeklarowało 19 osób (29%), a dobrą 14 osób (21%). 20 dzieci (32%) uznało, iż język polski opanowało w stopniu dostatecznym, natomiast 12 dzieci (19%) stwierdziło, że ich znajomość języka jest niezadowalająca. Dane te różnią się znacząco od wyników przeprowadzonej analizy materiałów zastanych, a także odczuć oraz opinii pracowników Urzędu ds. Cudzoziemców. Z analizy materiałów zastanych świadectw szkolnych oraz opinii wynika, iż w bardzo dobrym stopniu język polski opanowało około 3% dzieci, w stopniu dobrym około 30%, w stopniu zadowalającym 60%, natomiast 7% z badanych respondentów nie opanowało lub opanowało język polski w stopniu niezadowalającym. Podobne odczucia mieli pracownicy Urzędu ds. Cudzoziemców zarówno ci, którzy przeprowadzają wywiady, jak i pracownicy socjalni opiekujący się przyjezdnymi w ośrodkach dla cudzoziemców. Według nich znikoma część dzieci ok. 5%, bardzo dobrze posługuje się językiem polskim, dobrą znajomością języka może pochwalić się ok. 35% badanej grupy. Z ok. 55% dzieci można się porozumieć, natomiast pozostali małoletni, tj. około 5%, nie znają języka polskiego wcale lub znają go w stopniu bardzo ograniczonym, pozwalającym jedynie na przedstawienie się i podanie swojego miejsca zamieszkania. Analiza dokumentów oraz zebranych danych wskazuje na związek znajomości języka polskiego z krajem pochodzenia dzieci:

6 Mongolia bardzo dobra znajomość 1 osoba (100%), Armenia bardzo dobra znajomość 2 osoby (50%), dobra 2 (50%), Gruzja bardzo dobra znajomość 6 (40%), dobra znajomość 5 (33%), dostateczna znajomość 3 (20%), niezadowalająca 1 osoba (7%), Rosja narodowości czeczeńskiej bardzo dobra znajomość 5 osób (16%), dobra znajomość 8 (26%), dostateczna 12 (39%), niezadowalająca 6 (19%), Uzbekistan dobra znajomość 1 osoba (100%), Rosja narodowości inguskiej dobra znajomość 1 osoba (17%), dostateczna znajomość 4 (66%), niezadowalająca 1 osoba (17%), Dagestan dobra znajomość 1 osoba (33%), niezadowalająca 2 (67%), Kirgistan dostateczna znajomość 2 osoby (100%), Kazachstan niezadowalająca 1 osoba (100%), Mołdowa niezadowalająca 1 osoba (100%). Tabela 2. Znajomość języka polskiego według analizy materiałów zastanych oraz pracowników Urzędu ds. Cudzoziemców Wykorzystane materiały Według analizy materiałów zastanych Według pracowników Urzędu do Spraw Cudzoziemców Znajomość języka polskiego Bardzo dobra 3% 5% Dobra 30% 35% Dostateczna 60% 55% Niezadowalająca 7% 5% Tabela 3. Znajomość języka polskiego według wyników uzyskanych z analizy kwestionariusza ankiety ze względu na kraje pochodzenia Stopień znajomości języka polskiego Bardzo dobra Dobra Dostateczna Niezadowalająca Pochodzenie dzieci Mongolia 1 (100%) Armenia 2 (50%) 2 (50%) Gruzja 6 (40%) 5 (33%) 3 (20%) 1 (7%) Rosja Czeczenia 5 (16%) 8 (26%) 12 (39%) 6 (19%) Uzbekistan 1 (100%) Rosja Inguszetia 1 (17%) 4 (66%) 1 (17%) Dagestan 1 (33%), 2 (67%) Kirgistan 2 (100%) Kazachstan 1 (100%) Mołdowa 1 (100%) Wyniki przeprowadzonych badań na podstawie kwestionariusza ankiety oraz wyniki uzyskane z opracowań materiałów zastanych, a także opinii pracowników Urzędu ds. Cudzoziemców różnią się od siebie. Świadczą one o tym, iż duża część dzieci, bo aż około 60% posiadających bardzo dobrą i dobrą umiejętność posługiwania się językiem polskim nie zamieszkuje w ośrodkach dla cudzoziemców oraz uczęszcza do szkół, w których cudzoziemcy stanowią mały odsetek uczniów. Można do nich zaliczyć przedstawicieli Armenii, Mongolii, Mołdowy oraz Gruzji. Gorszą znajomość języka polskiego posiadają mieszkańcy ośrodków dla cudzoziemców oraz miast, w których uchodźcy stanowią duże skupiska mieszkańców, a także te dzieci, które uczęszczają do szkół oraz klas wielokulturowych, usytuowanych w pobliżu ośrodków. Do przedstawicieli tej grupy w dużej mierze zaliczają się dzieci pochodzące z Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu oraz wszyscy ci, którzy przyjechali do Polski w ciągu ostatnich dwóch lat.

7 Kształcenie Udział uchodźców w życiu szkolnym ma wpływ na proces integracji z rówieśnikami i najbliższym środowiskiem. Na postawione pytanie: Czy lubisz chodzić do szkoły? większość dzieci (aż 58 89%) badanych odpowiedziała twierdząco, 35 (60%) bardzo lubi szkołę, 21 (36%) dzieci lubi do niej uczęszczać, natomiast 2 (4%) dzieci uznało, że nie zawsze. 7 dzieci uznało, że nie lubi szkoły. Jak badani oceniają siebie jako ucznia? Dzieci oceniły siebie jako uczniów: bardzo dobrych 9 osób (14%), dobrych 24 osoby (37%), przeciętnych 20 osób (31%), mających trudności w nauce 12 badanych osób (18%). Nieco inaczej przedstawiają się dane uzyskane w wyniku przeprowadzonej analizy materiałów zastanych, czyli opinii nauczycieli i zgromadzonych w Urzędzie ds. Cudzoziemców świadectw szkolnych, dyplomów i zaświadczeń o osiągnięciach w nauce. Według tych źródeł jako uczniów: bardzo dobrych można zakwalifikować nie więcej niż 5%, dobrych 20%, przeciętnych 20%, mających trudności w nauce 55%. Wśród powodów, które mają wpływ na przeciętne lub niezadowalające wyniki dzieci w nauce, nauczyciele i pracownicy socjalni Urzędu wymieniają kłopoty z opanowaniem języka polskiego przez cudzoziemskich uczniów. Są one często powodowane większymi niż w kraju pochodzenia wymaganiami polskiego systemu edukacyjnego, a także często długimi nieobecnościami w szkole. Niska frekwencja w szkole, szczególnie starszych dziewcząt pochodzących z rodzin czeczeńskich i inguskich, wynika z tradycji kulturowych i nałożonych na nie obowiązków nakazujących im opiekę i pomoc w wychowywaniu młodszego rodzeństwa, a także przygotowywanie się do pełnienia w przyszłości roli gospodyni domowej. Nieobecność dzieci w szkole spowodowana jest bardzo często decyzjami rodziców o wyjeździe z Polski do Europy Zachodniej w poszukiwaniu lepszego życia. Bywa również, iż przyczyną osiągania gorszych wyników w nauce przez dzieci z rodzin uchodźczych jest niewłaściwe podejście rodziców, którzy mając niskie często tylko podstawowe wykształcenie, nie widzą potrzeby edukacji szkolnej własnego potomstwa. Słabsze wyniki w nauce osiągane szczególnie przez starszych chłopców pochodzących z Czeczenii mogą wiązać się z wyniesionymi przez nich wzorcami kulturowymi, zgodnie z którymi cechą pożądaną u mężczyzn jest przede wszystkim siła, a nie wiedza. Młodym Czeczenom niełatwo jest dostosować się do polskich norm i zwyczajów wymagających od nich wyciszenia się, panowania nad emocjami oraz poskromienia temperamentu. Z analizy danych wynika, iż znajomość języka polskiego, stosunek do szkoły oraz osiągnięcia w nauce są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie na siebie wpływają. Im lepiej dzieci znają język polski, tym lepsze osiągają wyniki w nauce i tym bardziej lubią chodzić do szkoły. Znaczący wpływ ma także stosunek rodziców do obowiązku szkolnego, a także zwyczaje i tradycje kulturowe. Wyniki te są spójne z przeprowadzonymi analizami materiałów zastanych oraz znajdują potwierdzenie się w opiniach wyrażanych przez pracowników Urzędu. Uczniowie, którzy mają problemy w nauce, korzystają z pomocy osób pracujących w ośrodku dla uchodźców. Zdecydowana większość dzieci w przypadku wystąpienia problemów próbuje jednak uzyskać pomoc od lepiej zorientowanych w systemie edukacyjnym polskich kolegów, którzy w szkołach i klasach wielokulturowych pełnią rolę przewodnika, a także od bardziej doświadczonych i dłużej przebywających w naszym kraju swoich rodaków. Najchętniej z pomocy nauczycieli i innych pracowników szkoły (np. wychowawcy i asystenta międzykulturowego) korzystają dziewczynki z młodszych klas. Spowodowane jest to podejściem do kobiety w różnych kulturach nauczycielki są tylko opiekunkami, a nie osobami przekazującymi wiedzę. Na pytanie dotyczące trudności napotykanych w szkole, ankietowani udzielali zróżnicowanych odpowiedzi. Tabela 4. Trudności w szkole w ocenie badanych dzieci (według płci) Trudności Ilość Nauka Relacje między rówieśnikami Kontakty z nauczycielami Porozumiewanie się w języku polskim Inne Jakie?

8 14 Ogółem Ogółem Chłopcy Dziewczęta Wszystko Nie mam 12 trudności 1 Nieobecności 3 Ogółem 1 Wszystko Nie mam 1 trudności 1 Nieobecności 11 Ogółem Wszystko Nie mam 11 trudności Nieobecności Analiza danych wykazuje, że najwięcej chłopców miewa problemy ze znajomością języka polskiego, co rzutuje zarówno na naukę, jak i nawiązywane kontakty z rówieśnikami. Jeżeli weźmiemy pod uwagę grupę badanych dziewcząt, to problemy z nauką mogą wynikać ze słabszej znajomości języka polskiego. Nie ma to jednak wpływu na utrzymywanie kontaktów z rówieśnikami. Znaczna część dziewcząt uznała, że nie ma trudności w kontaktach społecznych może to świadczyć o lepszym ich przystosowaniu do środowiska szkolnego. Nieliczna grupa zaznaczyła, że ma problemy w kontaktach z nauczycielami, szczególnie podczas lekcji wychowania fizycznego. Może to świadczyć o tym, że nauczyciele nie zawsze znają zwyczaje religijne, tradycje kulturowe i narodowościowe. Ten brak wiedzy i zrozumienia prowadzi do konfliktów i nieporozumień. W życiu szkoły Jak dzieci pochodzące z rodzin uchodźczych oceniają relacje z kolegami w szkole? Odpowiedzi na to pytanie starano się uzyskać, zbierając dane o sposobie spędzania wolnego czasu w szkole podczas przerw międzylekcyjnych, a także czasu przed i po rozpoczęciu zajęć szkolnych. Analiza danych wykazuje, że 62% dzieci spędza czas z polskimi kolegami, 30% spędza czas z kolegami z własnego kraju pochodzenia, 5% samotnie spędza czas, a 3% dzieci uznało, że swój wolny czas spędzają ze wszystkimi, którzy mają podobne zainteresowania. Dzieci spędzające czas wspólnie z polskimi rówieśnikami przeważnie mieszkają z rodzicami w prywatnie wynajętych mieszkaniach i dobrze znają język polski, natomiast najczęściej z rówieśnikami ze swojego kraju pochodzenia przebywają mieszkańcy ośrodków dla cudzoziemców, przeważnie chłopcy, którzy mogą w tej grupie czuć się bezpiecznie, zajmując przynależne im miejsce (starszyzna), swobodnie zachowując się w swoim towarzystwie, a także strofując młodszych chłopców oraz dziewczęta. Samotnie spędzają czas przeważnie dziewczynki, które znacznie różnią się wiekiem od kolegów z klasy. Z przedstawionych wyżej danych wynika, iż dzieci pochodzące z rodzin uchodźczych nie mają problemu z nawiązywaniem relacji z polskimi rówieśnikami. Tylko 17% (3 dziewczynki i 8 chłopców) deklaruje, iż nie posiada kolegów polskiego pochodzenia. Często badani nie ograniczają się tylko do kontaktów z jedną osobą, ale starają się nawiązywać bliższe stosunki z większą częścią klasy. 63% badanych dzieci twierdzi, iż utrzymuje kontakty z więcej niż 5 osobami, a nawet z całą klasą. Można zatem sądzić, że nie mają problemów w nawiązywaniu bliższych kontaktów z polskimi rówieśnikami. Tylko 38% (15 dziewcząt i 10 chłopców) badanych ma przyjaciół wśród polskich rówieśników. Bardzo częste kontakty z rówieśnikami utrzymuje około 6% poddanych badaniu dzieci, częste około 15, 41% badanych dzieci pochodzących z rodzin uchodźczych nie utrzymuje kontaktów z rówieśnikami. Mediatorzy kulturowi oraz pracownicy Urzędu potwierdzili te informacje. Ich zdaniem mali mieszkańcy ośrodków dla uchodźców mają po szkole ograniczony kontakt z polskimi kolegami.

9 sportowe muzyczne teatralne taneczne plastyczne informatyczne językowe matematyczne techniczne Czas wolny Z wypowiedzi badanych wynika, że dzieci mieszkające w ośrodku wolą spędzać czas wolny we własnym kręgu kulturowym z własną rodziną oraz innymi dziećmi pochodzącymi z rodzin uchodźczych 37 dzieci. 6 dzieci wskazało, że spędza czas z polskimi rówieśnikami oraz kolegami niezależnie od wieku i kraju pochodzenia. Natomiast 2 dzieci lubi towarzystwo polskich dorosłych, a 1 dziecko nie lubi zawierać nowych znajomości. Dzieci, które mieszkają z rodzicami w mieszkaniach prywatnych wskazało, że lubią spędzać czas z polskimi rówieśnikami 27 dzieci. 8 dzieci lubi spędzać czas z dziećmi pochodzącymi z innych państw, a 11 lubi spędzać czas ze wszystkimi. Spędzać czas z własną rodziną lubi 19 dzieci. Można uznać, że dzieci mieszkające poza ośrodkiem wolą spędzać czas z polskimi rówieśnikami, ale nie unikają kontaktu z własną rodziną i kolegami pochodzącymi z rodzin uchodźczych. Dzieci mieszkające w ośrodkach preferują spędzanie wolnego czasu w towarzystwie własnych rodaków lub innych osób przyjezdnych, posiadających te same problemy, porozumiewających się tym samym językiem oraz wychowanych w podobnej kulturze i tradycji. Natomiast dzieci mieszkające z rodzicami w mieszkaniach prywatnych wolą spędzać czas z dziećmi polskimi. Obie grupy w równej mierze potrzebują towarzystwa i kontaktu ze swoimi rodzinami. Zainteresowania Powszechnie uważa się, iż zainteresowania, aspiracje oraz plany życiowe są ważne dla rozwoju jednostki. Pobudzają do zdobywania nowych doświadczeń, podnoszą samoocenę dziecka i sprzyjają integracji z grupą rówieśników. Tabela 5. Zainteresowania rozwijane w Polsce przez dzieci pochodzące z rodzin uchodźców Zainteresowania Kraj pochodzenia Rosja Czeczenia Uzbekistan Armenia Gruzja Mongolia 1 Rosja Inguszetia Dagestan 2 1 Kirgistan 1 1 Kazachstan 1 Mołdowa 1 Dane obrazują, że większość dzieci posiada zainteresowania, które chciałaby rozwijać, mieszkając w Polsce. Zainteresowania te kształtują się zgodnie z rozwojem psychofizycznym dzieci oraz mają związek z tradycjami kulturowymi wyniesionymi z kraju pochodzenia. Dzieci pochodzące z Kaukazu, szczególnie przedstawiciele Czeczenii, upodobali sobie zajęcia sportowe boks, judo i zapasy (chłopcy), a także naukę tradycyjnych pieśni i tańców oraz grę na instrumentach. Dziewczynki oprócz rozwijania znajomości tradycji i zwyczajów narodowych zazwyczaj biorą udział w zajęciach pozwalających opanować umiejętności sprawnego prowadzenia gospodarstwa domowego. Chłopcy pochodzący z Gruzji preferują sport w szczególności judo i zapasy, natomiast dziewczynki przejawiają zainteresowanie zajęciami artystycznymi. Dzieci te są bardziej towarzyskie oraz otwarte i pomimo nakładanych na nie obowiązków domowych częściej kontaktują się ze swoimi kolegami z klasy. Grupą najbardziej poszukującą kontaktu z polskimi rówieśnikami oraz rozwijającą własne zainteresowania w organizowanych przez szkoły i miejscowe domy kultury zajęciach są dzieci pochodzące z Armenii, Mongolii, Mołdowy i Kazachstanu w tym przypadku nie ma znaczenia, ani

10 wiek ani płeć dziecka. Wśród dokumentów zastanych jest wiele dyplomów i wyróżnień potwierdzających nie tylko uczestnictwo, ale także osiągane przez nie sukcesy w wymienianych dziedzinach. Plany Do dzieci skierowano następujące pytania dotyczące pobytu w Polsce: 1. Czy chcesz uczyć się w Polsce? 2. Czy chcesz w przyszłości mieszkać w Polsce? Na pytanie dotyczące uczęszczania i nauki w polskiej szkole, 53 dzieci (81% badanych) odpowiedziało, że ma zamiar uczyć się w polskiej szkole, 8 dzieci (12%) nie wie jeszcze czy będzie uczyło się w Polsce decyzję o tym podejmą rodzice, 4 dzieci (6%) nie chce uczyć się w polskiej szkole. Trzeba zaznaczyć, że w przypadku cudzoziemców przebywających w Polsce kontynuacja nauki oznacza zdobycie zawodu we wszystkich typach szkół lub ukończenie kursu przygotowującego do zawodu. Na pytanie dotyczące przyszłości związanej z Polską 18 dzieci (28%) zadeklarowało, iż chce mieszkać i pracować w Polsce, 25 dzieci (38%) zdecydowanie chce wyjechać na Zachód (najczęściej wybierają, Niemcy, Francję, Belgię), 3 dzieci (5%) chce wrócić do swojego kraju. Wydaje się więc, iż Polska jest krajem, w którym dzieci pozostają do czasu, gdy nabiorą doświadczenia, zdobędą wykształcenie i kwalifikacje zawodowe. Następnie wyjadą z Polski, poszukując lepszego miejsca do życia i pracy. Podsumowanie W procesie integracji badaniu poddano: sposób spędzania wolnego czasu, plany i aspiracje, znajomość języka polskiego oraz wyniki w nauce osiągane przez ankietowanych. Zebrane od respondentów dane zostały pogłębione analizą dokumentów zgromadzonych w Urzędzie ds. Cudzoziemców oraz rozmowami z wychowawcami i psychologami. Mimo iż badanie obejmowało wiele problemów, wyników nie można uogólniać oraz odnosić do wszystkich uchodźców mieszkających w Polsce, a jedynie do badanej grupy. Przebieg integracji dzieci z rodzin uchodźczych z polskimi rówieśnikami zależy od takich czynników jak miejsce zamieszkania na terytorium Polski, kraju, z którego pochodzi dziecko, wyznanie, aspiracje i plany na przyszłość dzieci i ich rodziców, zainteresowań dzieci, znajomości języka polskiego, płci i wieku ankietowanych. Proces integracji dzieci jest procesem długotrwałym, a jego przebieg uzależniony jest od różnych czynników zarówno indywidualnych, jak i tych, które wynikają z wychowania w innej kulturze i tradycji. Dzieci pochodzące z rodzin uchodźczych najczęściej spędzają czas wolny: pomagając w domowych obowiązkach (robią zakupy i opiekują się młodszym rodzeństwem oraz poznają zwyczaje swoich przodków), rozwijając własne zainteresowania najczęściej sportowe i taneczne powiązane z narodowymi tradycjami. Nieliczne dzieci wykorzystują czas wolny na rozwijanie własnych zainteresowań w grupie polskich rówieśników. Dzieci z rodzin uchodźczych nie osiągają większych sukcesów w nauce. Świadczą o tym uzyskiwane oceny z poszczególnych przedmiotów oraz świadectwa. Uwarunkowania kulturowe mają duży wpływ na integrację dzieci. Najlepiej i najszybciej z polskim społeczeństwem integrują się dzieci z Armenii oraz Gruzji. Kraje te, choć leżące na granicy Europy i Azji, zaliczyć można do kręgu kultury europejskiej oraz chrześcijańskiej. Małoletni Ormianie i Gruzini zaraz po przyjeździe do Polski są zapisywani przez rodziców do szkoły. Rodzice troszczą się o ich edukację. Spośród wszystkich badanych dzieci te wykazują najwyższą frekwencję szkolną, dość szybko opanowują język polski i osiągają najlepsze wyniki w nauce. Należy zaznaczyć, że również dorośli Ormianie i Gruzini stosunkowo szybko uczą się naszego języka i dokładają starań, aby

11 nawiązać kontakty z polskim otoczeniem. Rodziny pochodzące z krajów Kaukazu Południowego najczęściej mieszkają poza ośrodkami dla cudzoziemców, a dorośli z reguły pracują zarobkowo. Na proces integracji dzieci mają wpływ: narodowość, religia, kultura, tradycje oraz historia narodów, z których pochodzą. Na ambicje dzieci i konsekwencję w działaniu niebagatelny wpływ mają rodzice. Dorośli, którzy wychowali się poza kręgiem kultury europejskiej, z trudnością odnajdują się w nowych realiach, a od dzieci oczekują pomocy zarówno w wykonywaniu codziennych obowiązków, jak i w załatwianiu różnych spraw w tym urzędowych. Tęsknią za swoją ojczyzną, obawiają się osamotnienia w nowym nieznanym kraju, troszczą się o to, aby dzieciom przekazać tradycje przodków. Dzieci pochodzące z rodzin o podobnych zwyczajach i tradycjach lub choć trochę znające naszą kulturę, znacznie łatwiej adaptują się do nowego środowiska i szybciej stają się jego nierozerwalną częścią. Nawiązują bliskie kontakty, znajomości oraz lepiej funkcjonują w dwóch odmiennych kulturach. Badania dowodzą, że udzielana pomoc jest mało skuteczna. Wnioski z badań oraz własne doświadczenia zdobyte w pracy zawodowej z uchodźcami wskazują na potrzebę podjęcia zintensyfikowanych działań integracyjnych skierowanych do rodzin. Duże znaczenie ma pomoc dzieciom uchodźców w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Skutkować to będzie uzyskaniem lepszych wyników w nauce oraz szybszym startem w dorosłość. Bibliografia 1. Bernacka-Langier A., Diagnoza sytuacji uczniów cudzoziemskich w warszawskich szkołach, w: Pawlic- Rafałowska E. (red.), Inny w polskiej szkole poradnik dla nauczycieli pracujących z uczniami cudzoziemskimi, Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa Budyta-Budzyńska M.; Adaptacja, integracja, asymilacja próba ujęcia teoretycznego, w: Budyta- Budzyńska M. (red.), Integracja czy asymilacja? Polscy imigranci na Islandii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Florczak A., Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń Gmaj K., Iglicka K., Walczak B., Dzieci uchodźcze w polskiej szkole. Wyzwania systemu edukacji dla integracji i rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa Górska K.: Integracja dzieci z rodzin uchodźczych pochodzących z różnych kręgów kulturowych, praca dyplomowa pod kierunkiem prof. dra hab. A. Hankały, maszynopis WSP ZNP, Warszawa Grzymała-Moszczyńska H., Uchodźcy, Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków Olkiewicz A., Jak żyć szczęśliwie w innym kraju, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa Piekut A., Wielość wymiarów zatem jaka integracja? Przegląd tematyki i badań integracyjnych, w: Łodziński S., Grzymała-Kozłowska A. (red.), Problemy integracji imigrantów, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Pilch T., Wstęp; w: Lalek D. (red.), Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Zderzenie kultur we współczesnym świecie, Wydawnictw Akademickie Żak, Warszawa Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogik: przewodnik metodologiczny dla studiujących nauczycieli, WSiP, Warszawa Wysocka E., My i oni, dlaczego tak trudno być razem? w: Lalek D. (red.), Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Zderzenie kultur we współczesnym świecie, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Ząbek M., Wstęp: Problemy adaptacji kulturowej migrantów, w: Ząbek M. (red.), Między piekłem a rajem problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Wydawnictwo Trio, Warszawa Directive 2004/83/EC on minimum stand arts for the qualification and status of third country national ar stateless persons as refugees ar as persons who otherwise need international protection and the content of the protection graned, r., OJL304, r. 14. Konwencja Genewska R.I, Dz. U r., nr 119, poz Ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U r. Nr 256, poz z późn. zm. 16. Ustawa z dn. 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP; DZ.U r. nr 128 poz z późn. zm. 17. Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach; Dz.U.2013 poz