Analiza potencjalnych sektorów kreatywnych Mazowsza wskazanie 5 najważniejszych sektorów/branż w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych

Transkrypt

1 Analiza potencjalnych sektorów kreatywnych Mazowsza wskazanie 5 najważniejszych sektorów/branż w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych w ramach projektu pn. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI), finansowanego ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji. Raport końcowy z badania Projekt realizowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego Projekt Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI) jest współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu Województwa Mazowieckiego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Warszawa, grudzień 2012

2 Opracowanie: AGERON POLSKA ul. Starościńska 1B, X p Warszawa tel.: fax: Zleceniodawca: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego ul. Jagiellońska Warszawa 2

3 Spis treści Streszczenie... 5 Wprowadzenie Metodologia Definicje przyjęte w badaniu Modelowe ujęcie sektora kreatywnego Opis wykorzystanych metod i technik badawczych Część I: Sektor kreatywny na Mazowszu Sektor kreatywny perspektywa teoretyczna Początki badań nad sektorem kreatywnym Czym jest sektor kreatywny? Jakie jest znaczenie sektora kreatywnego dla gospodarki? Co warunkuje rozwój sektora kreatywnego? Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu Analiza czynników popytowych oddziałujących na sektor Analiza czynników podażowych oddziałujących na sektor Czy Mazowsze stwarza warunki do rozwoju sektora kreatywnego? Wielkość i struktura sektora kreatywnego w Polsce i na Mazowszu Sektor kreatywny w Polsce Otoczenie sektora kreatywnego w Polsce Sektor kreatywny na Mazowszu Branże sektora kreatywnego na Mazowszu Szczegółowa charakterystyka sektora kreatywnego na Mazowszu Kreatywność a innowacyjność Analiza sił konkurencji w sektorze kreatywnym Potrzeby szkoleniowe Oczekiwane wsparcie Prognozy rozwoju, bariery i szanse Wpływ sektora kreatywnego na rozwój społeczno-gospodarczy Mazowsza Podsumowanie potencjał sektora kreatywnego na Mazowszu Punktowa ocena atrakcyjności branż sektora kreatywnego Analiza SWOT dla sektora kreatywnego na Mazowszu Rekomendacje dla wspierania sektora kreatywnego GRUPA 1 Wsparcie na rzecz rozwoju sektora kreatywnego GRUPA 2 Wsparcie na rzecz promocji sektora kreatywnego

4 Część II: Klastry w sektorze kreatywnym na Mazowszu Klastry perspektywa teoretyczna Dlaczego firmy muszą ze sobą współpracować? Jakie są formy współpracy? Klaster jako forma współpracy Czy warto tworzyć kreatywne klastry? Czy Mazowsze stwarza warunki do rozwoju klastrów? Klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym na Mazowszu Wprowadzenie Opis klastrów i inicjatyw klastrowych działających w sektorze kreatywnym na Mazowszu Jak przejść od współpracy do klastra? Charakterystyka mazowieckich klastrów kreatywnych Współpraca z podmiotami z otoczenia klastrów Konkurencyjność klastrów w sektorze kreatywnym Podsumowanie Analiza SWOT dla klastrów kreatywnych na Mazowszu Rekomendacje Rekomendacje dla wspierania współpracy w sektorze kreatywnym GRUPA 1 Wsparcie na rzecz współpracy przedsiębiorstw z sektora kreatywnego GRUPA 2 Wsparcie dojrzałych klastrów w sektorze kreatywnym GRUPA 3 Promocja idei klastra i procesów sieciowania w sektorze kreatywnym Grupy podmiotów o szczególnym potencjale klastrowym na Mazowszu Założenia koncepcyjne Wybór 5 grup podmiotów o wysokim potencjale klastrowym Bibliografia Spis tabel Spis rysunków Aneks

5 Streszczenie O projekcie Streszczenie dotyczy opracowania, będącego raportem końcowym z badania zatytułowanego Analiza potencjalnych sektorów kreatywnych Mazowsza wskazanie 5 najważniejszych sektorów/branż w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych, przeprowadzonego w ramach projektu pn. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI), finansowanego ze Środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Badanie zostało zrealizowane przez firmę AGERON Polska na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Układ treści streszczenia odzwierciedla zasadniczą strukturę zrealizowanego procesu badawczego kolejne części raportu są zorganizowane wokół dwóch głównych obszarów problemowo-badawczych. Część pierwsza dotyczy sektora kreatywnego na Mazowszu, zaś część druga dotyczy zagadnienia klastrów i inicjatywy klastrowych w ramach sektora. Te główne, merytoryczne fragmenty opracowania zostały poprzedzone stosownym wprowadzeniem, prezentującym m.in. szersze tło instytucjonalne zrealizowanego projektu, oraz opisem metodologii przeprowadzonych badań i analiz. Część I: Sektor kreatywny na Mazowszu Kompleksowa i szczegółowa diagnoza stanu i perspektyw rozwojowych sektora kreatywnego na Mazowszu zawarta w części pierwszej raportu została oparta na przeglądzie zagadnień teoretycznych opartym na analizie dostępnej literatury, raportów i opracowań. Omówione zostały trzy podstawowe problemy napotykane w teorii i praktyce badawczej nad sektorami kreatywnymi: (1) chaos definicyjny, (2) specyficzna struktura podmiotów sektora kreatywnego; (3) problem przynależności siły roboczej do sektora kreatywnego kreatywni poza sektorem i niekreatywni w sektorze. Zwrócono uwagę na brak powszechnie przyjętej definicji sektora kreatywnego. Zaprezentowane zostały koncepcje głównych badaczy i teoretyków zajmujących się tym obszarem tematycznym m.in. pionierskiej koncepcji środowiska kreatywnego (creative milieu) G. Törnqvist a, koncepcji miasta kreatywnego (creative city) R. Elberta oraz twierdzeń R. Floridy. Przyjęta na potrzeby niniejszego badania definicja sektora kreatywnego jest w największym stopniu zbliżona do definicji sformułowanej przez brytyjskie Ministerstwo Kultury, Olimpiady, Mediów i Sportu [Department for Culture, Olympics, Media and Sport DCMS]. Sektory kreatywne według DCMS to działalności mające swoje pochodzenie w indywidualnej kreatywności, umiejętności i talencie. Po dokonaniu niewielkiej modyfikacji definicji DCMS otrzymano zestaw 12 branż, które zostały poddane badaniu: reklama; architektura; wzornictwo i projektowanie mody; działalność wydawnicza; radio i telewizja; oprogramowanie komputerowe; literatura i sztuki wizualne; rzemiosło artystyczne; film i wideo; działalność muzyczna; sztuki sceniczne; fotografia. Na potrzeby analizy wykorzystano podział sektora na działalności o charakterze użytkowym (podsektor użytkowy, obejmujący 6 pierwszych branż) oraz działalności twórczych opartych na kulturze (podsektor kulturalny, obejmujący 6 kolejnych branż). Dalej zwrócono uwagę na kwestię klepsydrowej struktury sektora kreatywnego w aspekcie wielkości przedsiębiorstw w nim działających na jednym końcu znajduje się bardzo dużo niewielkich firm, na drugim mała liczba dużych firm, a w środku niewielka liczba firm średniej wielkości. 5

6 Kolejny problem mówi o kreatywnych poza sektorem i niekreatywnych w sektorze. Analizując ten problem podkreślono, że nie należy w pełni utożsamiać kreatywności pracowników z zatrudnieniem w ramach sektora kreatywnego. W dalszej części wprowadzenia teoretycznego przytoczono argumenty świadczące o istotnej roli sektora kreatywnego w generowaniu rozwoju gospodarczego i tworzeniu przewagi konkurencyjnej regionów oraz dotyczące uwarunkowań dla rozwoju podmiotów kreatywnych w regionach. Omówiono m.in. założenia nowego programu Komisji Europejskiej pn. Kreatywna Europa, mającego wzmocnić konkurencyjność sektora kreatywnego i promować różnorodność kulturową, a także wybrane programy mówiące o rozwoju sektora kreatywnego w Polsce, m.in. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata , Foresight przemysłów kultury i kreatywnych do 2020 roku wraz z oceną wstępnych założeń projektu, Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego. Przytoczono również przykłady działań promujących współpracę podmiotów kreatywnych w ramach klastra oraz wspierających internacjonalizację małych i średnich przedsiębiorstw poprzez klastry, m.in. The European Creative Cluster Lab, Europejskie Dzielnice Kreatywności, a także projekty realizowane na poziomie lokalnym, np. warszawski Creative Metropoles. Wskazano również przykłady miast/regionów budujących markę w oparciu o kreatywność, np. Nowy Sącz promowany jako miasto wiedzy i kreatywnych ludzi czy Łódź jako stolica przemysłów kreatywnych promowana pod hasłem Łódź kreuje. Kolejnym zagadnieniem wprowadzającym do analizy sektora kreatywnego jest analiza uwarunkowań rozwoju sektora. Istotną część opisu uwarunkowań stanowi koncepcja 3T (Talent, Technologia, Tolerancja) R. Floridy. Skonstruowana na bazie rozważań teoretycznych lista czynników warunkujących rozwój sektora kreatywnego została wykorzystana jako podstawa do analizy konkretnych zewnętrznych uwarunkowań sektora w regionie Mazowsza. Analizie poddane zostały czynniki popytowe oraz podażowe. Lista czynników popytowych obejmuje uwarunkowania: ekonomiczne (PKB, poziom wynagrodzeń, wydatki gospodarstw domowych, innowacyjność innych sektorów gospodarki regionalnej); społeczne (liczba i gęstość ludności, struktura ludności, zmiana wzorów konsumpcji kultury); technologiczne (użytkowanie technologii komunikacyjnych i mediów); prawno-administracyjne (średnie wydatki JST na kulturę i dziedzictwo kulturowe); międzynarodowe (turystyka kulturowa, globalizacja). Wśród czynników podażowych uwzględniono: ekonomiczne (środki z UE, wsparcie ekonomicznodoradcze, kreatywne przestrzenie, crowdfounding); technologiczne (nowe technologie); społeczne (edukacja, rynek pracy); prawno-administracyjne (zapisy w dokumentach strategicznych lokalnych); międzynarodowe (festiwale) oraz środowiskowe (prawne uwarunkowania środowiska). Wnioski z analizy zewnętrznych uwarunkowań rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu, wskazujące na koncentrację popytu i podaży w ramach Ośrodka Metropolitalnego Warszawy oraz wzajemne powiązanie i oddziaływanie czynników podażowych i popytowych, zostały zobrazowane podsumowującym schematem graficznym. W ramach zastosowania metody analizy danych statystycznych z Systemu Statystyki Publicznej (dane dla Mazowsza z bazy REGON wg stanu na VIII-2012, dane dla województw z bazy REGON wg stanu na VIII-2012) stworzono obraz sektora kreatywnego oraz otoczenia sektora w województwie mazowieckim i porównano go z sytuacją ogólnopolską. Najważniejsze wyniki analizy wskazują m.in. na: najliczniejszą w skali kraju reprezentację podmiotów sektora kreatywnego na Mazowszu (ponad 41 tys. podmiotów stanowiących 29% sektora kreatywnego w Polsce); 6

7 najliczniejszą w skali kraju reprezentację podmiotów z otoczenia sektora kreatywnego na Mazowszu (ponad 9 tys. podmiotów stanowiących 18% otoczenia sektora kreatywnego w Polsce); na otoczenie sektora kreatywnego składają się podmioty działające w branżach: handel sztuką i antykami, media, instytucje kultury, działalności związane z eksploatacją praw autorskich, szkolnictwo wyższe dominację podmiotów z podsektora używkowego w strukturze całego sektora kreatywnego na Mazowszu (74% firm) zbliżoną do ogólnopolskiej strukturę branżową (z dominującą rolą 4 branż sektora: reklama, oprogramowanie komputerowe, działalność wydawnicza, architektura, które łącznie stanowią 68% firm kreatywnych na Mazowszu); znaczącą koncentrację podmiotów kreatywnych Warszawie (70% firm) i okolicach (17,5%) dominację mikroprzedsiębiorstw we wszystkich branżach sektora kreatywnego (97,1% firm). Analogiczna metodologia została zastosowana w celu przedstawienia sytuacji w przypadku kolejnych 12 branż sektora kreatywnego na Mazowszu, co zostało opisane w kolejnych częściach raportu. Do każdej branży został zastosowany identycznych schemat analizy oraz układ graficzno-organizacyjny prezentacji wyników (mapy), co umożliwiło porównanie sytuacji w każdej z branż. Najważniejsze wnioski z analizy koncentracji branż kreatywnych wskazują na istnienie w województwie branż silnie skoncentrowanych w regionie Warszawy i OMW (np. reklama, film i wideo, radio i telewizja, działalność muzyczna), jak i branż rozproszonych (np. fotografia, oprogramowanie komputerowe, architektura). Różnice te wynikają z funkcji pełnionych przez dane branże, np. branżę fotograficzną należy zaliczyć do usług endogenicznych, świadczonych dla klientów z najbliższego otoczenia, natomiast działalność reklamowa jest funkcją egzogeniczną wzmacniającą bazę ekonomiczną miejscowości, w których jest zlokalizowana. Ponadto analiza struktury sektora kreatywnego na poziomie województw wykazała, że niektóre województwa wykazują pewną specjalizację w jednej, charakterystycznej dla siebie branży. Jest to silnie związane z uwarunkowaniami historycznymi jak również z charakterem samej branży. Dla przykładu stosunkowo większy udział podmiotów rzemiosła artystycznego występuje w województwie pomorskim, co wiąże się z tradycją produkcji wyrobów jubilerskich, z kolei branża filmowa i wideo jest liczniej reprezentowana w województwie mazowieckim i łódzkim niż w pozostałych regionach, co jest związane z lokalizacją szkół filmowych i aktorskich w Łodzi i Warszawie jak również z istnieniem dużych studiów filmowych i zespołów producenckich w tych miastach. Diagnoza sektora i branż kreatywnych w Polsce i na Mazowszu stworzona na podstawie danych statystycznych została uzupełniona i uszczegółowiona w oparciu o wyniki badań empirycznych zrealizowanych wśród mazowieckich firm z sektora kreatywnego metodą PAPI. Ostatecznie materiałem do analizy były dane ze 150 wywiadów (próba kwotowo-losowa oparta na 3 kryteriach: wielkości firmy, lokalizacji i branży). Wyniki zostały omówione w układzie 6 głównych obszarów tematycznych. W ramach obszaru Konkurencyjność a innowacyjność zwrócono uwagę na różnicę pomiędzy kreatywnością i innowacyjnością (kreatywność jest pojęciem szerszym) oraz określono główne bariery innowacyjności wskazywane przez respondentów (wysokie koszty wdrożenia innowacji oraz zbyt mały popyt na innowacyjne produkty). Drugi z obszarów objął kompleksową analizę sił konkurencji w sektorze dostawców, nabywców, konkurentów, zagrożeniem ze strony nowych producentów i ryzyko pojawienia się substytutów. Syntetycznym podsumowaniem obszaru dotyczącego konkurencji są schematy stworzone przy wykorzystaniu metody analizy 5-ciu sił Portera tzw. diamenty Portera powstałe oddzielnie dla sektora użytkowego i kulturalnego. Wartości punktowe przyznane w schematach pozwoliły stwierdzić, iż w przypadku podsektora użytkowego, najpoważniejszym zagrożeniem jest stale rosnąca konkurencja przejawiająca się rosnącą liczbą nowych producentów, jak i pojawianiu się na rynku substytutów ofe- 7

8 rowanych dóbr. Silniejsze jest również uzależnienie podsektora użytkowego od dostawców, zaś dla podsektora kulturalnego, negatywnym aspektem są wahania popytu na oferowane produkty i usługi. Na podstawie przeprowadzonego badania określono również potrzeby szkoleniowe firm kreatywnych z Mazowsza. I choć większość firm bierze udział w szkoleniach, to, biorąc pod uwagę specyfikę sektora kreatywnego, który opiera swoją działalność na indywidualnej kreatywności, umiejętnościach i talencie, udział w szkoleniach powinien być większy. Brak uczestnictwa w szkoleniach argumentowany jest w pierwszej kolejności czynnikami popytowymi (brak potrzeb i czasu), a nie podażowymi (brak odpowiedniej oferty szkoleń). Niemniej jednak wykazano silne zainteresowanie udziałem w szkoleniach, szczególnie w obszarze umiejętności technicznych i kreatywnego myślenia (w największym stopniu związanych ze specyfiką prowadzonych działalności), a także w obszarze umiejętności biznesowych (marketing i promocja, komunikacja i obsługa klienta). Obszar czwarty jest niejako rozszerzeniem obszaru poprzedniego zaprezentowane wyniki dotyczą szerszego wachlarza potrzeb badanych firm w zakresie szeroko rozumianego wsparcia działalności ze środków publicznych. Opis wyników dotyczy zarówno dotychczasowych doświadczeń firm w korzystaniu z tego typu form pomocy jak i oczekiwań podmiotów co do tego jakiego typu wsparcie jest najbardziej pożądane w przyszłości najczęstsze wskazania mazowieckich firm kreatywnych dotyczą wsparcia finansowego, promocyjnego i wsparcia w pozyskiwaniu klientów. Kolejny obszar ma charakter prognostyczny prezentuje opinie badanych firm na temat barier i szans rozwojowych firmy, danej branży oraz całego sektora. Na podstawie zebranych opinii prezentowany jest obraz mazowieckich podmiotów kreatywnych jako w dużej mierze optymistycznie patrzących w przyszłość i oczekujących pozytywnych tendencji (np. wzrostu popytu). Jako czynniki prorozwojowe zidentyfikowane zostały m.in. : czynniki popytowe i koniunkturalne, cechy własne (np. rzetelność, pracowitość), kreatywność i innowacyjność oraz jakość pracowników, pozyskanie dofinansowań do działalności. Odnotowane w ramach opisu obszaru bariery rozwojowe to zaś m.in. brak środków finansowych, ograniczenie popytu i kryzys ekonomiczny. W badaniu dokonano również oceny percepcji wpływu sektora kreatywnego na rozwój społecznogospodarczy Mazowsza. Okazało się, że percepcja ta jest niejednoznaczna o istotnym wpływie na rozwój społeczno-gospodarczy regionu w większym stopniu przekonani się reprezentanci podsektora użytkowego, niż firmy z podsektora kulturalnego. Podsumowaniem całości materiału badawczo-analitycznego zawartego w pierwszej części opracowania dotyczącej sektora kreatywnego jest rozdział 5 składający się z dwóch elementów. Pierwszym elementem materiału podsumowującego jest punktowa ocena atrakcyjności branż sektora kreatywnego. Ocena ta obejmuje swym zasięgiem 12 branż kreatywnych, które poddano analizie w aspekcie czynników decydujących o atrakcyjności branży oraz czynników wpływających na potencjał branży do współpracy. Szczegółowe wyniki zostały zaprezentowane za pomocą macierzy GE (General Electric) zmodyfikowanej poprzez dostosowanie branych pod uwagę czynników do celów badania. Najlepsze pozycje w ramach oceny punktowej atrakcyjności zajęły branże: wzornictwo i projektowanie mody, rzemiosło artystyczne oraz oprogramowanie komputerowe. Natomiast najwyższym potencjałem współpracy charakteryzują się branże: reklamy i oprogramowania komputerowego. Drugim elementem podsumowania części sektorowej jest typowa analiza za pomocą metody SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats). Wyniki analizy zawarte zostały w formie tabelarycznej. Oceny i analizy podsumowujące jak i całość wniosków z przeprowadzonych w ramach pierwszej części niniejszego opracowania analiz, stała się podstawą do opracowania listy rekomendacji dla wspierania 8

9 sektora kreatywnego. W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy w rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu rekomenduje się 3 grupy działań, które Samorząd Województwa Mazowieckiego powinien podjąć na rzecz wspierania sektora kreatywnego w regionie: Grupa 1 Wsparcie na rzecz rozwoju sektora kreatywnego Grupa 2 Wsparcie na rzecz promocji sektora kreatywnego Grupa 3 Wsparcie na rzecz pobudzania współpracy w sektorze kreatywnym (przedstawione w rozbudowanej formie w części rekomendacyjnej w drugiej części opracowania). Celem realizacji działań przewidzianych do realizacji w ramach pierwszej grupy jest stworzenie warunków umożliwiających zakładanie nowych przedsiębiorstw oraz rozwój istniejących firm z branż kreatywnych w województwie. Rekomendowane działania w zakładają nawiązania współpracy z władzami lokalnymi oraz podmiotami w otoczeniu sektora kreatywnego i przedstawienie planu wspierania sektora kreatywnego w regionie, a dalej prowadzenie przez władze samorządowe polityki wspierającej powstanie i rozwój nowych przestrzeni kreatywnych, we wszystkich subregionach Mazowsza. W ramach rekomendacji podkreślana została również istotna rola podmiotów publicznych jako źródła popytu dla dóbr i usług wytwarzanych w sektorze kreatywnym sugerowane jest wprowadzanie zmian w polityce zamówień publicznych tak, by popyt taki był stopniowo zwiększany. Patrząc na Mazowsze jako całość i uwzględniając przyrodniczą i kulturową różnorodność regionu, przygotowane rekomendację objęły także kwestię tworzenia oferty produktów lokalnych i regionalnych oraz ich właściwej promocji przez władze samorządowe we współpracy z sektorem kreatywnym. Ostatni blok rekomendacji obejmuje działania nakierowane na podwyższanie poziomu kwalifikacji i jakości kapitału ludzkiego dedykowanego dla sektora kreatywnego oraz optymalizację kreatywnego rynku pracy targi pracy, dni kariery, szkolenia oraz targi wewnątrzbranżowe. Druga grupa problemowa obejmuje działania, których celem jest stworzenie warunków do efektywnej promocji podmiotów sektora kreatywnego. Podstawą dla stworzenia skutecznej strategii promocyjnej sektora kreatywnego w regionie jest zapewnienie szczegółowej i kompleksowej informacji o podmiotach kreatywnych funkcjonujących w ramach sektora oraz identyfikacja produktów i usług wytwarzanych przez te podmioty rekomendowane jest stworzenie i aktualizowanie bazy danych obejmującej powyższe zagadnienia. Rekomendowanym posunięciem jest prezentowanie sektora kreatywnego jako cechy unikalnej i charakterystycznej dla regionu mazowieckiego sektor kreatywny powinien być promowany jako smart specialization regionu i tym samym uwiarygodnienie pozycjonowania Mazowsza jako regionu optymalnego dla inwestorów w sektorze kreatywnym. Z punktu widzenia promocji nakierowanej na klientów indywidualnych zaleca się zwiększenie zakresu i intensywności promocji organizowanych w regionie wydarzeń kulturalnych. Równocześnie rekomendowane jest zwiększanie roli samorządu regionalnego i lokalnego jako mecenasa wydarzeń tego typu. Ostatni segment rekomendowanych działań promocyjnych dotyczy promocji celowanej do przedsiębiorstw z innych sektorów gospodarki, która przede wszystkim powinna koncentrować się na prezentowaniu potencjału zastosowania produktów kreatywnych w przemysłach tradycyjnych (udział w targach, platforma wymiany doświadczeń). Część II: Klastry w sektorze kreatywnym na Mazowszu Druga część opracowania ma węższy i bardziej specjalistyczny zakres tematyczny i dotyczy zagadnienia klastrów i inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym na Mazowszu, tak w aspekcie diagnostycznym, jak i rekomendacyjnym. Wprowadzeniem do tematyki klastrów jest próba odpowiedzi na zasadnicze, z punktu widzenia rozwoju idei klastrów, pytanie o argumenty przemawiające za rozwijaniem kooperacji między przedsiębiorstwami i o korzyści wynikające ze współpracy dla aktorów ją praktykujących. Poruszone zagadnienia to m.in. kwestia powodów angażowania się firm we współpracę oraz identyfikacja możliwych 9

10 form współpracy. Tematy te stanowią niejako tło dla dalszych rozważań dotyczących stricte klastrów, takich jak: historia pojęcia klastra, czy omówienie różnorodnych definicji klastrów stosowanych w ramach dyskursu naukowego i prawnego. Sporo uwagi zostało poświęcone kwestii ukazania bogactwa i zróżnicowania klastrów: typologii M. J. Enrighta, typologii w oparciu o kryterium fazy rozwoju; modelu włoskiego, duńskiego i holenderskiego klastra. Ponadto określono funkcje klastrów: (1) zmniejszenie ryzyka działalności, (2) podniesienie innowacyjności i (3) zwiększenie produktywności. Zwrócono także uwagę na odmienną specyfikę działalności klastrów w sektorze kreatywnym. Stosując różne kryteria, można wydzielić kilka typów partnerstw kreatywnych. Najczęściej stosowane w literaturze kryteria to: rodzaj aktywności kulturalnej (publiczne wsparcie dla kultury, przedsiębiorczość, zasoby kulturowe, tworzenie nowej wartości, rozwój kapitału ludzkiego), sektory zaangażowane we współpracę (sektor kreatywny + sektor kreatywny lub sektor tradycyjny lub sektor edukacji lub sektor B+R) oraz formuła działania (klastry kreatywne, sieci, PPP, PPS, partnerstwa oparte na wolontariacie). Dla zobrazowania możliwości współpracy w sektorze kreatywnym przytoczono przykłady włoskiego klastra muzeów we Florencji oraz klastra jubilerskiego pod Londynem. Na potrzeby analizy przyjęto definicję klastra stosowaną w projektach badawczych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, w myśl której klaster to grupa przedsiębiorstw, powiązanych podmiotów gospodarczych i instytucji, które zlokalizowane są blisko siebie i osiągnęły wielkość wystarczającą do rozwinięcia specjalistycznego doświadczenia, usług, zasobów, dostawców i umiejętności. Dodatkowo, zgodnie z kryteriami identyfikacyjnymi wskazanymi w metodyce benchmarkingu klastrów PARP, w przypadku klastra powinna: istnieć określona forma organizacyjno-prawna, występować koncentracja wokół dominującej branży, występować geograficzna koncentracja i świadomość terytorialnej tożsamości klastra, występować trwałość współpracy, występować wspólność inicjatyw realizacja wspólnych projektów. Wobec powyższego, definicja klastra nie obejmuje: organizującego się dopiero środowiska przedsiębiorczości (inicjatyw utworzenia klastra, początkowej formy współpracy), inicjatyw błędnie noszących nazwę klaster, ale nie spełniających podstawowych kryteriów definicji klastra, a także inicjatyw istniejących jedynie w dokumentacji, ale nie funkcjonujących, tj. nie podejmujących żadnych działań przypisanym klastrom. Inicjatywą klastrową są natomiast zorganizowane działania na rzecz rozwoju klastra w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki. W kolejnym podrozdziale dokonano oceny uwarunkowań działania klastrów (ogólnie) w przypadku województwa mazowieckiego. Przedstawienie tej tematyki jest oparte o wyniki wcześniej zrealizowanych badań (m.in. Trendy Rozwojowe Mazowsza, MBPR; Benchmarking klastrów w Polsce, PARP) oraz analizę dokumentów i programów instytucji publicznych w zakresie polityki klastrowej w Polsce (założenia w dokumencie Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , jak i Działań 5.1. i 5.2 PO IG oraz 2.1 PO KL) i w regionie Mazowsza (założenia w dokumentach Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza (RSI dla Mazowsza), jak i Działania 1.2 i 1.6 w RPO WM) Ponadto przedstawiono listę 30 klastrów funkcjonujących na Mazowszu. I choć zaprezentowane wnioski wskazują na najwyższą w skali kraju liczbę klastrów na Mazowszu, to równocześnie oceny w zakresie uwarunkowań zewnętrznych dla powiązań kooperacyjnych w regionie są niskie. W kolejnym rozdziale czytelnik opracowania ma szansę poznać charakterystykę zidentyfikowanych klastrów i inicjatyw klastrowych działających w sektorze kreatywnym na w formie studiów przypadków 6 klastrów/inicjatyw klastrowych: Creative Communication Cluster; Klaster: Mazowiecki Klaster ICT; Klaster: Alternatywny Klaster ICT; Inicjatywa klastrowa: Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów; Inicjatywa klastrowa: Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR; 10

11 Inicjatywa klastrowa: Stowarzyszenie członków projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych. Każdy z opisywanych podmiotów został scharakteryzowany w następujących obszarach: obszar działania, przedmiotowy zakres działalności, instytucja koordynująca, podstawowe informacje (geneza, rok powstania), struktura i organizacja (liczba członków, szerokość klastra, głębokość klastra), działalność i oferta, pozycja konkurencyjna klastra (stadium rozwoju, zdolność do generowania miejsc pracy, znaczenie technologii, potencjał innowacyjny, promocja klastra). Dodatkowo przedstawiono, w formie skróconej, pozostałe klastry i inicjatywy klastrowych w sektorze kreatywnym na Mazowszu, m.in.: Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy ''Kolorowa Kotlina''; EduKlaster - Nowe Media w Edukacji; Platforma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS; Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe; MultiShow Cluster MultiShow Solution for Sports & Leisure Facilities Cluster; Stowarzyszenie Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych (MultiKlaster), który ma siedzibę w Nowym Sączu i ma charakter ponadregionalny (Małopolska, Śląsk, Mazowsze). Dalsze fragmenty rozdziału powstały w oparciu o dane empiryczne. Dane ilościowe pozyskano na drodze badań metodą PAPI (150 wywiadów ankietowych wśród przedstawicieli firm z 12 branże kreatywnych na terenie całego Mazowsza) oraz CATI (50 kwestionariuszowych wywiadów telefonicznych z przedstawicielami firm z branż zidentyfikowanych jako te o wysokim potencjale klastrowym: oprogramowanie komputerowe; reklama; film i wideo; wzornictwo i projektowanie mody oraz rzemiosło artystyczne oraz podmioty z szeroko pojętego sektora kultury; zastosowano dobór kwotowo-losowy próby). Uzupełnieniem danych ilościowych były dane jakościowe pochodzące z przeprowadzonych indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) z ekspertami branżowymi i ekspertami klastrowymi oraz wnioski wypracowane podczas panelu eksperckiego podsumowującego badanie, który zorganizowano 19 listopada 2012 r. w siedzibie Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki. W pierwszej kolejności tematyka rozdziału dotyczy zakresu współpracy mazowieckich firm kreatywnych i charakterystyki tej współpracy. Pierwsza partia omawianego materiału dotyczy zagadnienia współpracy samej w sobie, zaś pod koniec rozdziału poruszane są kwestie związane ze współpraca stricte klastrową. Zidentyfikowany zakres współpracy sformalizowanej mazowieckich firm nie jest wysoki (22% podmiotów firm należy do jakieś formy organizacji zrzeszającej przedsiębiorców), lecz równocześnie obserwowane jest względnie duża uogólniona gotowość i chęć do współpracy wewnątrzsektorowej. Przedstawiono również opinie na temat barier kooperacji, do których zaliczono przede wszystkim brak potrzeby oraz brak klimatu zaufania do konkurencji. Równocześnie prezentowane są dane mówiące o wysokim stopniu świadomości firm odnośnie korzyści płynących ze współpracy w ramach branży, do których zaliczono przede wszystkim: możliwość zwiększenia popytu na produkty firmy, możliwość przygotowania wspólnej oferty, wymiana doświadczeń, korzyści finansowe oraz możliwość zorganizowania wspólnej dystrybucji, promocji. Ponadto wykazano wysoki potencjał do współpracy również w przypadku inicjatyw firmowanych i organizowanych przez instytucje publiczne 65% firm włączyłoby się w działania samorządu regionalnego na rzecz stworzenia klastra w branży na Mazowszu. Opinie badanych wskazują również na szerokie rozumienie kooperacji, obejmującej zarówno integrację poziomą, jak i pionową oraz współdziałanie z instytucjami otoczenia biznesu. Korzyści ze współpracy dostrzegają również respondenci badania IDI mający bezpośrednie doświadczenia ze współpracy w klastrze partycypacja w zrzeszeniach typu klastrowego jest postrzegana jako czynnik istotnie zwiększający przewagę rynkową podmiotów i czynnik porządkujący i racjonalizujący procesy gospodarcze istniejące w firmach, danej branży, jak i w całym sektorze. 11

12 Co ważne, przeprowadzone badanie wyraźnie wskazuje na świadomość podmiotów odnośnie korzyści generowanych przez współpracę biznesową rozumianą szeroko i ogólnie, ale również współpracy o charakterze sformalizowanym. W przypadku współpracy sformalizowanej dodatkowymi, ponad te wskazane jako ogólne korzyści ze współpracy, korzyściami wskazanymi przez firmy są czynniki związane z bezpieczeństwem, stabilnością współpracy oraz wiarygodnością partnera biznesowego, jak również zapewnieniem ciągłości zleceń, możliwością nawiązania długofalowej współpracy i ujednolicenia standardów. Niemniej jednak, na tym tle mało korzystnie prezentuje się spontaniczna znajomość klastra jako rodzaju współpracy sformalizowanej jedynie 32% firm słyszało o klastrach lub inicjatywach klastrowych w branży w Polsce lub za granicą, a klaster jako możliwą formę sformalizowanej współpracy wskazali tylko nieliczni przedsiębiorcy. W dalszych partiach opracowania prezentowane są opinie dotyczące stricte tematyki kreatywnych klastrów. W dużej mierze wachlarz korzyści wynikających ze współpracy w klastrze jest zbieżny z tym występującym w przypadku ogólnej współpracy. Jednakże równocześnie dochodzą nowe elementy takie, jak m.in.: rozwój kultury w regionie, wpływ na innowacyjność czy ułatwienie działań lobbingowych. Szerszego obrazu korzyści wynikających z działalności klastrów kreatywnych dostarczają cytowane wyniki badań jakościowych, m.in.: rozwijanie pozycji sektora kreatywnego jako jednego z najbardziej dynamicznych sektorów gospodarki i niejako pośrednika innowacji do tradycyjnych sektorów, dyfuzja wiedzy i kwalifikacji, możliwość realizowania projektów na większą skalę, wzrost skuteczności promocji. Na podstawie przeprowadzonego badania jakościowego dokonano szczegółowego opisu funkcjonowania działających na Mazowszu klastrów w sektorze kreatywnym. Opis ten obejmuje kolejne zagadnienia związane z ogólną charakterystyką klastrów (geneza i proces powstawania klastrów; struktura podmiotowa i produktowa klastrów; identyfikacja cech decydujących o sile klastrów), współpracą klastrów z podmiotami w otoczeniu (współpraca z instytucjami naukowymi; kooperacja z IOB; współpraca ze środowiskiem twórczym; kooperacja międzyklastrowa), jak i konkurencyjnością klastrów na arenie krajowej i międzynarodowej (innowacyjność i konkurencyjność klastrów kreatywnych; finansowanie klastrów; relacja między działalnością klastrów a rozwojem gospodarczym regionu; identyfikacja oczekiwanych form wsparcia). Podsumowanie najważniejszych wniosków z badań i analiz wykorzystywanych w części II opracowania przedstawia analiza SWOT, zestawiająca mocne i słabe strony klastrów kreatywnych na Mazowszu oraz szanse i zagrożenia dla powstania nowych i rozwoju istniejących klastrów kreatywnych. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku części I niniejszego opracowania, oceny i analizy podsumowujące jak i całość wniosków z przeprowadzonych w ramach drugiej części niniejszego opracowania analiz, stała się podstawą do opracowania listy rekomendacji dla wspierania współpracy kreatywnym i rozwoju idei clusteringu na Mazowszu. Punktem wyjścia do tworzenia konkretnych zapisów rekomendacyjnych są wyartykułowane na podstawie wniosków badawczych założenia, jakie powinny stanowić podstawę dla perspektywy patrzenia władz samorządowych na kwestię współpracy firm w sektorze kreatywnym, jak również możliwych form wspierania tej współpracy. Założenia te dotyczą: 1) Kierowania wsparcia dla całego sektora kreatywnego, a nie tylko wybranych branż; 2) Kierowania wsparcia dla inicjatyw oddolnych; 3) Zapewnienia dużej elastyczność oferowanych narzędzi wsparcia; 4) Uwzględnienia w oferowanym wsparciu współfinansowania przez same zainteresowane podmioty. 12

13 W nawiązaniu do zaproponowanych założeń, zaprezentowano propozycje działań dla samorządu wojewódzkiego mające na celu wspieranie współpracy w sektorze kreatywnym. Układ prezentacji rekomendacji obejmuje trzy główne grupy: Grupa 1 Wsparcie na rzecz współpracy przedsiębiorstw z sektora kreatywnego, Grupa 2 Wsparcie dojrzałych klastrów w sektorze kreatywnym, Grupa 3 Promocja idei klastra i procesów sieciowania w sektorze kreatywnym. Zakres rekomendacji umieszczonych w grupie pierwszej, mających na celu integrację środowiska kreatywnego na poziomie lokalnym i regionalnym, obejmuje takie działania, jak: organizacja spotkań nieformalnych lokalnych przedstawicieli branż kreatywnych w ośrodkach lokalnych i subregionalnych; organizowanie spotkań przedstawicieli klastrów o dojrzałej formie z podmiotami sektora kreatywnego poza Warszawą; kreowanie przestrzeni współpracy sektora kreatywne z otoczenie; tworzenie nowych przestrzeni kreatywnych; udostępnianie już istniejących przestrzeni dla sektora kreatywnego; udostępnianie miejsc do dystrybucji produktów i usług; rewitalizacja miejsc pod potrzeby sektora kreatywnego ze szczególnym uwzględnieniem ośrodków subregionalnych; pomoc oddolnym inicjatywom skierowanym na tworzenie przestrzeni kreatywnych, a także działania nakierowane na kapitał ludzki dla sektora kreatywnego programy stażowe dla studentów oraz szkolenia dla przedsiębiorców i zapewnienie wsparcia eksperckiego. W gronie rekomendacji należących do drugiej grupy znajdują się działania, których celem ma być zwiększenie konkurencyjności sektora kreatywnego na Mazowszu poprzez wsparcie dojrzałych klastrów kreatywnych. Rekomendowane działania obejmują: wsparcie dojrzałych klastrów pod kątem rynków zagranicznych i internacjonalizacji oferty; inicjowanie współpracy między regionami w różnych krajach członkowskich UE; wsparcie projektów wymagających współpracy klastrów w ramach sektora kreatywnego a także wsparcie na rzecz współpracy kreatywnych klastrów z klastrami z przemysłów tradycyjnych. Ostatnia grupa rekomendacji ma na celu podniesienie wiedzy w zakresie korzyści płynących ze współpracy i koncentruje się wokół dwóch grup działań: działań własnych samorządu regionalnego oraz działań, które powinny być realizowane w kooperacji z podmiotami z otoczenia sektora kreatywnego. Pierwszy zestaw rekomendowanych działań mówi o działaniach integrujących oraz działaniach promujących świadomość klastrową. Drugi zestaw zawiera takie elementy jak: kooperację z trzecim sektorem, instytucjami kultury, mediami branżowymi; udział przedstawicieli strony samorządowej w eventach branżowych i sektorowych; promocję nakierowaną na przyszłych insiderów sektora kreatywnego. Ostatnią część niniejszego opracowania stanowi prezentacja branż oraz grup podmiotów, w przypadku których można mówić o największym potencjale klastrowym w regionie Mazowsza. Wybór branż oparto zarówno o czynniki sprzyjające, jak i ograniczające rozwój poszczególnych sektorów oraz klastrów w sektorze kreatywnym, a także przedstawione rekomendacje dla tworzenia i wdrażania polityki rozwoju clusteringu w regionie w odniesieniu do sektora kreatywnego na Mazowszu. Jednocześnie przy wyborze grup podmiotów przyjęto następujące założenia: Założenie 1: Klaster musi odpowiadać na zapotrzebowanie konkretnej grupy odbiorców. Klastry przetrwają tylko wtedy, kiedy na ich produkty będzie realne zapotrzebowanie rynku, pamiętając przy tym, że klastry mogą oferować produkty, na które zgłaszają zapotrzebowanie sami członkowie klastra, jak i produkty, które stanowią wynik współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami w ramach klastra i są sprzedawane na rynku. Założenie 2: Klaster powinien być wynikiem inicjatywy oddolnej. Największe szanse na przetrwanie mają klastry powstające oddolnie. Nie oznacza to jednak braku miejsca na wsparcie powstawania 13

14 klastrów ze strony administracji publicznej wręcz przeciwnie, działania władz powinny być skierowane na wsparcie tworzących się inicjatyw klastrowych, jak i dojrzałych klastrów. Założenie 3: Klaster powinien mieć potencjał do współpracy międzybranżowej. Klaster w branży kreatywnej powinien mieć potencjał do rozwoju współpracy z innymi branżami, w szczególności z branżami tradycyjnymi również na rzecz podnoszenia konkurencyjności tych ostatnich. Założenie 4: Klaster musi być silną marką. Klaster w branży ma być marką, która będzie promować Mazowsze jako region kreatywny i podniesie konkurencyjność regionu, również na arenie międzynarodowej. Mając na uwadze powyższe założenia i wyniki prowadzonych badań i analiz wskazano 5 grup podmiotów, w przypadku których istnieje silny potencjał do nawiązywania i zacieśniania współpracy. Trzy pierwsze grupy zostały wyodrębnione na podstawie kryterium branżowego. W każdej grupie wskazano jedną branżę wiodącą, a potencjalne powiązania klastrowe obejmują podmioty z całego regionu Mazowsza. Dwie kolejne grupy zostały wyodrębnione na podstawie kryterium lokalizacyjnego dokonano rozróżnienia na grupy podmiotów z terenu obszaru metropolitalnego i poza nim. Potencjalne powiązania klastrowe nie ograniczają się do jednej branży wiodącej, lecz uwzględniając odmienne zasoby i charakter popytu na produkty sektora kreatywnego na tych dwóch obszarach, wskazują grupy branż o wysokim potencjale kooperacyjnym. Poniżej przedstawiono 5 wybranych grup podmiotów o największym potencjale klastrowym na Mazowszu ze wskazaniem branży wiodącej oraz profilu potencjalnego odbiorcy produktów klastra, co odpowiada najważniejszemu założeniu, którym kierowano się przy wyborze 5 grup, mianowicie uzależnienia powstania powiązań klastrowych od możliwości stworzenia oferty zaspokajającej popyt konkretnej grupy odbiorców. Branża wiodąca Odbiorca 1. Reklama Klient biznesowy 2. Oprogramowanie komputerowe 3. Wzornictwo i projektowanie mody 4. Branże podsektora kulturalnego w OMW 5. Branże sektora kreatywnego poza OMW Klient biznesowy, klient indywidualny Klient indywidualny zainteresowany wyższym poziomem sztuki użytkowej, klient biznesowy Klient indywidualny zainteresowany wydarzeniami artystycznymi na wysokim poziomie, klient publiczny Klient indywidualny zainteresowany wydarzeniami artystycznymi i wyższym poziomem sztuki użytkowej, klient publiczny Pełny opis grupy obejmuje wskazanie branży wiodącej, profilu odbiorcy, zasobów branży, inicjatorów współpracy, podmiotów w otoczeniu wspomagających rozwój współpracy, a także możliwości w zakresie tworzenia oferty potencjalnego klastra. 14

15 Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest raportem końcowym z badania zatytułowanego Analiza potencjalnych sektorów kreatywnych Mazowsza wskazanie 5 najważniejszych sektorów/branż w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych, przeprowadzonego w ramach projektu pn. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI), finansowanego ze Środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Badanie zostało zrealizowane przez firmę Ageron Polska na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Celem działań przewidzianych w projekcie Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI) jest stymulowanie rozwoju idei clusteringu, poprzez wsparcie instytucji zaangażowanych w realizację polityki klastrowej w odniesieniu do zdiagnozowanych sektorów kreatywnych na Mazowszu. Głównym celem przeprowadzonego badania była identyfikacja sytuacji sektora kreatywnego w województwie i sformułowanie rekomendacji służących tworzeniu i wdrażaniu polityki rozwoju clusteringu w regionie w odniesieniu do sektorów kreatywnych na Mazowszu, co w rezultacie ułatwi opracowanie narzędzi do stymulowania rozwoju inicjatyw klastrowych/klastrów oraz wsparcia instytucji zaangażowanych w realizację polityki klastrowej. Dla właściwego przeprowadzenia badania i uzyskania poprawnych metodologicznie wyników, a co za tym idzie zaproponowania adekwatnych do nich rekomendacji, badanie zostało przeprowadzane w dwóch obszarach tematycznych: 1. Sektor kreatywny na Mazowszu, 2. Klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym na Mazowszu. Badanie w określonych powyżej obszarach zostało zrealizowane z wykorzystaniem zróżnicowanych metod i technik badawczych, m.in. przeprowadzono: badania ilościowe w formie wywiadów PAPI i CATI wśród firm z sektora kreatywnego na Mazowszu; badania jakościowe w formie wywiadów IDI z przedstawicielami sektora kreatywnego oraz klastrów w sektorze kreatywnym i podmiotów z otoczenia klastrów; panel ekspercki podsumowujący wyniki badania. Szczegółowy opis podejścia badawczego oraz wykorzystanych metod i technik badawczych przedstawiono w rozdziale metodologicznym. Kolejne części opracowania stanowią rozdziały analityczne prezentujące wyniki przeprowadzonych badań. Rozdziały te ujęte są w dwóch częściach odpowiadających dwóm obszarom tematycznym badania. Część I: Sektor kreatywny na Mazowszu, obejmującą rozdziały 1-6, rozpoczyna rozdział teoretyczny o podejściu do badań sektora kreatywnego, znaczeniu rozwoju sektora dla gospodarki regionu oraz uwarunkowaniach rozwoju sektora kreatywnego. Po wstępie teoretycznym dokonano oceny uwarunkowań Mazowsza dla rozwoju sektora w regionie, w ujęciu czynników wpływających na sektor od strony popytowej oaz podażowej (rozdział 2). Następnie, na podstawie danych dotyczących liczebności podmiotów sektora kreatywnego, przedstawiono wielkość i strukturę sektora oraz oto- 15

16 czenia sektora na Mazowszu, jak i w Polsce w ujęciu wojewódzkim, jak również dokonano szczegółowej analizy struktury poszczególnych 12 branż sektora kreatywnego na poziomie powiatów na Mazowszu (rozdział 3). Rozdział 4 prezentuje wyniki przeprowadzonych na potrzeby niniejszego projektu badań wśród firm z sektora kreatywnego na Mazowszu w zakresie oceny sił konkurencji w sektorze, potrzeb szkoleniowych i oczekiwanych form wsparcia, a także prognoz oraz szans i zagrożeń rozwoju sektora oraz oceny wpływu sektora na rozwój społeczno-gospodarczy Mazowsza. Ze względu na przyjętą wielkość prób do badania, wyniki przedstawiono dla całego sektora, bądź w podziale na podsektory kulturalny i użytkowy. Podsumowaniem pierwszego bloku są elementy analizy strategicznej (rozdział 5) punktowa ocena atrakcyjności branż sektora kreatywnego oraz analiza SWOT, a także rekomendacje dla wspierania rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu (rozdział 6). Część II: Klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym na Mazowszu obejmuje rozdziały 7-10 i koncentruje się na zagadnieniach związanych z diagnozą stanu obecnego klastrów i inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym oraz oceną potencjału Mazowsza dla rozwoju sieci powiązań firm w sektorze kreatywnym. Rozdziały analityczne poprzedza wstęp teoretyczny o samej idei klastrów, możliwych formach współpracy i procesach powstawania klastrów (7). Rozdział ten poświęcono również zagadnieniom związanym z rozwojem klastrów w sektorze kreatywnym, przedstawiając m.in. cele i możliwe formy tworzenia powiązań w sektorze kreatywnym, a także dobre praktyki tworzenia i funkcjonowania kreatywnych klastrów. Następnie dokonano krótkiej oceny potencjału klastrowego Mazowsza, nie tylko w sektorze kreatywnym, analizując liczbę obecnych klastrów, zaplecze podmiotów w otoczeniu klastrów oraz założenia odnośnie polityki klastrowej w regionie W Rozdziale 8 przedstawiono 12 klastrów/inicjatyw klastrowych funkcjonujących w sektorze kreatywnym Mazowsza i szczegółowo omówiono 6 z nich, a dalej dokonano kompleksowej oceny istniejących klastrów pod kątem ich oferty produktowej, warunków powstawania i chęci mazowieckich firm do podejmowania współpracy, możliwości współpracy z otoczeniem, a także podnoszenia konkurencyjności klastrów, również na arenie międzynarodowej. Podsumowaniem bloku tematycznego są rozdziały 9 i 10 prezentujące mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia dla rozwoju klastrów w sektorze kreatywnym na Mazowszu. Opracowanie kończą rekomendacje dla wspierania współpracy w sektorze kreatywnym, odpowiadające na zdiagnozowane problemy i umożliwiające wykorzystanie szans (rozdział 11). W ostatniej części opracowania przedstawiono 5 grup pomiotów o największym potencjale do budowania i rozwoju sieci powiązań na Mazowszu (rozdział 12). Są to grupy, w przypadku których, przy założeniu wdrożenia działań odpowiadających przedstawionym rekomendacjom, istnieje największe prawdopodobieństwo rozwoju klastrów w regionie Mazowsza. W aneksie do niniejszego opracowania przedstawiono zestawienie podklas PKD 2007 odpowiadających 12 branżom składającym się na sektor kreatywny. 16

17 Metodologia Definicje przyjęte w badaniu Sektor kreatywny: Podstawowym problemem w badaniach, których dotyczy niniejszy projekt, jest kwestia definicji sektora przemysłów kreatywnych. Mimo wielu dyskusji w gronie teoretyków i praktyków zajmujących się tym sektorem brak jest ogólnie akceptowanej definicji sektora. 1 Tymczasem jest to kwestia szczególnie ważna z punktu widzenia skuteczności polityki mającej ten sektor wspierać. Dlatego punktem wyjścia do realizacji projektu było precyzyjne określenie definicji tego pojęcia. Na potrzeby badania przyjęto definicję w największym stopniu zbliżoną do definicji sformułowanej przez brytyjskie Ministerstwo Kultury, Mediów i Sportu [Department for Culture, Media and Sport DCMS], które obecnie funkcjonuje jako Ministerstwo Kultury, Olimpiady, Mediów i Sportu [Department for Culture, Olympics, Media and Sport DCMS]. Sektory kreatywne według DCMS to działalności mające swoje pochodzenie w indywidualnej kreatywności, umiejętności i talencie. Po dokonaniu niewielkiej modyfikacji definicji DCMS otrzymano zestaw 12 branż, które zostały poddane badaniu: reklama; architektura; wzornictwo i projektowanie mody; działalność wydawnicza; radio i telewizja; oprogramowanie komputerowe; literatura i sztuki wizualne; rzemiosło artystyczne; film i wideo; działalność muzyczna; sztuki sceniczne; fotografia. Klaster: Opierając się na renomie i uznanym statusie źródła, w projekcie badawczym zastosowano definicję klastra stosowaną w projektach badawczych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, w myśl której klaster to grupa przedsiębiorstw, powiązanych podmiotów gospodarczych i instytucji, które zlokalizowane są blisko siebie i osiągnęły wielkość wystarczającą do rozwinięcia specjalistycznego doświadczenia, usług, zasobów, dostawców i umiejętności. 2 Dodatkowo, zgodnie z kryteriami identyfikacyjnymi, wskazanymi w metodyce benchmarkingu klastrów PARP, w przypadku klastra powinna: istnieć określona forma organizacyjno-prawna, występować koncentracja wokół dominującej branży, występować geograficzna koncentracja i świadomość terytorialnej tożsamości klastra, występować trwałość współpracy, występować wspólność inicjatyw realizacja wspólnych projektów. 3 Wobec powyższego, definicja klastra nie obejmuje: organizującego się dopiero środowiska przedsiębiorczości (inicjatyw utworzenia klastra, początkowej formy współpracy), inicjatyw błędnie noszących nazwę klaster, ale nie spełniających podstawowych kryteriów definicji klastra, a także inicjatyw istniejących jedynie w dokumentacji, ale nie funkcjonujących, tj. nie podejmujących żadnych działań przypisanym klastrom. Inicjatywa klastrowa: Inicjatywa klastrowa zorganizowane działania na rzecz rozwoju klastra w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki. 4 1 Dyskusję na ten temat przedstawiono w rozdziale wprowadzającym do tematyki sektora kreatywnego. 2 red. Koszarek M., Inicjatywy klastrowe: skuteczne działanie i strategiczny rozwój, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011, s Benchmarking klastrów w Polsce Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010, s red. Koszarek M., Inicjatywy klastrowe: skuteczne działanie i strategiczny rozwój, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011, s

18 Modelowe ujęcie sektora kreatywnego Zgodnie z przyjętą na potrzeby badania definicją, sektor kreatywny tworzą tylko te podmioty i jednostki, które są wytwórcami produktów kreatywnych. Analizie poddane zostało również otoczenie sektora kreatywnego, na które składają się podmioty wspierające funkcjonowanie sektora, obsługujące bądź reprezentujące kreatywne przedsiębiorstwa lub jednostki. W szczególności są to instytucje otoczenia biznesu (IOB) oraz placówki badawczo-rozwojowe (B+R). Do otoczenia sektora zaliczono także szkoły wyższe. W części prac wydziela się jako podsektor kreatywny działalności związane z prawem autorskim. Uznano jednak, że organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi twórców należy zakwalifikować do otoczenia sektora, bowiem podmioty te nie są wytwórcami produktów kreatywnych a jedynie reprezentują interesy jednostek kreatywnych. Rysunek 1. Modelowe ujęcie funkcjonowania sektora kreatywnego Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Grochowski M., Dudek-Mańkowska S., Fuhrmann M., Zegar T., Sektor kreatywny w województwach pomorskim i kujawsko-pomorskim, Raport z badań, Agencja Rozwoju Pomorza S.A., Gdańsk 2012 W zaproponowanym modelu istotne jest rozdzielenie działalności twórczych opartych na kulturze od działalności o charakterze użytkowym. Oba podsektory wyraźnie różnią się między sobą udziałem w rynku, liczbą generowanych miejsc pracy, skłonnością do działania w klastrach, udziałem w wytwarzaniu PKB, charakterem wytwarzanych produktów jak również potrzebami szkoleniowymi. Zgodnie z przedstawionym wyżej modelowym ujęciem branż kreatywnych, działania w sferze kultury traktowane są jako rdzeń sektora. Do działalności twórczych o charakterze kulturalnym wlicza się te rodzaje działalności, które mają korzenie w kreatywności, umiejętnościach i talencie człowieka 5, ale jednocześnie wiążą się wyłącznie z wytwarzaniem produktów kreatywnych, tj. literatura i sztuki wizualne; rzemiosło artystyczne; film i wideo; działalność muzyczna; sztuki sceniczne; fotografia. Oprócz działalności kulturalnych, sektor kreatywny tworzą także działania twórcze o charakterze użytkowym, do których wliczamy branże, które najczęściej działają w sektorze prywatnym, wytwarzają ponadto produkty komercyjne, tylko część podmiotów zaliczanych do branży radiowotelewizyjnej oraz wydawniczej generuje kreatywne produkty społeczne. Warto wyraźnie podkreślić, że wytwory działalności twórczych o charakterze użytkowym odróżnia od wytworów branż kulturalnych przebieg procesu komercjalizacji tych produktów. Znaczna część produktów branż kulturalnych 5 DCMS (1998) Creative Industries Mapping Document 1998, Department for Culture, Media and Sport, str

19 jest bowiem wytwarzana w sektorze publicznym, a wejście ich na rynek możliwe jest w wielu przypadkach jedynie dzięki wsparciu różnych instytucji i organizacji pozarządowych. Branże o charakterze użytkowym to: reklama; architektura; wzornictwo i projektowanie mody; działalność wydawnicza; radio i telewizja; oprogramowanie komputerowe. Tabela 1. Podział branż sektora kreatywnego SEKTOR KREATYWNY Działalności twórcze o charakterze kulturalnym 1. literatura i sztuki wizualne; 2. rzemiosło artystyczne; 3. film i wideo; 4. działalność muzyczna; Działalności twórcze o charakterze użytkowym 7. reklama; 8. architektura; 9. wzornictwo i projektowanie mody; 10. działalność wydawnicza; 11. radio i telewizja; 12. oprogramowanie komputerowe 5. sztuki sceniczne; 6. fotografia Źródło: Opracowanie własne. Branżom przemysłu stanowiącym sektor kreatywny przypisano podklasy PKD Szczegółowy podział branż i odpowiadającym im podklas przedstawiono w Aneksie. Opis wykorzystanych metod i technik badawczych Główny cel badania oraz jego cele szczegółowe wymagały wykorzystania różnorodnych metod badawczych oraz źródeł informacji i danych, oraz zastosowania w badaniach podejścia interdyscyplinarnego. W związku z powyższym, w toku prac nad projektem badawczym wykorzystano następujące metody badawcze: Desk research, analiza danych statystycznych, studia przypadków Na potrzeby badania pozyskano z Urzędu Statystycznego w Warszawie dane dotyczące liczby podmiotów w bazie REGON w wybranych podklasach PKD 2007 odpowiadających zdefiniowanym branżom sektora kreatywnego. Dane umożliwiły analizę przestrzennej koncentracji sektora kreatywnego i poszczególnych branż na poziomie gmin i powiatów Mazowsza wg stanu na VIII Dane dotyczące liczebności podmiotów kreatywnych w bazie REGON w województwach pozyskano z Centralnego Informatorium Statystycznego GUS. Dane umożliwiły analizę przestrzenną sektora kreatywnego w Polsce według stanu na VI Ponadto dokonano analizy wszystkich dostępnych źródeł informacji (m.in. publikacje, prasa, Internet, inne istniejące dokumenty, w tym strategiczne) w zakresie uwarunkowań funkcjonowania sektora kreatywnego oraz klastrów, a także na potrzeby przedstawionych w raporcie studiów przypadku. Wywiady kwestionariuszowe PAPI z firmami z 12 branż kreatywnych Badanie polegało na przeprowadzeniu szeregu wywiadów kwestionariuszowych face-to-face (PAPI Paper and Pencil Interview) z przedstawicielami mazowieckich firm należących do sektora kreatywnego. Badanie zostało przeprowadzone w terminie Łącznie, zrealizowano 150 wywiadów. Próba do badania ilościowego PAPI została dobrana w sposób kwotowo-losowy, co po- 19

20 zwoliło na uwzględnienie zróżnicowania firm pod względem 3 kryteriów doboru próby: 1/ wielkość przedsiębiorstwa; 2/ subregion 3/ branża. Strukturę próby w podziale na powyższe kryteria prezentuje poniższa tabela. Tabela 2. Struktura próby do badania ilościowego PAPI Kryterium Podział próby Zrealizowane kwoty Liczba ankiet % 120 Wielkość firmy 10 i więcej 20% 30 ogółem 100% 150 Obszar Metropolitalny Warszawy (OMW) 55% 82 Subregion Regiony Mazowsza poza OMW 45% 68 ogółem 100% 150 kulturalny 41% 62 Podsektor użytkowy 59% 88 ogółem 100% 150 Źródło: Opracowanie własne Wywiady kwestionariuszowe CATI z firmami z 5 branż kreatywnych Badanie polegało na przeprowadzeniu wywiadów kwestionariuszowych telefonicznych (CATI Computer Aided Telephone Interview) z przedstawicielami mazowieckich firm należących do branż o wysokim potencjale klastrowym i miało na celu pogłębienie wyników badania ilościowego PAPI o kwestie związane ze współpracą firm. Branże zostały wybrane na podstawie wstępnych wyników badań realizowanych w ramach projektu i objęły: oprogramowanie komputerowe; reklamę; film i wideo; wzornictwo i projektowanie mody oraz rzemiosło artystyczne oraz podmioty z szeroko pojętego sektora kultury. Badanie zostało przeprowadzone w terminie Łącznie zrealizowano 50 wywiadów. Próba do badania telefonicznego została dobrana w sposób kwotowo-losowy z uwzględnieniem kryterium branżowego tak, by reprezentacja każdej grupy branż w próbie była na takim samym poziomie (po 10 wywiadów na branżę). Ze względu na ograniczoną wielkość próby, wnioskowanie na podstawie zebranych danych ograniczono do całego sektora. Indywidualne wywiady pogłębione IDI/TDI Równolegle do badań ilościowych przeprowadzono serię indywidualnych i/lub telefonicznych wywiadów pogłębionych z dwiema grupami ekspertów: 1. przedstawiciele firm sektora kreatywnego oraz podmiotów działających w otoczeniu sektora eksperci branżowi, przedstawiciele instytucji wpierających i okołobiznesowych 13 wywiadów; 2. przedstawiciele sektorów kreatywnych o wysokim potencjale klastrowym, eksperci branżowi i przedstawiciele instytucji wspierających, liderzy i członkowie klastrów w sektorze kreatywnym na Mazowszu 10 wywiadów. Panel ekspercki podsumowujący Na koniec projektu badawczego zorganizowano panel ekspercki z kluczowymi przedstawicielami klastrów/inicjatyw klastrowych oraz ekspertami branżowymi i przedstawicielami instytucji wspierających. Panel miał charakter podsumowujący, monitorujący i prognostyczny pozwolił na usystematyzowanie informacji i wniosków uzyskanych na drodze analizy danych zastanych, danych pierwotnych oraz pozyskanie opinii co do rekomendacji dla wpierania idei clusteringu w sektorach kreatywnych na Mazowszu. Panel zorganizowano dnia r. w siedzibie Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki. W panelu wzięło udział 11 ekspertów. 20

21 Część I: Sektor kreatywny na Mazowszu 1 Sektor kreatywny perspektywa teoretyczna 1.1 Początki badań nad sektorem kreatywnym Kreatywność jako ważny czynnik rozwoju lokalnego i regionalnego jest wskazywana już od lat 80. XX wieku. Sektor kreatywny stał się wówczas przedmiotem zainteresowania badaczy różnych dyscyplin naukowych, analizujących jego funkcjonowanie w strukturach gospodarczych i społecznych jak również władz lokalnych, zainteresowanych zarządzaniem strategicznym miastem. Mimo prowadzonych badań, brak jest jednej uniwersalnej definicji tego pojęcia. Trudno jest także jednoznacznie określić pochodzenie koncepcji sektorów kreatywnych. W 1983 roku G. Törnqvist wprowadził do literatury pojęcie creative milieu, tłumaczone jako środowisko kreatywne/twórcze. Określił także zasoby, które muszą występować, aby można było dany obszar określić mianem środowiska kreatywnego. Wskazał na: (1) duży zasób informacji i łatwość jej przenoszenia wewnątrz obszaru; (2) zasób wiedzy oparty na akumulacji wiedzy w czasie; oraz (3) zasób kompetencji w określonych rodzajach działalności. Połączenie tych trzech zasobów umożliwia powstanie kolejnego (4) zasobu kreatywności, rozumianego jako zdolność do tworzenia nowych form i wartości. Na początku lat 90. XX wieku w Australii pojawiła się koncepcja creative nation wykorzystywana do opisu wyzwań stawianych innowacjom w technologiach informacyjnych. W Wielkiej Brytanii w 1997 roku powstał Departament Kultury, Mediów i Sportu (DCMS), którego jednym z zadań było określenie aktywności podmiotów sektora kreatywnego w kraju - zaczęto używać pojęcia creative industries oraz dokonano klasyfikacji branż kreatywnych. Następnie w wielu krajach rozpoczęto badania nad funkcjonowaniem przemysłów kreatywnych 6. Znaczny wpływ na rozwój dyskusji nad znaczeniem kreatywności dla rozwoju miast miały prace R. Floridy (2002 7, ). Zdaniem R. Floridy kreatywne osoby są siłą napędową wzrostu gospodarczego, a miejsca ich zamieszkania ( skupiska talentów ) rozwijają się dynamicznie i przyciągają kolejne twórcze jednostki. Zadaniem władz lokalnych powinno być podnoszenie jakości życia mieszkańców oraz jakości kształcenia, tj. zapewnienie im dostępu do różnych usług ale także możliwości życia w otwartym, przyjaznym, zróżnicowanym, pełnym atrakcji i uroku mieście. R. Florida podkreśla także, że rozwój kreatywności w mieście przyczynia się do powstawania nowych firm i generowania miejsc pracy. Autorzy coraz częściej powtarzają za R. Floridą, że miasta chcąc stworzyć przewagę konkurencyjną, nie mogą dopuścić do utraty siły kreatywnej, muszą pozyskać jednostki twórcze i wykorzystywać ich zdolności do podnoszenia atrakcyjności miasta zarówno osiedleńczej, inwestycyjnej jak i turystycznej. 6 Dudek-Mańkowska S., Sektor kreatywny w przestrzeni turystycznej Warszawy [w:] Durydiwka M., Duda-Gromada K., Przestrzeń turystyczna. Czynniki, różnorodność, zmiany, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, Florida R., 2002, The Rise of the Creative Class. And How It's Transforming Work, Leisure and Everyday Life, Basic Books 8 Florida R., 2005, Cities and the Creative Class, Routledge 21

22 1.2 Czym jest sektor kreatywny? Konceptualizacja oraz operacjonalizacja badań dotyczących stanu oraz znaczenia sektorów kreatywnych dla rozwoju gospodarczego nie jest łatwa, ze względu na trudności w identyfikacji jednostek i podmiotów kreatywnych. Wiąże się to z: 1. brakiem jednej uniwersalnej definicji sektora kreatywnego oraz zgodności co do branż/przemysłów wliczanych do tego sektora; 2. strukturą sektora kreatywnego: dużym udziałem małych przedsiębiorstw oraz tzw. freelancerów, nieuwzględnianych w statystykach; 3. problemem z określeniem kto jest pracownikiem kreatywnym, czyli kreatywni poza sektorem i niekreatywni w sektorze Problem 1 chaos definicyjny Jak już zauważono brak jest uniwersalnej definicji sektora kreatywnego. Idea miasta kreatywnego ( creative city ) rozpowszechniona dzięki pracom R. Elberta z zespołem 9 (1994), Ch. Landry ego 10 (2000) oraz P. Halla 11 (2000) odnosiła się także do badania sektorów kreatywnych (via sektorów kultury) jak również praktycznych narzędzi polityki wsparcia ich rozwoju. Koncepcja miasta kreatywnego spotkała się z dużym zainteresowaniem zarówno ze strony naukowców jak i władz lokalnych i praktyków 12. Ch.Landry (2000) wyróżnia 10 niezbędnych kapitałów do trwałego i zrównoważonego rozwoju miast kreatywnych: Kapitał ludzki (m.in. wiedza i kwalifikacje mieszkańców); Kapitał społeczny (sieć zależności i współpracy między różnymi podmiotami działającymi w mieście: instytucjami, organizacjami, społecznościami i grupami interesu); Kapitał kulturowy (m.in. poczucie tożsamości mieszkańców i przynależności do grupy); Kapitał intelektualny (m.in. potencjał innowacyjny mieszkańców, zdolność do generowania nowych idei); Kapitał naukowy i technologiczny (m.in. umiejętność zastosowania w praktyce nowych technologii); Kapitał twórczy (m.in. zdolności mieszkańców do bycia oryginalnymi i innowacyjnymi); Kapitał demokratyczny (zdolność społeczności do dokonywania przejrzystych i jawnych wyborów); Kapitał środowiska przyrodniczego (stan oraz zróżnicowanie środowiska przyrodniczego); Kapitał przywództwa (zdolność do podejmowania decyzji i ich realizacji, motywacja, energia); Kapitał finansowy (zasoby finansowe niezbędne do opłacenia usług i wydatków infrastrukturalnych) 13. W proponowanych przez Ch.Landrego (2000) kapitałach zawarte są zarówno elementy miękkie infrastruktury (np. zdolność do podejmowania decyzji, poczucie tożsamości, zdolności twórcze) jak i elementy twarde (np. zasoby finansowe, elementy środowiska przyrodniczego i antropogenicznego). 9 Ebert R., Gnad F., Kunzmann,K, 1994, The Creative City. Working Paper 2: Concepts and Preconditions of a Creative City, Comedia, London. 10 Landry C., 2000, The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, Comedia Earthscan, London. 11 Hall P., 2000, Creative cities and economic development, Urban Studies 37:4, Costa P., Magalhaes M., Vasconcelos B., Sugahara G., A discussion on the governance of Creative Cities : Some insights for policy action, Norsk Geografisk Tidsskrift, Norwegian Journal of Geography Vol. 61,

23 Jednak w prezentowanych koncepcjach miasta kreatywnego oraz sektora kreatywnego obszary zaliczone do sektora są zróżnicowane, co znacznie utrudnia prowadzenie badań i dokonywanie porównań. Angielski termin creative industries tłumaczony jest najczęściej jako sektory kreatywne lub przemysły kreatywne. W języku angielskim creative industries stosuje się czasem wymiennie z terminami cultural industries (przemysły kultury) oraz experience economy (ekonomia doznań). W Stanach Zjednoczonych często są one określane mianem przemysłów informacyjnych, w Niemczech dyskutuje się o gospodarce kultury, w Holandii są określane jako przemysły praw autorskich. Zanim zaczęto badać sektory kreatywne, uwaga badaczy skupiona była na działalności kulturalnej. Ważnym etapem w zmianie postrzegania znaczenia kultury dla gospodarki było wprowadzenie pojęcia przemysłów kultury. Pojęcie te zostało po raz pierwszy wykorzystane przez T. Adorno i M.Horkheimera w 1947 roku i opisywało instrument stosowany przez elity kapitalistyczne w celu pozbawienia artystów oraz ich dzieł artystycznej wartości, między innymi poprzez masową produkcję prac artystycznych. Od tego czasu coraz częściej używano terminu przemysł w odniesieniu do różnych twórczych branż ( przemysł filmowy, przemysł fonograficzny ) 14. Zdaniem S. Musterda (2007) od początku XX wieku dostrzegalne jest wśród badaczy przesunięcie zainteresowania od terminu cultural industries ku pojęciu creative industries 15. Przełomowym dokumentem, zwracającym uwagę na wpływ kultury na rozwój gospodarczy był dokument wydany w 1994 roku przez rząd Australii pt. Creative Nation (Kreatywny Naród) 16. Publikacja ta eksponowała wyzwania jakim sprostać mają społeczności w nowych warunkach rynkowych. Podkreślono, że poziom naszej kreatywności w znacznym stopniu określa naszą zdolność dostosowania się do nowych wymogów gospodarczych a polityka kulturalna jest również polityką gospodarczą 17. W Europie termin sektory kreatywne został użyty pierwszy raz w dokumentach wydanych w Wielkiej Brytanii. W 1997 roku nowopowstały Departament Kultury, Mediów i Sportu (DCMS) rozpoczynał pracę nad mapowaniem sektorów kreatywnych. Wyodrębniono 13 sektorów reprezentujących dwie gałęzie gospodarki kreatywnej: (1) tradycyjne przemysły kultury oraz (2) nowe sektory oparte na wiedzy. Sektory kreatywne zostały określone jako działalności: mające swoje pochodzenie w indywidualnej kreatywności, umiejętności i talencie; mające potencjał do tworzenia bogactwa i kreacji pracy poprzez pokolenia i eksploracje. DCMS do sektora kreatywnego zaliczyło następujące gałęzie przemysłu: reklamę; architekturę, sztukę i antyki; gry komputerowe; rękodzieło; projektowanie; projektowanie mody; film i wideo; muzykę; sztukę teatralną; publikacje; oprogramowanie; telewizję i radio 18. Definicja zaproponowana przez DCMS została przyjęta i wykorzystana w polityce kulturalnej wielu państw, kilka krajów dokonało modyfikacji uwzględniających potrzebę dostosowania zaproponowanego podziału sektora kreatywnego do własnej sytuacji gospodarczej bądź też wynikającej z oddzielenia sektora kultury od innych sektorów kreatywnych, między innymi wykorzystujących wiedzę, no- 14 Lewandowski P., Mućk J., Skrok Ł., 2010, Znaczenie gospodarcze sektora kultury. Wstęp do analizy problemu, Instytut Badań Regionalnych, Warszawa 15 Musterd S., Bontje M., Chapain C., Kovács Z., Murie A., Accommodating creative knowledge: A literature review from a European perspective. ACRE report 1, AMIDSt, Amsterdam. 16 Newbigin J., 2010, Kreatywna gospodarka: przewodnik dla początkujących, Kreatywna Gospodarka i Przemysły Kultury cz.1, British Council 17 Newbigin J., 2010, Kreatywna gospodarka: przewodnik dla początkujących, Kreatywna Gospodarka i Przemysły Kultury cz.1, British Council 18 Flew T., 2004, Beyond ad hocery: Defining Creative Industries. Paper presented to Cultural Sites, Cultural Theory, Cultural Policy, The Second International Conference on Cultural Policy Researcher, Te Papa, Wellington, New Zealand, January

24 we technologie lub związanych z obsługą praw autorskich. Definicja DCMS bywa krytykowana także za zbyt szerokie ujęcie oraz pominięcie niektórych sektorów gospodarki, np. turystyki kulturowej. Rząd holenderski w dokumencie Our Creative Potential (2005) zaproponował, aby nie rozdzielać tak ściśle przemysłów kreatywnych od przemysłów kultury, sztuki i rozrywki. Założono, że we wszystkich tych działalnościach kreatywność jest kluczowym czynnikiem produkcji. Podejście holenderskie zakłada podział sektora na trzy grupy: sztuka (np. sztuki performatywne, sztuki wizualne i wydarzenia artystyczne); media i rozrywka (film, sztuki audiowizualne, literatura); usługi biznesu kreatywnego (design, reklama, architektura) 19. Nowozelandzkie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przemysły kultury definiuje bardzo szeroko i zalicza do nich m.in. architekturę i reklamę, przybliżając tym samym definicję sektora kultury do sektora kreatywnego. 20 Podejście zaproponowane przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu Singapuru w 2005 roku zakłada natomiast włączanie działań prowadzonych w sferze kultury traktowane do przemysłów kultury i jednocześnie włączenie części przemysłów kreatywnych do przemysłów praw autorskich 21. Ważny głos w dyskusji na temat granicy między sektorem kultury a sektorem kreatywnym zabrali także autorzy raportu Creative and Cultural Industries (2010). Ich zdaniem koncepcja sektora kulturalnego jest oparta na charakterystyce produktu końcowego, natomiast koncepcja sektora kreatywnego na charakterystyce procesu produkcyjnego. European Cluster Observatory do przemysłów kreatywnych wlicza zgodnie z tym założeniem: placówki kulturalne (tj. muzea, teatr), dziedzictwo kulturowe, media, reklamę, design, literaturę, fotografię, muzykę, rzeźbę oraz biżuterię i ceramikę 22. W krajach członkowskich Unii Europejskiej najczęściej jest stosowana definicja sektora kreatywnego sformułowana przez KEA European Affairs 23. W opracowaniu tym do sektora kreatywnego zaliczono: główne dziedziny kultury (działania nieprzemysłowe), czyli wytwarzanie niereprodukowalnych dóbr i usług, stanowiące podstawę dla pozostałych obszarów sektora; przemysły bezpośrednio związane z kulturą, czyli działania mające na celu wytwarzanie dóbr i usług kulturalnych na skalę masową, (produkcja audiowizualna, gry wideo, radiofonia i telewizja, fonografia, wydawnictwa książkowe i prasowe); przemysły kreatywne pośrednio związane z kulturą, na które składają się przedsięwzięcia, w których kultura staje się kreatywnym wkładem w produkcję dóbr (projektowanie mody, wnętrz, wzornictwo przemysłowe architektura i reklama). Dla M. Sondermanna (2009) sektory kreatywne są jednym z segmentów szerszego sektora kulturowego, który tworzą: artyści; sektor publiczny (np. publiczne placówki świadczące usługi kulturalne); sektor prywatny (przedsiębiorstwa kreatywne oraz traktowane oddzielne przedsiębiorstwa z branż media, informacja, komunikacja); sektor non-profit (np. stowarzyszenia twórców, fundacje) Mackiewicz M., Michorowska B., Śliwka A., 2009, Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Ecorys, Warszawa. 21 Mackiewicz M., Michorowska B., Śliwka A., 2009, Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Ecorys, Warszawa. 22 Lewandowski P., Mućk J., Skrok Ł., 2010, Znaczenie gospodarcze sektora kultury. Wstęp do analizy problemu, Instytut Badań Regionalnych, Warszawa 23 KEA European Affairs, European Commission (Directorate-General for Education and Culture), 2009, The Impact of Culture on Creativity 24 Sondermann M., Backes Ch., Arndt O., Brunink D., Qulture and Creative Industries in Germany, Defining the Common Characteristics of the Heterogeneous Core Branches of the "Cultural Industries" from a Macroeconomic Perspective, Final Report, Cologne, Bremen, Berlin, , s

25 Pojęcie sektorów kreatywnych zostało spopularyzowane przez R. Cavesa (2010) 25. Zdaniem tego autora sektor kreatywny tworzą przedsiębiorstwa, których produkty lub usługi zawierają istotny element artyzmu lub wysiłku twórczego. Ponadto jego zdaniem przemysł kreatywny dostarcza towary i usługi, które mają szeroki związek z kulturą, sztuką lub prostą rozrywką. Do produktów tych należą więc książki i czasopisma, wytwory sztuk plastycznych, sztuki sceniczne, nagrania audiowizualne oraz moda, gry i zabawki. R. Caves wyraźnie wskazuje także ścisły związek między kulturą a biznesem; jego zdaniem przemysły kreatywne działają na styku działalności kulturalnej i biznesowej. Przemysły kreatywne cechuje ponadto: (i) duża niepewność odnoście popytu, (ii) potrzeba wykorzystania w procesie twórczym wielu, różnorodnych umiejętności oraz (iii) trwałość wytworzonych produktów. Produkty kreatywne, zdaniem R. Cavesa, różnią się od siebie jakością i unikalnością; każdy produkt jest niepowtarzalną kombinacją części składowych i/lub wielu umiejętności. W definicji opracowanej przez UNCTAD (2008) 26 zwracana jest także uwaga na wytwory sektora kreatywnego czyli produkty kreatywne. Sektory kreatywne to cykle kreacji, produkcji i dystrybucji dóbr i usług, które używają kreatywności i kapitału intelektualnego jako podstawowego nakładu. Obejmują produkty namacalne i nienamacalne, artystyczne usługi zawierające kreatywną treść, wartość ekonomiczną i cele marketingowe. UNCTAD proponuje także własną klasyfikację przemysłów kreatywnych w cztery grupy: kreacje funkcjonalne, media, sztuka, dziedzictwo. Produkt kreatywny Produkt kreatywny stanowi rezultat pracy jednostki kreatywnej (twórcy), może być zarówno wytworem materialnym jak i niematerialnym. Główne cechy produktu kreatywnego to: oryginalność, indywidualność oraz twórczość. Jest on bowiem rezultatem działalności o charakterze kreacyjnym, nosi znamiona osobowości twórcy, nie jest zaś tworem pracy rutynowej. Cechy te wyraźnie wyróżniają produkty kreatywne spośród innych produktów konsumpcyjnych dostępnych na rynku. Produkty kreatywne mogą być mniej lub bardziej złożone. Zaliczamy do nich produkty proste, składające się z jednego elementu oraz produkty złożone. Do produktów prostych, najczęściej funkcjonujących samodzielnie, zaliczyć można: - produkt kreatywny rzecz produkt materialny; jego wytworzenie wymaga wykorzystania odpowiednich narzędzi, najczęściej powstaje on w przygotowanym do produkcji miejscu; jest to produkt trwały, w większości wypadków może być wykorzystany kilkakrotnie; często powstaje w wielu etapach, w niektórych mogą nie uczestniczyć już podmioty kreatywne, zawsze jednak projektantem jest osoba twórcza (np. architekt, projektant mody); - produkt kreatywny usługa - stanowi samodzielną usługę kreatywną (np. wystawa malarstwa) bądź też będącą częścią innego produktu kreatywnego wydarzenia czy miejsca (np. scenografia w filmie); usługi będące elementem innego produktu można uznać za produkt kreatywny jeśli są one wkładem twórczym w powstanie owego produktu (np. utworu audiowizualnego). - produkt kreatywny treść (content) - jest jednym z najważniejszych kategorii produktu kreatywnego, w zasadzie nie występującym wśród innych rodzajów produktów konsumpcyjnych; jest to produkt niematerialny, jednak na tyle uchwytny że może się z nim zapoznać odbiorca; ma przede wszystkim wywierać efekt artystyczny (np. utwory literackie, muzyczne, plastyczne). Wśród produktów kreatywnych możemy wyróżnić także produkty złożone: w: Mackiewicz M., Michorowska B., Śliwka A., 2009, Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Ecorys, Warszawa. 25 Caves R., 2000, Creative industries, Contracts between arts and commerce, President and Fellows of Harvard College 26 UNCTAD, 2008, Creative economy, report 2008; 25

26 - produkt kreatywny wydarzenie - cechuje się spójnością organizacyjną i tematyczną; jest związany z miejscem, w którym się odbywa, aczkolwiek ze względu na niematerialność nie jest produktem niezmiennym, można modyfikować jego cechy i lokalizacje; są to wydarzenia kulturalne (np. koncerty, recitale), jak również wydarzenia reklamowe (np. promocje książki, pikniki reklamowe). - produkt kreatywny miejsce - łączy w sobie cechy materialne i niematerialne; jest to pewne miejsce, najczęściej obiekt, w którym świadczone są usługi kreatywne, może to być jedna usługa jak i cały ich pakiet; są to placówki kulturalne ale mogą także pracownie rzemieślnicze, w których klienci obserwują pracę wytwórców produktów. Źródło: Opracowanie własne. Bardzo szeroką definicję sektora kreatywnego proponuje Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO) 27. Zaproponowane podejście zalicza do przemysłów kreatywnych działalności, dla których prawo własności intelektualnej jest kluczowym wyróżnikiem; zatem sektor kreatywny tworzą przemysły, których działalność uwzględnia twórczość, wytwarzanie, prezentację, nadawanie, wystawianie, dystrybucję oraz sprzedaż dóbr chronionych prawami autorskimi. Warto dodać, że ochrona własności intelektualnej jest kluczową kwestią w branżach kreatywnych i zdaniem wielu autorów prawo własności intelektualnej to katalizator, który przekształca działalność kreatywną w przemysł kreatywny 28. Rysunek 2. Wartości sektora kreatywnego Źródło: Opracowanie własne Tym, co odróżnia sektory kreatywne od sektorów kultury to łączenie wartości kulturalnych z wartościami ekonomicznymi. Wartość rynkowa, opisująca w jaki sposób kształtowane są na rynku ceny produktów kreatywnych oraz wartość funkcjonalna, oddająca ich użyteczność odróżnia branże kreatywne od kulturalnych, z kolei wartość ekspresywna produktów jest kluczowym elementem odróżniającym sektor kreatywny od innych gałęzi gospodarki M. Nowak, 28 Mapowanie sektorów kreatywnych: narzędzia, 2010; British Council, Warszawa 29 Mapowanie sektorów kreatywnych: narzędzia, 2010; British Council, Warszawa 26

27 1.2.2 Problem 2 struktura sektora kreatywnego, operacjonalizacja badań Operacjonalizacja badań dotyczących stanu i dynamiki sektora kreatywnego jest utrudniona ze względu na trudności w identyfikacji tego sektora. Jak już wskazano, stosowane są różnorodne klasyfikacje branż kreatywnych. Podmioty należące do sektora kreatywnego znacznie różnią się nie tylko pod względem wytwarzanego produktu, ale również wielkości, mobilności czy charakteru prowadzonej współpracy z innymi firmami i instytucjami. Sektor kreatywny składa się zarówno z (1) małych, mobilnych firm, (2) freelancerów reprezentujących wolne zawody oraz (3) dużych przedsiębiorstw. Sylwetka sektora kreatywnego przypomina klepsydrę: na jednym końcu znajduje się bardzo dużo niewielkich firm, na drugim mała liczba dużych firm, a w środku niewielka liczba firm średniej wielkości. Często największe firmy sektora kreatyw- Rysunek 3. Struktura podmiotowa sektora kreatywnego nego zajmują się wyłącznie dystrybucją produktu, pracę kreatywną świadczą natomiast współpracujące z nimi małe przedsiębiorstwa oraz freelancerzy 30. Wiele z tych małych przedsiębiorstw działa bardzo krótko na rynku, co może nieco modyfikować kształt klepsydry, jednak najczęściej, ze względu na niewielkie koszty wejścia na rynek, na ich miejscu zaczynają działać kolejne inicjatywy. Wśród największych kreatywnych graczy są międzynarodowe przedsiębiorstwa, np. domy mediowe, firmy informatyczne, spółki z branży audio-wideo. Poważnym problemem jest dotarcie i ujęcie w opracowaniach mikroprzedsiębiorstw (często będących firmami jednoosobowymi) oraz freelancerów. O ile można pozyskać dane z urzędów statystycznych dla firm zatrudniających poniżej 10 pracowników, o tyle osoby współpracujące z przedsiębiorstwami kreatywnymi są trudne do identyfikacji. Problem występuje zwłaszcza w przypadku badania branż kulturalnych, tj. malarstwo, grafika, Źródło: Opracowanie własne. literatura, fotografia oraz branż użytkowych jak projektowanie i programowanie. Stosowanie odmiennych klasyfikacji dotyczących sektora kreatywnego utrudnia prowadzenie badań dotyczących jego znaczenia dla rozwoju miast i regionów (wielkość zatrudnienia, udział procentowy PKB wytwarzanego w branżach kreatywnych) Problem 3 kreatywni poza sektorem i niekreatywni w sektorze W statystykach dotyczących pracowników sektora kreatywnego uwzględnia się wszystkie osoby zatrudnione w branżach przyjętych za kreatywne. Wiadomo natomiast, że nie każda osoba pracująca w przedsiębiorstwie zakwalifikowanym do sektora jest osobą kreatywną, jak również, że wiele osób kreatywnych pracuje poza sektorem. Potwierdziły to badania przeprowadzone przez NESTA (National Endowment for Science Technology and Arts) 31. Z raportu tej organizacji wynika, że więcej osób kreatywnych pracuje poza sektorami kreatywnymi niż wewnątrz nich. Osoby te, określane mianem 30 Newbigin J., 2010, Kreatywna gospodarka: przewodnik dla początkujących, Kreatywna Gospodarka i Przemysły Kultury cz.1, British Council 31 Higgs P., Cunningham S., Bakhshi H., 2008, Beyond the creative industries: Mapping the creative economy in the United Kingdom, NESTA; 27

28 ukrytych pracowników kreatywnych, pracują głównie w sektorze tradycyjnej produkcji przemysłowej, w sektorze nieruchomości, w handlu, pośrednictwie finansowym. NESTA proponuje zwrócenie większej uwagi na pracowników kreatywnych i wyodrębnia trzy kategorie osób zatrudnionych w sektorze kreatywnym: artystów, osoby kreatywne i zawodowo zajmujące się pracą kreatywną personel pomocniczy w sektorach kreatywnych pracowników kreatywnych zatrudnionych w pozostałych sektorach. Wskazuje się, że wśród ukrytych kreatywnych przeważają projektanci, zarówno z branży projektowania komputerowego jak i wzornictwa użytkowego oraz graficy i architekci. Zdecydowana większość dużych firm zajmujących się produkcją stale współpracuje z twórcami lub też firmami kreatywnymi. Przykładem ogromnego wkładu pracowników kreatywnych w sukces przedsiębiorstwa jest firma Apple, której pozycja rynkowa jest w znacznym stopniu zasługą pracy zespołu 20 designerów (na wszystkich zatrudnionych) 32. Także w Polsce, branże dóbr konsumpcyjnych, takich jak: meblarstwo, przemysł szklarski, ceramiczny czy transportowy, AGD, ale także wiele innych, zaczęły poszukiwać współpracy z profesjonalnymi projektantami 33. Wiele kreatywnych jednostek, zwłaszcza działających w branżach kulturalnych, postrzega się jako twórców i artystów a nie przedstawicieli sektora kulturalnego. Z kolei osoby z branż użytkowych, takich jak programowanie komputerowe, postrzegają siebie raczej jako część sektora nowych technologii. 1.3 Jakie jest znaczenie sektora kreatywnego dla gospodarki? Znaczenie sektora kreatywnego dla kształtowania przewagi konkurencyjnej miast i regionów dostrzegły władze lokalne i regionalne, co przejawia się w opracowywaniu programów wsparcia rozwoju branż kreatywnych. W Stanach Zjednoczonych koncepcja klasy kreatywnej R. Floridy zyskała wielu zwolenników i opracowano wiele dokumentów strategicznych mających na celu rozwój kreatywności mieszkańców oraz wsparcie rozwoju sektora kreatywnego w mieście czy też regionie (np. Millwakee 34 ). W wielu europejskich miastach także przystąpiono do tworzenia strategii rozwoju kreatywności (np. w Turynie 35 ). Także instytucje Unii Europejskiej w coraz większym stopniu uznają rolę kreatywności dla rozwoju regionu. Rok 2009 ogłoszony został Rokiem Kreatywności i Innowacji. Celem tej inicjatywny było podniesienie poziomu świadomości publicznej na temat znaczenia twórczości i innowacji jako kompetencji kluczowych dla rozwoju osobistego, społecznego oraz gospodarczego. Podkreślając wagę twórczości i innowacji, Unia dąży do właściwego ukształtowania przyszłości Europy w warunkach globalnej konkurencji w oparciu o twórczy i innowacyjny potencjał, jaki drzemie w nas wszystkich. UE przygotuje ramy dla pogłębiania wiedzy w tych dziedzinach, a także dla propagowania dotyczącej kierunków polityki debaty nad sposobami zwiększenia potencjału twórczego i innowacyjnego Europy 36. Ponadto w 2012 roku Komisja Europejska zaproponowała nowy program zatytułowany Kreatywna Europa, mający wzmocnić konkurencyjność sektora kreatywnego i promować różnorodność kultu- 32 Breillatt A., 2008, You Can t Innovate Like Apple; 33 Raport o wzornictwie; 34 Zimmerman J., 2008, From brew town to cool town: Neoliberalism and the creative city development strategy in Milwaukee, Cities 25 (2008) Vanolo A., 2008, The image of the creative city: Some reflections on urban branding in Turin, Cities, 25,

29 rową. Jest to nowy program ramowy dla sektora kultury i sektora kreatywnego wchodzący w zakres wieloletnich ram finansowych na lata Kreatywna Europa w Unii Europejskiej Program Kreatywna Europa ma za swój szczególny cel zaspokojenie potrzeb sektora kultury i sektora kreatywnego oraz pozostaje w związku z promocją różnorodności kulturowej i językowej. Obejmie wspólnymi ramami obecne programy Kultura, MEDIA i MEDIA Mundus. W latach Komisja Europejska zamierza przeznaczyć na program Kreatywna Europa łączny budżet w wysokości 1,8 mld euro, co stanowi wzrost o 37 proc. w porównaniu z obecnym poziomem finansowania. Program umożliwi wsparcie 8 tys. organizacji kulturalnych, zapewni również 300 tys. artystów i osób zawodowo związanych z kulturą możliwość działania za granicą oraz zdobycia międzynarodowych doświadczeń, a ich dziełom zaistnienia za granicą. Pozwoli również na dofinansowanie przekładów ponad 5 tys. książek. W ramach Programu przewiduje się powołanie mechanizmu gwarantowania kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw z sektorów kultury i kreatywnych poprzez zapewnienie ochrony ryzyka kredytowego pośrednikom finansowym tworzącym portfele kredytów. W dniu 26 września 2012r. Komisja przedstawiła strategię zatytułowaną Promowanie sektora kultury i sektora kreatywnego na rzecz wzrostu gospodarczego i wzrostu zatrudnienia w UE. Jej celem jest zwiększenie potencjału eksportowego tych sektorów, jak również maksymalizacja korzyści w innych obszarach, takich jak innowacyjność, technologie informacyjno-komunikacyjne czy rewitalizacja obszarów miejskich. W strategii wzywa się do podjęcia działań na rzecz rozwoju umiejętności, zwiększenia dostępu do finansowania, promocji nowych modeli biznesowych, poszerzania kręgu odbiorców, ułatwienia dostępu do rynków międzynarodowych oraz wypracowania lepszych powiązań z innymi sektorami. Źródło: europa.eu/rapid/press-release_ip _pl.doc; Sektor kreatywny odgrywa znaczną rolę zarówno w generowaniu miejsc pracy jak i w tworzeniu PKB oraz wartości dodanej. Badania przeprowadzone w ramach projektu badawczego Technology, Talent and Tolerance in European Cities: A Comparative Analysis (kierowanego przez Asheima i Gertlera) wykazały, że w ośmiu wysoko rozwiniętych krajach europejskich (Danii, Finlandii, Holandii, Niemczech, Norwegii, Szwecji, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii) odsetek zatrudnionych w sektorze kreatywnym sięga 38%. Badania prowadzone w ramach projektu ACRE w 13 rejonach metropolitalnych Europy wykazały znaczne różnice w udziale zatrudnienia w sektorze kreatywnym: najniższy udział odnotowano dla obszaru metropolitalnego Poznania 18%, najwyższy dla obszaru metropolitalnego Mediolanu 31% 37. Wzrost zainteresowania znaczeniem sektora kreatywnego dla gospodarki nastąpił wraz z opublikowaniem wyników mapowania sektora w Wielkiej Brytanii w 1998 roku. Tamto badanie wykazało, że branże kreatywne skupiają 8% ogólnej działalności gospodarczej i zatrudniają 7 8% ludności czynnej zawodowo. Mapowanie wskazało na duże znaczenie producentów gier wideo dla brytyjskiej gospodarki: przedsiębiorcy z branży gier zatrudniali ponad osób i generowali rocznie pół miliona funtów. Badanie powtórzone w 2001 roku potwierdziło znaczenie sektora kreatywnego dla brytyj- 37 Stryjakiewicz T., Męczyński M., Stachowiak K., 2009, Sektor kreatywny w poznańskiej gospodarce, Poznań. 29

30 skiej gospodarki: okazało się, że branże kreatywne rozwijały się szybciej niż pozostałe gałęzie gospodarki oraz tworzyły dwa razy szybciej nowe miejsca pracy 38. Według danych BEDA (2006) szczególnie ważną grupą kreatywnych w krajach europejskich są projektanci, którzy generują roczny przychód ponad 36 mld euro. Liderem pod względem liczebności projektantów oraz przychodu z przemysłu kreatywnego jest Wielka Brytania, co wykazało już mapowanie przeprowadzone w 1998 roku. Zgodnie z danymi BEDA w Polsce jest ok. 6 tys. projektantów (różnych specjalności) 39. Warto jednak zaznaczyć, że Polska jest ważnym ośrodkiem eksportu wzornictwa, tj. na 8. miejscu, wyprzedzając m.in. Japonię i Holandię. 40 Według Narodowej Strategii dla Rozwoju Kultury w latach udział procentowy PKB wytwarzanego w kulturze i przemysłach kultury kształtował się w 2002 r. na poziomie 4,5%, a udział w wartości dodanej brutto w 2002 r. na poziomie 5,2%. Ponad 50% wartości dodanej przemysłów kreatywnych wytwarzają trzy branże: reklama, działalność wydawnicza, nadawanie programów. Istotny udział w wytwarzaniu wartości dodanej mają także kategorie: biblioteki, muzea i obiekty zabytkowe, wydawanie oprogramowania, usług telewizji kablowych oraz usług architektonicznych. Usługi sieci kablowych oraz nadawanie programów wyróżniają się ponadto największą produktywnością (stosunek wartości dodanej do liczby osób zatrudnionych). Najmniejsza produktywność cechuje natomiast: sprzedaż gazet, książek, muzyki i nagrań wideo oraz branże kulturalne tj. twórczość literacka, artystyczna i działalność instytucji sztuki 41. Analiza danych dotyczących wielkości sektora kreatywnego oraz jego udziału w wytwarzaniu PKB w 2008 roku w Polsce wskazuje dalej na duże znaczenie branży reklamowej i wydawniczej zarówno w stwarzaniu miejsc pracy jak i tworzeniu wartości dodanej. Liczba pracujących w przemysłach kreatywnych w 2008 roku wyniosła ponad 375 tys., co stanowiło 2,68% osób zatrudnionych w polskiej gospodarce. Największy udział w tworzeniu miejsc pracy miały następujące branże: twórczość literacka, artystyczna i działalność instytucji sztuki (16,7% przemysłów kreatywnych) biblioteki, muzea i obiekty zabytkowe (15,5%) reklama (14,6%) działalność wydawnicza (17,5%). Udział wartości dodanej przemysłów kreatywnych w PKB w 2008 roku wyniósł 2,47%. Dominującą rolę w tworzeniu wartości przemysłów kreatywnych miały: reklama (18,5% przemysłów kreatywnych) działalność wydawnicza (18,3%) działalność nadawcza (14,1%) biblioteki, muzea i obiekty zabytkowe (12,9%). Z raportu ONZ poświęconego kreatywnej gospodarce wynika, że Polska należy do największych eksporterów produktów kreatywnych na świecie. W 2008 r. zajmowaliśmy 17. miejsce, awansując w ciągu 6 lat (między 2002 a 2008) o siedem pozycji Mapowanie sektorów kreatywnych: narzędzia, 2010; British Council, Warszawa 39 Mackiewicz M., Michorowska B., Śliwka A., 2009, Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Ecorys, Warszawa

31 1.4 Co warunkuje rozwój sektora kreatywnego? Uwarunkowania rozwoju sektora kreatywnego oraz jego znaczenie dla rozwoju lokalnego i regionalnego są przedmiotem zainteresowania zarówno badaczy, jak i praktyków zarządzających rozwojem miejsc i odpowiedzialnych za strategiczne zarzadzanie jednostkami samorządu terytorialnego. Znaczenie sektora kreatywnego dla rozwoju miast i regionów zostało dostrzeżone już kilkanaście lat temu, nadal jednak brak jest zgodności na temat cech miejsc przyciągających kreatywne jednostki oraz sprzyjających rozwojowi podmiotów kreatywnych. Bez wątpienia jednak współczesne nowoczesne gospodarki rozwijają się dzięki wiedzy, kreatywności i innowacyjności ludzi. Twórcze jednostki stanowią źródło kapitału kreatywnego, który nie tylko stymuluje rozwój gospodarczy i społeczny miasta/regionu, ale wpływa na jego atrakcyjność osadniczą, inwestycyjną, turystyczną i staje się ważnym elementem jego wizerunku. Sektor kreatywny tworzony jest przez kreatywne jednostki, które tworzą bądź włączają się w proces kreacji nowych, unikatowych produktów. Osoby te, zdaniem R.Floridy (2002) 43, tworzą klasę kreatywną i wyróżniają się samodzielnym myśleniem, stosowaniem niestandardowych rozwiązań oraz wprowadzaniem w życie nowych idei. R. Florida uznaje kreatywność za wrodzoną, podstawową cechę każdego człowieka, jego zdaniem każdy rodzi się potencjalnym członkiem klasy kreatywnej, jednak systemy edukacyjne, metody kształcenia lub późniejsze doświadczenia zawodowe mogą blokować ową wrodzoną kreatywność. R. Florida oszacował, że klasa kreatywna na świecie liczy ponad 150 mln pracowników. Według M. Barisa (2003) klasa kreatywna to grupa osób, wykorzystujących zdolności twórcze w każdym aspekcie życia, tworząc nowe formy i wartości, zarówno materialne jak i niematerialne. 44 R. Florida podzielił klasę kreatywną na dwie grupy, określone jako: super-kreatywni indywidualiści, tzw. supertwórczy rdzeń na tę grupę składają się osoby kreujące nowe idee i nowe technologie; to grupa naukowców, inżynierów, programistów, nauczycieli akademickich, badaczy, artystów, projektantów, pisarzy i muzyków oraz liderów tzw. modnych towarzystw; kreatywni profesjonaliści grupę tę tworzą pozostali pracownicy wykorzystujący w swojej pracy wiedzę, kreatywność oraz stosujący innowacyjne rozwiązania, m.in.: lekarze, nauczyciele, prawnicy, specjaliści w dziedzinie finansów i managerowie. Należy wyraźnie zaznaczyć, że klasa kreatywna wykazuje tendencje do koncentracji na wybranych obszarach ( skupiska talentów ). Jednostki kreatywne osiedlają się w miejscach, gdzie występują trzy podstawowe czynniki, tzw. 3T: technologia, talent i tolerancja (Florida 2002). Tylko obszary, które łączą z powodzeniem 3T są miastami lub regionami kreatywnymi. Są to miejsca, w których twórcze osoby mają możliwość współpracy i wymiany idei, a otwarte, tolerancyjne i różnorodne środowiska sprzyjają ich pracy i pobudzają ich kreatywność i innowacyjność. 43 Florida R., 2002, The Rise of the Creative Class. And How It's Transforming Work, Leisure and Everyday Life, Basic Books 44 Baris M., 2003, Review: Richard Florida, The rise of the creative class (and how it s transforming work, leisure,community, and everyday life). The Next American City, 1, February

32 Tabela 3. Model "3T" R. Floridy cechy miast przyciągających klasę kreatywną Wiodącą siłą w efektywności ekonomicznej miejsc są utalentowani ludzie. Żyjemy w świecie bardzo dużej mobilności. Ludzie, zwłaszcza Ci utalentowani i kreatywni, poruszają się nieustannie. Zdolność miejsc do przyciągania i zatrzymania u siebie tych najbardziej utalentowanych i Talent kreatywnych jednostek jest najbardziej znaczącym elementem Ery Kreatywności. Teraz, kiedy gospodarka światowa staje się coraz bardziej konkurencyjna, wyzwaniem dla miejsc jest przyciąganie największych talentów, a także prowadzenie niezbędnych szkoleń i programów edukacyjnych, by podwyższać swój poziom konkurencyjności. Technologia i innowacje to kluczowe komponenty składające się na zdolność miejsc i organizacji do rozwoju. Aby odnieść sukces, miejsca i organizacje muszą znać sposób na transformację wyników badań, idei i innowacji w dające się sprzedawać produkty, z zachowaniem zasad Technologia zrównoważonego rozwoju. Jednostki naukowe pełnią w tym procesie nadrzędną funkcję, udostępniając swoją innowacyjną infrastrukturę potrzebną do transferu innowacji Koniunktura gospodarcza oparta jest na kreatywności związanej ze sferą przedsiębiorczości, kultury, artystyczną, sieciami połączeń społecznych oraz nauką. Kreatywni i utalentowani pracownicy potrzebują miejsc i organizacji, które są otwarte na nowe idee i wyróżniające się jed- Tolerancja nostki. Miasta muszą być zatem miejscami otwartymi na imigrantów, ludzi o alternatywnym stylu życia i pracy, muszą zmienić poglądy na status społeczny i strukturę społeczną Źródło: R. Florida (2009); Miastami kreatywnymi są ośrodki, które łączą 3T czyli dysponujące utalentowanymi mieszkańcami, wyposażone w bazę technologiczną oraz otwarte i tolerancyjne. Każda z tych trzech cech jest obowiązkowa, aby miasto przyciągało klasę twórczą. Miasta oraz regiony uznane przez R. Floridę za najbardziej kreatywne są heterogeniczne społecznie. Miejsca te wyróżniają się także wysokimi wskaźnikami tolerancji tj. wskaźnikiem liczby bohemy (Bohemian Index) oraz wskaźnikiem liczby homoseksualistów (Gay Index). Nie oznacza to, że bohema i homoseksualiści są bardziej kreatywni, osoby te natomiast wybierają do mieszkania i pracy miejsca otwarte, przyjazne, tolerancyjne, w których mogą spokojnie żyć i tworzyć. Liczne badania potwierdziły tezę R. Floridy, że jednostki kreatywne mają skłonność do zamieszkiwania pewnych określonych miejsc (np. Stryjakiewicz 45 ). Należy wymienić dwa typy obszarów koncentracji: nowe przestrzenie przemysłowe oraz regiony metropolitalne. Artyści w amerykańskich miastach koncentracja i specjalizacja Niektóre kreatywne obszary wybierane są przed przedstawicieli określonej kreatywnej grupy zawodowej. Badania przeprowadzone w USA wskazują na pewną specjalizację obszarów metropolitalnych: projektanci zamieszkują przede wszystkim New York, San Francisco-Oakland, Los Angeles graficy - Seattle, New York, San Francisco-Oakland architekci: San Francisco-Oakland, Seattle, Boston pracownicy branży reklamowej: New York, Chicago, Los Angeles. Markusen A. i Schrock G. (2006) wykazali ponadto, że artyści chętnie osiedlają się zarówno w dużych jak i małych miastach, co wiąże się z cechami tych miejsc oraz potrzebami określonych twórców. 45 Stryjakiewicz T., Męczyński M., Stachowiak K., 2009, Sektor kreatywny w poznańskiej gospodarce, Poznań. 32

33 Czynniki przyciągające artystów do dużych miast: mieszkańcy dużych miast charakteryzują się większą aktywnością kulturalną i mają większą potrzebę obcowania ze sztuką, zapotrzebowanie na sztukę może być większe w miastach kultury, postrzeganych jako przyjazne dla artystów, w których mieszkają także filantropii i kolekcjonerzy, inne podmioty z sektora kreatywnego (z branż tj. reklama, media) skupiające się w centrach wielkich miast, stwarzają duży popyt na produkty tworzone przez artystów, w dużych miastach działa wiele instytucji kulturalnych, w których mogą tworzyć artyści oraz wystawiać swoje prace. Czynniki przyciągające artystów do mniejszych miast: niższe koszty życia w małych miastach, wyższa jakość życia - artyści poszukują także miejsc mniej zatłoczonych, dających możliwość obcowania z przyrodą, bywają także samotnikami, Internet daje możliwość artystom stałego kontaktu z klientami i współpracownikami oraz sprzedaży wytwarzanych produktów kreatywnych na odległość. Źródło: Markusen A., Schrock G., 2006, The Artistic Dividend: Urban Artistic Specialisation and Economic Development Implications, Urban Studies, Vol. 43, No. 10, Proces koncentracji działalności kreatywnych zachodzi także wewnątrz regionów metropolitalnych, co prowadzi do tworzenia się przestrzeni kreatywnych lub dzielnic kreatywnych. Mogą to być dzielnice o unikatowej architekturze, dużej dostępności przestrzeni publicznej, dobrym wyposażeniu w obiekty kulturalno-rozrywkowe i tereny rekreacyjne, lokalizacji przemysłu filmowego 46. Zdaniem J. Pecka (2005) o wyborze miejsca zamieszkania klasy kreatywnej decyduje: klimat miejsca (wizerunek miejsca modnego oraz niepowtarzalna atmosfera tzw. buzzing, trendy neighborhood ); dostępność placówek rozrywkowych oraz kawiarni i księgarni spełniających funkcję modnych miejsc spotkań 47. Propozycja J. Pecka pozostaje w zgodzie z tezą R. Floridy, iż klasa kreatywna poszukuje miejsc różnorodnych, otwartych oraz tolerancyjnych. Większość jednostek kreatywnych nie tylko pracuje w centrach kreatywnych ale także w nich/bądź w ich sąsiedztwie mieszka. Obszarami koncentracji klasy kreatywnej (zarówno miejscami pracy jak i zamieszkania jednostek kreatywnych) np. w Nowym Jorku są m.in. Greenwitch Village, SoHo, East Village, TriBeCa 48. Duże kontrowersje budzi teza R. Floridy, że tym co przyciąga jednostki kreatywne jest wysoka jakość życia, a nie wysokie tempo rozwoju gospodarczego; to klasa kreatywna napędza rozwój gospodarczy regionów. Co więcej, działalność jednostek kreatywnych przyczynia się do rozwoju społecznogospodarczego regionu ale jest także czynnikiem przyciągającym kolejne twórcze jednostki, poszukujące różnorodnego i otwartego środowiska do pracy i życia oraz kreatywne przedsiębiorstwa szukające wykwalifikowanych i kreatywnych pracowników lub kooperantów (por. Rysunek 4. Sektor kreatywny a rozwój lokalny i regionalny). R. Florida podkreśla, że jednostki kreatywne wyróżniają się wysoką mobilnością i jeśli miejsce, które zamieszkują nie spełnia ich oczekiwań, migrują do kolejnego 46 Stryjakiewicz T., Męczyński M., Stachowiak K., 2009, Sektor kreatywny w poznańskiej gospodarce, Poznań. 47 Peck J., 2005, Struggling with the Creative Class, International Journal of Urban and Regional Research, Volume 29.4 December Jacob D., 2nd Rate in 1st Rate Urbanism Urban Areas?, 33

34 ośrodka. Badania przeprowadzone wśród pracowników reprezentujących sektor kreatywny w europejskich ośrodkach metropolitalnych wskazują jednak stosunkowo niewielką mobilność kapitału kreatywnego: 48% badanych przedstawicieli sektora kreatywnego mieszka i pracuje w mieście, w którym się urodziło. Około 40-procentowym udziałem pracowników napływowych cechuje się jedynie sektor kreatywny Dublina; ponad 25-procentowy udział wykazują Amsterdam, Tuluza i Monachium. Najbardziej zasiedziałymi regionami są Poznań i Barcelona 49. Rysunek 4. Sektor kreatywny a rozwój lokalny i regionalny Źródło: Opracowanie własne R.Florida analizując decyzje lokalizacyjne jednostek kreatywnych wskazał kilka kluczowych cech miasta przyciągających klasę kreatywną: stan środowiska naturalnego, szczególnie istotny czynnik lokalizacyjny dla podmiotów z sektora nowoczesnych technologii; atrakcje i udogodnienia maleje znaczenie atrakcji kulturalnych (kina, muzea, teatry) oraz sportowych (baseny, boiska) na rzecz atrakcji umożliwiających rekreację na wolnym powietrzu oraz udogodnienia lifestylowe związane z trybem życia mieszkańców; zróżnicowanie społeczne urozmaicona struktura społeczna zarówno pod względem demograficznym jak i kulturowym 50. Czynniki lokalizacji i rozwoju sektora kreatywnego można podzielić, podobnie jak w przypadku innych działalności gospodarczych, na czynniki związane z cechami jednostki (personalne) oraz czynniki związane z cechami miejsca: twarde (obiektywnie identyfikowane oraz łatwo mierzalne) i miękkie (subiektywnie identyfikowane oraz trudno mierzalne). Pierwszą grupę uwarunkowań rozwoju sektora kreatywnego stanowią czynniki podażowe. Badania przeprowadzone w ramach projektu ACRE w wybranych europejskich obszarach metropolitalnych wykazały duże znaczenie czynników osobistych (personalnych) w decyzjach lokalizacyjnych jednostek kreatywnych 51. Były to czynniki związane ze ścieżką życia poszczególnych jednostek tj. bliskość rodziny i przyjaciół, związek z miejscem urodzenia oraz studiów. Największe znaczenie czynnikom osobistym przypisywały osoby kreatywne zamieszkujące regiony metropolitalne państw Europy Środkowo- Wschodniej (Sofia, Budapeszt, Poznań) oraz południowych krajów starej UE o tradycyjnie silnych więzach rodzinnych (Barcelona, Mediolan). 49 Stryjakiewicz T., Stachowiak K., 2010, Uwarunkowania, poziom i dynamika rozwoju sektora kreatywnego w poznańskim obszarze metropolitalnym, ACRE, Poznań. 50 Florida R., 2002, The Rise of the Creative Class. And How It's Transforming Work, Leisure and Everyday Life, Basic Books 51 Stryjakiewicz T., Stachowiak K., 2010, Uwarunkowania, poziom i dynamika rozwoju sektora kreatywnego w poznańskim obszarze metropolitalnym, ACRE, Poznań. 34

35 Miejsce zamieszkania wskazywane było jako kluczowy czynnik decydujący o wyborze miejsca prowadzenia działalności kreatywnej wskazywany był także jako kluczowy przez polskich przedsiębiorców kreatywnych. Wynika z nich, że wybór miejsca prowadzenia działalności gospodarczej w żadnym przypadku nie był efektem wyboru najkorzystniejszej lokalizacji, lecz wiązał się z miejscem zamieszkania założycieli. 52 Czynniki miękkie lokalizacji działalności kreatywnej, związane z cechami miejsca, to między innymi wspominana już atrakcyjność środowiska naturalnego, zróżnicowanie społeczne, oferta wypoczynku, oferta rozrywkowa. Czynniki miękkie uznawane są przez R.Floridę jako kluczowe. Badania w europejskich obszarach metropolitalnych nie potwierdziły jednak tezy stawianej przez amerykańskiego badacza 53. Miękkie czynniki wskazywały częściej osoby dłużej zamieszkujące dany region, można zatem wnioskować że nie są one czynnikiem przyciągającym osoby kreatywne do danego regionu,x a bardziej decydujące o nieopuszczaniu wybranego miejsca zamieszkania. Mieszkańcy wybranych europejskich regionów metropolitalnych nie przypisali dużego znaczenia w wyborze miejsca zamieszkania cechom miejsca tj. otwartość i tolerancyjność. Największe znaczenie czynnikom miękkim przypisano w regionach metropolitalnych Amsterdamu, Barcelony oraz Rygi. Ważnym czynnikiem wpływającym na pozyskanie jednostek kreatywnych oraz rozwój sektora kreatywnego jest także polityka lokalna i regionalna. Wielu badaczy za R. Floridą powtarza, że tworzenie klimatu umożliwiającego ludziom kreatywnym pracę i wymianę idei staje się podstawą przy budowaniu strategii rozwojowych. Władze lokalne wybierając miejsca dedykowane dla branż kreatywnych (przestrzenie kreatywne i artystyczne, dzielnice kreatywne i kulturalne) powinny kierować się opiniami przedstawicieli sektora kreatywnego, organizacji pozarządowych oraz lokalnych liderów. Zdaniem Ch. Landry ego 54 (2000) wpływ na kształtowanie się środowiska kreatywnego mają także relacje pomiędzy przedstawicielami sektorów kreatywnych. Ważne są zatem działania władz lokalnych wspierające tworzenie sieci wymiany opinii oraz współpracy. Wpływ na rozwój sektora kreatywnego w określonej miejscowości może mieć polityka prowadzona na szczeblu lokalnym ale również regionalnym, krajowym czy międzynarodowym. Wspomniano już, że coraz częściej władze przystępują do opracowywania programów wsparcia rozwoju branż kreatywnych bądź wskazują na ich znaczenie w dokumentach strategicznych. Przykładem na takich działań na szczeblu krajowym może być Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata Na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego opracowywany jest także projekt pt. Foresight przemysłów kultury i kreatywnych do 2020 roku wraz z oceną wstępnych założeń projektu. Jego głównym celem jest stworzenie scenariuszy rozwoju dla najbardziej rozwojowych branż w sektorze przemysłów kultury czy kreatywnych do roku 2020 oraz określenie priorytetów systemowego wsparcia tych branż 55. Znaczenie sektora kreatywnego zostało dostrzeżone jednak już wcześniej, bowiem badanie dotyczące potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych w Polsce było przeprowadzone w 2009 roku na zlecenie Ministerstwa Gospodarki pn. Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych 56. Ważnym dokumentem wskazującym na potrzebę rozwoju sektora kreatywnego jest Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego. W dokumencie tym założono m.in. podjęcie działań do- 52 Grochowski M., Dudek-Mańkowska S., Fuhrmann M., Zegar T., 2012, Sektor kreatywny w województwach pomorskim i kujawsko-pomorskim. Raport z badań, Agencja Rozwoju Pomorza, Gdańsk, s Stryjakiewicz T., Stachowiak K., 2010, Uwarunkowania, poziom i dynamika rozwoju sektora kreatywnego w poznańskim obszarze metropolitalnym, ACRE, Poznań. 54 Landry C., 2000, The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, Comedia Earthscan, London

36 tyczących wspierania rozwoju przemysłów kreatywnych oraz wspierania przedsiębiorczości w kulturze (działanie ) 57. Znaczenie kreatywności dla rozwoju gospodarczego silnie akcentowane jest w dokumentach unijnych. Strategia Europa 2020 ma na celu określenie priorytetowych kierunków działań, służących wsparciu rozwoju w Europie inteligentnej i zrównoważonej gospodarki sprzyjającej włączeniu społecznemu. Krajowe Programy Reform (KPR) są głównym narzędziem realizacji na poziomie państw członkowskich unijnej strategii gospodarczej Europa Wśród celów KPR wskazano konieczność podjęcia działań służących wzmocnieniu nowych kierunków rozwoju innowacyjności, w tym wskazano szczególną rolę przemysłów kultury i przemysłów kreatywnych. W 2012 roku Komisja Europejska zaproponowała ponadto nowy program zatytułowany Kreatywna Europa, mający wzmocnić konkurencyjność sektora kreatywnego i promować różnorodność kulturową 59. Komisja Europejska zainicjowała także powołanie Europejskiego Sojuszu Sektora Kreatywnego (ECIA). Inicjatywa ma otwartą formułę, obecnie znajduje się w niej 28 organizacji partnerskich z 12 krajów członkowskich. Ich działania koncentrują się na wspieraniu branż kreatywnych zarówno politycznie, jak i finansowo poprzez mobilizację dodatkowych funduszy oraz stymulowanie popytu na usługi i produkty kreatywne. Prowadzone są także działania promujące współpracę podmiotów kreatywnych w ramach klastra oraz wspierające internacjonalizację małych i średnich przedsiębiorstw poprzez klastry. Jedną z inicjatyw jest The European Creative Cluster Lab, którego zadaniem jest wzmocnienie branży kreatywnej poprzez m.in. szkolenia dla koordynatorów klastrów, budowę międzynarodowej sieci współpracy klastrów kreatywnych oraz współpracy między klastrami kreatywnymi a klastrami przemysłów tradycyjnych. W tej inicjatywie udział bierze m.in. m.st. Warszawa. Komisja Europejska uruchomiła także projekt Europejskie Dzielnice Kreatywności (European Creative Districts), którego celem jest zademonstrowanie potencjału w wykorzystaniu innowacyjnych usług i produktów z branż kreatywnych w tradycyjnych przemysłach 60. Potrzeba rozwoju branż kreatywnych poprzez zastosowanie instrumentów wsparcia dostrzegana jest także na szczeblu regionalnym. Agencja Rozwoju Pomorza S.A. we współpracy z Toruńską Agencją Rozwoju Regionalnego oraz Województwem Pomorskim realizuje europejski projekt Sieć Kreatywnego Biznesu. W ramach projektu przeprowadzono m.in. diagnozę sektora kreatywnego w dwóch województwach: pomorskim oraz kujawsko-pomorskim, organizowane są szkolenia i warsztaty dla przedsiębiorstw kreatywnych, stworzono sieć animatorów kultury 61. Na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego przeprowadzono także badanie dotyczące stanu sektora kreatywnego w regionie oraz potrzeb rozwojowych podmiotów kreatywnych 62. Sektor kreatywny odgrywa coraz większe znaczenie także w działaniach prowadzonych na szczeblu lokalnym. Władze samorządowe prowadzą badania dotyczące stanu oraz możliwości rozwoju branże kreatywnych (np. Warszawa w ramach programu Creative Metropoles 63 ) jak również budują markę miasta w oparciu o kreatywność. Nowy Sącz promowany jest jako miasto wiedzy i kreatywnych ludzi 64. Potencjał kreatywny wykorzystany został także w promocji Łodzi. Zgodnie z przyjętą Strategią zarządzania marką Łódź na lata , Łódź zamierza promować się poprzez nowoczesną gospodarkę opartą na kreatywności, niezależną kulturę i artystyczną edukację. Miasto uzyskało dofi u/documents/zal_2_matryca_2.pdf europa.eu/rapid/press-release_ip _pl.doc

37 Podażowe nansowanie unijne na projekt pt. Promocja Marki Łódź Centrum Przemysłów Kreatywnych. Miasto jako stolica przemysłów kreatywnych promowana jest pod hasłem Łódź kreuje 65. Twarde czynniki lokalizacji, takie jak podaż wykwalifikowanej i kreatywnej kadry, obecność ośrodków badawczych i szkół wyższych, są ważną składową oferty regionów skierowaną do klasy kreatywnej. Inne często wskazywane czynniki przyciągające kapitał kreatywny to dostępność komunikacyjna oraz dostępność i jakość mieszkań. Znaczenie tych czynników potwierdziły zarówno badania prowadzone przez R.Floridę w miastach amerykańskich jak i w ramach projektu ACRE w miastach europejskich. Czynniki twarde przeważają w wyborze miejsc zamieszkania i pracy przez przedstawicieli sektora kreatywnego w niemieckich metropoliach Monachium i Lipska. Przedsiębiorstwa kreatywne zakładane są w miastach, będących chłonnym rynkiem zbytku jak i będących skupiskiem potencjalnych kooperantów i dostawców. Ważnym czynnikiem lokalizacyjnym, sprzyjającym zakładaniu firm kreatywnych, są także nowe technologie ułatwiające komunikację z klientami. Dotyczy to podmiotów reprezentujących różne branże kreatywne jak i różną wielkość. Obecnie, często wybór miejsca nie jest tak istotny jak wyposażanie biura w dostęp do szerokopasmowego Internetu. Należy podkreślić, że znaczną część sektora kreatywnego stanowią przedsiębiorstwa jednoosobowe, zakładane w miejscu zamieszkania. Dostęp do Internetu umożliwia pracę kreatywnym jednostkom w domu, często także poza dużym miastem. Tabela 4. Uwarunkowania rozwoju sektora kreatywnego w mieście Czynniki o charakterze osobistym (personalne) Związek z miejscem urodzenia Związek z miejscem zamieszkania Związek z miejscem studiowania Bliskość rodziny i/lub przyjaciół Doświadczenia, potrzeby, aspiracje jednostek twórczych Styl życia twórców Czynniki związane z wybranymi cechami miasta Twarde Możliwość zatrudnienia się (wielkość i zróżnicowanie rynku pracy) Podaż wykwalifikowanej kadry Wysokość wynagrodzeń Dostępność komunikacyjna Infrastruktura techniczna Szkoły wyższe, ośrodki szkolenia zawodowego, instytuty B+R Bliskość dostawców, kooperantów Wielkość miasta (wielkość rynku, wielkomiejski charakter) Administracja (dostępność, sprawność i efektywność instytucji) Miękkie Stan środowiska przyrodniczego Dziedzictwo kulturowe Oferta mieszkaniowa Poczucie bezpieczeństwa Otwartość i tolerancyjność mieszkańców i władz lokalnych Zróżnicowanie społeczne (różnorodność społecznoekonomiczna i kulturowa mieszkańców) Wizerunek miejsca Możliwość spędzania czasu wolnego Klimat inwestycyjny Polityka wsparcia sektora kreatywnego 65 Strategia zarządzania marką Łódź na lata

38 Popytowe Moda na pewne produkty Doświadczenia, potrzeby, aspiracje odbiorców produktów kreatywnych Styl życia odbiorców produktów kreatywnych Zamożność społeczności Struktura społecznoekonomiczna ludności Poziom cyfryzacji, wyposażenie gospodarstw domowych Liczba i struktura podmiotów gospodarczych Wielkość miasta (wielkość rynku) Administracja (instytucje jako zamawiający produkty kreatywne) Aktywność kulturalna mieszkańców Ruch turystyczny Możliwość spędzania czasu wolnego Otwartość i tolerancyjność mieszkańców i władz lokalnych Wizerunek miejsca Źródło: Opracowanie własne Drugą ważną grupą uwarunkowań wpływających na rozwój sektora kreatywnego w mieście są czynniki popytowe. Jest to grupa bardzo różnorodna, bowiem odbiorcami produktów kreatywnych mogą być zarówno klienci indywidualni jak i inne podmioty gospodarcze oraz podmioty sektora publicznego. Czynniki takie jak doświadczenia, potrzeby i aspiracje jednostki mają wpływ na wybór miejsca prowadzenia działalności gospodarczej (jednostka kreatywna) jak i na wybór produktu (klient). Badania wykazują bowiem, że często osoby twórcze zakładają firmę, ponieważ chcą realizować swoje marzenia i pasje; często wykonywana praca nie ma związku z wykształceniem przedsiębiorców 66. Także klienci wybierając produkty kreatywne kierują się wcześniejszymi doświadczeniami oraz potrzebami. Wiele produktów kreatywnych to dobra luksusowe, których nabycie wynikać może z ambicji klientów czy też obowiązującej mody. Ważnym czynnikiem rozwoju sektora kreatywnego jest także wielkość miasta, która z jednej strony dostarcza przedsiębiorcom kreatywnych korzyści aglomeracji (korzyści skali, lokalizacji i urbanizacji), z drugiej natomiast zapewnia duży i różnorodny rynek zbytu. Wpływ na decyzje lokalizacyjne oraz funkcjonowanie przedsiębiorstw ma także sprawność działania oraz elastyczność administracji, która z kolei jest ważną grupą odbiorców produktów kreatywnych (zwłaszcza z grupy kultura oraz IT). Jak już zauważono, na rozwój sektora kreatywnego znaczny wpływ mają także czynniki miękkie. Klimat inwestycyjny oraz społeczny może tworzyć korzystne warunki dla funkcjonowania podmiotów kreatywnych jak i decydować o popycie na produkty kreatywne. Także aktywność kulturalna oraz aktywność turystów, zwłaszcza kulturowych, stanowią ważny czynniki popytowy. Alternatywna typologia czynników uwarunkowań po popytowej i podażowej stronie rynku sektora kreatywnego, zastosowana na potrzeby tego opracowania odwołuje się do kryterium obszaru rzeczywistości społeczno-prawno-ekonomicznej i obejmuje następujące zróżnicowane: uwarunkowania popytowe: ekonomiczne, społeczne, technologiczne, prawnoadministracyjne, międzynarodowe; uwarunkowania podażowe: ekonomiczne, społeczne, technologiczne, prawnoadministracyjne, międzynarodowe, środowiskowe. 66 Grochowski M., Dudek-Mańkowska S., Fuhrmann M., Zegar T., 2012, Sektor kreatywny w województwach pomorskim i kujawsko-pomorskim. Raport z badań, Agencja Rozwoju Pomorza, Gdańsk, s.84 38

39 2 Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu 2.1 Analiza czynników popytowych oddziałujących na sektor Czynniki popytowe ekonomiczne 1. Poziom PKB Produkt krajowy brutto per capita w województwie mazowieckim w 2009r. wyniósł zł i był najwyższy w Polsce. Wartość była wyższa o 60% od średniej wartości krajowej. Region mazowiecki jest więc regionem o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego, najsilniejszym potencjale gospodarczym w kraju. Cecha ta potencjalnie może wpływać na relatywnie wysoki popyt na wszelakie dobra i usługi, w tym dobra i usługi kreatywne tak ze strony odbiorców indywidualnych (mieszkańcy) jak i instytucjonalnych (firmy, instytucje publiczne). Równocześnie należy zaznaczyć, że potencjał gospodarczy i tym samym potencjalna zdolność do generowania popytu na dobra i usługi kreatywne jest silnie zróżnicowania w ramach regionu. Najbardziej korzystna sytuacja w tym aspekcie, tak w skali województwa jak i kraju dotyczy Warszawy - wartość PKB Warszawy per capita stanowiła 187% średniej wartości wojewódzkiej i 299% średniej wartości krajowej. Potencjał gospodarczy pozostałych subregionów w województwie jest znacząco niższy, z najmniej korzystną sytuacją w podregionie ostrołęcko-siedleckim. Jednostka terytorialna PKB brutto na 1 mieszk. [zł] woj. mazowieckie ciechanowsko-płocki ostrołęcko-siedlecki radomski m. Warszawa warszawski wschodni warszawski zachodni Wynagrodzenia Dane o wynagrodzeniach pracowników, pośrednio świadczące o zdolności do zakupu dóbr i usług kreatywnych (popyt klientów indywidualnych) również wskazują na wyjątkowo korzystne uwarunkowania w przypadku regionu mazowieckiego. Przeciętne wynagrodzenie brutto w województwie mazowieckim w 2011r. wynosiło 4504,66 zł i było najwyższe w skali kraju (124% średniej krajowej ). Co ważne, ta potencjalna przewaga popytowa województwa mazowieckiego ma charakter względnie stałego i stabilnego trendu utrzymywała się na całej przestrzeni lat Do korzystnych uwarunkowań popytowych należy zaliczyć także systematyczny wzrost poziomu wynagrodzeń obserwowany na Mazowszu w ww. okresie czasu. Jednostka terytorialna Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto woj. mazowieckie 4504,66 ciechanowsko-płocki 3572,04 ostrołęcko-siedlecki 3125,97 radomski 3207,74 m. Warszawa 4936,36 warszawski wschodni 3391,03 warszawski zachodni 3847,37 Dane dotyczące poziomu wynagrodzeń również wskazują na brak jednorodności popytowych uwarunkowań sektora kreatywnego w obrębie województwa. Najbardziej korzystne warunki dotyczą Warszawy (średnie wynagrodzenie 4936,36 zł. w 2011 r.) i subregionu warszawskiego zachodniego. W pozostałych subregionach średnia pensja była niższa od średniej krajowej co wskazuje na znacząco gorsze uwarunkowania popytowe na tych obszarach. 39

40 3. Wydatki gospodarstw domowych Dane dotyczące wydatków gospodarstw domowych, świadczące o realnym popycie ze strony klientów indywidualnych, podobnie jak dane wynagrodzeniowe, wskazują na korzystne uwarunkowania popytowo-ekonomiczne na Mazowszu. Wydatki ogółem na 1 osobę w gospodarstwach domowych w województwie Mazowieckim w 2010r. były o 308,4 zł. wyższe od średniej wartości krajowej i osiągnęły poziom 1299,9 zł. Co ważne, wielkość tych wydatków systematycznie rosła w ostatnim czasie między rokiem 2000 a 2010 był to wzrost o 85%. Szczegółowa analiza struktury wydatków gospodarstw domowych, wskazuje na korzystne warunki dla rozwoju branż kreatywnych na Mazowszu mieszkańcy regionu wydają najwięcej środków pieniężnych na rekreację i kulturę w kraju (123,8 zł, przy średniej wartości krajowej wynoszącej 79,8 zł.) Co istotne, rola konsumpcji dóbr i usług rekreacyjnych i kulturalnych, w modelu konsumpcji gospodarstw domowych na Mazowszu zwiększa się rośnie zarówno wartość wydatków (121% wzrostu w latach ) jak i udział w całym portfelu wydatków ( 8% do 9,5% w tym samym okresie). Należy podkreślić, że wysokość poziomu PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca pozostaje w zależności z poziomem wynagrodzenia mieszkańców, który z kolei wpływa dodatnio na poziom wydatków gospodarstw domowych. Dobra i usługi wyższego rzędu, jakimi są rekreacja i kultura, cechują się wzrostem udziału w strukturze wydatków ogółem wraz ze wzrostem poziomu wydatków ogółem. Zależność ta jest wyraźnie widoczna w przypadku województwa mazowieckiego świadczy to o wzrastającym popycie na rekreację i kulturę (w tym na produkty sektora kreatywnego) wśród konsumentów indywidulanych na Mazowszu. 4. Innowacyjność innych sektorów gospodarki regionalnej Czynnikiem wpływającym korzystnie na wzrost popytu na dobra i usługi sektora kreatywnego jest innowacyjność przedsiębiorstw w gospodarce regionalnej. Tworzenie, wdrażanie, wykorzystywanie i dyfuzja innowacji w przedsiębiorstwach i między przedsiębiorstwami może łączyć się ze zwiększaniem zapotrzebowania na produkty kreatywne i kwalifikacje związane z sektorem kreatywnym. Wzajemny wpływ między perspektywami rozwojowymi sektora kreatywnego a innowacyjnością firm może wyrażać się także w tworzeniu klimatu dla poszukiwania i wprowadzania kreatywnych i nowatorskich produktów, procesów i rozwiązań. Poziom innowacyjności mazowieckich przedsiębiorstw, w oparciu o dane statystyczne prezentuje się korzystnie w skali kraju. W latach przedsiębiorstwa innowacyjne stanowiły na Mazowszu 15,6% ogółu przedsiębiorstw w sektorze usług oraz 17,3% w przypadku podmiotów przemysłowych. Plasowało to region mazowiecki odpowiednio na 1. i 6. miejscu w zestawieniu wojewódzkim. W obu przypadkach były to odsetki wyższe od średniej krajowej. Gospodarka mazowiecka stanowi więc główne ognisko innowacji w sektorze usług. Jest to zjawiskiem korzystnym, gdyż to właśnie z sektorem usług sektor kreatywny jest powiązany szczególnie silnie. Analiza w aspekcie przedmiotowego zróżnicowania wprowadzanych przez firmy i wskazuje, iż głównie dotyczą one innowacji organizacyjnych (18,9% z ogółu firm usługowych) oraz marketingowych (18,1% ogółu firm usługowych) w obu przypadkach 1. miejsce w skali kraju. Wysokie znaczenie innowacji marketingowych można postrzegać jako korzystne uwarunkowanie dla sektora kreatywnego. Innowacje w obszarze marketingu stanowią potencjalne źródło popytu dla takich elementów sektora kreatywnego, jak np.: reklama, wzornictwo opakowań, publikacje, oprogramowanie komputerowe. 40

41 O wysokiej wartości potencjalnego popytu na produkty sektora kreatywnego świadczy wysokość nakładów pieniężnych firm na innowacje. W roku 2010 nakłady te wynosiły 6182 mln zł w firmach przemysłowych i 8318 mln zł w firmach usługowych, co stanowiło odpowiednio 26% i 77% ogólnopolskich nakładów na innowacje. Gospodarka mazowiecka generowała więc przeważającą większość nakładów inwestycyjnych w Polsce w sektorze usług Czynniki popytowe społeczne 5. Liczba ludności Podstawowym wskaźnikiem potencjalnego popytu na produkty sektora kreatywnego jest liczba potencjalnych konsumentów czyli populacja regionu. Do korzystnych uwarunkowań w tym zakresie należy zaliczyć przede wszystkim fakt, iż Warszawa jest największym ludnościowo ośrodkiem metropolitalnym kraju, liczącym prawie 2 mln mieszkańców w 2011 r. Populacja całego regionu liczy ponad 5 mln mieszkańców, co stanowi 14% ludności kraju. W okresie , województwo mazowieckie notowało stały przyrost liczby ludności, który dla całego okresu wyniósł 114 tys., co stanowi 2,2% liczby ludności z 2006r. 6. Gęstość zaludnienia Ludność województwa mazowieckiego jest silnie skoncentrowana wokół Warszawy na obszarach aglomeracji warszawskiej odnotowywane są najwyższe wskaźniki gęstości zaludnienia. W roku 2011 było to 3304,6 os./km 2 w Warszawie, 180,5 os./km 2 w subregionie warszawskim zachodnim oraz 154,1 os./km 2 we wschodnim. Podregionem o najniższej gęstości zaludnienia w 2011r. był ostrołęcko-siedlecki. Jednostka terytorialna Gęstość zaludnienia (os/km 2 ) woj. mazowieckie 148,6 ciechanowsko-płocki 81,1 ostrołęcko-siedlecki 62,7 radomski 108,4 m. Warszawa 3304,6 warszawski wschodni 154,1 warszawski zachodni 180,5 Warszawa, wraz z podregionami ją otaczającymi stanowi znaczącą koncentrację ludności w skali kraju. Stale wzrastająca liczba ludności województwa mazowieckiego, w strukturze wydatków której udział wydatków na rekreację i kulturę notuje wzrost, świadczy o znacząco rosnącym popycie na tego typu dobra i usługi, koncentrującym się na relatywnie niedużym terytorium. Silną koncentrację popytu na niewielkim obszarze należy uznać za uwarunkowanie korzystne także z punktu widzenia dostępności do dóbr i usług dla konsumentów i relatywnie niższych kosztów dystrybucji. 7. Struktura ludności Czynnikiem wpływającym na stronę popytową rynku sektora kreatywnego jest struktura wiekowa populacji. Struktura wieku populacji Mazowsza jest analogiczna w stosunku do struktury ogólnopolskiej. W obydwu przypadkach wyraźnie zaznaczony jest efekt powojennego wyżu kompensacyjnego i jego echa co skutkuje zwiększoną liczbą ludności w wieku oraz lat. Najbardziej liczebną kategorią wiekową w populacji na Mazowszu jest ludność w wieku lata, podczas gdy w populacji ogólnopolskiej jest to kategoria lat. Przewaga kobiet w populacji zaznacza się w województwie mazowieckim już powyżej 30 roku życia, przy 45 roku życia dla Polski. Ponieważ osoby młodsze potencjalnie stanowią bardziej aktywnych konsumentów produktów kreatywnych, struktura wiekowa ludności Mazowsza może być uznana za umiarkowanie korzystne uwarunkowanie sektora kreatywnego. 41

42 8. Zmiana wzorów konsumpcji kultury popyt na kulturę Popyt na dobra i usługi związane z uczestnictwem w kulturze, stanowiące znaczący segment sektora kreatywnego, są kształtowane nie tylko przez czynniki ekonomiczne (dostępność zasobów finansowych w budżetach gospodarstw domowych) ale także przez uwarunkowania społeczno-kulturowe związane ze zwyczajami, modami, stylem życia, zmianami w hierarchii potrzeb i wartości. Dostępne dane wskazują na wzrost ważności, a co za tym idzie popularności, produktów działalności kulturalnej dla Polaków, co stwarza korzystne perspektywy dla rozwoju popytu na wytwory sektora kreatywnego. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat, systematycznie wzrastał w naszym społeczeństwie odsetek ludności, która co najmniej raz w roku uczestniczyła w spektaklu teatralnym (8% w 1992; 18% w 2008) lub seansie kinowym (16% w 1992; 39% w 2008). Odsetek czytających książki, nie prezentuje czytelnego trendu zmiany swoich wartości (57% w 1992; 55% w 2008) i oscyluje w okolicach 57% jako stabilny element uczestnictwa Polaków w kulturze. 67 W porównaniu do innych województw, udział mieszkańców Mazowsza w kulturze należy do najwyższych w kraju zaś popyt generowany przez mazowieckich konsumentów stanowi istotną część ogólnokrajowego popytu na kulturę. Wzrastający w naszym społeczeństwie odsetek osób korzystających z usług kin i teatrów w zestawieniu ze znaczącą koncentracją kin i teatrów w województwie mazowieckim pozwala wnioskować o istotnym i wciąż wzrastającym popycie na tego typu usługi na terenie województwa mazowieckiego Czynniki popytowe technologiczne 9. Użytkowanie technologii komunikacyjnych i mediów Rozpowszechnienie korzystania z mediów i technologii komunikacyjnych może stanowić istotne uwarunkowanie popytowej strony rynku dóbr i usług sektora kreatywnego. Z jednej strony media i technologie komunikacyjne dla wielu wytworów sektora kreatywnego stanowią główny kanał dystrybucji oraz promocji. Dlatego też rozpowszechnienie korzystania z mediów wpływa silnie na dostępność do dóbr i usług kultury i stymuluje popyt na tego typu dobra. Równocześnie wykorzystywanie mediów może generować popyt na działalność kreatywną ze strony klientów instytucjonalnych przy kreowaniu nowych rozwiązań technologicznych i projektowaniu ich wykorzystania oraz przy tworzeniu treści (contentu) do dystrybuowania kanałami medialnymi i technologii komunikacyjnej. W roku 2010, urządzeniem najbardziej rozpowszechnionym 68 wśród gospodarstw domowych, zarówno w Polsce jak i w województwie Mazowieckim, był odbiornik telewizyjny. Dostęp do niego miało zapewnionych 98% gospodarstw domowych w kraju oraz 97% w województwie Mazowieckim. W przypadku dostępności do urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej, Mazowsze wypada nieznacznie poniżej średniej ogólnopolskiej (59% w stosunku do 65%). Dostęp do zestawu kina domowego oraz zestawu Hi-Fi był zapewniony na analogicznym poziomie zarówno w skali wojewódzkiej jak i krajowej. W przypadku zestawu kina domowego, dostępność ta wynosiła 16-17%, zaś w przypadku zestawu Hi-Fi 42-43%. 67 Źródło: Co zmieniło się w stylu życia Polaków w ostatnim dwudziestoleciu? CBOS 2009, s Spośród analizowanych. Analizie poddana została dostępność do: zestawu do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (wieża), odbiornika telewizyjnego, zestawu kina domowego, urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej oraz komputera osobistego z dostępem do internetu. 42

43 Szczególnie korzystne uwarunkowania na terenie Mazowsza występują w przypadku dostępu do Internetu a więc medium o największej dynamice rozwoju. Dostępność do komputerów osobistych z dostępem do Internetu, była istotnie wyższa w województwie mazowieckim w stosunku do skali krajowej i wynosiła odpowiednio 64% i 60%. Podobnie wygląda kwestia urządzeń mobilnych z dostępem do internetu (smartfonów). W ostatnich latach obserwowany jest wzrost popularności tego typu urządzeń. Szacunki wskazują, iż aż 25% użytkowników telefonów komórkowych, czyli ok 10 mln osób, posiada smartfony, z czego głównie posiadaczami tego typu urządzeń są mieszkańcy miast liczących powyżej 275 tys. mieszkańców (40% posiadaczy), można więc przyjąć, iż Warszawa, jako największa aglomeracja w kraju jest znaczącym ośrodkiem rozpowszechnienia urządzeń mobilnych Czynniki popytowe prawno-administracyjne 10. Średnie wydatki JST na kulturę i dziedzictwo kulturowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca Ważnym aktorem, po stronie popytowej rynku sektora kreatywnego, oprócz konsumentów indywidualnych i biznesowych są także organy administracji publicznej i samorządowej. Priorytetyzowanie wydatków na sferę kultury i przeznaczanie na ten obszar większych środków finansowych w strukturze budżetów urzędów, województw, gmin i powiatów może zwiększać popyt na produkty sektora kreatywnego. Zgodnie z przepisami ustaw o samorządach województwa, powiatowym i gminnym, jednostki te są odpowiedzialne za zadania w zakresie kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 70. W 2011r., średnie wydatki JST na kulturę i dziedzictwo kulturowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosiły na Mazowszu: dla województwa 39,9 zł; średnio dla powiatów - 3,8 zł; średnio dla gmin 149,7 zł. W przypadku każdego poziomu samorządowego wydatki te były wyższe od średnich wartości krajowych (odpowiednio: 35,9 zł, 3,2 zł, 136,1 zł). Należy zauważyć fakt znaczącego zróżnicowania analizowanych wydatków w ujęciu subregionalnym. Pięć z sześciu podregionów Mazowsza znalazło się poniżej średniej ogólnowojewódzkiej wydatków na kulturę i dziedzictwo kulturowe na poziomie gminnym. Jedynie w Warszawie wartość ta była przekroczona i to znacząco - z wydatkami na poziomie 269,9 zł. Podregionem o najniższym poziomie powyższych wydatków był podregion radomski 70,9 zł. Jednostka terytorialna Wydatki gmin na kulturę i dziedzictwo kulturowe woj. mazowieckie 149,7 ciechanowsko-płocki 112,5 ostrołęcko-siedlecki 100,8 radomski 70,9 m. Warszawa 269,9 warszawski wschodni 78,8 warszawski zachodni 98,3 Działania administracji rządowej i samorządowej mogą być istotnym uwarunkowanie dla rozwoju sektora kreatywnego. Rola tego czynnika wynika z szerokiego zakresu oddziaływania, nie tylko po stronie popytowej, ale także podażowej. Gdy zadania z zakresu kultury wykonywane są przez podmioty zewnętrzne, wówczas samorządy terytorialne są klientem sektora kreatywnego, a wysokość wydatków JST na kulturę i dziedzictwo kulturowe na 1 mieszkańca jest miarą popytu ze strony samorządów. Równocześnie jednak zadania te mogą być wykonywane przez instytucje własne i podległe Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa 43

44 organom samorządowym wówczas generując podaż na rynku dóbr i usług kreatywnych. W obu przypadkach, uwarunkowania w województwie mazowieckim można uznać za korzystne. Wielkość wydatków samorządowych w regionie jest wyższa dla każdego szczebla samorządowego, co w zestawieniu z liczebnością populacji Mazowsza na tle Polski daje obraz wysoce korzystny. Należy jednak podkreślić znaczące zróżnicowanie województwa mazowieckiego w tej materii, a w szczególności dominującą rolę Warszawy Czynniki popytowe międzynarodowe 11. Turystyka kulturowa Przemiany na współczesnym rynku turystycznym, tak w wymiarze krajowym jak i międzynarodowym charakteryzują się upowszechnianiem wyjazdów typu 3E (ang. entertainment, excitement, education rozrywka, ekscytacja, nauka). Elementy te gwarantują turystom: dobrą zabawę, nowe przeżycia oraz możliwość zdobywania nowej wiedzy. Główną pozycję w ramach turystyki 3E zajmuje turystyka kulturowa odkrywanie dziedzictwa kulturowego, udział w grach miejskich, korzystanie ze szlaków tematycznych, odwiedzanie parków tematycznych, muzeów, udział w warsztatach i podróżach artystycznych. Uprawianie turystyki kulturowej, w dużej mierze łączy się więc z korzystaniem z dóbr i usług wytwarzanych przez sektor kreatywny. Jej rosnąca popularność może być zatem uznana za istotne uwarunkowanie popytowe dla sektora kreatywnego. Według danych Instytutu Turystyki Mazowsze w roku 2011 było najchętniej odwiedzanym przez turystów zagranicznych województwem w Polsce, co jest zjawiskiem względnie trwałym i utrzymującym się w ostatnich latach. 71 Głównym celem przyjazdów turystów zagranicznych jest stolica regionu. W przeprowadzonych na zlecenie Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy w roku 2008 badania ruchu turystycznego liczba obcokrajowców odwiedzających stolicę została oszacowana na poziomie 3,5 mln osób. Średnio turyści zagraniczni przebywali w mieście przez 4,6 dnia. Oznacza to, że punktu widzenia ruchu turystycznego Warszawa nie jest jedynie miastem tranzytowym - w stolicy spędza się dłuższe okresy czasu. Głównym deklarowanym celem wizyt było zwiedzenie miasta. Uwzględnienie przedstawionych charakterystyk międzynarodowego ruchu turystycznego na Mazowszu, a szczególnie w Warszawie, wskazuje iż międzynarodowy ruch turystyczny może stanowić korzystne uwarunkowanie popytowe dla części branż sektora kreatywnego. Zwiedzanie miasta bardzo często łączy się z korzystaniem z usług kultury i konsumpcją dóbr - produktów sektora kreatywnego. W przypadku wyjazdów o profilu kilkudniowym ich konsumpcja ma na ogół charakter intensywny. W połączeniu ze znaczną skalą napływu turystów liczoną w milionach odwiedzających, może to stanowić istotny impuls popytowy dla sektora kreatywnego. 12. Rosnąca globalizacja, możliwość świadczenia usług na całym świecie W realiach zglobalizowanej światowej gospodarki i rozwoju technologii informatycznych i komunikacyjnych postępuje proces internacjonalizacji, rozumianej jako budowanie powiązań sieciowych w skali międzynarodowej. 72 Oznacza to, że popyt na dobra i usługi sektora kreatywnego na Mazowszu może być generowany nie tylko przez klientów regionalnych czy krajowych, ale także przez klientów z Europy czy ogólnoświatowych. To właśnie poprzez wykorzystanie międzynarodowych serwisów internetowych platform poszukiwania zleceniodawców i zleceniobiorców z zakresu działalności kreatywnej (takich jak np.: freelancer.com, vworker.com) możliwe jest pozyskiwanie zleceń i klientów z całego świata przez mazo M. Grochowski, Creative metropoles 44

45 wieckie podmioty sektora kreatywnego. Co więcej, niższe koszty pracy w Polsce niż w innych częściach świata mogą stanowić przewagę konkurencyjną podmiotów mazowieckich i przyczyniać się do jeszcze większego generowania popytu na produkty kreatywne. 2.2 Analiza czynników podażowych oddziałujących na sektor Czynniki podażowe ekonomiczne 13. Środki finansowe z Unii Europejskiej W ramach dostępnych w obrębie województwa mazowieckiego Funduszy UE, działalność związana z sektorem kreatywnym może być współfinansowana m.in. z dwóch Programów Operacyjnych: Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego o Priorytet VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji; Działanie 6.1 Kultura Program operacyjny Infrastruktura i środowisko o Priorytet XI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji; Cele szczegółowe: Ochrona, zachowanie i efektywne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, Poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym oraz zwiększenie dostępu do kultury, Rozwój infrastruktury szkolnictwa artystycznego. Na rzecz wdrażania działań Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego przeznaczonych zostało ponad 1,8 mld euro, z czego na dzień wykorzystano 69,71 % alokacji ponad 1,2 mld euro. W ramach działania 6.1 Kultura, realizowanych jest 55, relatywnie równomiernie rozproszonych w przestrzeni województwa, projektów. Całkowita alokacja środków na powyższe działanie wynosi prawie 73 mld euro. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko jest programem ogólnokrajowym. Za wdrażanie Priorytetu XI odpowiedzialne jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do dnia podpisanych zostało 56 umów o dofinansowanie na łączną kwotę 1,97 mld zł, co stanowi 100% alokacji środków na powyższy priorytet. Wsparcie unijne w latach , z racji wielkości dostępnych środków stanowiło znaczące wzmocnienie dla strony podażowej rynku sektora kreatywnego. Równocześnie zróżnicowanie terytorialnie dystrybucja środków, stwarzała perspektywy dla rozwoju sektora kreatywnego nie tylko w centrum regionu, ale we wszystkich jego obszarach. Jeżeli wsparcie przydzielone w wymienionych programach, w ramach Nowej Perspektywy Finansowej UE na lata zachowa podobną lub zbliżoną charakterystykę (co do wielkości i rozproszenia terytorialnego),będzie to stanowić korzystne uwarunkowanie podażowo-ekonomiczne dla rozwoju sektora kreatywnego na całym obszarze regionu. 14. Wsparcie ekonomiczne i doradcze dla firm z sektora kreatywnego Do elementów wsparcia ekonomicznego dla firm z sektora kreatywnego należy również zaliczyć wszelkiego rodzaju przedsięwzięcia, projekty i inicjatywy, oferujące firmom z sektora kreatywnego wsparcie merytoryczne lub finansowe, bądź dążące do wypracowania narzędzi tego typu wsparcia Realizowane w ostatnim czasie tego typu inicjatywy na Mazowszu, to m.in.: 45

46 Creative Mikser cykl spotkań mających na celu prezentacje działań skierowanych do przedsiębiorców działających w sektorze kreatywnym oraz publikacji o tematyce sektorowej. Organizatorami są Urząd m. st. Warszawa i British Council. Z Pragą dla Pragi cykl 4 warsztatów (wrzesień 2010) mających na celu wypracowanie odpowiedzi na pytania: Co robić, by wspierać rozwój sektora kreatywnego na Pradze? Jak budować dobre relacje pomiędzy przedsiębiorcami kreatywnymi a przedstawicielami dzielnicy i miasta? Jak budować atmosferę otwartości wobec odwiedzających dzielnicę warszawiaków i turystów? Organizatorem był Urząd m. st. Warszawa i British Council. Warsztaty te stanowiły jeden z elementów projektu Creative Metropoles. Creative Metropoles projekt, którego celem jest wypracowanie skutecznych rozwiązań systemowych mogących rozwijać potencjał lokalnych przemysłów kreatywnych. Projekt finansowany jest z unijnego programu pomocowego Interreg IVC. Uczestniczy w nim jedenastu partnerów, w tym Urząd m. st. Warszawa. Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych program skierowany do nowych przedsiębiorców z sektora kreatywnego, mający na celu ułatwienie im wejścia na rynek poprzez szkolenia i doradztwo oraz pomoc finansową. Projekt ten jest finansowany ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Jego organizatorem jest Akademia Leona Koźmińskiego. European Creative Cluster Lab projekt mający na celu kształtowanie umiejętności menedżerskich osób zarządzających klastrami, budowanie sieci współpracy ponadkrajowej, kreowanie powiązań między sektorem kreatywnym a sektorami tradycyjnymi, itp. Projekt realizowany z partnerami z Europy (Stuttgart, Lille, Barcelona, Puglia). Warsaw Startup Weekend Warsaw Startup Weekend jest imprezą cykliczną stanowiącą polską edycję międzynarodowej inicjatywy skierowanej do osób chcących założyć nowe, dynamiczne firmy z zakresu nowych technologii. Inicjatywa, założona w Seattle integruje m.in. programistów, grafików, badaczy, designerów, marketingowców oraz inwestorów tworząc stymulujące środowisko dla rozwoju nowych przedsięwzięć w założeniach mających przynieść szybkie zyski. W ramach spotkania ( w wersji weekendowej lub kilkutygodniowej) odbywają się warsztaty, prezentacje i spotkania, oferowane jest wsparcie mentorskie. Spotkania są tez okazją do budowania formalnych i nieformalnych sieci powiązań pomiędzy różnymi aktorami sektora kreatywnego. Warszawa, stając się miejscem organizacji spotkań wchodzi do grona miast na całym świecie organizujących podobne wydarzenia, z łączną liczbą ponad 600 zorganizowanych spotkań i ponad 5000 utworzonych startupów. Źródło: Kreatywne przestrzenie Na terenie województwa mazowieckiego brak jest konkretnych dzielnic miejskich dedykowanych działalności kreatywnej w sposób porównywalny z najlepszymi europejskimi przykładami. Należy jednak zwrócić uwagę na stosunkowo liczne, powstające oddolnie, przestrzenie skupiające przedstawicieli klasy kreatywnej. Ich przykładami mogą być: Soho Factory Praga Południe w Warszawie Cenrtrum Artystyczne Koneser Praga Północ w Warszawie Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny Praga Północ w Warszawie Stowarzyszenie Pracownia Twórcza Lubelska 30/32 Praga Północ w Warszawie Arteria Przestrzeń Wymiany Działań Praga Południe w Warszawie Art Cluster Coworking Space Praga Północ w Warszawie Alternatywne centrum kultury Jerozolima Śródmieście w Warszawie 46

47 Wśród przestrzeni kreowanych przez jednostki samorządowe wymienić należy: Centrum Kreatywności Targowa 56 Praga Północ w Warszawie, (projekt w trakcie realizacji z inicjatywy m.st. Warszawa) Centrum Przedsiębiorczości - Śródmieście w Warszawie (inicjatywa m.st. Warszawa). Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia Radom (instytucja powstała z inicjatywy Zarządu Województwa Mazowieckiego). Warszawska Praga dzielnicą kreatywną? W ramach projektu Kreatywne metropolie: Wzmacnianie strategii publicznych i narzędzi wsparcia w celu rozwijania ekonomicznego potencjału branż kreatywnych, powstałego w ramach Sieci Miast Bałtyckich BaltMet i w którym uczestniczył Urząd m.st. Warszawy, opracowywany został Plan dla Dzielnicy Kreatywnej: Z Pragą dla Pragi. Plan miał być próbą odpowiedzi na szereg pytań związanych z rozwojem sektora kreatywnego na Pradze. Wybór Pragi do miana stołecznej dzielnicy kreatywnej nie był przypadkowy. Jest to obszar, który charakteryzuje się bardzo silną koncentracją placówek kulturalnych oraz kulturalno-rozrywkowych. Prowadzone są także liczne działania mające na celu kreowanie artystycznego wizerunku dzielnicy. Praga coraz częściej jest także promowana wśród turystów. Na Pradze funkcjonuje kilkadziesiąt obiektów kulturalno-rozrywkowych. Są to przede wszystkim galerie, pracownie artystyczne, kluby, oraz teatry. Znaczna część placówek powstała w ciągu ostatnich kilku lat. Można wskazać obszary o silnej koncentracji obiektów kulturalnych. Najwięcej placówek zlokalizowanych jest wzdłuż ulic: 11 Listopada, Białostockiej, Brzeskiej, Inżynierskiej oraz Ząbkowskiej. Wiele obiektów funkcjonuje w jednym budynku - najwięcej galerii znajduje się na ul. Brzeskiej i ul. Ząbkowskiej, natomiast miejsce koncentracji pracowni artystycznych to kamienica przy ul. Inżynierskiej 3. oraz podwórko przy ul. 11 Listopada 22. Miejsce to jest również obszarem o największej koncentracji klubów. Ważnym miejscem na kulturalnej mapie Pragi jest Centrum Kulturalne Fabryka Trzciny. Obszary o dużej koncentracji placówek kulturalno-rozrywkowych są najczęściej odwiedzane przez turystów. Większość z tych miejsc opisanych jest w publikacji O kreatywnej Pradze przewodnik po niecodziennych miejscach (2010). Wymienione są w nim najważniejsze wydarzenia kulturalne, opisane centra kultury, zabytki i współczesne ciekawe miejsca, restauracje i bary. Wielokulturowość, stara architektura, placówki artystyczne i rozrywkowe decydują o kreatywnym klimacie tego miejsca. Współtworzą one także turystyczną przestrzeń Warszawy. Po Pradze oprowadzają mieszkańców i turystów przewodnicy promujący Alternatywne Zwiedzanie Warszawy. Proponowane trasy to m.in. "Industrialna Praga", Filmowe plenery Pragi" i "Praskie zagłębia artystyczne". Praga jest także postrzegana jako dzielnica artystyczna, mieszkańcy dostrzegają koncentrację placówek kulturalny w okolicy ulic: 11 Listopada, Brzeskiej, Ząbkowskiej oraz Białostockiej. Źródło: Milczarek T., 2009, Rola placówek kulturalno-rozrywkowych w zmianie wizerunku Pragi Północ w świadomości mieszkańców, WGiSR UW (maszynopis pracy licencjackiej); Dudek-Mańkowska S., 2011, Sektor kreatywny w przestrzeni turystycznej Warszawy [w:] Durydiwka M., Duda-Gromada K., Przestrzeń turystyczna. Czynniki, różnorodność, zmiany, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, Crowdfunding Wiele inicjatyw realizowanych przez firmy z sektora kreatywnego boryka się z problemem pozyskania kapitału. Dla takich przedsięwzięć poszukiwanie alternatywnych źródeł finansowania okazuje się często jedyną szansą na rozwój i powodzenie projektu. Odpowiedzią na potrzeby przedsiębiorców z sektora kreatywnego może być finansowanie społecznościowe, tzw. crowdfunding, polegające na przekazywaniu przez pojedynczych użytkowników internetu stosunkowo małych kwot pieniężnych w celu 47

48 wsparcia kreatywnych pomysłów. W związku z rozwojem internetu możliwe jest dotarcie w ten sposób do dużej społeczności, a co za tym idzie pozyskanie środków niezbędnych na realizację projektu. Crowdfunding z powodzeniem wykorzystywany jest od lat na zagranicznych rynkach (głownie USA) np. przy finansowaniu produkcji filmowych, nagrywaniu albumów muzycznych, wydawaniu książek czy gier komputerowych. Pozyskiwanie środków od pojedynczych jednostek odbywa się zazwyczaj za pośrednictwem platform crowdfundingowych. Bardzo często w zamian za wsparcie pieniężne, inwestorzy uzyskują atrakcyjne bonusy (np. unikalne i niedostępne na rynku egzemplarze produktów, możliwość spotkania z finansowanym zespołem muzycznym, bilety na koncerty, itp.). Wspierający projekt doskonale zdają sobie sprawę, iż nie będą w przyszłości uczestniczyć w podziale zysków z przedsięwzięcia, co mimo wszystko nie zniechęca ich do wsparcia projektu. Bardzo często główną przesłanką skłaniającą jednostki do wsparcia inicjatywy jest np. utożsamianie się z celami lub tematyką projektu czy też satysfakcja płynąca z wkładu w rozwój innowacyjności. Crowdfunding stanowi więc szansę na realizację projektów kreatywnych, które na pierwszy rzut oka często wydają się nierentowne. Owa forma finansowania może również stymulować wzrost kreatywności i jakości projektów pojawiających się na rynku, jako że tylko najlepsze pomysły są w stanie pozyskać rzeszę zwolenników, a co za tym idzie inwestorów chętnych w nie zainwestować Czynniki podażowe społeczne 17. Sytuacja na rynku pracy W przeprowadzonym wśród mazowieckich przedsiębiorców z sektora kreatywnego badaniu ankietowym, jedynie 25% respondentów określiło dostępność do odpowiednich pracowników jako złą (z punktu widzenia ich firmy). Badani, w większości przypadków oceniali sytuację na rynku pracy jako średnią lub raczej dobrą. Świadczy to o zaspokajaniu popytu na pracowników z sektora kreatywnego na względnie wysokim poziomie. Wśród najbardziej poszukiwanych pracowników brak jest konkretnej, dominującej profesji. W przypadku negatywnej oceny, najczęściej podkreślano problemy ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Rysunek 5. Jak ocenia Pan/Pani dostępność do odpowiednich pracowników na rynku pracy z punktu widzenia Państwa firmy? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI. 18. Edukacja Podażowe uwarunkowania społeczne to przede wszystkim te związane z dostępem do wykwalifikowanej siły roboczej i odpowiedniego kapitału ludzkiego. Liczba studentów w województwie mazowieckim w roku 2011 wynosiła osób, co stanowiło 18% ogółu studentów w Polsce. Warto podkreślić, że pomimo obserwowanego w ostatnich latach w województwie mazowieckim spadku liczby studentów, grupa kierunków artystycznych notuje systematyczny wzrost ich liczby na poziomie 6-10% rocznie. Na terenie województwa mazowieckiego, w 2011 roku, zlokalizowanych było łącznie 106 szkół wyższych, z czego 77 w Warszawie. Ich udział w ogóle szkół wyższych w kraju (453) stanowił odpowiednio 23% dla woj. Mazowieckiego i 17% dla Warszawy. Warszawa jest przy tym ważnym ośrodkiem szkolnictwa artystycznego 5 z 23 wyższych szkół artystycznych w Polsce ma swoją siedzibę w Warszawie. Większość mazowieckich uczelni wyższych posiada w swojej ofercie edukacyjnej kierunki stu- 48

49 diów, kształcące do wykonywania zawodów w sektorze kreatywnym, takie jak: aktorstwo, dyrygentura, dziennikarstwo i komunikacja społeczna, grafika, instrumentalistyka, kompozycja i teoria muzyki, konserwacja i restauracja dzieł sztuki, malarstwo, organizacja i produkcji filmowej i telewizyjnej, reżyseria, reżyseria dźwięku, rzeźba, scenografia, taniec, wiedza o teatrze, wokalistyka, wiedza o teatrze, filologia polska, architektura i urbanistyka, architektura krajobrazu, architektura wnętrz, informatyka, zarządzanie i marketing Czynniki podażowe technologiczne 19. Nowe technologie W działalności kreatywnej, szczególnie w przypadku działalności typu użytkowego, rozwój technologii istotnie wpływa na możliwości podażowe. Wpływ technologii może dotyczyć poszerzania portfela produktów, narzędzi i metod wytwarzania produktów, dystrybucji produktów, promocji jak również rozwijania możliwości kooperacji z innymi podmiotami. Technologie warunkujące podaż sektora kreatywnego, to m.in.: specjalistyczne urządzenia i oprogramowanie; dystrybucja i promocja online; praca zdalna; social media; Internet Czynniki podażowe prawno-administracyjne 20. Kultura i sektor kreatywny w działaniach władz lokalnych Tematyka sektora kreatywnego w ujęciu dokumentów strategicznych na poziomie lokalnym nie występuje bezpośrednio. Jest to spowodowane relatywnie krótkim okresem funkcjonowania powyższego pojęcia, które nabrało popularności w drugiej połowie ubiegłego dziesięciolecia w okresie w którym uchwalanych była większość poddanych analizie dokumentów. Nie oznacza to jednak, że dokumenty te nie obejmują swym zakresem tematycznym problematyki sektora kreatywnego, który występuje pod innymi hasłami. Wśród strategii rozwoju gmin, szczególny nacisk kładziony był na kulturowy aspekt sektora kreatywnego. Wśród przeanalizowanych dokumentów, we wszystkich znajdował się co najmniej jeden cel strategiczny traktujący o rozwoju kultury, bądź o rozwoju infrastruktury kulturalnej na terenie gminy. Spośród innych celów strategicznych mogących mieć wpływ na rozwój sektora kreatywnego wymienić należy cele dotyczące rozwoju budownictwa mieszkaniowego i estetyzacji architektonicznej miast, informatyzacji gmin oraz akcji promocyjnych gmin w kraju i za granicą. Tabela 5. Cele operacyjne dot. sektora kreatywnego w wybranych dokumentach strategicznych mazowieckich gmin Tytuł dokumentu Strategia rozwoju miasta stołecznego Warszawy do 2020 roku Strategia rozwoju Pruszkowa do roku 2020 Strategia rozwoju miasta Siedlce do roku 2015 Cele operacyjne dotyczące sektora kreatywnego 1.1.Podniesienie poziomu i dostępności usług publicznych, w tym oświaty, kultury, rekreacji i sportu, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej 1.3. Wspieranie rozwoju budownictwa mieszkaniowego oraz modernizacji istniejących budynków 2.2. Wykreowanie nowych atrakcji i przedsięwzięć kulturalnych na światowym poziomie, które byłyby znakiem firmowym miasta III.2. Budowa i modernizacja placówek kulturalnych III.3. Stworzenie społeczeństwa informacyjnego (wdrożenie programu e- pruszków) III.6. Poprawa estetyki architektonicznej miasta A.2. Wzrost roli Siedlec jako subregionalnego ośrodka edukacji i kultury C.13. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego D.18. Rozwój budownictwa mieszkaniowego 49

50 Strategia rozwoju miasta Radomia na lata Strategia rozwoju miasta Ostrołęki do roku 2020 Zaktualizowana Strategia Rozwoju Gminy Miejskiej Legionowo do roku 2015 Strategia zrównoważonego rozwoju miasta Płocka do 2022 roku Strategia rozwoju społecznogospodarczego Miasta Sochaczew na lata Wsparcie rozwoju turystyki, kultury i sportu 1.6. Promocja miasta 2.3. Stworzenie przejrzystych i przyjaznych struktur administracji samorządowej w oparciu o nowoczesne narzędzie informatyczne i komunikacyjne III.1. Animacja lokalnej kultury III.2. Kultywowanie kultury regionu kurpiowskiego III.3. Promocja kultury i folkloru regionu kurpiowskiego 1.6. Promocja miasta Legionowo w kraju i za granicą 2.7. Zwiększenie zainteresowania kulturą i ofertą kulturalną mieszkańców miasta Wysoki stopień korzystania z oferty kulturalnej Miasta oraz poziom czynnego uczestnictwa w kulturze 2.6. Poprawa bazy dla instytucji kultury oraz sportu i rekreacji 3.1.Poprawa ładu przestrzennego Miasta III.1. Rozbudowa infrastruktury społecznej, głównie z zakresu oświaty, kultury i sportu Źródło: Opracowanie własne na podstawie wybranych dokumentów strategicznych Przykładem dokumentu mówiącego wprost o sektorze kreatywnym jest Miasto Kultury i Obywateli. Program rozwoju kultury w Warszawie do roku Zgodnie z przedstawionym tematem dokumentu, szczegółowe cele przedstawione w celu realizacji celu głównego rozwój kultury w jej zróżnicowanych przejawach dotyczą niemal wyłącznie kulturalnego wymiaru sektora kreatywnego: 1. Zwiększanie i pogłębianie uczestnictwa w kulturze oraz pobudzanie aktywności społecznej i kulturalnej mieszkańców miasta. 2. Wspieranie rozwoju twórczości oraz upowszechniania kultury i sztuki, a także rozwoju sektora kreatywnego. 3. Poprawa stanu i dostępności infrastruktury kulturalnej; poprawa jakości przestrzeni publicznej i jej lepsze wykorzystanie na działania kulturalne. 4. Zbudowanie wizerunku Warszawy jako liczącego się w Europie miasta kultury. 5. Zbudowanie współczesnej tożsamości warszawskiej z poszanowaniem tradycji i wielokulturowości. 6. Podniesienie jakości i efektywności zarządzania kulturą Czynniki podażowe międzynarodowe 21. Międzynarodowe festiwale i konkursy oraz targi Województwo mazowieckie, a w szczególności Warszawa, jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń związanych z branżami z sektora kreatywnego o randze tak krajowej jak i międzynarodowej. Do najważniejszych z nich zaliczają się: wśród targów: Warszawskie Targi Książki; Targi Książki Akademickiej i Naukowej; Warsaw Fashion Weekend; REMADAYS - Międzynarodowe Dni Reklamy; GIFT EXPO - Targi Upominków Reklamowych; Targi Technologii i Usług dla Koncertów, Eventów i Kongresów; Regionalia targi produktów regionalnych; Europejskie Targi Muzyczne Co Jest Grane; Targi Wiedzy Graficznej, wśród festiwali i konkursów: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina; Warszawski Międzynarodowy Festiwal Filmowy; Festiwal literacki,,warszawa Pisarzy ; Festiwal Komiksowa Warszawa; Warszawska Jesień Poezji; Festiwal Mozartowski; Festiwal Filmowy Planete Doc Review; Międzynarodowy Festiwal Sztuka Ulicy; Young Creative Entrepreneur Award; Warsaw Gallery Weekend. 50

51 2.2.6 Czynniki podażowe środowiskowe 22. Prawne uwarunkowania środowiska Sektor kreatywny, jako związany przede wszystkim z pracą koncepcyjną, należy do tych sektorów gospodarki, które wykazują relatywnie mały potencjalny stopień oddziaływania na środowisko. Uwarunkowania prawne związane z tzw. decyzjami środowiskowymi mogą wpływać na podaż sektora kreatywnego w zakresie realizacji inwestycji infrastrukturalnych dla usług kultury (np. muzea, teatry, itp.). Jednakże z racji dominacji koncentracji tego typu inwestycji w obszar zurbanizowanych ryzyko występowania problematycznych sytuacji związanych z normami środowiska nie jest wysokie. Jedyną branżą sektora kreatywnego, dla której regulacje prawne związane z decyzjami środowiskowymi, stanowią kluczowe uwarunkowanie strony podażowej jest branża architektoniczna. Charakter produktów wytwarzanych przez tę branże musi być zgodny z legislacją, co generuje konieczność łączenia kwalifikacji czysto kreatywnych z wiedzą prawniczo-administracyjno-środowiskowo, co może wpływać na konieczność nawiązania współpracy i pozyskania wsparcia z innych sektorów. 2.3 Czy Mazowsze stwarza warunki do rozwoju sektora kreatywnego? Na podstawie przeprowadzonej analizy czynników zewnętrznych warunkujących rozwój sektora kreatywnego na Mazowszu zaobserwowano przewagę czynników stymulujących rozwój sektora, zarówno od strony popytowej, jak i podażowej. Zarówno w przypadku czynników popytowych jak i podażowych oddziałujących na sektor kreatywny na Mazowszu, dominującą rolę odgrywa Obszar Metropolitalny Warszawy (OMW). Warszawa, jako stolica Polski odgrywa istotną rolę zarówno w skali regionalnej jak i krajowej. Należy podkreślić wieloaspektowy, zrównoważony rozwój stolicy, który oddziałuje pozytywnie również na sektor kreatywny w całym regionie. Warto zwrócić uwagę, że znaczna część przeanalizowanych czynników jest między sobą powiązana pośrednio lub bezpośrednio. Ukazuje to złożoność analizowanej problematyki i wielowariantowość możliwych scenariuszy rozwojowych. Koncentracja popytu i podaży na produkty i usługi sektora kreatywnego w ramach Warszawskiego Obszaru Metropolitalnego, w przypadku nieodpowiedniego potraktowania może okazać się zagrożeniem dla podregionów Mazowsza położonych poza WOM. Należy jednak patrzeć na to zagadnienie przez pryzmat możliwości korzystania z powyższej koncentracji przez całe województwo i upatrywać w tym olbrzymią szanse rozwojową. Możliwość taką niosą ze sobą wciąż rozwijające się nowe technologie uniezależniające w znaczącej mierze twórców od lokalizacji w przestrzeni. Zależności pomiędzy uwarunkowaniami popytowymi i podażowymi zostały zobrazowane na poniższym schemacie. 51

52 Rysunek 6. Zależność między uwarunkowaniami popytowymi i podażowymi sektora kreatywnego Wzrost przychodów samorządów Wzrost wynagrodzeń Wzrost wydatków samorządów na produkty i usługi w tym na produkty i usługi sektora kreatywnego Wzrost wydatków gospodarstw domowych Wzrost udziału wydatków na produkty i usługi wyższego rzędu Koncentracja popytu na produkty i usługi sektora kreatywnego Wzrost gęstości zaludnienia w OMW Wzrost liczby ludności w OMW Znacząca koncentracja ruchu turystycznego krajowego i międzynarodowego na terenie Warszawy Dostępne środki publiczne i działania samorządowe na rzecz sektora kreatywnego na Mazowszu Koncentracja podaży produktów i usług sektora kreatywnego Szeroka oferta edukacyjna warszawskich szkół wyższych kształcących w przedmiotach sektora kreatywnego Współpraca sektorowa i wspólne przestrzenie kreatywne Krajowe i międzynarodowe imprezy branżowe oraz kulturalne Źródło: Opracowanie własne 52

53 3 Wielkość i struktura sektora kreatywnego w Polsce i na Mazowszu 3.1 Sektor kreatywny w Polsce Zgodnie z założeniami badania, sektor kreatywny tworzy 12 branż, w skład których wchodzą 22 podklasy podmiotów wg rejestru REGON (por. Aneks 1). W Polsce blisko 140 tys. podmiotów gospodarczych prowadzi działalność w sektorze kreatywnym. Rysunek 7. Liczba podmiotów sektora kreatywnego zarejestrowanych w bazie REGON w województwach * * dane dla województwa mazowieckiego pochodzą ze zbiorów Urzędu Statystycznego w Warszawie (VIII-2012) Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI-2012 W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest podmiotów kreatywnych, co stanowi ponad 29% wszystkich podmiotów kreatywnych w kraju. Liczba podmiotów kreatywnych związana jest w dużej mierze z ogólną liczbą przedsiębiorstw. Z wcześniej przeprowadzonych badań wynika, że odsetek podmiotów kreatywnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw jest w miarę stały i wynosi około 7 %. Zdecydowana większość podmiotów kreatywnych należy do jednej z trzech branż: reklama, oprogramowanie komputerowe oraz architektura. Struktura zbiorowości podmiotów kreatywnych obserwowana na poziomie Polski znajduje swe odzwierciedlenie we wszystkich województwach. Rysunek 8. Podmioty kreatywne w Polsce według branż Większy od przeciętnego udział danej branży uwarunkowany jest przede wszystkim historycznie i zależy od siły egzogenicznej ośrod- Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI

54 ków miejskich. Niektóre województwa wykazują pewną specjalizację w jednej, charakterystycznej dla siebie branży. Jest to silnie związane z uwarunkowaniami historycznymi jak również z charakterem samej branży. Części z nich można przypisać funkcje egzogeniczne czyli takie, które są pełnione dla podmiotów zewnętrznych, poza lokalnym rynkiem. Te najczęściej zlokalizowane są w największych miastach, które posiadają rozbudowaną bazę ekonomiczną. Z kolei część branż można przypisać funkcje endogeniczne czyli takie, które są pełnione na potrzeby mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców. Takie branże nie wykazują dużej koncentracji i mają charakter bardziej rozproszony. W kontekście analizowania możliwości powstawania inicjatyw klastrowych, koncentracja jest kluczowym zjawiskiem, ponieważ właśnie w miejscach silnej koncentracji istnieje duże prawdopodobieństwo osiągnięcia nasycenia podmiotami danej branży i zawiązania się klastra na fundamencie oddolnej inicjatywy. Zgodnie z założeniami nie tylko koncentracja ale również współwystępowanie branż może mieć znaczący wpływ na powstanie klastra. Na podstawie przeprowadzonych analiz, w tym korelacji Pearsona nie wskazano różnic w zależnościach lokalizacji podmiotów różnych branż. Oznacza to, że w danych jednostkach administracyjnych nie występują szczególnie często podmioty dwóch lub więcej branż. Na podstawie analizy rozkładu przestrzennego udziałów podmiotów poszczególnych branż w ogólnej liczbie podmiotów sektora kreatywnego w danym województwie zauważono, że stosunkowo większy udział podmiotów rzemiosła artystycznego występuje w województwie pomorskim. Z kolei branża filmowa i wideo jest liczniej reprezentowana w województwie mazowieckim i łódzkim niż w pozostałych regionach. Województwo pomorskie od zawsze specjalizowało się w produkcji wyrobów jubilerskich, szczególnie bursztynu i złota. Gdańsk był i jest ważnym miastem portowym co zapewniało jubilerom dostawy kruszcu jak również pobliskie plaże były obfite w bursztyn. Władze miejskie już od średniowiecza doceniały złotników jako symbol bogactwa miasta. Obecnie we współpracy z samorządem województwa tworzone są programy wspierające sektor kreatywny na Pomorzu, ze szczególnym uwzględnieniem właśnie rękodzieła artystycznego. W województwie łódzkim i mazowieckim z kolei widoczny jest większy niż w pozostałych regionach udział podmiotów branży filmowej i wideo. Związane jest to z lokalizacją szkół filmowych i aktorskich w Łodzi i Warszawie jak również z istnieniem dużych studiów filmowych i zespołów producenckich w tych miastach. Szczegółowy obraz koncentracji pozostałych branż sektora kreatywnego przedstawiono w rozdziale 3.4. Branże sektora kreatywnego na Mazowszu. 54

55 Na potrzeby niniejszej analizy branże sektora kreatywnego podzielono na dwie grupy: działalności twórcze o charakterze kulturalnym i charakterze użytkowym. Liczba podmiotów z branż użytkowych jest średnio trzykrotnie większa od liczby podmiotów z branż o charakterze kulturalnym. Szczegółowy podział obrazujący również wielkość całego sektora pokazuje poniższy rysunek. Rysunek 9. Udział podmiotów z kreatywnych branż użytkowych i kulturalnych w sektorze kreatywnym w województwach Struktura i wilkość branż przedsiębiorstw kreatywnych Działalności twórcze o charakterze użytkowym Działalności twórcze o charakterze kulturalnym Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI-2012 Na poziomie kraju zdecydowaną większość podmiotów kreatywnych stanowią przedsiębiorstwa mikro, zatrudniające do 9 osób. Średnio w województwach stanowiły one około 97% podmiotów kreatywnych. Przedsiębiorstwa największe, zatrudniające powyżej 250 osób stanowiły zaledwie kilka promili. Ze względu na charakter działalności twórczych, podmioty największe zlokalizowane są wyłącznie w największych miastach. 3.2 Otoczenie sektora kreatywnego w Polsce Przedsiębiorstwa sektora kreatywnego działają w powiązaniu z innymi branżami i sektorami gospodarki. Świadczą usługi i produkują dobra dla mieszkańców i innych przedsiębiorstw. Pełnią funkcje dostawców na rynki lokalne i regionalne. Niekiedy, jak w przypadku branży telewizyjnej i radiowej, działają w skali ponadkrajowej. Sektor kreatywny działa w otoczeniu różnych przedsiębiorstw i instytucji, które dostarczają wykwalifikowanych pracowników, pośredniczą w sprzedaży produktów i usług lub są pośrednimi odbiorcami dóbr. Są to wyspecjalizowane instytucje powołane do obsługi sektora kreatywnego jak na przykład kina, domy mediowe czy wyższe szkoły artystyczne oraz takie, dla których jest to działalność poboczna np. domy kultury, antykwariaty. 55

56 W Polsce w II kwartale 2012 roku było zarejestrowanych w rejestrze REGON podmiotów otoczenia biznesu. Na tę liczbę składa się pięć grup przedsiębiorstw skupiających w sumie 19 podklas PKD. Tabela 6. Podmioty otoczenia sektora kreatywnego w Polsce Podmioty otoczenia sektora kreatywnego Ogólna liczba podmiotów Udział w ogóle podmiotów Handel sztuką i antykami % Media % Instytucje kultury % Działalności związane z eksploatacją praw autorskich % Zakres działalności Działalność antykwariatów, domów aukcyjnych, sklepów z antykami oraz pozostałych artykułów używanych. Agencje informacyjne, portale i serwisy internetowe, hosting, pośrednicy w sprzedaży miejsc na cele reklamowe, sprzedawcy czasu antenowego. Kina, biblioteki, muzea, archiwa, obiekty kulturalne, domy kultury i inne obiekty prowadzące pozaszkolną działalność edukacji artystycznej, działalność historycznych miejsc oraz podobnych atrakcji turystycznych Dystrybutorzy filmów, nagrań wideo i programów telewizyjnych, dzierżawcy własności intelektualnej i podobnych produktów, organizacje zrzeszające naukowców i artystów, stowarzyszenia naukowe Szkoły wyższe 603 1% Uczelnie wyższe państwowe i prywatne Suma % Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI-2012 Zdecydowaną większość przedsiębiorstw otoczenia sektora kreatywnego stanowią antykwariaty, domy aukcyjne oraz inne podmioty handlujące przedmiotami o wartości artystycznej (42%). Najwięcej podmiotów tej branży jest zlokalizowanych w województwie wielkopolskim (2100). Drugą grupę podmiotów stanowią pośrednicy sprzedający czas emisyjny i miejsce na cele reklamowe oraz media elektroniczne i domy mediowe (30%). Są to istotne podmioty z punktu widzenia branży reklamowej, telewizyjnej i radiowej oraz filmowej. Największą liczebnością przedsiębiorstw medialnych charakteryzuje się województwo mazowieckie (blisko 4300 podmiotów). Kolejną grupę podmiotów otoczenia sektora kreatywnego stanowią instytucje kultury (21%). W ich skład wchodzą muzea, galerie i kina będące odbiorcami produktów sektora kreatywnego oraz instytucje wspierające edukację artystyczną i ogólną wrażliwość mieszkańców oraz podtrzymującą kulturę niematerialną regionów, co w konsekwencji ma duży wpływ na popyt i podaż na produkty kreatywne. Najwięcej podmiotów tej grupy zlokalizowanych jest w województwie mazowieckim i małopolskim. Związane jest to z pełnieniem funkcji stołecznych przez Warszawę i w przeszłości przez Kraków. Oba wymienione województwa charakteryzują się również największą liczbą szkół wyższych. Są to instytucje wspomagające sektor kreatywny bezpośrednio, dostarczając wykwalifikowaną kadrę (plastyków, projektantów, inżynierów i innych pracowników kreatywnych) oraz pośrednio podnosząc poziom wykształcenia mieszkańców, co przekłada się na ich większe dochody, a w konsekwencji na większy popyt na produkty kreatywne. Szkoły wyższe stanowią tylko 1% podmiotów otoczenia sektora kreatywnego. Do podmiotów otoczenia sektora kreatywnego zaliczono również działalności związane z eksploatacją praw autorskich (6%). Są to przede wszystkim stowarzyszenia i instytucje zrzeszające naukowców i artystów. Podmioty tej grupy najliczniej występują w województwie mazowieckim 755 co stanowi 24% wszystkich podmiotów w kraju. Instytucje te wspomagają i wspierają sektor kreatywny zarządzając prawami autorskimi oraz są płaszczyzną wymiany informacji i doświadczeń. 56

57 Tabela 7. Liczba podmiotów w otoczeniu sektora kreatywnego w województwach województwo handel sztuką i antykami media instytucje kultury działalności związane z eksploatacją praw autorskich szkolnictwo wyższe SUMA Udział w skali kraju dolnośląskie ,0% kujawsko-pomorskie ,7% lubelskie ,4% lubuskie ,1% łódzkie ,4% małopolskie ,2% mazowieckie ,4% opolskie ,1% podkarpackie ,6% podlaskie ,0% pomorskie ,0% śląskie ,8% świętokrzyskie ,4% warmińsko-mazurskie ,2% wielkopolskie ,6% zachodniopomorskie ,3% SUMA % Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI-2012 Podmioty otoczenia sektora kreatywnego najliczniej występują w województwie mazowieckim osiągając ponad 18% udział w skali kraju (9.009 podmiotów). Rozkład przestrzenny w kraju wskazuje na bardzo duży związek występowania podmiotów otoczenia z ogólnym poziomem przedsiębiorczości oraz rangą ośrodków wojewódzkich. W celu weryfikacji koncentracji otoczenia względem samego sektora policzono iloraz lokalizacji wyrażony stosunkiem udziału podmiotów sektora kreatywnego do udziału podmiotów otoczenia. Tylko trzy województwa (mazowieckie, pomorskie i śląskie) zanotowały znaczącą przewagę w liczebności podmiotów sektora kreatywnego nad ich otoczeniem. Rozkład przestrzenny wskazuje, że nadwyżka otoczenia nad sektorem występuje w regionach o stosunkowo niższym poziomie rozwoju. Natomiast regiony lepiej rozwinięte charakteryzują się wyrównanym stosunkiem udziału przedsiębiorstw otoczenia do sektora lub notują zdecydowaną przewagę. W województwie mazowieckim na jeden podmiot otoczenia sektora kreatywnego przypadają cztery podmioty kreatywne, a dla porównania w województwie lubuskim 1,6. 57

58 Rysunek 10. Udział podmiotów otoczenia sektora kreatywnego w województwie w ogóle podmiotów otoczenia sektora w kraju Rysunek 11. Iloraz lokalizacji sektora kreatywnego względem otoczenia sektora Udział podmiotów otoczenia sektora kreatywnego 18,4 (1) 8,0 do 9,6 (4) 4,6 do 7,9 (6) 2 do 4,5 (5) Iloraz lokalizacji sektora kreatywnego wzgledem jego otoczenia 1,1 do 1,43 (3) 0,8 do 1,1 (5) 0,4 do 0,8 (8) Źródło: Baza REGON, Główny Urząd Statystyczny, VI Sektor kreatywny na Mazowszu Województwo mazowieckie, posiadające największą liczbę podmiotów gospodarczych (ogólnie), wyróżnia się najliczniejszą reprezentacją podmiotów sektora kreatywnego na terenie województwa zlokalizowanych jest blisko 41,5 tys. podmiotów prowadzących działalność w branżach sektora kreatywnego. Rysunek 12. Podział Mazowsza na 4 obszary funkcjonalne Na potrzeby analizy dokonano podziału regionu na Obszar Metopolitalny Warszawy (OMW), obejmujący m. st. Warszawę oraz subregiony warszawski zachodni i warszawski wschodni. Podział ten jest z kolei pochodną podziału regionu 4 obszary funkcjonalne: 1) Warszawa, 2) obszar metropolitalny Warszawy <bez Warszawy> 3) ośrodki subregionalne wraz ze strefami podmiejskimi, 4) pozostałe obszary, co przedstawia Rysunek 12. Warszawa obszar metropolitalny Warszawy miasta subregionalne strefy podmiejskie ośrodków subregionalnych pozostałe obszary Źródło: Opracowanie własne 58

59 Rysunek 13. Liczba podmiotów prowadzących działalność kreatywną na Mazowszu Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 15 Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Rysunek 14. Udział działalności kreatywnej w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych w powiecie Udział działalności kreatywnej w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych w powiecie 4,03 do 8,55 (11) 2,65 do 4,03 (9) 1,9 do 2,65 (15) 0,92 do 1,9 (7) Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Zdecydowana większość, bo aż ponad 70% podmiotów zlokalizowana jest Warszawie. Tak wysoka koncentracja podmiotów sektora kreatywnego w stolicy regionu ma duży wpływ na wszelkie działania wspierające klastry oraz na powstawanie samych inicjatyw klastrowych. Obszary pozametropolitalne skupiają ponad 12% podmiotów kreatywnych w regionie. Połowa podmiotów z tej ostatniej kategorii znajduje się w ośrodkach subregionalnych i otaczających je powiatach. Mazowiecki sektor kreatywny jest sektorem zurbanizowanym - występowanie podmiotów kreatywnych jest silnie związane z lokalizacją w miastach. 59

60 Przykładem tego zjawiska są niewielkie lokalne skupiska podmiotów kreatywnych m.in. w Żyrardowie, Mińsku Mazowieckim i Płońsku. Na obszarach wiejskich występuje jedynie 10 % podmiotów kreatywnych w województwie mazowieckim. Tabela 8. Lokalizacja podmiotów kreatywnych na Mazowszu Lokalizacja podmiotów kreatywnych Liczba podmiotów Odsetek Warszawa ,3 % OMW (bez Warszawy) ,5 % Ośrodki subregionalne wraz ze strefami podmiejskimi ,2 % Pozostałe obszary ,0 % Suma % Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Podział podmiotów sektora kreatywnego wg klas wielkości jest analogiczny w stosunku do struktury na poziomie kraju. Ponad 97% podmiotów stanowią podmioty mikro. Wielkość przedsiębiorstwa jest silnie powiązana z lokalizacją. Im podmiot zatrudnia więcej osób, tym mniejsze prawdopodobieństwo lokalizacji na obszarach wiejskich - podmioty kreatywne zatrudniające powyżej 10 osób praktycznie nie występują na obszarach wiejskich. Tabela 9. Wielkość zatrudnienia w podmiotach kreatywnych na Mazowszu Wielkość zatrudnienia Liczba podmiotów Odsetek od 0 do 9 osób ,1 % od 10 do 49 osób 991 2,4 % od 50 do 249 osób 156 0,4 % powyżej 249 osób 42 0,1 % Suma % Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Analogia w stosunku do obserwacji krajowych występuje także w przekroju branżowym. W województwie mazowieckim 68% przedsiębiorstw kreatywnych to firmy z branży reklamowej, oprogramowania komputerowego, działalności wydawniczej i architektury. 26% stanowią podmioty prowadzące działalność twórczą o charakterze kulturalnym. Rysunek 15. Podmioty kreatywne na Mazowszu według branż Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Porównanie branż i wielkości przedsiębiorstw wskazuje, że w niektórych branżach podmioty duże i bardzo duże występują relatywnie częściej niż w pozostałych. Przede wszystkim zjawisko to dotyczy radia i telewizji oraz działalności wydawniczej. Związane jest to z charakterem obu działalności, wyso- 60

61 ką komplikacją produkcji oraz koniecznością zaangażowania różnych specjalistów w procesie wytwórczym. Sytuacja odwrotna bardzo znacząca przewaga najmniejszych podmiotów, dotyczy branż takich jak: literatura i sztuki wizualne, wzornictwo i projektowanie mody oraz fotografia (99% mikro podmiotów). W większości są to jednoosobowe działalności gospodarcze. Rysunek 16. Podmioty kreatywne na Mazowszu wedle branż i wielkości zatrudnienia Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII-2012 Występowanie podmiotów sektora kreatywnego w porównaniu z liczebnością wszystkich przedsiębiorstw najlepiej obrazuje iloraz lokalizacji. Jego wartość w zakresie od 0 do 1 wskazuje, że udział podmiotów kreatywnych jest mniejszy niż udział przedsiębiorstw ogółem w danej jednostce terytorialnej. Iloraz lokalizacji większy od 1 wskazuje na nadreprezentatywność i koncentrację podmiotów kreatywnych większą niż by wynikało z ogólnej liczby przedsiębiorstw. Iloraz bliski jedności wskazuje na stosunkowo równomierne rozmieszczenie podmiotów. Rysunek 17. Iloraz lokalizacji podmiotów sektora kreatywnego na Mazowszu Iloraz lokalizacji podmiotów sektora kreatywnego powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (4) 0,4 do 0,8 (17) 0,01 do 0,4 (20) Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII

62 Literatura i sztuki wizualne Rzemiosło artystyczne Film i video Działalność muzyczna Sztuki sceniczne Fotografia Reklama Architektura Wzornictwo i projektowanie mody Działalność wydawnicza Radio i telewizja Oprogramowanie komputerowe Sektor kreatywny Na mapie prezentującej rozkład przestrzenny ilorazu lokalizacji w powiatach województwa mazowieckiego (Rysunek 15) widoczna jest bardzo duża koncentracja podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie i OMW rozszerzonym równoleżnikowo na wschód i zachód. Wyróżniają się również ośrodki subregionalne (Płock, Ciechanów, Ostrołęka, Siedlce i Radom) oraz powiaty gostyniński i kozienicki jednakże tam koncentracja jest relatywnie niewielka. Iloraz lokalizacji policzono również dla poszczególnych branż w zależności od miejsca prowadzenia działalności twórczej. W Warszawie wszystkie branże wykazują bardzo dużą koncentrację, szczególnie wysoką branża wydawnicza oraz radio i telewizja. W OMW wysoką koncentrację wykazywało rzemiosło artystyczne oraz wzornictwo i projektowanie mody. Na obszarach pozametropolitalnych i poza ośrodkami subregionanlymi stosunkowo większą koncentracją odznacza się fotografia. Jest to branża zaliczana do usług podstawowych, skierowanych do lokalnych klientów. Tabela 10. Iloraz lokalizacji podmiotów sektora kreatywnego na Mazowszu wedle branż i lokalizacji Branże Iloraz lokalizacji Warszawa 1,38 1,19 1,49 1,46 1,23 1,11 1,46 1,15 1,20 1,59 1,67 1,46 1,39 OMW (bez Warszawy) Ośrodki subregionalne wraz ze strefami 0,82 1,17 0,70 0,83 0,79 0,96 0,78 0,93 1,07 0,63 0,42 0,82 0,82 0,43 0,57 0,34 0,44 0,80 0,86 0,44 0,89 0,75 0,27 0,29 0,38 0,51 Pozostałe obszary 0,46 0,51 0,35 0,19 0,70 0,83 0,26 0,72 0,45 0,18 0,20 0,26 0,38 Źródło: Baza REGON, Urząd Statystyczny w Warszawie, VIII Branże sektora kreatywnego na Mazowszu Poniżej przedstawiono szczegółową charakterystykę branż kreatywnych na Mazowszu w układzie: Zakres działalności Charakterystyka lokalizacji w oparciu o mapy przedstawiające liczebność podmiotów prowadzących działalność w branży w gminach oraz iloraz lokalizacji podmiotów z branży w poszczególnych powiatach Mazowsza Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Potencjał branży 62

63 3.4.1 Literatura i sztuki wizualne Zakres działalności Artystyczna i literacka działalność twórcza obejmująca: działalność indywidualnych pisarzy wszystkich dziedzin, włączając fikcję literacką, literaturę popularnonaukową itp., działalność indywidualnych artystów takich jak: rzeźbiarze, malarze, rysownicy, grawerzy, artyści uprawiający kwasoryt itp., działalność niezależnych dziennikarzy, renowację prac artystycznych, takich jak obrazy itp. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży literatura i sztuki wizualne Iloraz lokalizacji podmiotów z branży literatura i sztuki wizualne powyżej 1,1 (3) 0,8 do 1,1 (4) 0,4 do 0,8 (18) 0,01 do 0,4 (14) brak podmiotów (3) powyżej 1,1 (3) 0,8 do 1,1 (4) 0,4 do 0,8 (18) 0,01 do 0,4 (14) brak podmiotów (3) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 1526 podmiotów z branży literatura i sztuki wizualne. Blisko 70% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 17% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. W ramach obszaru metropolitalnego wyraźnie widoczna jest koncentracja branży w jego zachodniej części. Spowodowane jest to charakterem rozwoju tego obszaru i lokalizacją miast ogrodów, które swoją atrakcyjnością przyciągały osoby zamożniejsze oraz artystów. Gminami o stosunkowo większej koncentracji podmiotów tej branży są: Grodzisk Mazowiecki, Milanówek, Brwinów, Konstancin Jeziorna. Dzięki specjalnie zaprojektowanej infrastrukturze i zabudowie (duże parcele, luźna zabudowa jednorodzinna) są to miejsca nadal chętnie poszukiwane na rynku nieruchomości przez elity artystyczne. Wśród obszarów pozametropolitalnych, większą liczbą podmiotów badanej branży wyróżnia się Płock. Analizując iloraz lokalizacji należy stwierdzić, że branża wykazuje stosunkowo niski poziom koncentracji w powiatach (32 z 42, poniżej 0,8). W trzech powiatach nie są zlokalizowane żadne podmioty związane z literaturą i sztukami wizualnymi. Patrząc na rozkład przestrzenny w skali województwa należy stwierdzić, że występowanie branży związane jest z funkcjami miastotwórczymi oraz poziomem kapitału społecznego. 63

64 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży literatura i sztuki wizualne 4,51-5,46 (4) 4,00-4,52 (4) 3,65-3,99 (2) 3,23-3,64 (6) Stosunkowo największy udział podmiotów z branży literatura i sztuki wizualne w sektorze kreatywnym poszczególnych regionów można zaobserwować w województwach: lubelskim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim i opolskim. Bardzo trudno jest wskazać jedną z przyczyn wspólną dla wszystkich z wymienionych regionów. W skali kraju widoczna jest większa koncentracja na wschodzie, co może oznaczać, że obszary słabiej rozwinięte (wyjątek stanowi woj. podlaskie) nie mają silnie rozwiniętych innych branż sektorów kreatywnych. Również regiony południowe odznaczają się wyższym udziałem podmiotów badanej branży, co z kolei jest dowodem na istnienie wysokiej kultury niematerialnej w tych województwach (górale, Ślązacy). Potwierdzeniem powyższej tezy jest niski stosunek udziału branży w województwach zachodnich (wyjątek stanowi zachodniopomorskie), które jako Ziemie odzyskane nie zdążyły wytworzyć silnych podstaw kulturowych. Potencjał branży Rozwój branży literatury i sztuk wizualnych* na Mazowszu wspierany jest przez działalność wielu stowarzyszeń branżowych, organizujących wydarzenia mające na celu promocję polskiej literatury zarówno na poziomie lokalnym, krajowym czy międzynarodowym. Przykładem tego typu działań może być np. organizowana corocznie i charakteryzująca się długoletnią tradycją Warszawska Jesień Poezji. Istotną mocną stroną branży są bardzo niskie bariery wejścia oraz zauważalne często na poziomie lokalnym wsparcie samorządów terytorialnych polegające na wydawaniu książek mieszkańców. Znaczącym problemem może być niski jednostkowy nakład książki, utrudniający dotarcie do dużej ilości czytelników. Rozwój Internetu stwarza natomiast szanse na zaprezentowanie swojej działalności szerszej rzeszy odbiorców oraz powoduje wzrost znaczenia dziennikarstwa obywatelskiego. Możliwości międzynarodowego sukcesu polskiej branży literatury ograniczane są przez barierę językową (język polski nie jest językiem używanym w szerokim zakresie na całym świecie). Jednocześnie spadek poziomu czytelnictwa w Polsce, spowodowany faktem, iż coraz częściej społeczeństwo skłania się do przekazu wizualnego, może przyczynić się do malejącego zainteresowania słowem pisanym, a co za tym idzie ograniczyć potencjał rozwojowy całej branży. *na potrzeby badania z analizy jakościowej wyłączono działalność indywidualnych artystów takich jak: rzeźbiarze, malarze, rysownicy, grawerzy, artyści uprawiający kwasoryt itp. (działalność ta uwzględniona została w analizie branży rzemiosła artystycznego) 64

65 3.4.2 Rzemiosło artystyczne Zakres działalności produkcja monet, produkcja wyrobów jubilerskich i podobnych, produkcja sztucznej biżuterii i wyrobów podobnych, produkcja instrumentów muzycznych. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży rzemiosło artystyczne Iloraz lokalizacji podmiotów z branży rzemiosło artystyczne powyżej 1,1 (6) 0,8 do 1,1 (9) 0,4 do 0,8 (11) 0,01 do 0,4 (12) brak podmiotów (4) powyżej 1,1 (6) 0,8 do 1,1 (9) 0,4 do 0,8 (11) 0,01 do 0,4 (12) brak podmiotów (4) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 1067 podmiotów z branży rzemiosła artystycznego. Blisko 60% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 25% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. W ramach OMW wyraźnie widoczna jest wyższa koncentracja branży w powiatach: wołomińskim, warszawskim zachodnim, pruszkowskim i otwockim (iloraz lokalizacji >1,1). Podmioty gospodarcze zajmujące się rzemiosłem artystycznym zlokalizowane są głównie w miastach, w centralnej części województwa oraz w powiatach północnozachodnich. Rozwój branży związany jest z istnieniem małych zakładów rzemieślniczych produkujących biżuterię, monety i odznaczenia oraz instrumenty muzyczne. W związku z tym podmioty badanej branży będą występować w miastach i bliskiej strefie podmiejskiej pełniącej funkcje endogeniczne. Historycznie gminy podwarszawskie charakteryzowały się bardzo dużym udziałem małych zakładów produkcyjnych wytwarzających różne dobra dla mieszkańców stolicy, szczególnie w czasach gospodarki niedoborów i ograniczeń rynkowych. 16 z 42 powiatów charakteryzuje się ilorazem lokalizacji mniejszym niż 0,4. Są to głównie powiaty peryferyjne. 65

66 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży rzemiosło artystyczne 11,24 (1) 3,70-4,51 (5) 3,10-3,69 (6) 2,43-3,00 (4) Niekwestionowanym liderem w udziale rzemiosła artystycznego w kraju jest województwo pomorskie. Co dziesiąty podmiot sektora kreatywnego specjalizuje się w produkcji przedmiotów artystycznych. W przypadku pomorskiego jest to głównie biżuteria i wyroby ze złota i bursztynu. Spowodowane jest to uwarunkowaniami historycznymi kiedy Gdańsk i inne miasta nadmorskie były ważnymi węzłami w handlu międzynarodowym towarami rzadkimi, do których niewątpliwie należy bursztyn występujący w okolicy. Obecnie produkcja biżuterii jest w regionie jedną z kluczowych działalności MŚP. W pozostałych województwach udział rzemiosła artystycznego jest w miarę wyrównany i poza regionami północnymi i południowymi kształtuje się na stosunkowo niskim poziomie (3,7% 2,4%). Potencjał branży Branża rzemiosła artystycznego* reprezentowana jest w większości przez małe podmioty, co powoduje jej znaczną fragmentalizację. Jest to tendencja zauważalna na poziomie całego kraju. Rzemiosło artystyczne boryka się z wieloma problemami związanymi m.in. z pojawianiem się substytutów pochodzących z Dalekiego Wschodu, a charakteryzujących się niską jakością i ceną. Powoduje to zmniejszenie popytu na dobra wyróżniające się indywidualnością, co skutkuje w konsekwencji kurczącym się rynkiem zbytu. Szansą na zatrzymanie tego zjawiska jest powolna zmiana sposobu myślenia polskiego społeczeństwa, które zaczyna doceniać rozwiązania szyte na miarę. Wyróżnikiem polskiego rzemiosła artystycznego jest używanie w procesie produkcji tradycyjnych, często unikalnych technik i rozwiązań niespotykanych w innych krajach. Branża rzemiosła artystycznego na Mazowszu ma szansę na rozwój bardziej dynamiczny, niż w innych regionach, co spowodowane jest wzmożoną aktywnością istniejących tu organizacji branżowych, w tym Ogólnopolskiego Cechu Rzemieślników Artystów zrzeszającego liczne podmioty z branży i promującego branżę jako całość, zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym. *na potrzeby badania do analizy jakościowej włączona została działalność indywidualnych artystów takich jak: rzeźbiarze, malarze, rysownicy, grawerzy, artyści uprawiający kwasoryt itp., zaliczana wg Polskiej Klasyfikacji Działalności do branży literatury i sztuk wizualnych. 66

67 3.4.3 Film i wideo Zakres działalności produkcja filmów kinowych, nagrań wideo, programów telewizyjnych (seriali telewizyjnych, programów dokumentalnych) i reklam telewizyjnych. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz podmiotów z branży Iloraz lokalizacji filmowej i video podmiotów z branży filmowej i video powyżej 1,1 (2) 0,4 do 0,8 (18) 0,01 do 0,4 (22) powyżej 1,1 (2) 0,4 do 0,8 (18) 0,01 do 0,4 (22) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 3089 podmiotów z branży filmowej i wideo. Ponad 75% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 15% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. W ramach obszaru metropolitalnego wyraźnie widoczna jest koncentracja branży w stolicy i powiecie piaseczyńskim. Spowodowane jest to lokalizacją studiów filmowych i innych firm producenckich w okolicy ulicy Chełmskiej oraz Woronicza (Mokotów). W konsekwencji nowe podmioty chętniej rozpoczynały swoją działalność w niedalekiej odległości od tych skupisk czyli w gminach Piaseczno i Konstancin Jeziorna. Branża wyróżnia się bardzo wysokim poziomem koncentracji przestrzennej, pomimo braku powiatów, w których nie występuje żaden z reprezentantów branży. Stosunkowo duża liczba podmiotów wskazuje na istnienie skumulowanego popytu na usługi filmowe, szczególnie w Warszawie. Na obszarach pozametropolitalnych podmioty branży filmowej i wideo lokalizują się głównie w miastach obsługując rynek lokalny kreowany przez mieszkańców (relacje filmowe ze świąt, ślubów i innych uroczystości). Z kolei w Warszawie popyt generowany jest przez inne przedsiębiorstwa oraz stacje telewizyjne. Mieszkańcy również odgrywają ważną rolę, jednak nie tak istotną jak w obszarach peryferyjnych. Koncentracja w Warszawie spowodowana jest również charakterem samej branży, która wymaga rozbudowanego zaplecza instytucjonalnego, otoczenia biznesu oraz edukacyjnego. W Warszawie zlokalizowanych jest wiele szkół artystycznych w tym: PWST i Mistrzowska Szkoła Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy. 67

68 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży filmowej i wideo 6,25-7,46 (2) 4,70-6,24 (5) 4,00-4,69 (4) 3,09-3,99 (5) Stosunkowo największy udział podmiotów w branży filmowej i wideo występuje w województwach mazowieckim i łódzkim. Podyktowane jest to względami historycznymi. W wymienionych województwach istnieją instytucje (wytwórnie filmowe, zespoły autorskie i producenckie) oraz infrastruktura techniczna przygotowana na potrzeby branży (studia filmowe, hale produkcyjne, laboratoria). Rozwój branż opiera się w dużej mierze na Łódzkiej Szkole Filmowej oraz warszawskich stacjach telewizyjnych. Duża liczba podmiotów świadczy również o istotnym popycie wewnętrznym kreowanym przez mieszkańców. W związku z tym, wielkość branży będzie pochodną gęstości zaludnienia oraz wskaźnika urbanizacji, jak również niskiego rozwoju pozostałych branż sektora kreatywnego lub braku jakiejkolwiek specjalizacji. Potencjał branży Mazowsze (podobnie jak województwo łódzkie) jest obszarem zdecydowanie wyróżniającym się na tle pozostałych regionów Polski pod względem liczby zlokalizowanych na jego terenie podmiotów z branży filmu i wideo. Świadczy to o stosunkowo korzystnych warunkach do rozwoju działalności. Jednym z czynników mających na to wpływ jest bliskość licznych instytucji otoczenia biznesowego branży, w tym stowarzyszeń, instytutów czy izb branżowych. W perspektywie krajowej na uwagę zasługuje dynamiczny rozwój Regionalnych Funduszy Filmowych, od których możliwe jest pozyskiwanie środków na produkcję filmową. Na Mazowszu przykładem inicjatywy, mającej celu wspieranie promocji branży, jest planowane utworzenie na przełomie 2012/2013 roku Komisji Filmowej- Mazovia Warsaw Film Commission. Komisja ta miałaby działać w strukturach Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki, a do jej głównych zadań należałaby m.in. promocja rodzimego rynku audiowizualnego za granicą, czy też aktywizacja polskich producentów filmowych i zwiększenie ich udziału w koprodukcjach międzynarodowych. Tego typu działania zwiększają szansę na umocnienie pozycji branży na arenie międzynarodowej. Na poziomie krajowym istotną barierą rozwojową jest trudność w pozyskanie środków finansowych niezbędnych na sfinansowanie całego etapu produkcji. Bardzo często twórcy zdani są na pomoc sponsorów prywatnych, co negatywnie może wpływać na jakość i niezależność tworzonych dzieł. 68

69 3.4.4 Działalność muzyczna Zakres działalności produkcja oryginalnych dźwiękowych nagrań wzorcowych, na taśmach, płyt CD, wydawanie, promocja i dystrybucja nagrań dźwiękowych przeznaczonych do sprzedaży hurtowej, detalicznej lub bezpośrednio do odbiorców. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży muzycznej Iloraz lokalizacji podmiotów z branży powyżej 1,1 (2) 0,8 muzycznej do 1,1 (3) 0,4 do 0,8 (10) 0,01 do 0,4 (14) brak podmiotów (13) powyżej 1,1 (2) 0,8 do 1,1 (3) 0,4 do 0,8 (10) 0,01 do 0,4 (14) brak podmiotów (13) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 621 podmiotów z branży muzycznej. Blisko 74% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 18% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Działalność ta jest silnie skoncentrowana w obszarze centralnym województwa. Na obszarach pozametropolitalnych występują nieliczne podmioty, skupione w miastach. Analiza ilorazu lokalizacji (IL) wskazuje silną koncentrację (IL > 1,1) w stolicy i powiecie legionowskim. W 13 powiatach nie są zlokalizowane żadne podmioty związane z działalnością muzyczną. W kolejnych 14 (IL) jest mniejszy niż 0,4. Wskazania stosunkowo wysokiego ilorazu lokalizacji w takich powiatach jak lipski, mławski i ciechanowski są wynikiem małej liczebności branży i wysokiej wartości procentowej udziału jednego podmiotu (1,6 ) oraz stosunkowo niskiej przedsiębiorczości ogółem. W wymienionych powiatach, podmiotów branży muzycznej jest odpowiednio: 2, 2 i 4. Charakter branży silnie warunkuje jego lokalizację. Wytwórnie fonograficzne oraz studia nagrań reprezentują funkcje egzogeniczne, czyli pełnione dla zewnętrznych podmiotów. Dlatego też miasta są preferowaną lokalizacją przez przedsiębiorców. 69

70 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Branża muzyczna jest jedną z najrzadziej reprezentowanych w sektorze kreatywnym. Trudno jest więc wskazać regiony o zdecydowanej koncentracji. Rozpiętość udziałów branży w poszczególnych województwach zawiera się w przedziale 1,4% 0,6%. Niemniej województwo mazowieckie i warmińskomazurskie charakteryzują się stosunkowo większym udziałem niż pozostałe regiony. Na Mazowszu zlokalizowanych jest 36% wszystkich podmiotów branży muzycznej. Potencjał branży Udział przedsiębiorstw w branży muzycznej 1,25-1,40 (2) 1,00-1,24 (5) 0,80-0,99 (5) 0,6-0,79 (4) Mazowsze wyróżnia się na tle innych województw dużą liczbą podmiotów prowadzących działalność muzyczną. Prawdopodobną przyczyną tego zjawiska jest bliskość stosunkowo dużego rynku zbytu, lokalizacja największych dystrybutorów w Warszawie oraz wysoki potencjał rozwojowy innych branż sektora kreatywnego, a co za tym idzie większe możliwości współpracy, np. z branżą filmową, telewizją i radiem czy oprogramowaniem komputerowym. Jednocześnie duża liczba wydarzeń kulturalnych odbywających się głównie w stolicy kraju stymuluje zapotrzebowanie na produkty i usługi oferowane przez podmioty z branży. Słabą stroną działalności muzycznej, dotykającą wszystkie podmioty, bez względu na lokalizację, jest stosunkowo duże rozdrobnienie branży, a zagrożeniem jest rosnący udział amatorskich nagrań i ich dystrybucja za pomocą Internetu. 70

71 3.4.5 Sztuki sceniczne Zakres działalności działalność związana z wystawianiem przedstawień artystycznych, w tym wystawianiem przedstawień teatralnych, operowych, baletowych, musicalowych i innych, działalność wspomagająca wystawianie przedstawień artystycznych, tj. o działalność reżyserów, producentów, scenografów, projektantów i wykonawców teatralnych dekoracji scenicznych, maszynistów sceny, specjalistów od oświetlenia sceny, konferansjerów itd., o działalność producentów przedstawień artystycznych, w obiektach lub poza nimi. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Charakterystyka lokalizacji Iloraz lokalizacji podmiotów z branży sztuk scenicznych Iloraz lokalizacji podmiotów z branży sztuk scenicznych powyżej 1,1 (8) 0,8 do 1,1 (11) 0,4 do 0,8 (16) 0,01 do 0,4 (6) brak podmiotów (1) powyżej 1,1 (8) 0,8 do 1,1 (11) 0,4 do 0,8 (16) 0,01 do 0,4 (6) brak podmiotów (1) W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 1791 podmiotów z branży sztuk scenicznych. Blisko 62% z nich mieści się w Warszawie, a kolejne 17% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Branża ta charakteryzuje się względnym rozproszeniem, choć w gminach powiatu przysuskiego nie ma zarejestrowanych żadnych podmiotów prowadzących badaną działalność. Przedsiębiorstwa skupione na obszarze centralnym województwa zajmują większy obszar niż w przypadku innych branż. Charakterystyczne jest również występowanie podmiotów w strefach podmiejskich ośrodków subregionalnych (powiaty otaczające miasto). Na obszarze województwa uwidacznia się oś o przebiegu horyzontalnym skupiająca powiaty o wysokim ilorazie lokalizacji. Ciekawie koresponduje to z obszarami peryferyjnymi na północy i południu województwa gdzie iloraz lokalizacji jest bardzo niski. Dotyczy to szczególnie obszarów otaczających Radom. Działalność podmiotów branży sztuk scenicznych można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy to stacjonarne zespoły artystyczne świadczące usługi na miejscu w specjalnie przygotowanych obiektach (sce- 71

72 ny, aule, teatry, areny). Druga grupa to zespoły niestacjonarne, świadczące usługi w terenie, najczęściej wystawiając przedstawienia w placówkach oświatowych. Ze względu na ich małą wielkość obszar świadczenia usług ogranicza się do terenu województwa. Pomimo trudności, w określeniu przeważającego charakteru całej branży, można stwierdzić, że pełni ona funkcje endogenicznych. Oznacza to, że świadczy usług na rzecz regionalnego rynku. Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Największy udział podmiotów branży sztuk scenicznych w kraju występuje w województwie kujawskopomorskim i opolskim. Różnica między regionem o największym i najmniejszym udziale podmiotów branży sztuk scenicznych w sektorze kreatywnym w poszczególnych województwach wynosi 3,5 punktu procentowego. Oznacza to, że rozkład przestrzenny branży jest dość wyrównany. Bardzo trudno jest wskazać uwarunkowania i przyczyny takiego rozkładu w skali kraju. Potencjał branży Udział przedsiębiorstw w branży sztuk scenicznych 7,30-7,71 (2) 6,25-7,29 (4) 5,40-6,24 (3) 4,2-5,39 (7) Mazowsze charakteryzuje się wysokim stopniem koncentracji podmiotów z branży sztuk scenicznych. Obserwowanym ostatnimi czasy trendem jest pojawianie się alternatywnych scen teatralnych oraz realizowanie przez wiele podmiotów coraz większej ilości niszowych projektów, często skierowanych do konkretnej grupy odbiorców. Występujące wysokie bariery wejścia na rynek ograniczają jednak intensywny rozwój branży. W ośrodkach subregionalnych (np. Radom, Płock, Siedlce) wzrasta potrzeba podnoszenia jakości oferty kulturalnej. Istotną rolę odgrywają w tym przypadku instytucje kultury wspierające lokalny rozwój branży. Szansą na rozwój branży w ośrodkach subregionalnych jest rewitalizacja przestrzeni miejskich, stwarzająca możliwość wystawiania sztuk scenicznych. Szansą na promocję polskiej branży sztuk scenicznych na arenie międzynarodowej są liczne festiwale teatralne odbywające się zarówno na terenach Mazowsza, jak i w innych częściach kraju. 72

73 3.4.6 Fotografia Zakres działalności usługi fotograficzne, obróbka materiałów fotograficznych, działalność fotoreporterów, mikrofilmowanie dokumentów. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży fotograficznej Iloraz lokalizacji podmiotów z branży fotograficznej powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (22) 0,4 do 0,8 (13) 0,01 do 0,4 (2) powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (22) 0,4 do 0,8 (13) 0,01 do 0,4 (2) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim jest 2439 podmiotów z branży fotograficznej. Blisko 56% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 21% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Jest to branża o najniższym udziale stolicy i OMW spośród wszystkich branż sektora kreatywnego. Tym samym obszary pozametropolitalne charakteryzują się stosunkowo największym udziałem tej branży. Oznacza to, że działalność fotograficzna jest rozproszona przestrzennie, a mieszkańcy Mazowsza mają do niej ułatwiony dostęp. Usługi fotograficzne realizowane są głównie dla mieszkańców w małych zakładach robiących zdjęcia pamiątkowe, legitymacyjne oraz okazjonalne. Pomimo powszechnej dostępności sprzętu fotograficznego i wielu ułatwieniom w wykonaniu i obróbce zdjęć, usługi fotograficzne nadal są poszukiwane. Usługodawcy dostosowali swoją działalność do zmienionego zakresu popytu obejmującego drukowanie zdjęć z nośników elektronicznych. Analiza ilorazu lokalizacji wskazała stosunkowo dużą koncentrację podmiotów branży fotograficznej względem ogólnej liczby podmiotów. We wszystkich powiatach występują gminy, w których prowadzona jest działalność fotograficzna. Branżę tę należy zaliczyć do usług endogenicznych, świadczonych dla klientów z najbliższego otoczenia. 73

74 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Największy udział podmiotów branży fotograficznej występuje w województwach lubelskim i świętokrzyskim. Generalnie wschodnia część Polski odznacza się większymi udziałami działalności fotograficznej w ogólnej liczbie podmiotów sektora kreatywnego. Może to świadczyć o zależności między poziomem rozwoju gospodarczego a popytem na tego rodzaju usługi. Zakres udziału branży w poszczególnych województwach jest stosunkowo duży i wynosi ponad 6 punktów procentowych. Średni udział województw wynosi około 8,5 procenta. Potencjał branży Udział przedsiębiorstw w branży fotograficznej 11,5-11,7 (2) 9,0-11,49 (4) 8,0-8,9 (4) 5,68-7,9 (6) Branża fotograficzna w Polsce charakteryzuje się znacznym rozproszeniem związanym z dominacją podmiotów jednoosobowych. W większości przypadków bariery wejścia na rynek są stosunkowo niewielkie, co skutkuje intensywną konkurencją wewnątrz branży. Sytuację branży na Mazowszu umacnia duży rynek zbytu związany z występowaniem w tym rejonie siedzib największych polskich firm z innych branż sektora kreatywnego (np. designu, reklamy, itp.). Czynnik ten stymuluje w znacznym stopniu działalność związaną z fotografią komercyjną. Na Mazowszu swoje oddziały ma również wiele organizacji wspierających fotografię, co może pozytywnie wpłynąć na rozwój branży w tym regionie. Warto podkreślić zmiany zachodzące na rynku łatwość w dostępie do narzędzi stosowanych przez profesjonalistów (np. pojawienie się na masową skalę aparatów cyfrowych) spowodowała, iż podział na zawodowców i amatorów w fotografii obecnie mocno się zatarł. Z punktu widzenia profesjonalistów odbija się to negatywnie na ich działalności m.in. poprzez presję cenową ze strony amatorów. W wymiarze międzynarodowym szansę na promocję polskiej fotografii na rynkach zagranicznych mogą stanowić coraz częściej organizowane na terenie całego kraju różnorodne wystawy fotograficzne oraz sukcesy polskich fotografów w międzynarodowych konkursach. 74

75 3.4.7 Reklama Zakres działalności Działalność agencji reklamowych, obejmująca: kompleksowe projektowanie i realizowanie kampanii, prowadzenie kampanii reklamowych i pozostałe usługi reklamowe mające na celu przyciągnięcie lub zatrzymanie klientów: Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży reklamowej Iloraz lokalizacji podmiotów z branży reklamowej powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (3) 0,4 do 0,8 (10) 0,01 do 0,4 (28) powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (3) 0,4 do 0,8 (10) 0,01 do 0,4 (28) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest podmiotów z branży reklamowej. Blisko 74% z nich mieści się w Warszawie, a kolejne 17% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Jest to najliczniej reprezentowana branża sektora kreatywnego na Mazowszu. Jej podmioty zlokalizowane są w 200 gminach województwa. Oznacza to stosunkowo duże rozproszenie umożliwiające łatwy dostęp do usługodawców. Niemniej w zakresie skali podmioty te są głównie zlokalizowane w OMW oraz miastach subregionalnych. Rozkład przestrzenny ilorazu lokalizacji wskazuje, że branża ta preferuje na swoje siedziby miasta i ich strefy podmiejskie. Potwierdza to sam charakter branży, która jest przede wszystkim nastawiona na klientów biznesowych. Tym samym działalność reklamowa jest funkcją egzogeniczną wzmacniającą bazę ekonomiczną miejscowości, w których jest zlokalizowana. Branża występuje we wszystkich powiatach, a jej nasycenie jest silnie związane z liczbą przedsiębiorstw ogółem. 75

76 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży reklamowej 24,10-26,68 (3) 22,03-24,09 (6) 20,23-22,02 (4) 19,03-20,22 (3) Potencjał branży Największy udział branży reklamowej w ogólnej liczbie przedsiębiorstw kreatywnych w poszczególnych regionach występuje w województwach: mazowieckim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. Większym udziałem charakteryzuje się południowa i zachodnia część kraju. Średni udział branży wynosi około 23%. Podobnie jak na Mazowszu, występowanie branży reklamowej jest silnie związane z przedsiębiorczością mieszkańców i kulturą biznesową organizacji. Oznacza to, że branża chętniej rozwija się na obszarach, gdzie przedsiębiorstwa częściej korzystają z wyspecjalizowanych usług zewnętrznych ekspertów, czyli wykazują większą skłonność do outsourcingu. Zdecydowana większość przedstawicielstw międzynarodowych agencji reklamowych zlokalizowana jest w Warszawie. Świadczyć to może o dużym rynku zbytu, a co za tym idzie bardzo wysokim potencjałem rozwojowym branży reklamy na Mazowszu. Niskie bariery wejścia związane z popularyzacją nowoczesnych narzędzi multimedialnych oraz silna konkurencja w branży, przejawiająca się pojawianiem się na rynku coraz większej liczby podmiotów, to jedne z czynników stymulujących intensywny rozwój branży w regionie. Charakterystycznym trendem na poziomie krajowym jest zmiana struktury działania podmiotów tradycyjne narzędzia promocji zastępowane są przez rozwiązania mobilne. Wzrasta również stopień multidyscyplinarności powstających firm. Jedną z najmocniejszych stron polskiej reklamy jest potencjał ludzki, o którym świadczą liczne zagraniczne sukcesy młodych polskich talentów. Powoduje to umacnianie się naszego rynku na arenie międzynarodowej. Dodatkowo, rozwój branży na Mazowszu wspierany jest przez działające w województwie klastry, np. Creative Communication Cluster, Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy ''Kolorowa Kotlina'' oraz nowe inicjatywy klastrowe, np. Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR. 76

77 3.4.8 Architektura Zakres działalności opracowywanie projektów architektonicznych oraz doradztwo w zakresie architektury związane z: o projektowaniem budowlanym, o projektowaniem urbanistycznym i architektonicznym kształtowaniem krajobrazu. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Charakterystyka lokalizacji Iloraz lokalizacji podmiotów z branży architektura Iloraz lokalizacji podmiotów z branży architektura powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (18) 0,4 do 0,8 (17) 0,01 do 0,4 (2) powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (18) 0,4 do 0,8 (17) 0,01 do 0,4 (2) W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 4227 podmiotów z branży architektonicznej. Blisko 58% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 20% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Branża przypomina rozkładem i charakterem działalność fotograficzną. Cechą, która je różni, jest większa skłonność architektów do lokowania się w miastach powiatowych. Wynika to z dwóch przesłanek. Pierwsza to lokalizacja w miastach powiatowych instytucji nadzoru budowlanego oraz innych firm z otoczenia sektora budowlanego (składy budowlane, przedsiębiorstwa techniczne i infrastrukturalne). Kolejny powód to intensywność wzrostu ruchu budowlanego w otoczeniu miast. Bez względu na wielkość miasta, jego mieszkańcy chętniej wyprowadzają się na obrzeża miast. Im większe miasto, tym większa intensywność i zasięg strefy rozprzestrzeniania zabudowy. Opracowywanie projektów architektonicznych oraz doradztwo w zakresie architektury w zdecydowanej to większości przypadków usługi dla mieszkańców. Dlatego też lokalizacja branży jest rozproszona. We wszystkich powiatach występują gminy, w których prowadzona jest badana działalność. Większość powiatów (23 z 42) odznacza się ilorazem lokalizacji większym niż 0,8 co wskazuje na równomierność rozkładu względem udziału podmiotów gospodarczych w poszczególnych powiatach. Na podstawie analizy ilorazu lokalizacji oraz porównania międzyregionalnego można przypuszczać, że istnieje pewien określony próg, do którego branża architektura będzie się rozwijać. Próg ten określony jest gęstością zaludnienia i tempem wzrostu obszarów zurbanizowanych. 77

78 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe W Polsce widoczny jest w miarę równomierny rozkład przestrzenny udziałów badanej branży w sektorze kreatywnym poszczególnych województw. Regionem wyróżniającym się jest województwo mazowieckie, które zanotowało najniższy, bo tylko 10 procentowy udział. Jest to pochodną faktu, że branża ta, pomimo czwartego miejsca pod względem liczebności na Mazowszu, ma większe znaczenie w pozostałych województwach. Nie jest to jednak dowód na wysoką rangę działalności architektonicznej w kraju, tylko na słabość pozostałych branż kreatywnych. Potencjał branży Udział przedsiębiorstw w branży architektura 20,8-23,1 (3) 17,2-20,7 (7) 14,7-17,1 (5) 10,4 (1) Mazowsze stanowi stosunkowo korzystny obszar do rozwoju działalności architektonicznej. Wpływ na to ma wiele czynników, pośród których można wyróżnić m.in. duży rynek zbytu (wiele nowo powstających inwestycji), bliskość instytucji otoczenia biznesowego czy też łatwy dostęp do wysoce wykwalifikowanych pracowników (np. absolwenci Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, uznawanego od lat za najlepszy kierunek architektoniczny w kraju). Jednocześnie dużą szansę rozwojową branży na Mazowszu stwarza powołanie Platformy Innowacji w Architekturze SMART GRIDS (inicjatywa klastrowa) zrzeszająca instytucje otoczenia biznesu, jednostki naukowo-badawcze oraz przedsiębiorców z branży architektonicznej. Głównym celem działalności klastra jest wsparcie rozwoju branży zarówno na poziomie lokalnym jak i międzynarodowym oraz poprawa konkurencyjności działań projektowych polskich firm, np. poprzez wprowadzanie na rynek innowacyjnych produktów i usług, szkolenia, udostępnianie narzędzi projektowych czy też zaplecza badawczo-rozwojowego niezbędnego do realizacji nietypowych projektów. Potencjalnym ograniczeniem rozwoju branży zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym może być spowolnienie gospodarcze, a co za tym idzie mniejsza liczba nowych inwestycji oraz presja cenowa ze strony klienta, mogąca skutkować obniżeniem jakości oferowanych usług. 78

79 3.4.9 Wzornictwo i projektowanie mody Zakres działalności działalność w zakresie specjalistycznego projektowania, w tym: projektowanie wzornictwa tkanin, odzieży, obuwia, biżuterii, mebli i pozostałego wystroju i dekoracji wnętrz oraz pozostałe wzornictwo wyrobów użytku osobistego i gospodarstwa domowego, projektowanie przemysłowe, działalność projektantów graficznych, działalność dekoratorów wnętrz. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży wzorniczej i projektowania mody Iloraz lokalizacji podmiotów z branży wzorniczej i projektowania mody powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (8) 0,4 do 0,8 (16) 0,01 do 0,4 (12) brak podmiotów (1) powyżej 1,1 (5) 0,8 do 1,1 (8) 0,4 do 0,8 (16) 0,01 do 0,4 (12) brak podmiotów (1) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim jest 2153 podmiotów z branży wzorniczej i projektowania mody. Blisko 61% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 23% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Branża jest skoncentrowana w OMW oraz w miastach subregionanych i ich strefach podmiejskich. Na pozostałych obszarach zlokalizowanych jest nieco ponad 7% podmiotów. W ramach obszaru metropolitalnego widoczna jest oś południkowa, ciągnąca się od powiatu legionowskiego do piaseczyńskiego. Tak jak w przypadku przedsiębiorstw z branży rzemiosła artystycznego, lokalizację warunkują cechy kulturowe lokalnej społeczności. Oba powiaty są tradycyjnymi obszarami małej lokalnej przedsiębiorczości, która swoją działalność rozpoczęła jeszcze w latach 80- tych ubiegłego wieku. W dużej części była to mała działalność krawiecka, kuśnierska oraz mechaniczna. Małe zakłady produkcyjne prowadziły pełen zakres działalności, od pomysłu, przez projekt do produkcji i sprzedaży. Branża wzornicza i projektowa ma stosunkowo niski iloraz lokalizacji. 29 z 42 powiatów odznaczało się wartością ilorazu mniejszą niż 0,8. W jednym powiecie (lipskim) nie ma ani jednego podmiotu analizowanej branży. Niski iloraz lokalizacji oznacza brak koncentracji podmiotów branży kreatywnej w badanych powiatach. 79

80 Udział przedsiębiorstw w branży wzornictwo i projektowanie mody 6,78-7,68 (3) 6,1-6,77 (4) 5,61-6,0 (6) 4,76-5,60 (3) Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Branża obejmuje szeroki wachlarz działalności, od projektowania ubrań do projektowania maszyn i aranżacji wnętrz. W związku z tym jej występowanie jest zależne od kilku, niepowiązanych bezpośrednio ze sobą czynników. Działalność projektowa ma charakter wspomagający inne przedsiębiorstwa branży odzieżowej, maszynowej oraz architektury. Firmy projektowe są również pośrednio uzależnione od dostępności uczelni wyższych o profilu artystycznym i technicznym. Rozpiętość udziału branż jest niewielka i wynosi niespełna 3 punkty procentowe. Średnia wartość udziału wynosi około 6%. Największy udział branży projektowej występuje w województwie pomorskim (projektowanie statków i oprzyrządowania), łódzkim (wysoko rozwinięty przemysł odzieżowy) oraz lubelskim (liczne uczelnie wyższe oraz stosunkowo wyrównany udział innych branż sektora kreatywnego). Potencjał branży Na Mazowszu dominują małe podmioty działające na rynku wzornictwa i projektowania mody. Większe studia projektowe znajdują się w innych częściach kraju. Nie stanowi to jednak bariery rozwojowej dla branży w regionie. W ostatnich latach znacząco wzrosła liczba nowych firm na rynku. Wysoki stopień konkurencji wewnątrz branży napędza jej rozwój, stwarza nowe możliwości, np. poprzez przyciągnięcie zagranicznego kapitału. Jednym z czynników zwiększających popyt na produkty oferowane przez projektantów jest potrzeba wyróżnienia się, posiadania czegoś nietypowego, oryginalnego. Wyższy średni poziom zarobków, w porównaniu do innych województw powoduje, iż konsumenci skłonni są wydać więcej na dobra wyższego rzędu oraz dobra luksusowe, co pozytywnie wpływa na sytuację branży na Mazowszu. Problemem dotykającym branżę jest natomiast niski poziom przygotowania biznesowego projektantów oraz coraz powszechniej dostępne produkty z Dalekiego Wschodu charakteryzujące się niską jakością, a co za tym idzie konkurencyjną ceną. W związku z rosnącym zapotrzebowaniem na produkty oferowane przez branżę, niezbędna będzie w niedalekiej przyszłości profesjonalizacja działalności firm bądź wsparcie ich przez wyspecjalizowane jednostki biznesowe. Nowe szanse rozwojowe stwarza również wyjście designu poza sferę produktu i otwarcie się na projektowanie usług i procesów. Dodatkowo, coraz więcej firm z sektora przemysłowego dostrzega potrzebę współpracy z projektantem, będąc świadomym korzyści z niej płynących. Potencjał branży wzornictwa i projektowania mody został także doceniony przez Ministerstwo Gospodarki poprzez wsparcie przedsiębiorców w promocji ich działalności eksportowej na wybranych rynkach zagranicznych, w ramach Branżowego Programu Promocji Branży Odzieży, Dodatków I Galanterii Skórzanej. 80

81 Działalność wydawnicza Zakres działalności wydawanie książek, wydawanie gazet, wydawanie czasopism i pozostałych periodyków, pozostała działalność wydawnicza. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży wydawniczej Iloraz lokalizacji podmiotów z branży wydawniczej powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (1) 0,4 do 0,8 (9) 0,01 do 0,4 (29) brak podmiotów (2) powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (1) 0,4 do 0,8 (9) 0,01 do 0,4 (29) brak podmiotów (2) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 4591 podmiotów z branży wydawniczej. Blisko 80% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 13% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Jest to najbardziej skoncentrowana branża w województwie. Na obszarach pozametropolitalnych zlokalizowanych jest zaledwie nieco ponad 6% podmiotów (w tym 3% w ośrodkach subregionalnych). Koncentracja w Warszawie związana jest z lokalizacją bardzo dużego kapitału intelektualnego oraz mediów krajowych i zagranicznych. Warszawa jako ośrodek władzy, nauki i rozrywki jest ważnym źródłem informacji politycznej, profesjonalnej i popularnej. Iloraz lokalizacji powyżej 0,8 zanotowały jedynie dwa powiaty: Warszawa i warszawski zachodni, w którym licznie występowały drukarnie i powielarnie uzupełniające swoją działalność o skład i grafikę. 81

82 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Największy udział podmiotów branży wydawniczej zanotowano w województwie mazowieckim. Pozostałe województwa posiadają w miarę wyrównany udział wahający się w przedziale (8,5 4,9%). Powód dominacji Warszawy jest związany z czynnikami wymienionymi powyżej. W innych regionach mamy do czynienia głównie z wydawnictwami naukowymi związanymi z funkcjonowaniem silnych ośrodków uniwersyteckich (małopolskie, wielkopolskie, lubelskie i kujawsko pomorskie). Potencjał branży Udział przedsiębiorstw w branży wydawniczej 10,93 (1) 6,80-8,50 (5) 5,75-6,79 (8) 4,95-5,74 (2) Mazowsze charakteryzuje się wysokim stopniem koncentracji największych podmiotów z branży wydawniczej, co świadczyć może o relatywnie korzystnych, w porównaniu do innych regionów kraju, warunkach do rozwoju działalności. Jednocześnie poziom zarobków na Mazowszu, będący najwyższym w Polsce, stymuluje powstawanie niszowych i relatywnie drogich czasopism. Tendencją charakterystyczną dla całej branży, bez względu na lokalizację, jest natomiast rosnące ryzyko substytucji wewnątrz branży związane z możliwościami stwarzanymi przez nowe media. Tradycyjne wydania papierowe coraz częściej zastępowane są ich elektronicznymi odpowiednikami, jednak tendencja ta w mniejszym stopniu obserwowana jest na poziomie lokalnym. Prowadzi to do zmiany kierunku działalności większości podmiotów na rynku, spowodowanej koniecznością dostosowania się do nowoczesnego czytelnika. Obserwowany od pewnego czasu spadek czytelnictwa w całej Polsce jest kolejnym czynnikiem negatywnie wpływającym na rozwój branży wydawniczej. 82

83 Radio i telewizja Zakres działalności nadawanie programów radiofonicznych, nadawanie programów telewizyjnych ogólnodostępnych i abonamentowych. Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży radiowej i telewizyjnej Iloraz lokalizacji podmiotów z branży radiowej i telewizyjnej powyżej 1,1 (2) 0,8 do 1,1 (6) 0,4 do 0,8 (4) 0,01 do 0,4 (6) brak podmiotów (24) powyżej 1,1 (2) 0,8 do 1,1 (6) 0,4 do 0,8 (4) 0,01 do 0,4 (6) brak podmiotów (24) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 280 podmiotów z branży radiowej i telewizyjnej. Ponad 84% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 9% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Jest to najmniej liczna branża, o największym udziale Warszawy. W skali kraju, w stolicy zlokalizowanych jest 28% wszystkich podmiotów prowadzących ten rodzaj działalności. W 24 powiatach nie ma ani jednego podmiotu badanej branży. Największy iloraz lokalizacji występuje w Warszawie 1,7 i jest to największa wartość wśród wszystkich branż sektora kreatywnego. Wysoki udział powiatu zwoleńskiego (1 podmiot) jest konsekwencją bardzo niskiego udziału wszystkich przedsiębiorstw oraz wysokiej wagi jednego podmiotu prowadzącego działalność radiową i telewizyjną (0,36). Tak duża przewaga Warszawy związana jest lokalizacją ogólnokrajowych stacji radiowych i telewizyjnych oraz istniejącej infrastruktury nadawczej, która początkowo była wykorzystywana jedynie przez państwowych nadawców, a obecnie również przez prywatnych. W pozostałych powiatach dominują lokalne rozgłośnie radiowe nadające programy skierowane do miejscowej ludności i przedsiębiorców. W każdym mieście subregionalnym zlokalizowana jest co najmniej jedna rozgłośnia radiowa. Obecnie w zakresie badanej branży dynamicznie rozwija się telewizja i radio internetowe, charakteryzujące się stosunkowo niskimi kosztami nadawania i realizacji programów. Ich zasięg jest jednak ograniczony do użytkowników Internetu oraz wąskiej grupy od- 83

84 biorców. Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży radiowej i telewizyjnej 0,85-0,96 (4) 0,71-0,84 (3) 0,50-0,70 (7) 0,37-0,49 (2) W skali kraju branża radiowa i telewizyjna jest najmniej liczna. Poza województwem mazowieckim najliczniej występuje w województwie śląskim (75 podmiotów) a najrzadziej w województwie świętokrzyskim (15 podmiotów). Mazowsze skupia 31% wszystkich podmiotów co i tak nie plasuje tego regionu w czołówce udziałów badanej branży w ogólnej liczbie podmiotów kreatywnych w regionie. Jest to związane z niską liczebnością podmiotów kreatywnych ogółem w pozostałych województwach. Średni udział branży radiowej i telewizyjnej wynosi 0,7%, a rozpiętość udziałów zawiera się w przedziale 0,37 0,96%. Oznacza to, że branża jest stosunkowo równomiernie rozproszona w kraju. Działalność branży jest reglamentowana koncesjami KRRiTV i mało zależna od systemu rynkowego. Obecna dominacja stacji ogólnokrajowych i ich kapitałów ogranicza rozwój lokalnych nadawców. Potencjał branży Branża radiowa i telewizyjna w Polsce zdominowana jest przez duże podmioty. Spowodowane tym wysokie nasycenie rynku oraz występowanie dużych barier wejścia (głównie finansowych) ogranicza znacząco potencjał rozwojowy branży. Zauważalna jest tendencja spadku znaczenia mediów lokalnych na rzecz mediów krajowych oraz rosnąca komercjalizacja branży, przejawiająca się powstawaniem coraz większej liczby mediów prywatnych. Jednocześnie w czasach dynamicznego rozwoju nowych mediów, niezbędne jest przystosowanie się firm do potrzeb zmieniającego się rynku, np. poprzez oferowanie klientom dostępu do telewizji internetowej, czy inne rozwiązania mobilne. Większość siedzib mediów krajowych zlokalizowana jest na Mazowszu, co może sugerować sprzyjające warunki do rozwoju branży na tym terenie. W perspektywie międzynarodowej należy zwrócić uwagę na fakt, iż pomimo stosunkowo niskiego poziomu abonamentu radiowo- telewizyjnego (w porównaniu do zagranicznych rynków), Polska charakteryzuje się jednym z najniższych poziomów jego ściągalności w Europie, co wpływa niekorzystnie zwłaszcza na rozwój mediów publicznych. 84

85 Oprogramowanie komputerowe Zakres działalności działalność wydawnicza w zakresie gier komputerowych dla wszystkich platform, działalność wydawnicza w zakresie pozostałego oprogramowania (m.in. tworzenie, dostarczanie oraz dokumentacja standardowego oprogramowania, np. systemów operacyjnych, programów użytkowych i pozostałych). Liczebność podmiotów prowadzących działalność kreatywną 1 kropka = 1 Iloraz lokalizacji podmiotów z branży oprogarmowania komputerowego Iloraz lokalizacji podmiotów z branży oprogarmowania komputerowego powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (6) 0,4 do 0,8 (8) 0,01 do 0,4 (27) powyżej 1,1 (1) 0,8 do 1,1 (6) 0,4 do 0,8 (8) 0,01 do 0,4 (27) Charakterystyka lokalizacji W województwie mazowieckim zlokalizowanych jest 8776 podmiotów z branży oprogramowania komputerowego. Blisko 74% z nich zlokalizowanych jest w Warszawie, a kolejne 18% w pozostałych gminach obszaru metropolitalnego Warszawy. Podmioty prowadzące tę działalność lokalizują się głównie w miastach. W strukturze samej branży dominują przedsiębiorstwa zajmujące się kreacją stron internetowych. Najwyższym ilorazem lokalizacji cechuje się Warszawa, wskazując na wysoką koncentrację branży oprogramowania komputerowego. Powodem tego jest dobra dostępność infrastruktury technicznej oraz przedsiębiorstw otoczenia biznesu. Cała branża jest głównie nastawiona na obsługę innych przedsiębiorstw, co stawia ją w grupie usług egzogenicznych. W każdym powiecie jest co najmniej jeden podmiot opisywanej branży, co również wskazuje na ograniczony zasięg terytorialny prowadzonej działalności. Przewiduje się, iż branża ta będzie się dynamicznie rozwijać ze względu na wysoką podaż i postęp cywilizacyjny prowadzący do większej informatyzacji i komputeryzacji życia codziennego. 85

86 Specjalizacja i uwarunkowania krajowe Udział przedsiębiorstw w branży oprogramowania komputerowego 24,4 do 25,6 (2) 21,3 do 24,3 (3) 19,1 do 21,2 (4) 16,6 do 19,0 (7) Udział branży w województwach jest zróżnicowany i waha się od 16,6 do 25,6%. Na Mazowszu zlokalizowanych jest w sumie 27% wszystkich podmiotów tej branży w kraju, chociaż sama działalność programistyczna stanowi 21% podmiotów sektora kreatywnego. Najwyższy udział badanej branży w województwach dolnośląskim i podkarpackim spowodowany jest intensywnym rozwojem przedsiębiorstw wiedzochłonnych oraz ich firm kooperujących. Część centralna kraju oraz wschodnia (z wyjątkiem mazowieckiego i wspomnianego podkarpackiego) cechuje się stosunkowo niskim udziałem tej branży w sektorze kreatywnym. Potencjał branży Branża oprogramowania komputerowego na Mazowszu charakteryzuje się wysokim potencjałem rozwoju. Wpływ na to ma wiele różnych czynników. Jednym z nich jest działanie klastrów, np. Mazowieckiego Klastra ICT, Alternatywnego Klastra ICT, skupiających liczne podmioty z branży, współpracujące ze sobą przy projektach mających na celu wsparcie i promocję branży na rynku krajowym i międzynarodowym. Potencjał branży IT na arenie międzynarodowej został doceniony przez Ministerstwo Gospodarki poprzez wsparcie przedsiębiorców w promocji ich działalności eksportowej na wybranych rynkach zagranicznych, w ramach Branżowego Programu Promocji Branży IT. W perspektywie krajowej mocną stroną branży jest ogromny potencjał ludzki przejawiający się sukcesami polskich informatyków na międzynarodowych konkursach. Jednocześnie ogromną szansą jest fakt, iż polski rynek jest rynkiem stosunkowo młodym, co znacząco poszerza możliwości działania. Najpoważniejsze ograniczenie dynamicznego rozwoju branży może stanowić natomiast niedostateczne przygotowanie biznesowe podmiotów z branży. 86

87 4 Szczegółowa charakterystyka sektora kreatywnego na Mazowszu 4.1 Kreatywność a innowacyjność Próbując wskazać relację pomiędzy kreatywnością a innowacyjnością należy zauważyć, że kreatywność jest pojęciem szerszym niż innowacyjność. Każda innowacja wymaga kreatywności twórcy, natomiast nie każdy produkt kreatywny może być określony mianem innowacyjnego. Jak wskazują autorzy raportu Analiza potrzeb i rozwój przemysłów kreatywnych 73, innowacyjność w sektorach kreatywnych jest zwykle rozumiana nieco inaczej niż w tradycyjnych branżach przemysłu. Według definicji stosowanej przez GUS, innowacja oznacza wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody organizacyjnej lub nowej metody marketingowej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem. Dlatego też dobrym miernikiem działalności innowacyjnej w sektorach tradycyjnych są wydatki na badania i rozwój czy działalność patentową. W sektorach kreatywnych innowacyjność odnosi się natomiast do nowych pomysłów, których wynikiem częściej są nowe formy wyrazu i nowe wartości estetyczne, aniżeli nowe lub istotnie ulepszone produkty. Wyniki badań przeprowadzonych wśród przedsiębiorstw z sektora kreatywnego potwierdzają przyjęte założenia definicyjne w opinii prawie wszystkich badanych zarówno sama firma, jak i branża, w której firma prowadzi działalność, mogą być określone jako kreatywne, natomiast nie każda firma kreatywna prowadzi działalność innowacyjną. Z czym się wiąże kreatywność? W opinii przedstawicieli sektora kreatywnego o kreatywności w firmie świadczą przede wszystkim: 1. Nowości nowe, wyróżniające się produkty, pomysły, wzory, rozwiązania; 2. Ciągły rozwój, wyprzedzanie trendów; 3. Praca twórcza, kreatywność pracowników, nieszablonowe myślenie; 4. Innowacje; 5. Wykorzystanie nowoczesnych technologii; 6. Dostosowanie do potrzeb, reakcja na potrzeby klientów, indywidualizacja, elastyczność, realizacja nietypowych zleceń; 7. Uznanie klientów. 73 Analiza potrzeb i rozwój przemysłów kreatywnych, ECORYS, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa

88 Działalność innowacyjną prowadzi 72% badanych firm, przy czym większą innowacyjnością charakteryzuje się sektor użytkowy, niż kulturalny (odpowiednio 80% i 61% firm prowadzi działalność innowacyjną). Innowacje w sektorze kreatywnym mają charakter zarówno innowacji produktowych, jak i procesowych. W opinii badanych, o innowacyjności firmy świadczą najczęściej: Rysunek 18. Czy Państwa firma prowadzi działalność innowacyjną? 1. Wprowadzanie nowych lub ulepszonych produktów na rynek; 2. Nowoczesny sprzęt, modernizacja produkcji; 3. Unikalne produkty, wzory; 4. Indywidualne podejście do potrzeb klientów; 5. Technologia i organizacja pracy, usprawnienie procesów; 6. Udział w szkoleniach podnoszących wiedzę i kwalifikacje pracowników. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Łatwo zauważyć, że czynniki te pokrywają się częściowo z czynnikami świadczącymi o kreatywności firm. Co ważne, firmy są otwarte na działalność innowacyjną. Spośród 25% określających swoje firmy jako nieinnowacyjne, brak aspiracji do osiągnięcia statusu firmy innowacyjnej w przyszłości wyraziła jedynie co piąta firma. Co ogranicza rozwój innowacyjności w firmach? Podstawowymi barierami ograniczającymi wdrażanie innowacji w firmach w opinii blisko połowy respondentów są wysokie koszty wdrożenia innowacji. Ograniczająco działa również zbyt mały popyt na innowacyjne produkty, a także brak czasu częściej wskazywany przez firmy z obszaru metropolitalnego Warszawy, niż z pozostałych subregionów. Należy zaznaczyć również, że bariery takie jak brak pomysłów, brak potrzeby czy brak wystarczającej wiedzy były wskazywane relatywnie rzadko. Rysunek 19. Jakie są podstawowe bariery innowacyjności w Państwa firmie? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 88

89 4.2 Analiza sił konkurencji w sektorze kreatywnym Dostawcy i współpracownicy Jak już wspomniano w Rozdziale 1 Sektor kreatywny perspektywa teoretyczna, proces tworzenia i komercjalizacji produktów kreatywnych wymaga ciągłych dostosowań do różnorodnych i zmieniających się potrzeb potencjalnych klientów, wprowadzania w procesie produkcji nowych technologii jak również na ogół zaangażowania wielu podmiotów: od pracowników, po freelancerów, inne firmy współpracowników, dystrybutorów, sprzedawców, czasem także organizacje pozarządowe czy instytucje publiczne. Stąd też istotne miejsce w analizie sił konkurencji w sektorze stanowi analiza siły oddziaływania dostawców i współpracowników. Korzystanie z poddostawców przy tworzeniu produktów/usług zadeklarowało 7 na 10 respondentów. Głównymi branżami, w których działali poddostawcy firm biorących udział w badaniu były branże sektora kreatywnego, takie jak branża informatyczna, reklamowa, medialna oraz znajdująca się na granicy sektora kreatywnego branża poligraficzna. Branżami poddostawców spoza sektora kreatywnego były ogólnie pojęta branża produkcyjna (rozumiana jako dostawcy maszyn produkcyjnych) oraz handlowa. Powyższe informacje świadczą o znaczącej samodzielności sektora kreatywnego i relatywnie zamkniętym w jego obrębie cyklu produkcyjnym produkt bądź usługa większości przedsiębiorstw sektora kreatywnego może w opinii respondentów zostać wytworzony w znacznej mierze bez angażowania przedsiębiorstw spoza sektora. Rysunek 20. W jakiej branży działają głównie poddostawcy Pana\i firmy? Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników PAPI Warto zaznaczyć, że fakt korzystania z poddostawców nie był uzależniony od wielkości przedsiębiorstwa ani jego lokalizacji. Widoczna za to była wyraźna zależność na poziomie podsektorów w przypadku podsektora użytkowego, odsetek firm korzystających z poddostawców wynosił 77% i był o 17 p.p. wyższy od analogicznej wartości dla podsektora kulturalnego. Stopień zależności, zarówno kosztu jak i jakości produktu finalnego od produktu poddostawcy, był oceniany jako raczej wysoki, przy czym uzależnienie to w podsektorze kulturalnym było słabsze, niż w przypadku podsektora użytkowego. Daje to obraz podsektora kulturalnego, jako względnie mniej uzależnionego od poddostawców. Stopień odczucia wycofania się z rynku najważniejszego poddostawcy był oceniany przez większość ankietowanych na podobnym poziomie jako raczej niski. Najczęstszym uzasadnieniem tej odpowie- 89

90 dzi była znacząca konkurencja panująca wśród poddostawców, która w opinii respondentów zabezpiecza ich przed ewentualnym wycofaniem się głównego poddostawcy. Rysunek 21. Stopień korzystania z poddostawców, udział dostawców w tworzeniu produktu, koszt zmiany dostawcy A. stopień odczucia wycofania się z rynku najważniejszego poddostawcy B. stopień zależności kosztu wytworzenia produktu finalnego od kosztu poddostawcy C. stopień zależności jakości produktu od jakości produktu nabywanego od poddostawcy Czy firma korzysta z poddostawców przy tworzeniu produktów/usług? 1. 1-bardzo niski; 5-bardzo wysoki (średnia ocen respondentów) A B C A B C A B C Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania PAPI Jak dowiodła przeprowadzona analiza, współpraca wewnątrz sektora kreatywnego jest zjawiskiem powszechnym. Spośród wszystkich branż, branżami o największym pod tym względem znaczeniu okazały się oprogramowanie komputerowe, reklama, fotografia, działalność muzyczna, film i wideo oraz działalność wydawnicza. Przedsiębiorstwa z powyższych branż najczęściej deklarowały współpracę z innymi przedstawicielami sektora kreatywnego oraz były najczęściej wskazywane jako partner współpracy przez inne przedsiębiorstwa. Warto zwrócić uwagę na specyfikę branż oprogramowania komputerowego oraz reklamy. W przypadku obu branż, respondenci deklarowali bardzo silną i częstą współpracę wewnątrzbranżową. W przypadku pozostałych branż intensywność współpracy wewnątrzbranżowej nie była tak duża, przy czym zdecydowanie częściej pojawiała się w przypadku branż podsektora kulturalnego. Analizując lokalizację współpracowników, należy podkreślić lokalny i regionalny wymiar współpracy przedsiębiorstw sektora kulturalnego i zdecydowanie bardziej ponadregionalny wymiar podsektora użytkowego, czego skrajnym przykładem są radio i telewizja oraz działalność wydawnicza, wśród współpracowników których, nie było ani jednego przedsiębiorstwa lokalnego. 90

91 Rysunek 22. Schemat współpracy w sektorze kreatywnym radio i telewizja komputerowe oprogramowanie literatura i sztuki wizualne rzemiosło artystyczne film i wideo Jak czytać schemat? Kolory odpowiadają podsektorom sektora kreatywnego: Kulturalny odcienie koloru pomarańczowego (od beżu do brązu) Użytkowy odcienie koloru niebieskiego (od błękitu do grantu) działalność wydawnicza i projektowanie mody wzornictwo działalność muzyczna Strzałki oznaczają występowanie współpracy pomiędzy danymi branżami. W celu zwiększenia czytelności schematu, uwzględnione zostały powiązania, których liczebność wskazań przez respondentów wyniosła co najmniej 7. W przypadku branż o niskiej reprezentacji w próbie badawczej (działalność muzyczna, architektura, literatura i sztuki wizualne, wzornictwo i projektowanie mody, działalność wydawnicza, radio i telewizja) może to powodować brak ukazania współpracy danej branży z innymi branżami. Nie ma to jednak wpływu na częstotliwość wskazań danej branży jako partnera współpracy przez branże pozostałe. sztuki sceniczne architektura reklama fotografia Średnia częstotliwość współpracy 1- bradzo rzadko; 5 - bardzo często > <2 Liczba powiązań > Lokalizacja współpracowników nie wiem/odmowa w najbliższej okolicy za granicą w regionie Mazowsza w całej Polsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 91

92 Firmy z sektora kreatywnego współpracują również z pozakreatywnymi podmiotami w otoczeniu zarówno z firmami z branż tradycyjnych (głównie podmioty z podsektora użytkowego), jak i instytucjami otoczenia biznesu oraz instytucjami edukacyjnymi, kulturalnymi, rynku pracy raz samorządem terytorialnym. Podsektor użytkowy częściej również współpracuje z firmami spoza sektora kreatywnego, najczęściej świadcząc dla nich usługi. Rysunek 23. Odsetek firm z sektora kreatywnego, które współpracowały z poszczególnymi grupami podmiotów Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania PAPI Współpraca ze wszystkimi wymienionymi wyżej grupami polega najczęściej na świadczeniu usług i wykonywaniu zleceń dla tych grup podmiotów. Współpracę w innej formie, np. polegającą na realizacji wspólnych projektów zaobserwowano w przypadku następujących grup: Stowarzyszenia branżowe, izby gospodarcze działania wynikające z członkostwa, współorganizacja imprez branżowych, zasięganie opinii, konsultacje; Organizacje pozarządowe współorganizacja imprez branżowych, wsparcie, sponsoring, wspólna realizacja projektów z zakresu kultury i sztuki, wymiana kulturalna; Instytucje kultury współorganizacja wystaw, plenerów i spotkań; Szkoły, uczelnie wyższe organizacja praktyk dla studentów, organizacja wykładów/warsztatów dla uczniów/studentów. Współpraca z instytucjami rynku pracy najczęściej polegała na pozyskaniu stażystów lub pracowników z PUP, bądź otrzymaniu dotacji na rozwój działalności. 92

93 4.2.2 Nabywcy Odbiorcami produktów kreatywnych mogą być zarówno klienci indywidualni jak i inne podmioty gospodarcze oraz podmioty sektora publicznego, co znalazło potwierdzenie w wynikach przeprowadzonego badania. Najpopularniejszą grupą klientów sektora kreatywnego okazały się firmy oraz osoby fizyczne, przy czym w przypadku podsektora użytkowego wśród odbiorców finalnych dominowały firmy, a w przypadku podsektora kulturalnego przeważały osoby fizyczne. Zasięg działalności firm zlokalizowanych na terenie OMW jest większy, niż firm z pozostałych subregionów. Większość firm zlokalizowanych poza OMW charakteryzuje regionalny bądź lokalny zasięg działalności (60%), zasięg krajowy deklaruje 29% firm, natomiast jedynie co dziesiąta firma jest obecna na rynkach zagranicznych. W przypadku firm z OMW większy jest udział firm o zasięgu krajowym i międzynarodowym (odpowiednio 48% i 26%). Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku koncentracji klientów klienci firm z regionu poza obszarem metropolitalnym koncentrują się głównie na rynku lokalnym lub regionalnym (72% firm, przy czym dominującym rynkiem zbytu w przypadku koncentracji regionalnej jest Warszawa), podczas gdy firmy z terenu OMW mają częściej charakter ponadregionalny koncentrację nabywców na rynku lokalnym i regionalnym deklaruje 57% firm z terenu OMW. W przypadku nielicznej grupy firm, której klienci koncentrują się na terenie kilku województw, wskazywano głównie województwa sąsiadujące z Mazowszem łódzkie, podlaskie, lubelskie. Warto również podkreślić, że w opinii 11% firm z OMW, lokalizacja klientów nie ma znaczenia. Jak firmy z sektora kreatywnego pozyskują klientów? Najpopularniejszą metodą jest zdobywanie klienta na drodze polecenia/rekomendacji lub bazowanie na lojalności stałej grupy klientów. Działania te nie wymagają od firm dużej aktywności, a mogą świadczyć pośrednio o dobrej jakości oferty przedsiębiorców z sektora kreatywnego na Mazowszu (utrzymanie stałej grupy klientów oraz zdobywanie nowych z ich rekomendacji wymaga wysokiej jakości oferowanych produktów). Można zaryzykować stwierdzenie, że w przypadku większości firm utrzymywanie wysokiego poziomu oferty i/lub stałe jej ulepszanie, gwarantuje stały dopływ klientów. Rzadziej podejmowane są działania wymagające większej aktywności w poszukiwaniu klientów, wśród których do najpopularniejszych zaliczono: wychodzenie z ofertą bezpośrednio do klienta (np. mailing, działania telefoniczne, wysyłka oferty do instytucji kulturalnych); inwestycje w promocję w internecie (w tym również z wykorzystaniem serwisów społecznościowych); inne działania, takie jak: reklama, udział w targach i imprezach branżowych, organizacja wystaw, sponsorowanie konferencji i spotkań, spotkania nieformalne, organizacja spotkań lub darmowych szkoleń w celu pozyskania kontaktów, badania rynku. 93

94 Rysunek 24. Klienci sektora kreatywnego Jaki jest zasięg działalności Państwa firmy? Gdzie są głównie zlokalizowani klienci Państwa firmy? Jakie działania stosują Państwo celem pozyskania klienta? 1 bardzo rzadko; 5 bardzo często (średnia ocen respondentów) Jakim odbiorcom dostarczają Państwo swoje produkty/usługi? 1-w ogóle nie mamy takich klientów; 5-mamy tylko takich klientów (średnia ocen respondentów) Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 94

95 4.2.3 Konkurencja, nowi producenci, substytuty Konkurencja w sektorze kreatywnym jest duża, o czym przekonana była zdecydowania większość podmiotów biorących udział w badaniu (87%), niezależnie od podsektora, czy lokalizacji firmy. Intensywność tej oceny była jednak uzależniona od wielkości firmy, rozumianej jako liczba zatrudnionych pracowników. Wśród firm zatrudniających do 9 osób, przeważały opinie o bardzo dużej konkurencji, natomiast wśród większych firm dominowało przekonanie o raczej dużej konkurencji w branży, co może świadczyć o tym, że mniejsze firmy mocniej odczuwają siłę konkurencji. Należy podkreślić, że zróżnicowanie to nie miało wpływu na generalną ocenę zjawiska odsetek przedsiębiorstw oceniających konkurencję jako dużą (raczej dużą lub zdecydowanie dużą) w obydwu grupach przedsiębiorstw przyjął zbliżoną wartość. Rysunek 25. Jak oceniają Państwo konkurencję w branży? ogółem 0-9 pracowników 10+ pracowników Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Lokalizacja bezpośredniej konkurencji wyraźnie różni się w zależności od lokalizacji firmy. W przypadku przedsiębiorstw zlokalizowanych poza obszarem metropolitalnym, przeważa konkurencja o zasięgu lokalnym (43%) i regionalnym (26%, z dominującą rolą Warszawy). Konkurencja przedsiębiorstw z OMW była znacząco mniej skoncentrowana aż 43% respondentów wskazało na lokalizacje bezpośredniej konkurencji poza województwem mazowieckim. Konkurenci nielicznej grupy firm z obszaru metropolitalnego zlokalizowani są za granicą (Niemcy, Chiny, Tajlandia, USA). Warto w tym miejscu również zaznaczyć, że dla co piątej firmy z OMW lokalizacja konkurencji nie ma znaczenia. Rysunek 26. Gdzie są głównie zlokalizowani bezpośredni konkurenci Państwa firmy? Rysunek 27. Jak ocenia Pan/i konkurencyjność swojej firmy w stosunku do oferty firm z Pana/i branży? 1 Obszar metropolitalny m.st. Warszawy 2 Pozostałe subregiony Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 95

96 Firmy z sektora kreatywnego bardzo pozytywnie oceniają konkurencyjność swojej oferty na tle innych firm z branży o wyższości swojej oferty nad ofertą konkurencji jest przekonanych 64% firm, przy czym aż 29% określa swoją ofertę jako zdecydowanie lepszą. Oznacza to, że, w warunkach dużej konkurencji w branży, firmy oceniają swoją pozycje konkurencyjną dobrze, co z kolei może świadczyć o dobrej kondycji sektora kreatywnego na Mazowszu. Jeśli chodzi o przewidywania firm odnośnie rozwoju konkurencji w ciągu najbliższych 3 lat, znaczna część firm oczekuje wzrostu konkurencji, przy czym widać różnice na poziomie podsektorów w podsektorze użytkowym wzrost konkurencji prognozuje 52% firm, a w podsektorze kulturalnym tylko 35%. W przypadku oceny zmian konkurencji w ciągu ostatnich 3 lat różnice na poziomie podsektorów nie są zauważalne w obu grupach ponad 50% firm odczuło wzrost konkurencji w branży, a tylko 8% uznało, że konkurencja się zmniejszyła. Rysunek 28. Jak na przestrzeni ostatnich 3 lat zmieniała się liczba konkurentów firmy? Rysunek 29. Czy Pana/i zdaniem w ciągu najbliższych 3 lat liczba konkurentów w branży: Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Biorąc pod uwagę przewidywany wzrost liczby podmiotów w branży można wnioskować o relatywnie niskich barierach wejścia na rynek. Firmy oczekują wzrostu liczby konkurentów w branży, przy czym, jak już wspomniano, większe zagrożenie nowymi wejściami zaobserwowano po stronie podsektora użytkowego 52% firm oczekuje wzrostu konkurencji, podczas gdy w podsektorze kulturalnym jedynie 35%. Sektor kreatywny, ze względu na swój charakter i cechy produktu kreatywnego, do których zalicza się oryginalność, indywidualność oraz twórczość, nie powinien w istotnym stopniu odczuwać zagrożenia ze strony substytutów. Niemniej jednak zagrożenie to istnieje i jest silniejsze w przypadku podsektora użytkowego, niż kulturalnego. Ryzyko substytucji wiąże się najczęściej z możliwościami, jakie niesie Internet, co jest szczególnie silnie widoczne w branży mediów tradycyjnych (radiowo-telewizyjnej i wydawniczej), a także muzycznej, czy filmowej. Zmiany technologiczne i rosnący udział Internetu w przekazywaniu treści wymuszają na podmiotach sektora kreatywnego wprowadzanie nowych rozwiązań produktowych i odpowiadanie na potrzeby klientów. Warto zauważyć, że w wielu przypadkach w wyniku pojawienia się substytutu, strumień popytu na dany produkt przechodzi z jednego produktu na drugi, ale nadal w ramach sektora kreatywnego. Dobrym przykładem jest przejście: sztuka teatralna seans filmowy w kinie film na dvd w domowym zaciszu. Z drugiej strony ryzyko substytucji wiąże się z produkcją masową i utratą unikatowości produktu kreatywnego. W tym miejscu pojawia się zagrożenie tańszymi, produkowanymi na masową skalę produktami, szczególnie widoczne w branży rzemiosła artystycznego, czy wzornictwa i projektowania mody. 96

97 4.2.4 Analiza sił konkurencji w sektorze schemat 5 sił Portera Do analizy sił konkurencji w sektorze wykorzystano metodę 5 sił Portera. Metoda ta umożliwia opisanie natężenia konkurencji w segmencie rynku danego sektora lub sektorów oraz określenie jego/ich potencjalnej atrakcyjności poprzez analizę głównych składników otoczenia konkurencyjnego. Na podstawie przeprowadzonych badań dokonano analizy poszczególnych 5 wymiarów modelu Portera: 1. Dostawcy siła przetargowa dostawców (stopień zależności jakości/kosztu produktu od jakości/kosztu produktu nabywanego od poddostawcy, stopień odczucia wycofania się z rynku najważniejszego poddostawcy) 2. Nabywcy siła przetargowa nabywców (profil klienta, przewidywania zmiany popytu na produkty/usługi sprzedawane przez firmę w ciągu najbliższego roku) 3. Konkurencja rywalizacja między firmami w branży (ocena siły konkurencji w branży) 4. Nowi producenci groźba nowych wejść (zmiana konkurencji w czasie, przewidywana zmiana liczby konkurentów w branży) 5. Substytuty groźba substytucyjnych produktów lub usług. W każdym z wymiarów dokonano oceny punktowej oddziaływania na sektor. Oceny w poszczególnych wymiarach mogą przyjmować wartości od 0 do 1, gdzie 0 oznacza niską, a 1 wysoką siłę oddziaływania na sektor. Rysunek 30. Diament Portera dla sektora użytkowego Rysunek 31. Diament Portera dla sektora kulturalnego Źródło: Opracowanie własne Analizując układ sił konkurencyjnych w podsektorach można zauważyć różnice na poziomie poszczególnych wymiarów modelu. W przypadku podsektora użytkowego, najpoważniejszym zagrożeniem jest stale rosnąca konkurencja przejawiająca się rosnącą liczbą nowych producentów, jak i pojawianiu się na rynku substytutów oferowanych dóbr. Silniejsze jest również uzależnienie podsektora użytkowego od dostawców. W przypadku podsektora kulturalnego, negatywnym aspektem są wahania popytu na oferowane produkty i usługi co wymaga, w zależności od obranej strategii, wzmożonej walki o klienta lub współpracy w celu zwiększenia elastyczności prowadzonej działalności. 97

98 4.3 Potrzeby szkoleniowe Udział pracowników w szkoleniach podnoszących ich kwalifikacje deklarowało 57% respondentów badania ilościowego PAPI. Biorąc pod uwagę fakt, że sektor kreatywny, zgodnie z definicją opiera swoją działalność na indywidualnej kreatywności, umiejętnościach i talencie, odsetek ten może się wydawać relatywnie niski. Wśród podawanych powodów nieuczestniczenia w szkoleniach, najczęstszymi odpowiedziami były brak potrzeb i brak czasu. Należy podkreślić, że powody te związane się bezpośrednio z brakiem zapotrzebowania ze strony przedsiębiorstw na udział w szkoleniach, a w mniejszym stopniu z brakiem właściwej oferty szkoleniowej na rynku. Warto również zaznaczyć, że aż 86% ankietowanych deklarowało chęć uczestnictwa w szkoleniach w przyszłości, jednak uwzględniając obecne przyczyny braku uczestnictwa, można przypuszczać, że rzeczywisty odsetek firm zainteresowanych szkoleniami utrzyma się na poziomie zbliżonym do obecnego. Zainteresowanie szkoleniami jest zróżnicowane pomiędzy podsektorem kulturalnym i użytkowym. Zarówno w przypadku uczestnictwa w szkoleniach jak i deklarowanej chęci uczestnictwa w szkoleniach w przyszłości jest ono wyższe w podsektorze użytkowym o odpowiednio 23 i 15 punktów procentowych. Rysunek 32. Czy pracownicy Państwa firmy biorą udział w szkoleniach podnoszących umiejętności i wiedzę pracowników? Rysunek 33. Czy byliby Państwo w przyszłości zainteresowani udziałem w szkoleniach podnoszących umiejętności i wiedzę pracowników? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Respondenci wyrażali zainteresowanie tematyką szkoleń w największym stopniu związaną ze specyfiką prowadzonych przez nich działalności. Sporą popularnością cieszyłyby się szkolenia z umiejętności technicznych i kreatywności umiejętności twórczego myślenia. Widoczne było również zainteresowanie tematyką związaną z dotarciem do klienta, np. marketingiem i promocją, komunikacją i obsługą klienta oraz nowymi mediami. Najmniejszym zainteresowaniem cechowały się obszary tematyczne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej umiejętności przedsiębiorcze, wsparcie w postaci doradztwa biznesowego oraz prawo i finanse. Warto również zwrócić uwagę na istotną, z punktu widzenia prowadzenia działalności w sektorze kreatywnym, kwestę ochrony praw własności intelektualnej. Zainteresowanie szkoleniami w tym zakresie wyraziło 39% badanych przedsiębiorstw. 98

99 Rysunek 34. Szkoleniami w jakich obszarach byliby Państwo zainteresowani? Odsetek wskazań respondentów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 4.4 Oczekiwane wsparcie Skuteczne funkcjonowanie sektora kreatywnego, które przejawia się wysoką produktywnością w wytwarzaniu własności intelektualnej, zależy od układu instytucjonalnego i organizacyjnego pozwalającego na tworzenie wartości dodanej. Elementy łańcucha wartości dodanej wskazują możliwe pola interwencji publicznej. Pozwalają też na identyfikację pól krytycznych z punktu widzenia wykorzystania kapitału intelektualnego i społecznego dla rozwoju sektora kreatywnego. 74 Spośród wielu narzędzi wspierania rozwoju sektorów kreatywnych istotne miejsce zajmuje pobudzanie idei clusteringu, co zakłada główny cel badania. Zadaniem tego instrumentu jest wspomaganie procesu sieciowania tworzenia powiązań między przedsiębiorstwami sektora kreatywnego dla osiągnięcia efektu synergii. Oczekiwania odnośnie wsparcia sieci powiązań w sektorze zostaną przedstawione w dalszej części opracowania. W tym miejscu przyjrzymy się doświadczeniom i oczekiwaniom firm odnośnie możliwych form wsparcia sektora kreatywnego. W ciągu ostatnich 3 lat 22% badanych firm z sektora kreatywnego otrzymało wsparcie na rozwój działalności firmy. Firmy z obszarów poza obszarem metropolitalnym deklarowały otrzymanie wsparcia blisko dwukrotnie rzadziej od firm z OMW (15% firm z OMW i 28% z pozostałych subregionów Mazowsza otrzymało wsparcie na rozwój działalności firmy). 74 Grochowski M., Sektor kreatywny w Warszawie. Potencjał i kierunki rozwoju, Creative Metropoles, Warszawa

100 Rysunek 35. Czy w ciągu ostatnich 3 lat firma otrzymała wsparcie na rozwój działalności firmy? Rysunek 36. Czy obecnie Państwa firma potrzebowałaby wsparcia na rozwój działalności? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Spośród 22% firm, które zadeklarowały otrzymanie wsparcia, najwięcej form wsparcia pochodziło z Programu Innowacyjnego Operacyjna Gospodarka (Działanie Wsparcie na prace badawcze i rozwojowe oraz wdrożenie wyników tych prac; Działanie 8.1 Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej; Działanie 8.2 Wspieranie wdrażania elektronicznego biznesu typu B2B; Działanie 4.2 Wsparcie inwestycji B+R w przedsiębiorstwach; Działanie 6.1 Paszport do eksportu). Firmy otrzymały również wsparcie z powiatowych urzędów pracy w formie doposażenia/stworzenia stanowiska pracy, szkolenia lub organizacji stażu. Część firm otrzymała pomoc finansową z urzędu marszałkowskiego lub z budżetu miasta/gminy. Tabela 11. Formy wsparcia przyznane firmom z sektora kreatywnego Forma przyznanego wsparcia: Dofinansowanie na realizację projektów w ramach PO IG Dofinansowanie/stworzenie stanowiska pracy Staż Dofinansowanie na rozpoczęcie działalności Pomoc finansowa Wsparcie przy rozpoczynaniu działalności Szkolenie Źródło wsparcia Środki unijne PO IG Urząd pracy Urząd marszałkowski Gmina/miasto Szkolenie Środki unijne PO KL Pomoc finansowa Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Fundacja Małych i Średnich Przedsiębiorstw Obecne oczekiwania odnośnie wsparcia na rozwój działalności są bardzo duże (na poziomie 81%) i większe w przypadku przedsiębiorstw spoza OMW (85%). Niepokojącą informacją jest fakt, że aż 66% firm oczekuje finansowego wsparcia swojej działalności. Biorąc pod uwagę fakt, że zapotrzebowanie na wsparcie finansowe jest deklarowane na poziomie wyższym niż wsparcie w zakresie promocji oraz pozyskiwania nowych klientów może to dawać obraz pewnego rodzaju bierności znacznej grupy mazowieckich firm z sektora kreatywnego, polegającej na upatrywaniu szans rozwoju w znacznym stopniu na zewnętrznym wsparciu finansowym, a nie na prowadzeniu działań na rzecz pozyskania nowych klientów. Warto w tym miejscu również nadmienić, że, pomimo deklarowanego wcześniej zaintere- 100

101 sowania udziałem w szkoleniach podnoszących umiejętności i wiedzę pracowników przez 86% firm, wsparcie w postaci szkoleń oczekiwane było jedynie przez 39% respondentów. Rysunek 37. Jakiego wsparcia oczekuje Państwa firma? Odsetek wskazań respondentów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 4.5 Prognozy rozwoju, bariery i szanse Ocena działalności firmy na przestrzeni ostatnich 3 lat Analizując odpowiedzi firm w zakresie porównania obecnej sytuacji rynkowej przedsiębiorstwa do sytuacji sprzed 3 lat można zauważyć istotne różnice na poziomie podsektorów firmy z podsektora użytkowego lepiej oceniają zmiany zysku, przychodów i zatrudnienia, niż firmy z podsektora kulturalnego. Niemniej jednak w grupie firm użytkowych istotną grupę stanowią firmy, które odczuły spadek zysku, przychodów i zatrudnienia (grupy te stanowią odpowiednio 34%, 35% i 24% przedsiębiorstw). Warto również zauważyć, że zarówno w podsektorze kulturalnym jak i użytkowym wzrost przychodów był zauważalny częściej niż wzrost zysków, co może pośrednio świadczyć o wzroście kosztów prowadzenia działalności. Najbardziej stabilnym wymiarem oceny jest zatrudnienie. W ponad połowie firm zatrudnienie nie uległo zmianie, przy czym w przypadku podsektora kulturalnego aż 73% firm nie odnotowało zmian zatrudnienia. Rysunek 38. Porównując obecną sytuację rynkową przedsiębiorstwa do sytuacji sprzed 3 lat, proszę określić, jak zmieniły się w Państwa firmie zysk przychody zatrudnienie Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI 101

102 4.5.2 Przewidywania przedsiębiorstw na najbliższe 3 lata Firmy z sektora kreatywnego optymistycznie patrzą w przyszłość o poprawie sytuacji w firmie w ciągu najbliższych 3 lat przekonanych jest blisko połowa firm, przy czym można zauważyć różnice na poziomie podsektorów (odsetek optymistów w sektorze kulturalnym jest mniejszy niż w podsektorze użytkowym). Z mniejszym optymizmem firmy patrzą na sytuację w branży jedynie 27% firm oczekuje poprawy sytuacji w branży w najbliższych 3 latach, a blisko co trzecia firma spodziewa się pogorszenia sytuacji. Wyniki te świadczą o dużej pewności firm odnośnie swojej pozycji rynkowej oczekiwane pogorszenie sytuacji w branży nie zawsze musi się wiązać z pogorszeniem sytuacji firmy. Rysunek 39. Jak Pana/Pani zdaniem zmieniać się będzie w nadchodzących 3 latach sytuacja w Państwa: firmie branży Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Te pozytywne oczekiwania znajdują odzwierciedlenie w oczekiwaniach odnośnie zmiany popytu na produkty firmy. Wzrostu popytu oczekuje 41% firm (30% firm z sektora kulturalnego, 47% z sektora użytkowego). Rysunek 40. Jak zmieni się popyt na produkty/usługi sprzedawane przez Państwa firmę w ciągu najbliższego roku? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Co ogranicza rozwój sektora? Wśród najważniejszych czynników ograniczających działalność firm z sektora kreatywnego, respondenci, zarówno z podsektora kulturalnego jak i użytkowego, najczęściej wskazywali koszt zatrudnienia, niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej oraz niedostateczny popyt. Są to więc czynniki egzogeniczne, działające na przedsiębiorstwo od strony popytowej. Czynniki pozostałe dotyczące konku- 102

103 rencji, niedoboru wykwalifikowanej siły roboczej oraz nadmiernej biurokracji i niejasności przepisów prawnych, choć również zostały wskazane jako istotne, nie ograniczają respondentów w aż tak znaczącym stopniu. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że największe różnice w ocenie istotności poszczególnych czynników działających ograniczająco na firmę na poziomie podsektorów zaobserwowano w przypadku nieuczciwej konkurencji (podsektor kulturalny 48%; podsektor użytkowy 30%) oraz niejasnych i niespójnych przepisów prawnych (podsektor użytkowy 44%; podsektor kulturalny 23%). Najmniej istotnym czynnikiem okazały się bariery technologiczne. Mały odsetek wskazań powyższego czynnika może co prawda wskazywać na jego niską istotność, jednak uwzględniając informacje dotyczącą najczęściej wskazywanych barier (dotyczących bezpośrednio opłacalności prowadzenia działalności), możemy przypuszczać, że niski odsetek wskazań barier technologicznych wynika z koncentrowania się przedsiębiorstw na bieżącej działalności, a nie na kwestiach związanych z przepływem i wykorzystaniem technologii, bądź z niskiego uzależnienia produktu firmy od technologii. Rysunek 41. Jakie najważniejsze bariery obecnie ograniczają działalność Państwa firmy? Odsetek wskazań respondentów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Oprócz wymienionych powyżej barier rozwoju działalności, wskazywano również na problem opóźnień w realizacji płatności przez klientów, a także, choć tylko przez nielicznych, nadal niewystarczający poziom zainteresowania kulturą ze strony społeczeństwa. Potwierdzeniem uzyskanych wyników są odpowiedzi firm biorących udział w badaniu uzupełniającym (telefonicznym). Wśród czynników ograniczających rozwój firm z branży pojawiają się najczęściej wskazania na czynniki związane z brakiem środków finansowych, jak również kwestie popytowe. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wśród czynników ograniczających działalność, a niewymienionych powyżej, pojawiły się wskazania na: brak czasu, ograniczony dostęp do klienta, niedostateczna promocja są to czynniki, na które firma ma wpływ i przy większym zaangażowaniu czasu, jak i środków finansowych bariery te mogłyby być ograniczone. 103

104 Rysunek 42. Co w największym stopniu ogranicza rozwój firm z Państwa branży? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI Co sprzyja rozwojowi sektora? Najczęściej wskazywanymi czynnikami wpływającymi pozytywnie na działalność firm z sektora kreatywnego były, podobnie jak w przypadku czynników ograniczających rozwój, czynniki o charakterze popytowym. Wynika z tego, że działalność firm w istotnym stopniu zależy od czynników egzogenicznych, na które firma nie ma wpływu. Szans na rozwój firmy upatruje się jednak również w czynnikach endogenicznych, takich jak: cechy własne (np. rzetelność, pracowitość), kreatywność i innowacyjność oraz jakość pracowników. Upatrywanie szans rozwojowych firmy w czynnikach tego typu jest niezwykle istotne oznacza to opieranie rozwoju firmy na czynnikach w znaczącym stopniu zależnych od działań przedsiębiorstwa (w przeciwieństwie do czynników zewnętrznych, takich jak koniunktura, na którą wpływ pojedynczego przedsiębiorstwa jest znikomy). Czynnikami wskazywanymi jako istotne były również zmiany technologiczne oraz rosnąca świadomość konsumentów. Czynniki te świadczą o zmianach społecznych, a przedsiębiorstwa dostosowując się i odpowiadając na potrzeby konsumentów wykorzystują te zmiany. Świadczy to pośrednio o elastyczności i zdolności uczenia się przez przedsiębiorców sektora kreatywnego. 104

105 Rysunek 43. Jakie czynniki wpływają pozytywnie na rozwój Państwa firmy? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Z kolei szans na rozwój firmy najczęściej upatrują w pozyskaniu dofinansowania, co pokrywa się z oczekiwanymi firm co do form wsparcia działalności (por. Rozdział 4.4. Oczekiwane wsparcie) jak i, po raz kolejny, w poprawie ogólnej sytuacji gospodarczej i wzroście popytu. Oprócz czynników zewnętrznych, szans na rozwój firmy upatruje się również w zasobach wewnętrznych firmy, np. w poprawie jakości zasobów ludzkich (np. poprzez udział w szkoleniach), nawiązaniu współpracy, nowych kontaktów, a także opracowaniu strategii czy pozyskaniu sponsora. Rysunek 44. Co może być szansą na rozwój Państwa firmy w perspektywie najbliższych 3 lat? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI 105

106 4.6 Wpływ sektora kreatywnego na rozwój społeczno-gospodarczy Mazowsza Jak już wspomniano w Rozdziale 1.3 Jakie jest znaczenie sektora kreatywnego dla gospodarki, wpływ sektora kreatywnego na rozwój miast i regionów jest duży, jednak liczne badania wskazują, że świadomość społeczna odnośnie istotnego wpływu sektorów kreatywnych na rozwój społecznogospodarczy na poziomie lokalnym i regionalnym jest niska, co należy uznać za istotną destymulantę rozwoju całego sektora. Dlatego też w ramach badania postanowiono sprawdzić jak mazowieckie firmy z sektora kreatywnego postrzegają wpływ własnej branży na rozwój społeczno-gospodarczy całego Mazowsza. Wyniki pokazały znaczne zróżnicowanie odpowiedzi na poziomie podsektorów i potwierdziły przypuszczenie o niskiej świadomości wpływu sektora na rozwój w grupie firm reprezentujących podsektor kulturalny aż 61% firm z podsektora kulturalnego uważa, że wpływ reprezentowanych przez nie branż na rozwój Mazowsza jest mały. Rysunek 45. Jaki jest, Pana\i zdaniem, wpływ rozwoju branży na rozwój społeczno-gospodarczy całego Mazowsza? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Temat ten pogłębiono w badaniu telefonicznym, w którym wzięły udział firmy z branż o wysokim potencjale klastrowym. Firmom zostało zadane podobne pytanie, a uzyskano rozkład odpowiedzi, wskazujący na przewagę firm przekonanych o dużym wpływie reprezentowanej branży na rozwój społeczno-gospodarczy Mazowsza. Rysunek 46. Czy Pana/i zdaniem rozwój Państwa branży ma realny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy całego Mazowsza? Dlaczego? Bez sztuki można żyć Branża nic nie produkuje Branża sprzyja konsumpcji To mały, lokalny rynek 68% Kultura to ważny element funkcjonowania w społeczeństwie, w kulturze nadzieja Branża kreatywna, pobudza społecznie Kultura wpływa na edukację Kultura wpływa na rozwój Branża wpływa na ludzi, dużo firm działa w branży (reklama) Działamy na rynku międzynarodowym Branża generuje przychody, miejsca pracy Branża najszybciej się rozwija (ICT) Technologie ICT zmieniają sposób prowadzenia biznesu Wzrost innowacyjności regionu Pobudzanie konsumpcji Dostarcza społeczeństwu ludzi ciekawych Nowe technologie podnoszą wydajność 106

107 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI Uzyskane wyniki wskazują na konieczność podjęcia działań podnoszących świadomość podmiotów odnośnie istotnego wpływu sektora kreatywnego na rozwój regionu, co jest szczególnie ważne z punktu widzenia działań kierowanych na wsparcie sektora kreatywnego. Bez przekonania podmiotów tworzących sektor kreatywnych o sile tego sektora w rozwoju regionu, nie uda się maksymalnie wykorzystać potencjału, jakiego upatruje się w rozwoju sektora kreatywnego w regionie. 5 Podsumowanie potencjał sektora kreatywnego na Mazowszu 5.1 Punktowa ocena atrakcyjności branż sektora kreatywnego W celu określenia potencjału i atrakcyjności określonych sektorów i branż gospodarki wykorzystuje się różne metody analiz. Jedną z nich jest metoda punktowej oceny atrakcyjności sektora, pozwalająca ustalić wartość danego sektora/branży, a także porównywać atrakcyjność kilku sektorów/branż na podstawie przyjętego zestawu kryteriów. Ustalenie oceny dla każdego sektora odbywa się w czterech etapach: (1) identyfikacja najważniejszych cech (kryteriów) wpływających na wartość sektora/branży; (2) przyjęcie określonej skali ocen; (3) dokonanie oceny każdej wyróżnionej cechy; (4) ustalenie łącznej oceny sektora poprzez zsumowanie wszystkich ocen cząstkowych. Biorąc pod uwagę cel badania, zdecydowano się rozbudować metodykę oceny analizowanych branż kreatywnych. Uznano bowiem, że poza oceną atrakcyjności branż, należy zbadać ich potencjał do współpracy. Jedną z metod pozwalających zilustrować uzyskane pozycje strategiczne określonych branż, z wykorzystaniem kombinacji struktur produkt-rynek jest analiza portfelowa. Metod analizy portfelowej jest wiele, do najważniejszych zaliczyć można macierz BCG (Boston Consulting Group matrix), macierz GE (General Electric matrix) inaczej macierz Mc Kinseya, macierz ADL (Arthur D. Little matrix) oraz macierz Ch. Hofera. W atrakcyjności przemysłu często wykorzystywana jest macierz GE. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na wykorzystanie macierzy General Electric, jednak dostosowując badane zmienne do celów badania. Model GE zbudowany jest na podstawie dwóch zmiennych: pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa i atrakcyjności przemysłu (lub sektora), mierzonej w długim okresie. Dla każdej z tych zmiennych przewidziane są trzy oceny (wysoka, średnia i niska). Liczba czynników nie jest ściśle określona - można je również dowolnie dobierać w zależności od sytuacji panującej w danym sektorze/branży i pozycji badanego przedsiębiorstwa. Najczęściej analizuje się kilkanaście zmiennych, którym nadaje się odpowiednie wagi. Wagi te powinny sumować się do 1. Wyróżnione czynniki ocenia się według przyjętej skali np. od 1 do Badając potencjał sektorów kreatywnych na Mazowszu w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych zdecydowano się wykorzystać macierz GE, równocześnie dostosowując założenia tej metody do potrzeb badania: Analizie poddano 12 branż kreatywnych; Zmienne, według których oceniane były branże to atrakcyjność branży oraz potencjał branży do współpracy; 75 Kotler P., 2005, Marketing, Rebis, Poznań. 107

108 Do czynników decydujących o atrakcyjności branży zaliczono: przewidywaną stopę wzrostu rynku, rentowność branży, dostępność do wykwalifikowanych kadr, konkurencję na rynku, ryzyko substytucji, bariery wejścia, możliwość dywersyfikacji działalności, pewność zaopatrzenia, stabilność technologiczną, zagrożenie środowiska przyrodniczego; Potencjał branży do współpracy oceniono korzystając z zestawu uwarunkowań powstawania i rozwoju klastra zaproponowanego przez S. Rosenfeld (1997) 76. Oceniane czynniki to: siła dotychczasowych powiązań w branży; przedsiębiorczość podmiotów z branży; dostęp do podmiotów związanych ze sferą badawczo-rozwojową; aktywność środowiska obecność liderów; dostępność kapitału (możliwość dofinansowanie działania klastra/inicjatywy klastrowej); bliskość dostawców i innych kooperantów; dostęp do specjalistycznych usług; obecność i aktywność Instytucji społecznych (branżowych), tj. cechy, spółdzielnie, izby gospodarcze, stowarzyszenia; wiedza i umiejętność pracowników, gotowość dokształcania się; innowacyjność możliwości i częstotliwość adaptowania nowych technologii; Każdemu czynnikowi przypisano wagi odzwierciedlające ich znaczenie. Za najważniejsze czynniki decydujące o atrakcyjności branży kreatywnej uznano przewidywaną stopę wzrostu rynku, rentowność branży oraz dostępność do wykwalifikowanych kadr, natomiast wśród czynników potencjału branży do współpracy - najważniejsze elementy to siła dotychczasowych powiązań branży oraz przedsiębiorczość; Każdy czynnik został oceniony w skali od 1 (ocena najgorsza) do 5 (ocena najlepsza). Tabela 12. Czynniki określające atrakcyjność branż kreatywnych na Mazowszu oraz ich potencjał do współpracy Zmienna Czynnik Waga Przewidywana stopa wzrostu rynku 0,15 Rentowność branży 0,15 Dostępność do wykwalifikowanych kadr 0,15 Konkurencja na rynku 0,1 Atrakcyjność branży Ryzyko substytucji 0,1 Bariery wejścia 0,1 Możliwość dywersyfikowania działalności 0,1 Pewność zaopatrzenia 0,05 Stabilność technologiczna 0,05 Zagrożenie środowiska przyrodniczego 0,05 Siła dotychczasowych powiązań 0,15 Przedsiębiorczość 0,15 Dostęp do podmiotów związanych ze sferą badawczorozwojową 0,1 Liderzy 0,1 Potencjał branży do Dostępność kapitału 0,1 współpracy Bliskość dostawców 0,1 Dostęp do specjalistycznych usług 0,1 Instytucje społeczne 0,1 Wiedza i umiejętności siły roboczej, możliwość dokształcania 0,05 Innowacje 0,05 Źródło: Opracowanie własne 76 Rosenfeld S., 1997, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, European Planning Studies, Vol. 5, No. 1; za: Klastry jako potencjał rozwoju województwo podlaskie,

109 Tabela 13. Badane branże sektora kreatywnego Działalności twórcze o charakterze kulturalnym Działalności twórcze o charakterze użytkowym Źródło: Opracowanie własne Branże sektora kreatywnego Nr na macierzy literatura i sztuki wizualne; 1 rzemiosło artystyczne; 2 film i wideo; 3 działalność muzyczna; 4 sztuki sceniczne; 5 fotografia 6 reklama; I architektura; II wzornictwo i projektowanie mody; III działalność wydawnicza; IV radio i telewizja; V oprogramowanie komputerowe VI Przeprowadzona analiza wykazała, że zdecydowana większość branż kreatywnych na Mazowszu cechuje się średnią atrakcyjnością oraz średnim potencjałem do współpracy. Jedynie dwie branże wyróżniają się dużym potencjałem do współpracy. Rysunek 47. Umiejscowienie branż kreatywnych na Mazowszu na macierzy GE Źródło: Opracowanie własne *nazwy subproduktów tabela x 109

110 5.1.1 Ocena atrakcyjności branż kreatywnych Najwyżej oceniona została branża wzornictwo i projektowanie mody (nr III na macierzy GE, patrz Rysunek 47. Umiejscowienie branż kreatywnych na Mazowszu na macierzy GE). Branża ta wyróżnia się wysoką przewidywaną stopą wzrostu rynku (co związane jest z rosnącym popytem na produkty oryginalne i niepowtarzalne) oraz znaczną rentownością. Firmy zajmujące się wzornictwem oraz projektowaniem mody raczej nie napotykają znacznych problemów w znalezieniu wykwalifikowanych pracowników. Często współpracują w tym zakresie także z podmiotami znacznie oddalonymi, często poszukują osób posiadających rzadkie umiejętności (np. hafciarstwo, koronkarstwo). Ze względu na wykorzystanie w procesie tworzenia produktów kreatywnych z omawianych branż często bardzo unikatowych materiałów na zamówienie, pewnym zagrożeniem dla ich działalności może być brak pewności zaopatrzenia. Przedsiębiorstwa te cechuje stabilność technologiczna, nie one również stwarzają zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Wysoko oceniono także rzemiosło artystyczne (nr 2) oraz oprogramowanie komputerowe (nr VI). Obie branże mają dużą szansę rozwoju. W obu przypadkach rentowność jest raczej duża, podobnie jak przewidywana stopa wzrostu rynku. Firmy zajmujące się rzemiosłem artystycznym, na ogół są małymi przedsiębiorstwami, często rodzinnymi, nie mają większych problemów ze znalezieniem wykwalifikowanych kadr. Pewnym zagrożeniem w przyszłości może być malejące zainteresowanie szkolnictwem zawodowym. Warto jednak podkreślić, że Mazowsze dysponuje największą w kraju bazą techników, natomiast pod względem liczby zasadniczych szkół zawodowych województwo plasuje się na drugim miejscu. Oprogramowanie komputerowe wyróżnia się natomiast dużą pewnością zaopatrzenia, brakiem negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze oraz znacznymi możliwościami dywersyfikowania działalności oraz indywidualizacji wytwarzanych produktów. Bardzo podobnie oceniono atrakcyjność następujących branż: film i wideo (3), działalność muzyczna (4), fotografia (6), reklama (I) oraz architektura (II). Są to branże różniące się od siebie, łączy je raczej wysoka przewidywana stopa wzrostu oraz brak negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Większości z tych branż nie dotyka problem braku wykwalifikowanych kadr. Architekturę cechuje wysoka rentowność. Poza tym, większość czynników uzyskała oceny średnie. Gorzej oceniono natomiast atrakcyjność następujących branż kreatywnych: literatura i sztuki wizualne (1), radio i telewizja (V). Pierwsza z nich cechuje się średnią przewidywaną stopą wzrostu rynku oraz rentownością. Podmioty z tej branży mogą mieć także problem z pozyskaniem wykwalifikowanych pracowników. Niskie jest natomiast ryzyko substytucji oraz niewielkie są bariery wejścia, które są bardzo wysokie dla branży radio i telewizja. W branży radiowo-telewizyjnej wysoka jest także konkurencja na rynku oraz duże ryzyko substytucji. Najniżej oceniono atrakcyjność branż: sztuki sceniczne (5) oraz działalność wydawnicza (IV). Sztuki sceniczne, podobnie jak literatura i sztuki wizualne, charakteryzują się raczej niską rentownością oraz niską przewidywaną stopą wzrostu rynku. Jest to wąska specjalizacja, podaż wykwalifikowanych pracowników jest także na poziomie średnim. Niewielka jest możliwość dywersyfikacji działalności, nie można szybko i często zmieniać produktu i dynamicznie dostosowywać go do potrzeb klienta widza. Co więcej, często także pewność zaopatrzenia bywa niewielka często podmioty z tej branży zamawiają określone produkt, np. stroje czy rekwizyty, które są przygotowywane także przez kreatywne jednostki/podmioty. Branża wydawnicza przechodzi obecnie kryzys, nisko oceniono przewidywaną stopę wzrostu rynku oraz rentowność branży. Poważnym problemem jest duże ryzyko substytucji, spowodowane rozwojem dziennikarstwa obywatelskiego co z kolei ma swoje źródło w rozwoju Internetu i mediów internetowych, w tym portali społecznościowych, blogów. 110

111 5.1.2 Ocena potencjału branż do współpracy Drugą analizowaną zmienną był potencjał branży do współpracy. Najwyżej oceniono potencjał dwóch branż użytkowych, tj. reklamy (I) i oprogramowania komputerowego (VI). Podmioty należące do tych branż obecnie prowadzą współpracę, działając m.in. w klastrach. Branże te wyróżniają się także dużą przedsiębiorczością oraz dostępem do podmiotów ze sfery B+R. Wiele z firm z branży reklamowej i producentów oprogramowania komputerowego w bieżącej pracy korzysta z potencjału uczelni wyższych i instytutów naukowych działających w Warszawie. Podmioty te mają raczej dobry dostęp, na tle pozostałych branż, do dofinansowania działań prowadzonych w ramach współpracy, wysoko oceniono także dostęp do specjalistycznych usług oraz wiedzę i umiejętności pracowników. Branże te wyróżniają się dużą elastycznością, także w zakresie wdrażania nowych rozwiązań i realizacji pomysłów. Gorzej oceniono natomiast funkcjonowanie instytucji społecznych (branżowych), co wynika z dużego rozdrobnienia tych branż oraz silnej konkurencji. Firmy reklamowe czy producenci oprogramowania komputerowego chętniej przystępują do współpracy w ramach określonej inicjatyw aniżeli zrzeszają się w organizacjach branżowych. Potencjał do współpracy wszystkich pozostałych branż został oceniony jako średni. Nieco wyższe oceny od pozostałych otrzymały dwie branże: rzemiosło artystyczne (2) oraz radio i telewizja (V). W obu przypadkach siła dotychczasowych powiązań jest raczej duża, wysoko oceniono także przedsiębiorczość. W przypadku: literatury i sztuk wizualnych (1), filmu i wideo (3), działalności muzycznej (4), fotografii (6), architektury (II) oraz wzornictwa i projektowania mody (III) średnio bądź nisko oceniona została siła dotychczasowych powiązań oraz przedsiębiorczość. W większości z nich prężnie działają organizacje branżowe, można wskazać także aktywne jednostki reprezentujące interesy określonego środowiska branżowego. Najgorzej oceniono potencjał do współpracy branży wydawniczej (IV) oraz sztuk scenicznych (5). Obie te branże nie tworzą silnych powiązań, nawet pomimo funkcjonowania w nich prężnych organizacji branżowych (zawodowych). 111

112 5.2 Analiza SWOT dla sektora kreatywnego na Mazowszu Mocne strony Zwiększający się udział sektora kreatywnego w gospodarce regionu Warszawa jako ośrodek koncentracji sektora o Największa w skali kraju liczba podmiotów z sektora kreatywnego oraz otoczenia sektora kreatywnego o Koncentracja dużych podmiotów sektora, które mogą pobudzać działalność małych przedsiębiorstw o Duża liczba potencjalnych kooperantów na terenie OMW o Lokalizacja w Warszawie najważniejszych w kraju firm zajmujących się produkcją radiowo-telewizyjną, mediów, agencji reklamowych, pracowni architektonicznych o Koncentracja placówek i instytucji kulturalnych o Metropolitalny i międzynarodowy charakter Warszawy (większy popyt na produkty kreatywne generowany przez mieszkańców, turystów biznesowych i kulturowych) o Różnorodność społeczna mogąca być czynnikiem przyciągającym kreatywne jednostki o Duża liczba mieszkańców stanowiących potencjalnych nabywców produktów kreatywnych Dobra sytuacja ekonomiczna mazowieckich gospodarstw domowych, zwłaszcza na terenie OMW, jako ważny czynnik wpływający na popyt na produkty kreatywne o Najwyższe w kraju wynagrodzenie brutto o Wysokie, na tle innych regionów, wydatki gospodarstw domowych o Najwyższe wydatki na rekreację i kulturę w kraju Obecność twórczych przestrzeni w regionie o Występowanie oddolnych inicjatyw co-workingowych w sektorze kreatywnym, np. Elektoralna w Warszawie, Radom IT BarCamp, biuro coworkingowe w Siedlcach o Występowanie na terenie Warszawy przestrzeni koncentracji działalności twórczej Soho Factory, Centrum Artystyczne Koneser, Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny Zaplecze naukowo-badawcze i edukacyjne o Uczelnie wyższe przygotowujące do pracy w sektorze kreatywnym o Duża koncentracja zasadniczych szkół zawodowych i techników kształcących kadry dla sektora kreatywnego o Zaplecze naukowe i edukacyjne jako czynnik kształtujący decyzje przestrzenne jednostek kreatywnych (przywiązanie do miejsca zamieszkania i nauki jako ważny personalny czynniki lokalizacyjny) Inicjatywy władz lokalnych integrujące środowisko kreatywne, np. Creative Mikser, Creatives.waw.pl, European Creative Cluster Lab o Projekty wspierające firmy z branż kreatywnych, np. projekt Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych - kreatywni.waw.pl Inicjatywy oddolne integrujące środowisko kreatywne nieformalne spotkania, talent campy, barcampy w branży IT 112

113 Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości o Najwyższa w skali kraju liczba preinkubatorów i akademickich inkubatorów przedsiębiorczości oraz funduszy kapitału zalążkowego o Wysoka innowacyjność mazowieckich przedsiębiorstw (najwyższy w kraju odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych w grupie przedsiębiorstw usługowych ogółem, wysokie nakłady firm na innowacje) Obecność na Mazowszu klastrów w sektorze kreatywnym, m.in. Mazowiecki Klaster ICT, Creative Communication Cluster, Alternatywny Klaster ICT, Klaster Druku i Reklamy, Eduklaster oraz działalność klastrów ponadregionalnych, np. Mulitklaster z siedzibą w Nowym Sączu Dobry dostęp do komputerów oraz do Internetu jako ważny czynnik popytowy oraz umożliwiający pracę w sektorze kreatywnym na odległość. Słabe strony Heterogeniczność sektora i brak rozpoznawalnej kreatywnej marki regionu Brak skupisk branż kreatywnych w województwie poza OMW Duże zróżnicowanie wewnątrzregionalne w poziomie zamożności gospodarstw domowych wskazujące na brak jednorodnych popytowych uwarunkowań sektora kreatywnego w obrębie województwa Niskie oceny otoczenia instytucjonalnego klastrów oraz polityki władz publicznych na rzecz rozwoju klastrów Benchmarking klastrów 2010, PARP Ograniczona, w porównaniu do innych województw, oferta parków naukowo-technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości Uzależnienie działalności przedsiębiorstw kreatywnych od sytuacji gospodarczej w kraju (ryzyko zmniejszenia popytu) Szanse Przedsiębiorstwa kreatywne skupione w miastach subregionalnych mogą stanowić bazę do rozwoju sektora poza OMW ( bieguny wzrostu ) Tworzenie nowych przestrzeni, w których mogą rozwijać się kreatywne firmy o Tworzenie kreatywnych przestrzeni Centrum Kreatywności Targowa o Tworzenie i rozwój przestrzeni sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości Centrum Przedsiębiorczości Smolna, Park Naukowo- Technologiczny w Płocku Podaż wykształconych kadr dla sektora kreatywnego o Wejście na rynek absolwentów uczelni artystycznych (obserwowany obecnie wzrost liczby studentów na kierunkach artystycznych) o Promocja kształcenia w dziedzinach związanych z sektorem kreatywnym Rosnąca świadomość firm w zakresie korzyści wynikających ze współpracy o Aktywizacja społeczności lokalnych i wzrost zainteresowania mieszkańców w uczestnictwie w inicjatywach kreatywnych o Działania władz lokalnych i regionalnych skierowane na pobudzanie inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym o Nawiązanie współpracy międzynarodowej w ramach projektów wspierających przemysły kreatywne o Możliwość współpracy z województwem łódzkim na rzecz umacniania marki sektora kreatywnego na arenie międzynarodowej Upowszechnienie się nowych technologii o Nowe możliwości dystrybucji i promocji produktów sektora kreatywnego o E-commerce szansą dla podmiotów kreatywnych działających w lokalizacjach o słabej dostępności komunikacyjnej lub oddalonych od potencjalnego rynku 113

114 o Możliwość pracy na odległość jest szansą rozwoju sektora kreatywnego, zwłaszcza na obszarach poza Warszawą Wzrost popytu na produkty sektora kreatywnego o Rosnąca liczba mieszkańców województwa o Rosnąca zamożność społeczeństwa o Zmieniające się potrzeby klientów, poszukujących produktów oryginalnych lub luksusowych o Wzrost wydatków gospodarstw domowych oraz JST na kulturę o Wzrost popytu na produktu sektora kreatywnego ze strony tradycyjnych sektorów gospodarki o Władze publiczne jako klienci sektora kreatywnego zamówienia publiczne o Edukacja kulturowo-estetyczna mieszkańców regionu Walory przyrodnicze, czyste środowisko, dostęp do obszarów cennych przyrodniczo, spokój jako czynniki lokalizacji sektora kreatywnego na obszarach poza OMW Zagrożenia Ograniczenie popytu kryzys ekonomiczny, który może wpłynąć na rezygnacje konsumentów z zakupu produktów wyższego rzędu Wsparcie sektora: o brak narzędzi administracyjnych i ekonomicznych wspierających ten sektor, także opracowań naukowych z rekomendacjami dla władz o brak jasnego określenia znaczenia sektora kreatywnego dla gospodarki przez władze regionalne i lokalne o wysoki stopień biurokratyzacji administracji, co często wpływa zniechęcająco na twórców rozważających rozpoczęcie własnej działalności (gospodarczej lub społecznej) lub aplikowanie o wsparcie Inne: o Niski poziom ochrony własności intelektualnej wpływający na wzrost ryzyka nieuczciwej konkurencji o Wypieranie działalności kreatywnych z zajmowanych przestrzeni przez działalność o wyższej rentowności 114

115 6 Rekomendacje dla wspierania sektora kreatywnego W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy w rozwoju sektora kreatywnego na Mazowszu rekomendujemy 3 grupy działań, które Samorząd Województwa Mazowieckiego powinien podjąć na rzecz wspierania sektora kreatywnego w regionie. W każdej grupie rekomendacji przestawiono cel działań przewidzianych do realizacji w ramach danej grupie, wraz ze wskazaniem uzasadnienia dla interwencji w danym obszarze oraz oczekiwanych rezultatów wdrożenia działań. Następnie przedstawiono propozycje konkretnych działań wraz ze sposobem ich realizacji. GRUPA 1 Wsparcie na rzecz rozwoju sektora kreatywnego 1. Nawiązywanie współpracy z władzami lokalnymi oraz podmiotami w otoczeniu sektora kreatywnego i przedstawienie planu wspierania sektora kreatywnego w regionie 2. Prowadzenie przez władze samorządowe polityki wspierającej powstanie i rozwój nowych przestrzeni kreatywnych oraz polityki zapobiegającej wypieraniu działalności kreatywnych z obecnie zajmowanych przestrzeni 3. Przygotowanie programów wsparcia jednostek kreatywnych oraz prowadzenie polityki zamówień publicznych, prowadzącej do zwiększenia popytu na produkty sektora kreatywnego 4. Tworzenie produktów lokalnych i regionalnych we współpracy z sektorem kreatywnym oraz promocja różnorodności kulturowej regionu 5. Organizacja targów wewnątrzbranżowych oraz targów pracy i dni karier w sektorze kreatywnym 6. Organizowanie szkoleń dla podmiotów sektora kreatywnego GRUPA 2 Wsparcie na rzecz promocji sektora kreatywnego 7. Stworzenie bazy podmiotów kreatywnych działających w regionie oraz bazy wytwarzanych produktów kreatywnych, celem ich promocji 8. Promocja sektora kreatywnego jako smart specialization regionu 9. Patronat i sponsoring wydarzeń kulturalnych 10. Promocja możliwości zastosowania produktów kreatywnych w przemysłach tradycyjnych GRUPA 3 Wsparcie na rzecz pobudzania współpracy w sektorze kreatywnym* *Rekomendacje dla wspierania współpracy w sektorze kreatywnym zostały przedstawione w ostatnim rozdziale niniejszego opracowania. 115

116 6.1 GRUPA 1 Wsparcie na rzecz rozwoju sektora kreatywnego Cel: Stworzenie warunków umożliwiających zakładanie nowych przedsiębiorstw oraz rozwój istniejących firm z branż kreatywnych w województwie Uzasadnienie dla interwencji: Brak jasnego określenia znaczenia sektora kreatywnego dla gospodarki przez władze regionalne i lokalne Brak widocznych skupisk branż kreatywnych w województwie poza OMW Silne uzależnienie działalności przedsiębiorstw kreatywnych od sytuacji gospodarczej w kraju (ryzyko zmniejszenia popytu) Wypieranie działalności kreatywnych z zajmowanych przestrzeni przez działalność o wyższej rentowności Trudności z pozyskaniem pracowników wykwalifikowanych w konkretnej dziedzinie Niski poziom ochrony własności intelektualnej wpływający na wzrost ryzyka nieuczciwej konkurencji Oczekiwane rezultaty: Wskazanie kierunków wsparcia i rozwoju sektora kreatywnego w regionie Zaangażowanie władz lokalnych w proces wspierania sektora kreatywnego Udostępnianie nowych przestrzeni pod działalności kreatywne na terenie regionu Integracja środowisk kreatywnych na szczeblu regionu i subregionów Pobudzanie popytu na produkty sektora kreatywnego Nawiązanie współpracy między potencjalnymi pracownikami a potencjalnymi pracodawcami Wzrost aktywności jednostek kreatywnych Wyposażenie podmiotów kreatywnych w wiedzę z zakresu ochrony i zarządzania prawami własności intelektualnej oraz podnoszenie kwalifikacji związanych ze specyfiką branży Rekomendowane działania: 1. Nawiązywanie współpracy z władzami lokalnymi oraz podmiotami w otoczeniu sektora kreatywnego i przedstawienie planu wspierania sektora kreatywnego w regionie Przedstawienie władzom lokalnym planowego programu wspierania sektora kreatywnego. Nawiązanie współpracy z władzami lokalnymi Mazowsza i przedstawienie wszystkich działań rekomendowanych do wdrożenia na rzecz wsparcia sektora kreatywnego oraz stały monitoring działań podejmowanych na poziomie lokalnym. Nawiązanie współpracy z organizacjami pozarządowymi działającymi w sektorze kultury. Utrzymywanie stałego kontaktu z organizacjami pozarządowymi angażującymi się w działania na rzecz rozwoju działalności opartych na kulturze. 2. Prowadzenie przez władze samorządowe polityki wspierającej powstanie i rozwój nowych przestrzeni kreatywnych oraz polityki zapobiegającej wypieraniu działalności kreatywnych z obecnie zajmowanych przestrzeni Wpisywanie problemów rozwoju sektora kreatywnego w programy rewitalizacji miast. Realizacja projektów rewitalizacyjnych na obszarach poprzemysłowych, pokolejowych, jak również w zdegradowanych centrach miast, może przyczynić się do uwalniania przestrzeni dla działalności kreatywnych. Udostępnianie podmiotom kreatywnym miejsc na zdegradowanych obszarach może rozpocząć proces ich rewitalizacji. Pobudzanie rozwoju sektora kreatywnego poza OMW. Moderowanie negocjacji między władzami lokalnymi a podmiotami kreatywnymi. 116

117 Rozwojowi sektora kreatywnego sprzyjać może polityka rozwoju przestrzennego regionu oraz gmin oraz polityka lokalowa. Rolą samorządu regionalnego powinno być wsparcie we wskazywaniu obszarów i miejsc szczególnie predestynowanych do lokalizacji działalności sektora kreatywnego na terenie całego województwa oraz przygotowanie programów rozwoju dzielnic/przestrzeni kreatywnych. Pobudzanie rozwoju sektora kreatywnego poza OMW. Moderowanie negocjacji między władzami lokalnymi, podmiotami kreatywnymi czy też właścicielami przestrzeni, w której tworzą jednostki kreatywne. 3. Przygotowanie programów wsparcia jednostek kreatywnych oraz prowadzenie polityki zamówień publicznych, prowadzącej do zwiększenia popytu na produkty sektora kreatywnego Tworzenie programów wsparcia jednostek kreatywnych oraz motywowanie ich do dalszego rozwoju. Opracowanie systemu wsparcia w postaci grantów i nagród dla młodych lub zasłużonych twórców. Finansowanie stypendiów. Generowanie popytu na produkty kreatywne poprzez politykę zamówień publicznych. Organizacja lub współorganizacja wydarzeń kulturalnych (np. koncerty, wystawy, spektakle). Sztuka w przestrzeni publicznej. Zamówienia projektów architektonicznych, materiałów informacyjno-promocyjnych. 4. Tworzenie produktów lokalnych i regionalnych we współpracy z sektorem kreatywnym oraz promocja różnorodności kulturowej regionu Opracowanie systemu produktów ukazujących zróżnicowanie kulturowe Mazowsza. Zaangażowanie w procesy projektowania, wyboru, produkcji i dystrybucji produktów promujących różnorodność kulturową regionu podmiotów sektora kreatywnego z różnych części województwa. Prowadzenie tych działań we wszystkich subregionach. Działanie przyczyni się do integracji środowisk kreatywnych. 5. Organizacja targów wewnątrzbranżowych oraz targów pracy i dni karier w sektorze kreatywnym Organizowanie wydarzeń służących obsłudze sektora kreatywnego pod kątem dostawców, kooperantów itp. Organizacja spotkań we wszystkich subregionach. Organizowanie targów pracy w sektorze kreatywnym. Targi pracy stwarzałyby możliwość pozyskania kadr dla prowadzonej działalności kreatywnej. W targach oraz dniach karier mogłyby brać udział osoby dopiero wybierające zawód, dla których uczestnictwo mogłoby stanowić bodziec dla związania swojej przyszłości z sektorem kreatywnym. Współpraca z uczelniami oraz technikami, zasadniczymi szkołami zawodowymi. Organizacja spotkań we wszystkich subregionach. 6. Organizowanie szkoleń dla podmiotów sektora kreatywnego Organizowanie szkoleń związanych ze specyficznym rodzajem działalności. Wprowadzenie systemu szkoleń w zakresie umiejętności technicznych, umiejętności twórczego myślenia oraz z zakresu promocji i marketingu a także aspektów prawno-organizacyjnych i ekonomiczno-finansowych działalności gospodarczej. Organizowanie szkoleń z zakresu ochrony i zarządzania prawami własności intelektualnej. Wprowadzenie systemu szkoleń z zakresu prawa autorskiego, prawa własności 117

118 przemysłowej, nieuczciwej konkurencji, w tym szkoleń dotyczących skutecznej ochrony wzorów przemysłowych, utworów, znaków towarowych itp. 6.2 GRUPA 2 Wsparcie na rzecz promocji sektora kreatywnego Cel: Stworzenie warunków do efektywnej promocji podmiotów sektora kreatywnego z Mazowsza oraz produktów kreatywnych wytwarzanych w regionie Uzasadnienie dla interwencji: Heterogeniczność sektora i brak rozpoznawalnej kreatywnej marki regionu Brak widocznych skupisk branż kreatywnych w województwie poza OMW Rosnące zainteresowanie współpracą sektora kreatywnego z sektorem tradycyjnym Oczekiwane rezultaty: Wizerunek Mazowsza jako regionu kreatywnego Wzrost rozpoznawalności mazowieckich instytucji kultury, wydarzeń kulturalnych Zwiększenie popytu na produkty kreatywne w przemyśle tradycyjnym Promocja podmiotów kreatywnych ze wszystkich subregionów Rekomendowane działania: 7. Stworzenie bazy podmiotów kreatywnych działających w regionie oraz bazy wytwarzanych produktów kreatywnych, celem ich promocji Opracowanie, na podstawie inwentaryzacji, bazy podmiotów sektora kreatywnego w województwie. Wykorzystanie bazy w procesie komunikacji z sektorem kreatywnym oraz jej udostępnienie podmiotom trzecim jako element promocji sektora. Inicjowanie współpracy pomiędzy sektorem kreatywnym a innymi sektorami lub otoczeniem sektora kreatywnego. Opracowanie i analiza bazy produktów kreatywnych wytwarzanych regionie. Wybór produktów o szczególnym znaczeniu dla regionu - promocja regionu z wykorzystaniem kreatywnych produktów. 8. Promocja sektora kreatywnego jako smart specialization regionu Promocja regionu jako lokalizacji dla sektora kreatywnego. Wskazywanie na duży udział sektora kreatywnego w województwie. Promocja kluczowych branż kreatywnych w regionie oraz produktów kreatywnych. Przyciąganie nowych inwestorów. Promocja mazowieckich instytucji kultury oraz wydarzeń kulturalnych jako atrakcji turystycznych. Promocja szlaków kulturowych po regionie. Promocja subregionów poprzez opracowywanie nowych atrakcji i szlaków kulturowych. 9. Patronat i sponsoring wydarzeń kulturalnych Promocja wydarzeń kulturalnych generujących wysoki poziom wartości dodanej w kulturze. Promocja wydarzeń kulturalnych odbywających się w różnych częściach regionu. Wykorzystanie mecenatu jako zachęty do organizowania wydarzeń kulturalnych w przyszłości. 10. Promocja możliwości zastosowania produktów kreatywnych w przemysłach tradycyjnych 118

119 Zapewnianie udziału podmiotom kreatywnym w targach. Promocja produktów kreatywnych oraz ich zastosowania. Udostępnienie przestrzeni targowej podmiotom kreatywnym. Umożliwienie podmiotom z branż uznanych za kluczowe udziału w targach zagranicznych oraz misjach handlowych. Tworzenie platform dla wymiany doświadczeń pomiędzy podmiotami sektora kreatywnego a podmiotami innych sektorów. Inicjowanie spotkań przedstawicieli branż kreatywnych i przemysłów tradycyjnych, tworzenie przestrzeni dla takich spotkań. Organizacja spotkań we wszystkich subregionach. 119

120 Część II: Klastry w sektorze kreatywnym na Mazowszu 7 Klastry perspektywa teoretyczna 7.1 Dlaczego firmy muszą ze sobą współpracować? Rozwój technologii informatyczno-telekomunikacyjnych, umożliwiających szybką i sprawną koordynację działalności produkcyjnej, usługowej, handlowej i badawczej z jednego wybranego ośrodka podejmującego decyzje przyczynił się do dekonstrukcji łańcucha wartości dodanej. Wartości przestały być wytwarzane w pionowym, jednokierunkowym łańcuchu lecz rozpowszechnieniu ulegało wytwarzanie w ramach bardziej skomplikowanych układów i relacji gospodarczych pomiędzy przedsiębiorstwami oraz pomiędzy innymi podmiotami zaangażowanymi w ten proces. W modelu fordowskim każde przedsiębiorstwo zajmowało określoną pozycję i miało wyraźne granice, w modelu postfordowskim, obowiązującym we współczesnej gospodarce, przedsiębiorstwa cechuje przenikanie granic. Pionowy łańcuch wartości zostaje zastępowany sieciowym łańcuchem wartości, charakterystycznym dla sieci biznesu. Sieci biznesu mogą być formalne i nieformalne, mają różne wymiary (od lokalnego po globalny) oraz są tworzone przez przedsiębiorstwa o różnej wielkości i reprezentujące różne branże 77. Jak już zauważono, u podstaw zakładania sieci biznesu leżą nowe możliwości komunikowania się pomiędzy jej uczestnikami, jak również globalizacja i rosnąca konkurencja. Przedsiębiorstwa decydują się na nawiązanie współpracy w kilku sytuacjach: 1. gdy nie posiadają określonego zasobu i/lub gdy samodzielnie nie mogą go pozyskać pożądany zasób może być (a) rzadki; (b) zbyt kosztowny; (c) ktoś go już posiada a jest podzielny; (d) w posiadaniu podmiotu, który określonemu przedsiębiorstwu nie chce go sprzedać; 2. gdy wspólna praca może przynieść większe zyski podmioty uczą się od siebie, budują kompleksową i bardziej konkurencyjną ofertę, mogą szybciej i taniej prowadzić nowy produkt na rynek; 3. gdy występuje duża i silna konkurencja na rynku dzięki współpracy grupa współpracujących podmiotów staje się silniejszym graczem, z lepszą ofertą. Wewnątrz sieci toczą się procesy o pozornie sprzecznym charakterze: przedsiębiorstwa jednocześnie współpracują i rywalizują. Daje to dodatkowe korzyści wynikające: z dostępu do zasobów: rzeczowych (maszyny), finansowych (środki pieniężne) i dodatkowych (pracownicy, sposoby powiązań z kooperantami, marka firmy, kultura organizacyjna, kontakty); ze zdolności niezależnych partnerów. Warunkami niezbędnymi do odniesienia sukcesu prowadzonej współpracy są następujące zachowania partnerów: wymiana rozumiana zarówno jako przepływy materialne jak i informacyjne, zaangażowanie wszystkich stron polegające na pogłębianiu i poszerzaniu istniejącej wymiany, 77 Wieloński A., 2004, Lokalizacja działalności gospodarczej, 2004, WGiSR UW. 120

121 wzajemność i wspólnota celów. Wiele badań wskazuje na korzyści wynikające ze wspólnej lokalizacji współpracujących ze sobą przedsiębiorstw. Są one określane jako: korzyści skali (wewnątrz przedsiębiorstwa), korzyści lokalizacji (wewnątrz określonej działalności gospodarczej) oraz korzyści urbanizacji (zewnętrzne względem przedsiębiorstw, jak i całego przemysłu na danym obszarze). Przedsiębiorstwa mogą zatem osiągnąć liczne korzyści wynikające ze współpracy z innymi podmiotami. Są to korzyści wynikające z większej sprzedaży, lepszej pozycji na rynku, dostępu do nowych technologii, wykwalifikowanych pracowników, wsparcia merytorycznego i profesjonalnej obsługi oraz wymiany doświadczeń. 7.2 Jakie są formy współpracy? Klaster jako forma współpracy Rodzaje współpracy między przedsiębiorstwami Przedsiębiorstwa decydując się na nawiązanie kooperacji z innymi podmiotami (inne firmy, instytucje sektora B+R, administracja) mają do wyboru wiele potencjalnych form współpracy. Wybór form zależy przede wszystkim od celu nawiązania współpracy (np. wejście na rynki zagraniczne, poprawa wizerunku firmy, dostęp do nowoczesnych technologii) oraz charakterystyki partnera (np. branża, wielkość, pozycja rynkowa). Dostępne dla firm formy współpracy to: 78. kooperacja licencjonowanie kartel outsourcing joint venture syndykat offshoring alians strategiczny sieć kombinat zrzeszenie przedsiębiorstw, franchising konsorcjum klaster Każda z tych form współpracy jest potrzebna, aby gospodarka rozwijała się w sposób prawidłowy. Rozwój sieci kooperacyjnych zależy przede wszystkim od woli przedsiębiorstw, którzy nadal uczą się współpracować oraz kwalifikacji koordynatorów wywodzących się z instytucji okołobiznesowych i administracji Klaster jako forma współpracy Klastry historia pojęcia Początki koncepcji klastrów sięgają pracy A. Marshalla pt. Zasady ekonomii pochodzącej z 1890 roku. Autor ten posłużył się pojęciem dystryktu/okręgu przemysłowego (industrial district) dla określenia regionalnego skupiska małych przedsiębiorstw działających w tej samej lub pokrewnej branży rzemieślniczej. 80 Zaobserwował on występowanie w regionach przemysłowych znacznych skupisk firm pojedynczych branż np. w Manchesterze firm włókienniczych, w Sheffield przedsiębiorstw produkujących noże. Zdaniem A. Marshalla firmy te są świadome pozytywnych efektów zewnętrznych, które występują w skupisku. Są to: (1) efekty powstałe dzięki specjalizacji, która jest skutkiem 78 Kaczmarek B., 2012, Współpraca przedsiębiorstw jako instrument konkurencyjnego rozwoju regionalnego na przykładzie Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej [w:] A. Adamik (red.) Współpraca małych i średnich przedsiębiorstw w regionie. Budowanie konkurencyjności firm i regionu, Difin Budner W., Lokalizacja przedsiębiorstw, AE, Poznań,

122 podziału pracy, (2) efekty powstałe z wytworzenia wspólnej infrastruktury, informacji, komunikacji oraz badań, z których mogą korzystać pojedyncze firmy i (3) efekty wynikające z dostępności wykwalifikowanej siły roboczej. Kolejnym ważnym etapem rozwoju koncepcji klastrów były badania przedstawicieli włoskiej szkoły ekonomiki przemysłu oraz kalifornijskiej szkoły lokalizacji. Wykazano istnienie terytorialnych skupisk małych przedsiębiorstw na obszarze środkowej i północno-wschodniej części Włoch (tzw. Trzecie Włochy). Skupiska te zostały określone mianem włoskiego okręgu przemysłowego. W powstaniu tych skupisk dużą rolę odegrało zaangażowanie samorządów i korporacji 81. Zainteresowanie stricte klastrami zapoczątkował amerykański ekonomista Michael E. Porter (2001), twórca teorii gron, będącej rozwinięciem koncepcji okręgu przemysłowego ; Marshalla oraz włoskiego okręgu przemysłowego. Grono przemysłowe (industry claster), zdaniem M.E. Portera, oznacza organizację przemysłu opartą na terytorialnych skupiskach przedsiębiorstw, działających w pokrewnych sektorach. Przedsiębiorstwa tworzą sieć współpracy i rywalizacji umocowaną w określonym środowisku biznesu. Konkurencja między nimi ma charakter dynamiczny i oznacza zdolność do innowacji 82. Liczne badania wykazują występowanie trzech grup czynników wyjaśniających powstawanie klastrów: poszukiwanie korzyści skali, redukcja kosztów oraz globalizacja przejawiająca się harmonizacją rynków. Zdaniem B. Ohlina (1933) 83 i E. Hoovera (1948) 84 wewnętrzne korzyści skali zależą od samych przedsiębiorstw, korzyści lokalizacji są cechą poszczególnych branż, korzyści urbanizacji są natomiast cechą regionu. Obie łączy także przypisywanie dużego znaczenia czynnikowi odległości; ich zdaniem firmy mogą czerpać korzyści dzięki funkcjonowaniu w geograficznej bliskości, co sprzyja budowaniu takich więzi i tym samym pobudza kreację klastra. Przedsiębiorstwa działające w klastrze odnotowują redukcje kosztów transakcyjnych dzięki silnym powiązaniom, jakie między nimi występują. Redukowane są także koszty pozyskiwania informacji i wiedzy. Definicje klastra W literaturze spotkać można wiele definicji klastra. Często cytowana jest definicja G. Andersona (1994) 85 klaster to sieć przedsiębiorstw, ich klientów i dostawców materiałów, komponentów, maszyn, narzędzi, usług szkoleniowych i zasobów finansowych; jednak teoria ta niezbyt wyraźnie odróżnia klaster od branży i sektora w ujęciu modelu pięciu sił. M.E. Porter (2000) proponuje rozumieć klaster jako znajdującą się w geograficznym sąsiedztwie grupę przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji zajmujących się określoną dziedziną, połączona podobieństwami i wzajemnie się uzupełniającą 86. Definicje klastrów zaczęły tworzyć także instytucje międzynarodowe oraz organizacje, co miało przełożenie na prowadzoną przez nich politykę. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju (UNIDO) zaproponowała definicję, według której klastry to regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszonych do przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań. 81 Dębski J., 2000, Neomarshallowskie okręgi przemysłowe a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce [w:] Strategia rozwoju przemysłu w Polsce na przełomie wieków, WSzFiZ, Białystok. 82 Porter M.E., 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. 83 Ohlin B., 1933, Interregional and International Trade, Cambridge: MA Harvard University Press.; za: Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. 84 Hoover E., 1948, Location of Economic Activities, McGraw-Hill, New York; za: Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. 85 Anderson G.,1994, Industry clustering for economic development, Economic Development Review, Vol. 12, nr Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. 122

123 Komisja Europejska przyjęła natomiast, że klastry to skupiska niezależnych przedsiębiorstw nowopowstałych firm innowacyjnych, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz organizacji badawczych działających w określonym sektorze i regionie oraz mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra. Dla Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) klaster stanowi lokalne skupisko powiązanych horyzontalnie lub wertykalnie form działających w pokrewnych sektorach wraz z innymi instytucjami wobec nich komplementarnymi bądź też są to międzybranżowe sieci, składające się z niezależnych firm, specjalizujących się w określonym ogniwie czy bazie wiedzy w łańcuchu wartości 87. Analiza wielu definicji pozwala określić wspólne cechy klastra, do których zaliczyć należy: koncentrację przestrzenną lokalizacja przedsiębiorstw i innych podmiotów z klastra na określonym, na ogół niewielkim obszarze; interakcyjność i powiązania silne więzi między uczestnikami klastra, współpraca przedsiębiorstw z instytucjami badawczo-rozwojowymi i około biznesowymi oraz władzami publicznymi; ukierunkowanie rozwoju rozwój klastra sprzyja rozwojowi jego uczestników; rywalizacja i współpraca uczestnicy klastra należący do tej samej lub zbliżonej branży, prowadzą współpracę na rzecz rozwoju klastra jednocześnie rywalizując między sobą o zasoby; tożsamość klastra wprowadzenie własnej kultury organizacyjnej oraz stosowanie przyjętego systemu identyfikacji wizualnej (np. logo klastra). Definicja klastra przyjęta na potrzeby niniejszego badania została przedstawiona w rozdziale metodologicznym i odpowiada definicji stosowanej przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości Rodzaje klastrów Typologia klastrów M. J. Enrgighta W literaturze przedmiotu można znaleźć różnorodne typologie klastrów. Zdaniem M.J. Enrighta (1999) 88 istnieje dziewięć podstawowych cech, które należy uwzględniać na etapie identyfikacji klastra i w fazie określania jego możliwości rozwojowych. Każda z tych cech może stanowić kryterium typologiczne. M.J. Enright podzielił klastry ze względu na ich zasięg geograficzny, gęstość, liczbę horyzontalnie powiązanych sektorów, liczbę stadiów łańcucha produkcyjnego, poziom skomplikowaniazaawansowania technologicznego prowadzonych działań, potencjał wzrostu/pozycja konkurencyjna, zdolności innowacyjne, organizację (strukturę klastra), dominujący mechanizm koordynacji i regulacji zachowań uczestników oraz samoświadomość klastra Enright M.J., 1999, The Globalization of Competition and the Localization of Competitive Advantage: Policies Toward Regional Clustering, [w:] Hood N., Young S. (Eds.), The Globalization of Multinational Enterprise Activity and Economic Development, Macmillan, London; za: Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. 123

124 Tabela 14. Typologia klastrów M. J. Enrighta Zasięg geograficzny Gęstość Kryterium typologiczne Szerokość liczba horyzontalnie powiązanych sektorów Głębokość liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Poziom skomplikowania- -zaawansowania technologicznego prowadzonych działań Potencjał wzrostu/pozycja konkurencyjna Zdolności innowacyjne Organizacja/Struktura klastra Dominujący mechanizm koordynacji i regulacji zachowań uczestników Samoświadomość klastra Faza rozwoju klastra Typ Skoncentrowane Rozproszone Gęste Rozsiane, rozrzucone Szerokie Wąskie Głębokie zwykle obejmują wszystkie etapy łańcucha produkcyjnego Płytkie obejmują jeden lub tylko kilka etapów w łańcuchu produkcyjnym Wysoki Niski Rosnący/konkurencyjna, Rosnący/niekonkurencyjna Ustabilizowany/konkurencyjna Ustabilizowany/niekonkurencyjna Kurczący się/konkurencyjna Kurczący się/niekonkurencyjna Wysoce innowacyjne Słabo innowacyjne Rdzeń z firmą-koordynatorem Rdzeń z firmą-liderem Brak koordynatora i lidera Transakcje ad hoc (spot markets) Krótkoterminowe koalicje Długookresowe relacje Hierarchia Działające Utajnione Potencjalne Rodzące się Rosnące Dojrzewające Schyłkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa. Inna typologia klastra uwzględnia fazy jego funkcjonowania. Klaster w cyklu swojego życia przechodzi przez trzy fazy: wylęgania/embrionalną występuje w sytuacji, gdy kilka lub kilkanaście podmiotów zaczyna współpracować w podstawowej branży, wokół której organizuje się powiązania kooperacyjne, realizując w ten sposób wspólne cele, wzrostu/dojrzałości faza rozwoju charakteryzuje się przyłączaniem się do klastra kolejnych przedsiębiorstw, w tym również podmiotów z tzw. sektorów pokrewnych i wspomagających, zachęcanych sukcesami firm już funkcjonujących w klastrze. 124

125 w fazie dojrzałości klaster osiąga masę krytyczną rozwoju; koncentruje się w nim znaczna liczba przedsiębiorstw, ma on silne powiązania zewnętrzne, powstają w nim podmioty nowe oraz łączą się i przekształcają podmioty w nim istniejące, schyłku/transformacji w fazie schyłku klastra następuje spadek powiązań między jego uczestnikami, jak również spadek konkurencyjności, np. na skutek starzenia się branży, wokół której klaster został zorganizowany. Faza transformacji dotyczy klastrów posiadających zdolność dostosowywania się do zmian w otoczeniu (zmian o charakterze rynkowym, technologicznym, itp.), które potrafią uniknąć kryzysu poprzez przekształcenie struktur i relacji między uczestnikami klastra. W zależności od fazy, w której klaster się znajduje można wydzielić klastry: rodzące się, rosnące, dojrzewające, schyłkowe. Duński, włoski i holenderski model klastra Kolejna typologia odnosi się do funkcjonowania klastra. Obok modelu włoskiego opierającego się na nieformalnych powiązaniach, którego inicjatorem są zazwyczaj firmy danego sektora ale wspierane przez podmioty z tzw. szarej sfery wyróżniono model duński oraz włoski. Model duński wskazuje na istotną rolę brokera sieciowego, który jest umiejscowiony w instytucji wspierania biznesu i inicjuje kontakty między partnerami i koordynuje działania klastra. Struktura tego modelu została wypracowana przez rząd duński w latach , a wdrażana m.in. na Węgrzech, w Wielkiej Brytanii czy Australii. Model holenderski zakłada, podobnie jak model duński, aktywną postawę rządu. Wyróżnia go jednak ścisła współpraca klastra z ośrodkami naukowymi i badawczo-rozwojowymi. 125

126 Rysunek 48. Modele klastra Model włoski Model duński Model holenderski Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gorynia M., Jankowska B., 2008, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa; Wieloński A., 2004, Lokalizacja działalności gospodarczej, 2004, WGiSR UW. 126

127 7.2.4 Proces powstawiania klastrów Znaczny wpływ na działania klastra ma geneza jego powstania. Klaster może zostać powołany z inicjatywy władz lokalnych czy też regionalnych (typ odgórny ) oraz powstać z potrzeby przedsiębiorstw i innych podmiotów z określonej branży czy grupy branż (typ oddolny ). Analiza funkcjonowania klastrów reprezentujących oba typy, wykazała znaczne różnice w ich działaniu. Klastry zakładane odgórnie są finansowane ze środków publicznych i mają lepszy dostęp do finansowania zewnętrznego, problemem bywa natomiast stopień zaangażowania i partycypacji członków klastra. Z kolei klastry tworzone oddolnie mają na ogół mały budżet, natomiast uczestnicy klastra silnie włączają się w jego działalność, silniej identyfikują się z jego marką. Jednak zróżnicowane podejście do realizacji polityki klastrowej w obu modelach nie wskazuje konkretnej przewagi jednego z nich. Tabela 15. Proces budowania klastrów w oparciu o podejście top-down i bottom-up Podejście odgórne (top down) Wyłania się z interesu publicznego oraz strategii Może zostać powołany tylko przez jednego inicjatora (np. polityka) W drugiej fazie następuje włączanie się firm i innych organizacji w organizację klastra Uczestnictwo jest kształtowane poprzez administracyjne układy Klaster związany granicami administracyjnymi Finansowanie publiczne, dostęp do finansowania zewnętrznego Wysoka motywacja wybranych podmiotów w działaniach klastra, ale trudności z realną aktywnością większości uczestników Podejście oddolne (bottom-up) Wyłania się z potrzeby grupy firm Powstaje przez połączenie kilku firm W drugiej fazie następuje włączanie kolejnych firm, dzięki kontaktom dotychczasowych uczestników klastra Uczestnictwo jest elastyczne Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rozwój klastrów w Polsce, Klaster nie jest związany granicami administracyjnymi Szczupły budżet, finansowanie prywatne Decyzje podejmowane przez uczestników klastra, główne inicjatywy ukazują faktycznie współpracującą grupę firm, silna identyfikacja firmy z inicjatywą budowania klastra Funkcje działalności klastrowej Bez względu na model i typ klastra, przedsiębiorstwa dążą do własnego rozwoju oraz osiągnięcia korzyści w wyniku: (1) zmniejszenia ryzyka działalności, (2) podniesienia innowacyjności i (3) zwiększenia produktywności. Współpraca sprawia, że koszty produkcji maleją, zwiększa się liczba zamówień, uczestnicy klastra mają ułatwiony dostęp do wiedzy eksperckiej jak również wymaniają się doświadczeniami. 127

128 Tabela 16. Funkcje działalności klastrowej Zmniejszenie ryzyka działalności, dzięki partnerom: łatwiejszy dostęp do zasobów kapitału, wiedzy, technologii, patentów, prowadzenie prac B + R sprawniejsze pokonywanie barier administracyjnych i rynkowych; większy wpływ na zarządzanie konkurencją. Podniesienie poziomu innowacyjności poprzez: uczelnie, instytuty włączone do klastra wymianę informacji i doświadczeń między partnerami; ułatwiony transfer nowych technologii ze sfery B + R; pozyskanie nowych źródeł finansowania innowacji; wprowadzanie na rynek nowych produktów, wytworzonych dzięki transferowi informacji, technologii i dodatkowym źródłom finansowania Zwiększenie produktywności poprzez: nowe powiązania i kontakty rynkowe; zwiększenie skali produkcji; redukcję kosztów w wyniku wprowadzenia usprawnień wypracowanych z partnerami, wspólne zakupy i przedsięwzięcia marketingowe itp. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Szajna W. (red.)., 2011, Jak stworzyć klaster, Rzeszów. Powstanie oraz rozwój klastrów i innych form współpracy przedsiębiorstw zależy od dwóch głównych grup czynników: uwarunkowań endogenicznych związanych z historycznymi i geograficznymi uwarunkowaniami regionu oraz uwarunkowań egzogenicznych związanych ze świadomymi działaniami firm oraz innych podmiotów na rzecz nawiązania współpracy 89. Do kluczowych czynników warunkujących powodzenie rozwoju struktur klastrowych należy zaliczyć: wysoki poziom kompetencji i jakości zasobów ludzkich, przyjazne otoczenie instytucjonalno-regulacyjne, wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami klastra, zorientowanie struktury klastrowej na zewnątrz, a nie do wewnątrz, elastyczność i jak najmniejszy poziom sformalizowania struktury, tworzenie struktur klastrowych w obszarach działalności, które mają perspektywy rozwoju 90. Wyczerpujący zestaw uwarunkowań powstawania i rozwoju klastra zaproponował S. Rosenfeld 91 (1997). Autor wyróżnił czynniki, na podstawie których można ocenić możliwość powstania i rozwoju klastra na określonym obszarze. Wskazane czynniki to: dostęp do podmiotów związanych ze sferą badawczo-rozwojową w zakresie branż tworzących klaster; dopasowanie wiedzy i umiejętności siły roboczej do potrzeb klastra oraz wyposażenie siły roboczej w wiedzę techniczną oraz w wiedzę i umiejętności z zakresu specyfiki branży i przedsiębiorczości; możliwości dokształcania pracowników i przygotowywania ich do zmian technologicznych i organizacyjnych zachodzących w ramach klastra; dostępność kapitału, czyli możliwość uzyskania dofinansowania na powstanie i rozwój klastra od regionalnych instytucji finansowych; bliskość dostawców; dostęp do wyspecjalizowanych usług (centra rozwoju technologii, centra rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), organizacje publiczne oferujące wsparcie w działalności eksportowej; usługi świadczone przez prawników, księgowych itp.); bliskość producentów maszyn i urządzeń; obecność instytucji społecznych (zrzeszenia, stowarzyszenia branżowe); siła istniejących powiązań; wspólna wizja i przywództwo (wspólne cele i wizja). 89 Piaseczny J., 2006, Czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia klastrów, [w:] Bojar E. (red.), Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin. 90 Wojnicka E. (red.), 2006, Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa-Rzeszów. 91 Rosenfeld S., 1997, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, European Planning Studies, Vol. 5, No. 1; za: Klastry jako potencjał rozwoju województwo podlaskie,

129 7.3 Czy warto tworzyć kreatywne klastry? Cele tworzenia partnerstw kreatywnych Podmioty sektora kreatywnego, tj. przedsiębiorstwa, jednostki twórcze czy też instytucje kulturalne mogą nawiązywać współpracę w ramach partnerstw kreatywnych, rozumianych jako formalne i nieformalne związki, w ramach których realizowana jest współpraca oparta na równym traktowaniu. D. Ilucz oraz K.Krzysztofek (2011) 92 podają za opracowaniem Creative Clush. Artistic Interventions to stimulate innovation, sustainability and inclusiveness cele tworzenia partnerstw kreatywnych: pobudzanie wyobraźni i talentu w codziennym życiu, przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych; stymulowanie krzyżowania się wpływów pomiędzy sektorami gospodarki, dyscyplinami naukowymi; wsparcie rozwoju kreatywnej ekonomii poprzez włączenie kreatywności opartej na kulturze do polityki innowacji; promowanie społecznych innowacji przez sztukę; wzrost dostępu do kultury. Stosując różne kryteria, można wydzielić kilka typów partnerstw kreatywnych. Najczęściej stosowane w literaturze kryteria to: rodzaj aktywności kulturalnej, sektory zaangażowane we współpracę oraz formuła działania. Stworzona typologia nie jest dychotomiczna. Rodzaje działalności kreatywnej Pierwsze kryterium podziału partnerstw kreatywnych, według rodzajów działalności kulturalnej, pozwala określić zakres i charakter działalności prowadzonej przez podmioty partnerstwa, jednak koncentruje się wyłącznie na kulturze. I tak wydzielono: publiczne wsparcie dla kultury przedsiębiorczość zasoby kulturowe tworzenie nowej wartości rozwój kapitału ludzkiego. Branże współpracujące W drugim podejściu uwzględnione są branże współpracujące w ramach partnerstwa. D. Ilucz oraz K. Krzysztofek (2011) przytaczają typologię zaproponowaną w raporcie The Economy Culture in Europe, którego autorzy rozdzielają sektor kultury od sektora kreatywnego. Zgodnie z zaproponowaną przez nas koncepcją sektora kreatywnego należałoby nieco zmodyfikować typologię partnerstw kreatywnych, wyróżniając następujące typy: sektor kreatywny (w tym branże użytkowe i kulturalne), sektor kreatywny z innymi powiązanymi sektorami gospodarki (w tym branże produkcyjne), sektor kreatywny z sektorem edukacji, sektor kreatywny z sektorem badawczo-rozwojowym. Formuła działania partnerstw kreatywnych Ostatni podział uwzględnia formułę działania partnerstw kreatywnych. Wyróżnione typy to: klastry kreatywne, 92 Ilczuk D., Krzysztofek K., 2011, Znaczenie kompetencji kulturowych dla budowania kreatywności i kapitału intelektualnego Europy, Fundacja Pro Cultura, Warszawa. 129

130 sieci, partnerstwa publiczno-prywatne (PPP), partnerstwa publiczno-społeczne (PPS), partnerstwa oparte na wolontariacie. Typy te różnią się zarówno stopniem sformalizowania jak i celami działania. Sieci cechuje międzynarodowy wymiar i nie-hierarchiczna, pozioma współpraca. PPP to głównie projekty inwestycyjnoeksploatacyjne realizowane wspólnie przez władze publiczne i przedsiębiorstwa kreatywne, PPS zakładają współpracę przy projektach sektora publicznego i społecznego, natomiast w ostatnim przypadku wolontariat pomaga w tworzeniu współpracy pomiędzy sektorem prywatnym, publicznym i społecznym. Na tle tych typów partnerstw kreatywnych klastry są jedną z bardziej sformalizowanych form współpracy, jak również o największym efekcie synergii Produkty sektora kreatywnego Produkt prywatny, publiczny i społeczny Produkty wytwarzane w sektorze kreatywnym są bardzo różnorodne. Produkty proste składają się z jednego elementu, natomiast w przypadku produktów złożonych tych elementów może być bardzo wiele, mogą to być składowe niepowtarzalne, wyjątkowe. Owa różnorodność wynika przede wszystkim ze specyfiki i złożoności sektora kreatywnego, który jest wytwórcą tych produktów. Proces komercjalizacji produktu kreatywnego różni się w pewnych aspektach od komercjalizacji innych produktów konsumpcyjnych. Tym, co wyróżnia produkt kreatywny, jest złożoność procesu projektowania oraz różna liczba twórców, duże wykorzystanie form komunikacji elektronicznej na wszystkich etapach tworzenia produktu. Produkt kreatywny może być opracowywany i wytwarzany przez podmioty należące do trzech sektorów: prywatnego, publicznego oraz społecznego, co ma wpływ na ich charakter. Sektor prywatny jest wytwórcą głównie komercyjnych produktów kreatywnych, które mają przynosić przedsiębiorstwu zysk (np. rzemiosło, projektowanie, produkcja telewizyjna). Sektor publiczny jak i organizacje pozarządowe mogą być wytwórcą zarówno produktów komercyjnych, których wprowadzenie na rynek poprzedził proces ich komercjalizacji jak i produktów społecznych. Wprowadzenie na rynek produktów społecznych, zarówno odpłatnych (np. przedstawienie teatralne) jak i nieodpłatnych (np. wydarzenie artystyczne), nie ma na celu wyłącznie zapewnienia jego twórcy korzyści finansowych. Wytwarzanie tych produktów wiąże się bardziej z misją twórców, aniżeli z potrzebami potencjalnych konsumentów. Część z tych produktów jest nierentowna. Produkty społeczne najczęściej wytwarzane są przez podmioty prowadzące działalność kulturalną, z których większość stanowią organizacje pozarządowe oraz podmioty publiczne. Należy jednak pamiętać, że część wytworów podmiotów prowadzących działalność wydawniczą i zajmujących się produkcją radiowo-telewizyjną także oferuje produkty społeczne. Produkty kreatywne mogą powstać w wyniku działalności różnych podmiotów. Ich autorem może być: twórca indywidualny (np. rzeźbiarz), grupa twórców należących do tej samej branży (np. programiści), grupa twórców różnych branż (zespół projektantów przygotowujący projekt budowlany), twórca indywidualny oraz współdziałający z nim podmiot instytucjonalny (np. władze publiczne, organizacja pozarządowa, organizacja radiowa czy telewizyjna, wydawca). Badania wykazują, że firmy wytwarzające produkty kreatywne zatrudniają twórcze jednostki grafików, projektantów, dziennikarzy. Większość prac przy kreacji produktu prowadzonych jest w firmie, rzadko te kreatywne czynności zlecane są na zewnątrz. W całym procesie produkcji produktów krea- 130

131 tywnych często zaangażowanych jest dodatkowo kilkanaście osób, zdarza się że liczba ta znacznie przekracza liczbę pracowników etatowych przedsiębiorstwa-zleceniodawcy 93. Dystrybucja produktów kreatywnych Produkty kreatywne mogą być dystrybuowane zarówno w krótkim jak i w długim łańcuchu dystrybucji. Dystrybucja większości produktów kreatywnych odbywa się w ramach łańcucha krótkiego (dystrybucja bezpośrednia). Udział podmiotów instytucjonalnych nie musi oznaczać dystrybucji pośredniej, bowiem te podmioty często uczestniczą w procesie kreacji a zatem są współ-wytwórcami produktu. Należy zwrócić uwagę, że dystrybucją bezpośrednią jest także sprzedaż produktu przez Internet. W przypadku wyboru łańcucha krótkiego dystrybucji, twórca produktu musi samodzielnie poszukiwać klienta, często dopiero po jego znalezieniu następuje przygotowanie produktu dostosowanego do indywidualnych potrzeb zamawiającego (np. projekt architektoniczny). Łańcuch krótki, wykorzystujący sprzedaż internetową, umożliwia poszukiwanie konsumentów bez względu na ich miejsce pobytu. Często wskazane jest współdziałanie twórców, pozwalające zwiększyć ilość sprzedawanych produktów oraz zwiększyć nakłady na promocję (np. otwieranie wspólnych pracowni). Niektórzy twórcy decydują się na oddanie dystrybucji podmiotom trzecim. Mogą to być podmioty zajmujące się wyłącznie sprzedażą produktów (np. galerie) jak i działające w sektorze kreatywnym (np. pracownie architektoniczne sprzedające projekty gotowe). Władze lokalne mogą także włączać się w proces dystrybucji produktów kreatywnych (np. informowanie o wydarzeniach kulturalnych, które odbywają się w mieście, a których nie tworzą np. na stronie www). Konsekwencją wykorzystania różnych kanałów dystrybucji jest ich obecność na różnych rynkach: od rynków międzynarodowych po lokalne Współpraca w sektorze kreatywnym Proces tworzenia i komercjalizacji produktów kreatywnych wymaga ciągłych dostosowań do różnorodnych i zmieniających się potrzeb potencjalnych klientów jak również wprowadzania w procesie produkcji nowych technologii oraz, na ogół, zaangażowania wielu podmiotów: od pracowników, po freelancerów, inne firmy współpracowników, dystrybutorów, sprzedawców, czasem także organizacje pozarządowe czy instytucje publiczne. Sprawia to, że różne formy współpracy, w tym klastry, mogą branżom kreatywnym przynieść znaczne korzyści. Działania prowadzone w ramach klastra już w krótkim okresie przynoszą korzyści w postaci: zdobycia informacji o otoczeniu sektora kreatywnego, rozpoznania możliwości rozwoju, powstania nowego miejsca spotkań z obecnymi i przyszłymi partnerami biznesowymi, promocji działalności firmy kreatywnej, możliwości współpracy ze środowiskiem akademickim, dostęp do usług doradczych w zakresie prawa, marketingu, nowych technologii oraz innych dziedzin 94. Klastry kreatywne zostały zdefiniowane w raporcie badawczym Creative clusters and innovation, jako miejsca, skupiające kreatywne jednostki podzielające zainteresowanie nowoczesnymi rozwiązaniami, mającymi zastosowanie w różnych sektorach gospodarki. Unikalność, indywidualność i różnorodność takich jednostek tworzy swoisty efekt synergii, dzięki któremu powstają innowacyjne roz- 93 Grochowski M., Dudek-Mańkowska S., Fuhrmann M., Zegar T., 2012, Sektor kreatywny w województwach pomorskim i kujawsko-pomorskim. Raport z badań, Agencja Rozwoju Pomorza, Gdańsk, s Koszarek M., Diagnoza sektora branż kreatywnych na obszarze Metropolii Gdańskiej, BSR Experise. 131

132 wiązania 95. Klastry kreatywne cechują atrybuty typowe dla klastra: koncentracja przestrzenna, silne więzi między uczestnikami klastra, oraz współpraca z otoczeniem klastra, ukierunkowanie rozwoju klastra oraz rywalizacja i współpraca pomiędzy członkami klastra. Cechą wyróżniającą sektory kreatywne jest silne skoncentrowane przestrzenne, o wiele większe aniżeli w pozostałych sektorach. Wiąże się to ze specyfiką sektora kreatywnego i lokalizacją podmiotów kreatywnych w dużych miastach. Najwięcej klastrów kreatywnych działa zatem na obszarach metropolitalnych największych miast. Upowszechnienie się nowych technologii w komunikacji współcześnie skraca odległości i ułatwia kontakty między uczestnikami klastrów. Powstają nie tylko klastry lokalne, działające na obszarze dużego miasta czy także terenie jego obszaru metropolitalnego, ale również klastry regionalne, których uczestników dzielą znaczne odległości fizyczne. Włoski klaster muzeów we Florencji Klaster ten tworzy bardzo wiele podmiotów, choć jego rdzeniem są florenckie muzea. Jednak nie jest to dzielnica muzeów. Muzea ze sobą ściśle współpracują, wymieniają się informacjami zarówno organizowanych przez siebie wydarzeniach kulturalnych i o artystach ale także o innych przedsiębiorstwach, z którymi współpracują: bankach, firmach ubezpieczeniowych, producentach farb i płócien, konserwatorach zabytków, firmach odzieżowych. Klaster ten wytworzył sieć licznych powiązań. W ramach klastra współpracowało ponad podmiotów oraz ponad 160 wystawców. W organizacji wystaw muzea najczęściej współpracowały z władzami lokalnymi oraz włoskim Ministerstwem Kultury. Klaster tworzą także przedsiębiorstwa z branży kulturalnej i użytkowej oraz przedstawiciele sektora publicznego i społecznego. Instytucje B+R Szkoły Usługi wewnętrze : sprzedaż biletów, ochrona, przewodnicy, sprzątanie itp. Rękodzielnicy Kowale Hydraulicy, elektrycy Wolontariat Władze lokalne Placówki kulturalne NGO Klaster muzyczny Klaster mody Klaster restauracji sztuki Klaster turystyki kulturowej MUZEA Producenci audio-wideo IT Media Sponsorzy Kolekcjonerzy, Antykwariaty, Artyści, Galerie Ubezpieczenia dzieł sztuki Transport dzieł sztuki Wydawcy Fotograficy Tłumacze Producenci mebli Sektor chemiczny Branża elektryczna Banki Organizatorzy konferencji, szkoleń Organizatorzy wydarzeń marketingowych 95 Ilczuk D., Krzysztofek K., Bender E., Nowak M., Wójcik A., 2011, Partnerstwa kreatywne w Polsce, Fundacja Pro Cultura, Warszawa. 132

133 Przykład współpracy wielu podmiotów w ramach klastra: muzeum zleca konserwację dzieła sztuki specjalistom poleconym przez związek konserwatorów sztuki, którzy stosują farby produkowane specjalnie na ich zlecenie przez jedną z florenckich firm. Przed restauracją, płótna są badane przez naukowców z florenckiej uczelni. Po zakończeniu procesu restauracji, praca wróciła do muzeum a lokalna agencja marketingowa organizuje wystawę. Zdecydowano, że pracownicy muzeum powinni być tak samo ubrani w stroje z epoki, które specjalnie na tę okazję zaprojektowała i wykonała firma zrzeszona we florenckim klastrze mody. Materiały promujące to wydarzenie kulturalne przygotowały także florenckie firmy wydawnicze, reklamowe, zatrudniające m.in. grafików i fotografów. Źródło: Lazzeretti L., Cinti T., 2009, Governance-specific Factors and Cultural Clusters: The Case of the Museum Clusters in Florence, Creative Industries Journal, 2, 1; Lazzeretti L. (eds.), 2004, Art Cities, Cultural Districts and Museums. An economic and managerial study of the culture sector in Florence, Firenze University Press; Jak już zauważono, większość podmiotów kreatywnych współpracuje z innymi podmiotami z sektora lub otoczenia, zwłaszcza w obrębie jednej branży. Jedynie publiczne instytucje prowadzące działalność artystyczną i kulturalną wyróżniają się bardziej złożonym łańcuchem współpracy, głównie ze względu na konieczność nawiązania współpracy z artystami reprezentującymi różne branże, a biorącymi udział w wystawianych przedsięwzięciach. Podmiotami, spoza własnej branży, z którymi często współpracują przedsiębiorstwa kreatywne są media i firmy z branży reklamowej, co wiąże się z dystrybucją i promocją produktów kreatywnych. Partnerami dla firm kreatywnych są także inne podmioty organizujące wydarzenia artystyczne (np. szkoły, instytucje administracji publicznej) oraz producenci specjalistycznego sprzętu (np. producenci systemów nagłaśniających). Podmioty kreatywne współpracują także ze sponsorami samorządem lokalnym czy też dużymi przedsiębiorstwami 96. Klastry mogą tworzyć różne podmioty. Mogą to być firmy z tej samej branży kreatywnej, z kilku branż, mogą włączać się instytucje publiczne czy przedsiębiorstwa spoza sektora. Można wyróżnić klastry tworzone przez: przedsiębiorstwa kreatywne z jednej branży (np. rzemiosło artystyczne); przedsiębiorstwa kreatywne reprezentujące różne branże (np. branża filmowa i branże artystyczne - literatura, muzyka, sztuki wizualne); przedsiębiorstwa kreatywne z jednej lub kilku branż oraz instytucje publiczne i/lub organizacje pozarządowe; przedsiębiorstwa kreatywne oraz przedsiębiorstwa spoza sektora kreatywnego (firmy produkcyjne). Klaster jubilerski pod Londynem W strefie podmiejskiej Londynu sprzedaż biżuterii prowadzona była od XVI wieku. W regionie Londynu zlokalizowanych jest około 25% ogółu pracowni produkujących biżuterię w Wielkiej Brytanii, z czego prawie połowa funkcjonuje w strefie podmiejskiej Londynu. Klaster jubilerski tworzy 446 przedsiębiorstw zatrudniających osób. Są to pracownie, złotnicy, dostawcy, sprzedawcy oraz projektanci. Większość z nich stanowią małe, rodzinne przedsiębiorstwa; 68% firm zatrudnia 10 lub mniej pracowników. Sąsiedztwo Londynu wskazywane jest jako jeden z ważnych czynników lokalizacji tych firm; firmy te raczej nie sprzedają swych produktów za granicą. Londyn jest dla nich głównym rynkiem zbytu (klienci indywidualni), w stolicy Wielkiej Brytanii działają także firmy pośredniczące w sprzedaży tej biżuterii. W latach branża jubilerska odczuła jednak kryzys, czego skutkiem był spadek zatrudnienia o 8,3%. Najwięcej osób zwolniły średnie przedsiębiorstwa, zatrudniające od 11 do 49 pracowni- 96 Magda I. i In., 2012, Analiza potencjału rozwojowego funkcji metropolitalnych obszarów aglomeracji miejskich województwa śląskiego, będących ośrodkami wzrostu gospodarczego województwa śląskiego w kontekście procesów zachodzących na regionalnym rynku pracy - kultura i przemysły kreatywne, IBS. 133

134 ków (27.8%). Firmy z branży we współpracy z zewnętrznymi ekspertami opracowały jednak Plan Inwestycyjny Branży Jubilerskiej, którego celem było: stymulowanie do produkcji biżuterii o wysokiej jakości, rozwój branży jubilerskiej w regionie Londynu oraz budowanie efektywnego partnerstwa oraz współpracy w ramach branży. Zidentyfikowano także pewne bariery utrudniające rozwój przedsiębiorstw jubilerskich, min. niski poziom przedsiębiorczości właścicieli oraz wiedzy o możliwościach sprzedaży produktów za granicę, niski poziom współpracy w ramach branży. Efektem pracy przedsiębiorców było także opracowanie 16 projektów mających na celu stymulowanie eksportu oraz zwiększenia popytu na biżuterię wysokiej jakości. Źródło: Bagwell S., 2008, Creative clusters and city growth, Creative Industries Journal, 1,1. Mayes S., Taylor F., 2005, Analysing the Creative Sector in the City Fringe, TBR Economics. 7.4 Czy Mazowsze stwarza warunki do rozwoju klastrów? Jak zostało to szczegółowo przedstawione we wprowadzeniu teoretycznym, klaster jest jedną z wielu form kooperacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Jako forma relatywnie złożona i bazująca w dużej mierze na kontaktach formalnych, klaster może być uznany za punkt docelowy w rozwoju współpracy między firmami w regionie. Proces tworzenia klastra może być procesem długofalowym i w swoim przebiegu bazującym na innych, mniej złożonych i mniej sformalizowanych formach współpracy gospodarczej. Dlatego też o potencjale klastrowym regionu świadczy nie tylko liczba występujących klastrów i inicjatyw klastrowych, ale także dostępne instrumenty wspierania klastrów, zaplecze instytucji otoczenia biznesu, czy też postrzegane szerzej rozpowszechnienie i popularność kontaktów, współpracy i wymiany dóbr, usług i innych zasobów pomiędzy firmami Współpraca jako źródło przewagi konkurencyjnej w świetle wyników dostępnych badań Jednym z najbardziej aktualnych źródeł empirycznych dotyczących wymienionych powyżej kwestii jest raport: Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania 97. Jak wynika z badań przeprowadzonych na potrzeby tego opracowania, głównymi źródłami innowacji wśród mazowieckich firm są wiedza i doświadczenie pracowników oraz zakup tzw. technologii materialnej, które zostały uznane za ważne przez odpowiednio 91% i 60% respondentów. Wśród źródeł innowacyjności bazujących na współpracy, najistotniejsze okazały się nieformalne kontakty z otoczeniem, które za ważne zostały uznane przez 53% firm. Warto jednak zwrócić uwagę na ocenę współpracy z jednostkami prowadzącymi działalność B+R, która okazała się najmniej istotnym źródłem innowacyjności, wskazanym jako ważne jedynie przez 23% firm. 97 Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania, Piąty numer serii wydawniczej Trendy Rozwojowe Mazowsza, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie,

135 Rysunek 49. Wybrane źródła innowacyjności mazowieckich firm Źródło: Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania, Piąty numer serii wydawniczej Trendy Rozwojowe Mazowsza, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie, 2012 Wśród przyczyn braku współpracy z instytucjami naukowo-badawczymi, firmy biorące udział w badaniu najczęściej wskazywały na brak potrzeby współpracy ze strony przedsiębiorstwa (ok. 43%), zbyt wysokie koszty współpracy (ok. 29%) oraz brak informacji na temat oferty instytucji B+R (ok. 16%). Wśród pozostałych wymienianych powodów, należy podkreślić brak zaufania pomiędzy naukowcami a przedsiębiorcami, brak praktycznego podejścia naukowców do przedsiębiorców oraz obawa utraty wyłączności na wiedzę ze strony instytucji B+R. Z kolei firmy, które współpracowały z instytucjami B+R ceniły sobie w największym stopniu możliwość wymiany doświadczeń i korzystania z gotowych wyników badań, a w najmniejszym stopniu przepływ kadr oraz współpracę nad projektami B+R. Problem współpracy firm z otoczeniem widoczny jest również w raporcie Benchmarking klastrów w Polsce Ocena otoczenia instytucjonalnego klastrów na Mazowszu, rozumianego jako współpraca z jednostkami badawczo-rozwojowymi oraz transfer technologii, przyjmuje na skali 1-10 wartość 3,3 przy średniej wartości krajowej 4,2. W porównaniu z pozostałymi województwami, wartość ta należy do najniższych w Polsce jedynie województwo lubelskie charakteryzowało się niższą oceną na poziomie 2,1. Również i w tym wypadku, jako główne przyczyny braku współpracy wymieniane były wysokie koszty oraz brak widocznej potrzeby. Obraz powyższego problemu uzupełnia średnia ocena polityki władz publicznych na rzecz rozwoju klastrów, która w województwie mazowieckim jest najniższa w kraju i wynosi zaledwie 0,8 (na skali 0-10) przy średniej wartości dla Polski wynoszącej 3,7. 98 Benchmarking klastrów w Polsce 2010, PARP,

136 Rysunek 50. Średnia ocena otoczenia instytucjonalnego klastrów Rysunek 51. Średnia ocena polityki władz publicznych na rzecz rozwoju klastrów Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Benchmarking klastrów w Polsce 2010, PARP, 2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Benchmarking klastrów w Polsce 2010, PARP, 2010 Wyniki raportu Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania poniekąd potwierdzają przedstawione powyżej niskie oceny. Działania władz lokalnych oraz oferta otoczenia instytucjonalnego klastrów zostały ocenione jako najmniej istotne w procesie wspierania funkcjonowania i rozwoju firm, a ich rolę jako znaczącą określiło zaledwie ok. 10% badanych. Niezwykle istotną informacją jest fakt, że mazowieccy przedsiębiorcy w większości nie dostrzegają roli konkurencji i kooperacji jako czynnika wspierającego funkcjonowanie i rozwój firmy jednie ok % badanych przedsiębiorców uznało powyższe czynniki za istotne, co, dla porównania, jest wynikiem analogicznym do istotności uwarunkowań przyrodniczych. Najistotniejszymi czynnikami w opinii respondentów okazały się dostępność komunikacyjna oraz wielkość rynku zbytu. Dopełnieniem powyższych informacji mogą być oceny, jakimi kierują się mazowieccy przedsiębiorcy w zarządzaniu firmą najpopularniejszą strategią jest koncentracja na utrzymaniu się na rynku oraz poszerzanie oferty usług i produktów, które zostały wskazane jako ważne przez odpowiednio ok. 80% i ok. 60% respondentów. Najmniej firm wskazało na rozwój w oparciu o innowacje (ok. 20%) oraz współpracę z konkurencją (ok. 15%) Instrumenty wspierania klastrów Klastry jako przedmiot polityki gospodarczej w Polsce Klastry i inicjatywy klastrowe mogą być przedmiotem zainteresowania polityki publicznej w dwóch wariantach. Z jednej strony państwo może tworzyć politykę klastrową jak wydzielony wyspecjalizowany i odrębny element polityki gospodarczej. Z drugiej strony możliwość tworzenia i funkcjonowania klastrów może być regulowana poprzez zapisy innych szczegółowych polityk społecznogospodarczych kraju. W przypadku rozwiązań przyjętych w skali całego kraju, w Polsce mamy do czynienia z drugim spośród wymienionych wariantów. Polityka klastrowa w Polsce na poziomie całego kraju nie stanowi odrębnej polityki publicznej. Zapisy dotyczące klastrów są zaś elementem polityki gospodarczej dotyczącej innowacyjności. W dokumencie: Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , w kierunku Infrastruktura dla innowacji podkreśla się znaczenie wspierania wspólnych działań przedsiębiorców o charakterze sieciowym, ukierunkowanych na realizację przedsięwzięć innowacyjnych. Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów w roku Jest on wdrażany za pośrednictwem programów operacyjnych realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata oraz prac legislacyjnych Rady Ministrów. 99 Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania, Piąty numer serii wydawniczej Trendy Rozwojowe Mazowsza, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie 136

137 Pojęcie klastra jest rozumiane i definiowane na sposób narzędziowy klaster jest określany jako instytucja, której rolą powinno być przede wszystkim stymulowanie rozwoju innowacyjności gospodarki i osiąganie celów polityki innowacyjności. Równocześnie podejście to zakłada przyznanie klastrom de facto pozycji równorzędnej z innymi instytucjami pro-innowacyjnymi, takimi, jak: centra transferu technologii, parki naukowo-technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości i innowacji. Brak jest jednak wyspecjalizowanych, dedykowanych wyłącznie dla klastrów, instrumentów wsparcia na poziomie krajowym. Pośrednio wpływa to również na możliwości uzyskania wsparcia na poziomie regionalnym. 100 Wśród dostępnych instrumentów wspierania klastrów na szczeblu krajowym należy wymienić działania wpisane do ogólnonarodowych programów operacyjnych: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) o Priorytet V Dyfuzja innowacji Działanie 5.1 Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym Działanie 5.2 Wspieranie proinnowacyjnych instytucji otoczenia biznesu o znaczeniu ponadregionalnym. Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) o Priorytet II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptującego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących Działanie 2.1 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki Instytucją odpowiedzialną za wdrażanie zadań obydwu powyższych programów operacyjnych jest Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Łączna kwota przeznaczona na ich realizację wynosi 674,2 mln euro z czego: 104,3 mln euro na Działanie 5.1 PO IG; 65,7 mln euro na Działanie 5.2 PO IG oraz 504,2 mln euro na Działanie 2.1 PO KL. W przypadku analizy na poziomie regionalnym, mamy do czynienia z rozróżnieniem dwóch sposobów traktowania klastrów jako przedmiotu polityki publicznej, przy czym, należy zauważyć, iż analiza porównawcza dokumentów obowiązujących w poszczególnych regionach wskazuje na niejednorodność sytuacji. W polityce regionalnej występują zarówno województwa, gdzie polityka klastrowa jest pojmowania w wąskim zakresie, zaś instrumenty wsparcia często mają formę niebezpośrednio dedykowaną dla klastrów. Z drugiej strony są takie województwa, w których rola klastra w generowaniu rozwoju gospodarczego jest widziana jako bardziej istotna strategie rozwojowe regionów mocniej akcentują wsparcie dla klastrów, szczególnie w przypadku sektorów i branż priorytetowych dla regionu. Województwo mazowieckie jest przykładem regionu, w którym występuje drugi wariant, w którym osobne działanie dedykowane dla klastrów wyodrębnione są w Regionalnym Programie Operacyjnym Instrumenty wspierania klastrów na poziomie regionalnym O potrzebie wspierania klastrów na terenie Mazowsza mówi Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku W ramach celu pośredniego II Wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu przewidziano Działanie 2.4 Rozwój regionalnych sieci kooperacyjnych i przepływu nowoczesnych technologii. Dokument został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w 2006 roku. 100 Raport otwarcia nt. polskiej polityki klastrowej. Raport powstał w ramach przedsięwzięcia PARP: Polskie klastry i polityka klastrowa ; PARP, Warszawa, 2010; s Raport otwarcia nt. polskiej polityki klastrowej. Raport powstał w ramach przedsięwzięcia PARP: Polskie klastry i polityka klastrowa ; PARP, Warszawa, 2010; s

138 Polityka wspierania klastrów znajduje również miejsce w Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza (RSI dla Mazowsza). Do celu strategicznego I Zwiększenie współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności przypisano następujące cele operacyjne: 1. Rozwój form współpracy w relacjach biznes-nauka-otoczenie, które gwarantują wymierne efekty dla biznesu; 2. Wzrost aktywności małych i średnich podmiotów gospodarczych w sieciach kooperacji z najbardziej innowacyjnymi firmami krajowymi i zagranicznymi; 3. Pobudzanie powstawania i rozwoju gron przedsiębiorczości (klastrów) i innych struktur sieciowych (w tym grup producenckich); 4. Intensyfikacja badań naukowych, których wyniki przyczynią się do wyznaczania obszarów współpracy i rozwoju powiązań sieciowych w regionie i w relacjach z otoczeniem. RSI dla Mazowsza została uchwalona przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w 2008 r. Jest ona realizowana przez wszystkie podmioty, które realizują cele zbieżne z RSI Mazowsza, w tym: przedsiębiorstwa, uczelnie wyższe regionu, instytucje samorządu gospodarczego, samorząd województwa, inne jednostki samorządu terytorialnego, instytucje sfery B+R. Instrumenty regionalne wspierania klastrów na Mazowszu przewiduje Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego (RPO WM). W ramach Priorytetu I Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu, przewidziano następujące działania Działanie 1.2 Budowa sieci współpracy nauka-gospodarka; Działanie 1.6 Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu regionalnym. Organem odpowiedzialnym za wdrażanie środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego jest Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych. Na realizację powyższych działań przyznanych zostało w sumie 42,5 mln euro z czego na Działanie ,5 mln euro oraz na Działanie mln euro. Do końca drugiego kwartału 2012 roku, w ramach działania 1.6 RPO WM, przyznano dofinansowanie na sześć projektów na łączną kwotę ,9 zł, co stanowiło 67% ich całkowitej wartości. Powyższe projekty wykazywały silną koncentracje przestrzenną w Warszawie pięć z nich zlokalizowanych było bezpośrednio w Warszawie, zaś szósty w graniczącym z Warszawą Pruszkowie. Tabela 17. Projekty współfinansowane w ramach działania 1.6 RPO WM L.p. Nazwa Beneficjent Innowacyjna platforma współpracy online dla podmiotów Mazowieckiego Klastra ICT Klaster Innowacji w Agrobiznesie Tworzenie Mazowieckiego Klastra Peptydowego Budowa centrum outsourcingowego i usług wspólnych alternatywnego klastra teleinformatycznego Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego "Wiedza" Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN Wartość projektu [zł] Wartość dofinansowania [zł] , , , , , ,00 Sekwencja Spółka z o. o , ,00 138

139 5 Rozwój powiązania kooperacyjnego w ramach Mazowieckiego Sojuszu Energetycznego w celu wymiany doświadczeń oraz transferu wiedzy w zakresie Odnawialnych Źródeł Energii na terenie województwa Mazowieckiego. Instytut Agroenergetyki Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością , ,42 6 Klaster Medyczne Centrum "JOLLY MED INVEST" Sp. z Naukowe o.o , ,60 Suma , ,90 Źródło: opracowanie własne na podstawie W porównaniu do innych województw, pomoc publiczna przeznaczona na wsparcie współpracy krajowej, regionalnej oraz klastrowej przedsiębiorstw w województwie mazowieckim należała w latach do jednej z najsłabiej rozwiniętych w skali kraju. Skorzystało z niej jedynie 2,3% przedsiębiorstw przemysłowych (średnia krajowa = 3,2%) oraz 1,2% przedsiębiorstw usługowych (średnia krajowa = 5,8%). Rysunek 52. Odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które w latach otrzymały publiczne środki finansowe na wsparcie współpracy krajowej, regionalnej, klastrowej Rysunek 53. Odsetek przedsiębiorstw usługowych, które w latach otrzymały publiczne środki finansowe na wsparcie współpracy krajowej, regionalnej, klastrowej Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Główny Urząd statystyczny, 2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , Główny Urząd statystyczny, Instytucje w otoczeniu klastrów Zgodnie z raportem Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce 102, można wyróżnić następujące typy instytucji służących rozwoju powiązań między firmami oraz między biznesem a nauką: ośrodki innowacji (promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości oraz aktywizacja współpracy nauki z biznesem); ośrodki przedsiębiorczości (promocja i inkubacja przedsiębiorczości); parabankowe instytucje finansowe (zapewnienie usług finansowych dostosowanych do specyfiki nowopowstających przedsiębiorstw). 102 Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, PARP,

140 Parki przemysłowotechnologiczne Centra transferu technologii Inkubatory technologiczne Preinkubatory i akademickie inkubatory przedsiębiorczości Inkubatory przedsiębiorczości Ośrodki szkoleniowodoradcze Fundusze kapitału zalążkowego Sieci aniołów biznesu Regionalne i lokalne fundusze pożyczkowe Fundusze poręczeń kredytowych Biorąc pod uwagę wymienione powyżej trzy grupy instytucji, sytuacja w województwie mazowieckim zdecydowanie najgorzej prezentuje się w przypadku ośrodków przedsiębiorczości na Mazowszu znajduje się jedynie jeden inkubator przedsiębiorczości zlokalizowany w Radomiu (na 45 w Polsce). Korzystniej prezentuje się dostępność do ośrodków innowacji na Mazowszu znajduje się najwyższa w Polsce liczba Centrów Transferu Technologii (15) oraz preinkubatorów i akademickich inkubatorów przedsiębiorczości (8). Na niekorzyść działa jednak ograniczona oferta pozostałych typów ośrodków innowacji na terenie Mazowsza działa jedynie jeden park naukowo-technologiczny Płocki Park Przemysłowo- Technologiczny, brak jest natomiast inkubatora technologicznego. Na szczeblu wewnątrzregionalnym warto zwrócić uwagę na praktyczny brak jakichkolwiek tego typu instytucji w podregionach bezpośrednio otaczających Warszawę (warszawski-wschodni; warszawskizachodni), co uwidacznia dominującą rolę Warszawy w rozwoju przedsiębiorczości na całym obszarze metropolitalnym. Tabela 18. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce Ośrodki innowacji Ośrodki przedsiębiorczości Parabankowe instytucje finansowe dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie Miasto Warszawa warszawski-wschodni warszawski-zachodni płocko-ciechanowski siedlecko-ostrołęcki radomski opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Suma Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, PARP,

141 7.4.4 Klastry na Mazowszu Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości na Portalu Innowacji zestawia 29 klastrów działających w 2012 r. na terenie Mazowsza, z czego aż 28 w obrębie Warszawy. W porównaniu do innych województw jest to najwyższy wynik w kraju. Struktura branżowa zidentyfikowanych na Mazowszu klastrów była silnie zróżnicowana, jednak dominowały w niej branże związane z wysokimi technologiami takimi jak IT/ICT,,,zielonymi technologiami czy naukami medycznymi. Skupienie większości klastrów w Warszawie oraz ich specyfika branżowa jest efektem znaczącej podaży wysoko wykwalifikowanych pracowników w granicach Warszawy oraz roli Warszawy jako znaczącego w skali krajowej i międzynarodowej ośrodka naukowego. Tabela 19. Klastry w województwie mazowieckim w IV kw r. L.p. Nazwa Dominująca branża Koordynator 1 Klaster Poland to Europe - PO RPW 2011 IT Stowarzyszenie Poland to Europe 2 Mazowiecki Klaster IT IT PK-Soft Sp. z o.o. 3 Wspólnota na rzecz rozwoju technologii Telco 2.0 IT Fundacja LEM 4 EduKlaster - Nowe Media w Edukacji ICT Fundacja Obserwatorium Zarządzania 5 Klaster.info ICT Sekwencja Sp. z o.o. 6 Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) Gospodarczego ''Wiedza'' Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno- ICT 7 Klaster e-innowacji ICT Ośrodek Innowacji i Rozwoju Technologii IT Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 8 Lacto - Feed Rozwój technologii leczenia żywieniowego medycyna Fundacja Bank Mleka Kobiecego 9 Mazowiecki Klaster Peptydowy medycyna Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 10 Klaster Leczenia Bólu medycyna Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 11 Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych Alice-Med medyczna Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk 12 Klaster Centrum Inżynierii Biomedycznej biomedyczna Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego 13 Mazowiecki Klaster Energetyczny energetyka Politechnika Radomska 14 Mazowiecki Sojusz Energetyczny energetyka odnawialna Instytut Agroenergetyki Sp. z o.o. 15 EFA Energy from Algae Energia z Alg energia odnawialna Fundacja Komunalna 16 Porozumienie Kooperacyjne Podmiotów Polska Izba Gospodarcza Towarzystw Budownictwa Społecznego budowlana Wspierających Rozwój Budownictwa 17 Proekologiczny Klaster Budowlany budowlana Muradom Sp. z o.o. 18 EUROPOLBUDATOM budowlana Fundacja Wszechnicy Budowlanej 19 Platforma Innowacji w Architekturze budowlanoarchitektonicznniki i Telekomunikacji Krajowa Izba Gospodarcza Elektro- SMART GRIDS 20 Klaster konstrukcji i technologii lotniczych GENERAL AVIATION Jarosława Wojskowa Akademia Techniczna im. lotnicza Dąbrowskiego 21 Mazowiecki Klaster Lotniczy AVIATION MAZOVIA lotnicza Stowarzyszenie Młodych Inżynierów Lotnictwa 141

142 22 Klaster Ochrony i Monitoringu Zwierząt przyrodnicza Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Europejski Instytut Rozwoju Przedsiębiorczości 23 Powiązanie Kooperacyjne Migracje.NET przyrodnicza Animals Way Spółka Akcyjna 24 Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych - PO optoelektronika Instytut Optyki Stosowanej RPW SpediGo Polish Group transport Sawa Logistics Sp. z o.o. 26 Klaster INNOWATORZY konsulting Fundacja Życzliwy Przedsiębiorca w Polsce 27 Creative Communication Cluster media, komunikacja, PR Polska Fundacja Komunikacji 28 Polskie Stowarzyszenie Rozwoju MultiShow Cluster MultiShow Solution audiowizualna/ Infrastruktury Sportu i Rekreacji for Sports & Leisure Facilities Cluster eventy IAKS 29 Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy ''Kolorowa Kotlina'' poligraficzna i reklamowa Stowarzyszenie Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina Źródło: Opracowanie własne na podstawie mapy klastrów na Portalu Innowacji (dostęp z dnia ) Wnioski Województwo Mazowieckie z Warszawą, ze względu na istotną w skali kraju koncentrację firm z praktycznie wszystkich sektorów gospodarki, dysponuje znaczącym potencjałem klastrowym, o czym świadczy najwyższa w skali kraju liczebność istniejących klastrów, których na koniec 2012 roku było 29. Należy jednak zaznaczyć, że potencjał ten nie jest wykorzystywany w pełni. Badanie PARP-u pn. Benchmarking klastrów w Polsce 2010 wykazało bardzo niskie oceny otoczenia instytucjonalnego klastrów oraz polityki publicznej na rzecz wspierania klastrów na Mazowszu. Ograniczająco może również działać słabo rozwinięta, w porównaniu do innych województw, sieć ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, szczególnie inkubatorów przedsiębiorczości i parków przemysłowo-technologicznych. Mimo silnej koncentracji tych instytucji w Warszawie, stymulująco na rozwój powiązań kooperacyjnych poza obszarem metropolitalnym mogą wpływać pojedyncze, ale prężnie działające ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w ośrodkach subregionalnych szczególnie Płocki Park Naukowo-Technologiczny i Radomskie Centrum Przedsiębiorczości. Warto również zwrócić uwagę na działania publiczne ukierunkowane na klastry pomimo istniejących konkretnych narzędzi wsparcia, są one bardzo słabo oceniane. Może to świadczyć o ich niewystarczającym, jak na skalę Mazowsza, poziomie lub o ich niedostosowaniu do rzeczywistych potrzeb podmiotów zainteresowanych tworzeniem sieci powiązań kooperacyjnych. 8 Klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym na Mazowszu 8.1 Wprowadzenie Analiza potencjału klastrów i inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym była, po ogólnej analizie potencjału sektora kreatywnego na Mazowszu, kluczowym elementem przeprowadzonego badania. Identyfikacja klastrów i inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym przebiegała wielotorowo wstępne informacje o powiązaniach kooperacyjnych firm pozyskano na drodze badania PAPI i wywiadów pogłębionych z przedstawicielami branż kreatywnych oraz badania desk research. Następnie 142

143 przeprowadzono serię wywiadów pogłębionych z przedstawicielami wybranych klastrów i inicjatyw klastrowych oraz instytucji wpierających i okołobiznesowych, a także dodatkowe badanie telefoniczne wśród 50 firm z branż, które wykazywały wysoki potencjał klastrowy. W tej części raportu zostały również wykorzystane informacje uzyskane w ramach panelu ekspertów. Na Mazowszu działa 13 klastrów w sektorze kreatywnym, z czego aż 8 skupia firmy z branży IT/ITC (Mazowiecki Klaster ICT, Alternatywny klaster.info, EduKlaster - Nowe Media w Edukacji, Klaster e-innowacji, Wspólnota na rzecz rozwoju technologii Telco 2.0, Klaster Poland to Europe - PO RPW 2011, MultiKlaster 103 ), natomiast pozostałe klastry działają w następujących branżach: reklamowa i powiązane (Creative Communication Cluster, MultiShow Cluster MultiShow Solution for Sports & Leisure Facilities Cluster, Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy ''Kolorowa Kotlina''), architektoniczna (Platforma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS), filmowa (Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe). Ponadto w ramach przeprowadzonego badania zidentyfikowano 3 inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym: Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów, Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR, Stowarzyszenie członków projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych. W pierwszej części niniejszego rozdziału przedstawiono w formie 6 studiów przypadku, na podstawie przeprowadzonych wywiadów oraz dostępnych materiałów informacyjno-promocyjnych, wybrane klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym na Mazowszu: 1. Klaster: Creative Communication Cluster; 2. Klaster: Mazowiecki Klaster ICT; 3. Klaster: Alternatywny klaster.info; 4. Inicjatywa klastrowa: Stowarzyszenie członków projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych ; 5. Inicjatywa klastrowa: Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów; 6. Inicjatywa klastrowa: Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR. W opisie klastra/inicjatywy klastrowej przedstawiono podstawowe informacje o klastrze (zasięg dzielności, koordynator, geneza powstania), strukturę i organizację klastra (w tym udział podmiotów i instytucji w ramach otoczenia klastrów/inicjatyw klastrowych), działalność i ofertę klastra, a także dokonano oceny pozycji konkurencyjnej klastra. W dalszej części rozdziału, na postawie dostępnych źródeł, opisano również pozostałe klastry i inicjatywy klastrowe w sektorze kreatywnym obejmujących region Mazowsza. Następnie dokonano oceny gotowości firm do współpracy, barier ograniczających współpracę i korzyści z niej wynikających, a także stosunek firm do klastrów, a dalej dokonano oceny klastrów i inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym na Mazowszu kładąc szczególny nacisk m.in. na następujące pola badawcze: struktura podmiotowa klastrów, profil produktów klastrowych, powstawanie klastrów, współpraca klastrów z otoczeniem, wsparcie władza samorządowych, stopień konkurencyjności klastrów oraz inicjatyw klastrowych, określenie możliwości rozwoju sektora kreatywnego w województwie mazowieckim poza Obszarem Metropolitalnym Warszawy. 103 Ponadregionalna sieć powiązań kooperacyjnych (Małopolska, Śląsk, Mazowsze) z siedzibą w Nowym Sączu. 143

144 8.2 Opis klastrów i inicjatyw klastrowych działających w sektorze kreatywnym na Mazowszu Klaster: Creative Communication Cluster Nazwa Obszar Działalność Koordynator www Creative Communication Cluster Mazowsze przemysł kreatywny, media, PR, komunikacja marketingowa, komunikacja społeczna, kultura, promocja, reklama Polska Fundacja Komunikacji Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2011 Geneza powstania klastra Creative Communication Cluster powstał na bazie wcześniejszej współpracy firm zaangażowanych w projekty promocyjne, które były realizowane w ramach nieformalnej grupy: Polskie Konsorcjum Promocyjne. W kompetencjach Konsorcjum znalazły się działania, takie jak: planowanie i zakup mediów, opracowywanie i produkcja reklam ATL, BTL, niestandardowe działania promocyjne, eventy, działania PR oraz doradztwo, świadczone głównie podmiotom administracji publicznej. Z myślą o skuteczniejszym, trwalszym i efektywniejszym działaniu i powstał Creative Communication Cluster, a także podmiot nim zarządzający Polska Fundacja Komunikacji. Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra 27 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster szeroki Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster płytki W skład klastra wchodzi 26 podmiotów, które można pogrupować na trzy filary. Pierwsza grupa składa się z podmiotów działających w obszarze komunikacji marketingowej, reklamy oraz działalności promocyjnej. Należą do niego: agencje reklamowe, agencje PR, agencje interaktywne, domy mediowe, agencje eventowe, agencje badawcze, itp. Drugim filarem są przedsiębiorstwa prowadzące swoją działalność gospodarczą w zakresie mediów (telewizja, Internet, prasa, radio) i wydawnictw. Ostatni filar tworzą partnerzy społeczni i instytucje otoczenia biznesu Fundacja Pro Cultura, Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niesprawnym Ruchowo, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Fundacja Ortus, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy. Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Krajowy Najważniejszymi celami powołania do życia i funkcjonowania klastra są: wypracowanie najlepszych rozwiązań dla administracji publicznej mających na celu zwiększenie efektywności kampanii społecznych; tworzenie narzędzi edukacyjnych z dziedziny komunikacji marketingowej; wspólne pozyskiwanie dotacji z wielu źródeł, w tym pozyskiwanie sponsorów, środków finansowych na kampanie społeczne; realizacja wspólnych projektów biznesowych, społecznych i promocyjnych; inicjowanie współpracy z administracją publiczną oraz nawiązywanie współpracy z polskimi i zagranicznymi organizacjami, instytucjami oraz klastrami; 144

145 optymalizacja współpracy procedur, komunikacji itp. dla sektorów: publicznego, prywatnego oraz pozarządowego w zakresie pracy nad problemami społecznymi; tworzenie nowych, niestandardowych, innowacyjnych pomysłów na reklamę i kanały dotarcia z przekazem do pożądanej grupy odbiorców, a tym samym zwiększenie efektywności działań promocyjnych mających na celu zmianę postaw czy stereotypów; stworzenie platformy wymiany wiedzy i doświadczeń między sektorami prywatnym i publicznym w zakresie marketingu społecznego i terytorialnego; promocja najlepszych praktyk; tworzenie własnych narzędzi i kanałów promocji; zwiększenie konkurencyjności polskiej gospodarki w zakresie reklamy i komunikacji na arenie międzynarodowej. Usługi klastra: Podyplomowe Studia Nowoczesnej Promocji realizowane w Szkole Głównej Handlowej roczne podyplomowe studia dedykowane pracownikom administracji publicznej; przedszkole kreatywne - Projekt zakłada rozwinięcie sieci kreatywnych przedszkoli; Digital Out of Home projekt zakładający wykorzystanie nośników cyfrowych w praktyce komunikacji społecznej i marketingowej w celu będzie implementacja interaktywnego systemu komunikacji na linii administracja obywatele; Audyt Komunikacji Marketingowej - badanie weryfikujące spójność działań realizowanych w ramach komunikacji firmy / instytucji z otoczeniem z jej strategią, oraz zgodność wyników tych działań z wytyczonymi celami. Pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Zdolność do kreowania miejsc pracy Znaczenie technologii Potencjał innowacyjny Promocja klastra Klaster wzrostowy Rosnące zatrudnienie Umiarkowane Umiarkowany Niska Klaster: Mazowiecki Klaster ICT Nazwa Obszar Działalność Koordynator www Mazowiecki Klaster ICT Mazowsze oprogramowanie komputerowe, analizy, badania, reklama, tworzenie strategii Stowarzyszenia Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego "Wiedza Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2007 Geneza powstania klastra Mazowiecki Klaster ICT powstał w 2007 roku z inicjatywy Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Instytut Koordynatorem działań Klastra zostało Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego "Wiedza". 145

146 Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra 51 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster szeroki Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster płytki Członkami klastra są przede wszystkim firmy związane z branżą oprogramowania komputerowego. Jednakże w listę zaangażowanych podmiotów wpisują się również firmy badawcze, consultingowe, marketingowe, a także podmioty z branży nowych mediów. W skład klastra wchodzą również następujące instytucje badawczo-naukowe: Politechnika Warszawska, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur oraz Instytut Badań Systemowych Polskiej Akademii Nauk. Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Międzynarodowy Klaster posiada oddziały regionalne w Warszawie, Otwocku i Siedlcach, a także oddział zagraniczny w Tokio w Japonii. Klaster realizuje następujące cele: Nawiązywanie, rozwijanie i utrzymanie silnych związków kooperacyjnych pomiędzy podmiotami branży teleinformatycznej województwa mazowieckiego, ze szczególnym podkreśleniem małych i średnich przedsiębiorstw. Współpraca ta obejmuje wymianę informacji i opinii o rozwoju branży ICT, wymianę the best practises, zgłaszanie projektów do wspólnej realizacji członków klastra, opracowywanie koncepcji i realizacja wspólnych projektów, poszukiwanie dodatkowych źródeł ich finansowania. Nawiązanie i rozwój współpracy przedsiębiorstw z instytucjami naukowo badawczymi w zakresie działalności B+R oraz innowacyjności. Dążenie do zapewnienia Członkom Klastra optymalnych warunków wzrostu efektywności i innowacyjności, a także ułatwienie adaptacji do szybko zmieniających się i różnicujących wymagań rynku. Współpraca samorządów lokalnych, przedsiębiorstw, szkół, instytucji naukowych, otoczenia biznesowego oraz organizacji pożytku publicznego dla zrównoważonego rozwoju województwa mazowieckiego. Promocja działań klastrowych jako innowacyjnej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa mazowieckiego. Obecnie klaster realizuje następujące projekty współfinansowane przez środki unijne: Staże podstawą kształcenia zawodowego, Praktyka podstawą kształcenia zawodowego, Biznes to wiedza, E-kształcenie w kształceniu ustawicznym, Forum twórczości pokoleń oraz Innowacyjna platforma współpracy online dla podmiotów Mazowieckiego Klastra ICT. Zrealizowanymi projektami są zaś: Rozwój szkolnictwa zawodowego w Siedlcach w dostosowaniu do potrzeb rynku pracy, Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy, Foresight ICT dla wojewódzkiego mazowieckiego. Ponadto ze środków własnych realizuje następujące projekty: HOMEover IP - Projekt ma na celu opracowanie innowacyjnego systemu automatyki domowej; Portal AVALON - innowacyjna platforma do zarządzania usługami CtP w technologii web2print; Bitcast.pl pierwszy Video CDN w Polsce usługi dostarczania treści video za pośrednictwem sieci Internet; mguide - trójdostępowy system informacji turystycznej - projekt dotyczy budowy systemu informacji i promocji POI (point of interest); Akcelerator Innowacyjności Pracowniczej i Akademickiej utworzenie funduszu zalążkowego przy Mazo- 146

147 wieckim Klastrze ICT mającego rozwijać koncepcję przedsiębiorczości pracowniczej Intrapreneurship. Pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Zdolność do kreowania miejsc pracy Znaczenie technologii Potencjał innowacyjny Promocja klastra Klaster wzrostowy Rosnące zatrudnienie Wysokie Wysoki Umiarkowana Klaster: Alternatywny klaster.info Nazwa Obszar Działalność Koordynator www Alternatywny klaster.info Województwo mazowieckie, lubelskie, podkarpackie oraz małopolskie. teleinformatyka, oprogramowanie komputerowe, Sekwencja Sp. z o. o Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2007 Geneza powstania klastra W 2007 roku został utworzony z inicjatywy firmy konsultingową Sekwencja Sp. z o.o., która specjalizujące się w pozyskiwaniu dofinansowania z funduszy UE, doradztwie biznesowym i informatycznym oraz we wdrożeniach systemów informatycznych. W skład klastra weszło pięć podmiotów z branży teleinformatycznej, które wcześniej współpracowały z firmą Sekwencja. Klaster przede wszystkim integruje małe i średnie przedsiębiorstwa. Podstawową misją klastra jest podniesie konkurencyjności polskich firm na rynkach międzynarodowych. Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra 26 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster wąski Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster płytki Klaster tworzą firmy z branży teleinformatycznej. Są to przedsiębiorstwa, które swoje siedziby mają w województwie mazowieckim, lubelskim, podkarpackim oraz małopolskim. Jednostką naukową wchodzącą w skład klastra jest Wyższa Szkoła Ubezpieczeń w Krakowie. Liderem klastra jest firma Sekwencja Sp. z o.o. Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Krajowy Usługi świadczone dotychczas przez koordynatora klastra na rzecz jego członków: wsparcie w zakresie zarządzania projektami wyszukiwanie projektów, do których realizacji niezbędne jest połączenie kompetencji, zawiązanie zespołu roboczego, koordynacja procesu ofertowego, aktywne uczestnictwo w zarządzaniu projektem; usługi telekomunikacyjne; koordynacja czynności z zakresu rozwoju współpracy międzynarodowej oraz wchodzenia na nowe rynki zagraniczne; usługi doradcze z zakresu planów działalności eksportowej. Rozwój wspólnych zasobów informacji rynkowej poprzez zapewnienie firmom działającym w ramach klastra najnowszych analiz rynkowych dotyczących branży IT/ICT. Produktami klastra są: usługa optymalizacji procesów biznesowych pod kątem wdrożeń systemów klasy ERP szczególnie w obszarach logistyki, transportu i magazynowania oraz pozostałych obszarach funkcjonowania przedsiębiorstwa; 147

148 dostarczenie systemu CRM (system zarządzania relacjami z klientami), który umożliwia zastosowanie zaawansowanych technik prosprzedażowych wspieranych przez rozwiązanie informatyczne; wielowymiarowa pomoc przedsiębiorcom w zakresie doboru, optymalizacji i wdrożeń systemów IT. Usługi obejmują zarówno sferę architektury systemów, tworzenia list funkcjonalnych, doboru technologii, oprogramowania, infrastruktury jak i pomocy prawnej i dotacyjnej w zakresie inwestycji w IT. We wrześniu 2011 r. Sekwencja Sp. z o.o. pozyskała wsparcie w ramach działania 1.6 Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na projekt pt. Budowa centrum outsourcingowego i usług wspólnych Alternatywnego Klastra Teleinformatycznego. Celem inwestycji jest rozbudowanie działalności B+R w ramach klastra, dzięki wspólnej, zaawansowanej infrastrukturze klastrowej. W ramach projektu koordynator: wybuduje siedzibę klastra, dostosuje pomieszczenia do prac badawczych i będzie świadczył usługi wynajmu powierzchni inkubowanym przedsiębiorstwom, uruchomi pomieszczenia B+R, które będą służyły wymianie doświadczeń, testowaniu rozwiązań i prowadzeniu transferu technologii. Ponadto klaster ma w planach: uruchomienie centralnej serwerowni, uruchomienie zostaną pomieszczeń przeznaczonych do testów oprogramowania, uruchomienie showroom u produktów członków klastra. Pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Zdolność do kreowania miejsc pracy Znaczenie technologii Potencjał innowacyjny Promocja klastra Klaster wzrostowy Rosnące zatrudnienie Wysokie Wysoki Umiarkowana Inicjatywa klastrowa: Stowarzyszenie członków projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych Nazwa brak 104 Obszar Warszawa Działalność fotografia, reklama, film, sztuki wizualne, literatura, wzornictwo projektowanie, Koordynator brak www brak Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2012 Geneza powstania klastra Inicjatywa zrzeszenia powstała pomiędzy uczestnikami projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych, który jest finansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Działanie 6.2 Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samo zatrudnienia. Celem projektu było ułatwienie uruchomienia i prowadzenia działalności gospodarczej dotyczącej sektorów kreatywnych, a także stymulowanie rozwoju nowych, dynamicznie rozwijających się firm z tego sektora. Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra ok. 30 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster szeroki Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster głęboki Członkami inicjatywy klastrowej są uczestnicy projektu Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych. Najczęściej są to przedsiębiorcy tworzący i rozwijający nowe mikroprzedsiębiorstwa, którzy dotychczas byli tzw. freelancerami. Lista członków składa się z przedstawicieli prawie wszystkich branż wchodzących w skład sektora kreatywnego, tj.: architektura, antyki, rynek sztuki, gry komputerowe, rękodzieło, wzornictwo przemysłowe, projektowanie mody, film i wideo, muzyka, sztuka teatralna, publikacje i działalność wydawnicza. 104 W chwili pisania raportu pomimo decyzji przyszłych członków odnośnie chęci utworzenia stowarzyszenia, jego nazwa nie była jeszcze znana. 148

149 Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Krajowy Obecna działalność stowarzyszenia skupia się przede wszystkim do wspólnej polityki zakupowej, a także wspólnego wynajmowania powierzchni użytkowej. W przyszłości stowarzyszenie ma na celu działać na następnych polach: wspieranie swoich członków w realizowanych przez nich projektach; realizacja szkoleń; usługi brokerskie, pośrednictwo między firmami; kontynuacja wspólnej polityki zakupowej; pozyskiwanie dodatkowych środków finansowania (granty na stowarzyszenia, fundusze unijne); wspieranie innych przedsiębiorców z sektora kreatywnego; promocja dobrych praktyk w zakresie tworzenia i prowadzenia mikroprzedsiębiorstw w sektorze kreatywnym; reprezentowanie środowiska mikro- i małych przedsiębiorców, a także freelancerów. Potencjalna pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Zdolność do kreowania miejsc pracy Znaczenie technologii Potencjał innowacyjny Promocja klastra Inicjatywa klastrowa: Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów Nazwa Obszar Działalność Koordynator www Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów Mazowsze Rzemiosło artystyczne, artystyczna działalność twórcza Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów ww.rzem-art.eu Klaster embrionalny Umiarkowana Klaster niskich technologii Niski Niska Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2012 Geneza powstania klastra Wniosek o dofinansowanie klastra został złożony w styczniu 2011 roku do Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Projektów Unijnych w ramach Działania 1.6. Firmy zrzeszone w Cechu podjęły uchwałę o utworzeniu klastrów. Podpisano również listy intencyjne z wybranymi jednostkami naukowymi. Wnioskowano o dofinansowanie na kwotę ok. 4mln. Z przyczyn formalnych projekt został jednak odrzucony. Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra Ok. 10 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster szeroki Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster płytki W skład klastra wchodzą przede wszystkim pomioty zrzeszone w Ogólnopolskim Cechu Rzemieślników Artystów z okręgu Mazowieckiego. Ponadto została podpisana umowa z Wyższą Szkołą Rzemiosł Artystycznych i Zarządzania we Wrocławiu, Zespołem Szkół im. Jana Kilińskiego, Międzyuczelnianym Instytutem Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuk przy Akademii Sztuk Pięknych. 149

150 Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Krajowy Zgodnie z koncepcją opracowaną w ramach Ogólnopolskiego Cechu Rzemieślników Artystów rzemiosło artystyczne jest ważnym segmentem sektora kreatywnego, o dużym potencjalnie komercyjnym, wymagającym jednak wsparcia ze strony władz publicznych. Nową jakość w branżę rzemiosła artystycznego miałaby wnieść nieruchomość zakupiona przy wsparciu środków unijnych. W siedzibie klastra znajdowałyby się maszyny i urządzenia niezbędne do tworzenia nowoczesnych wytworów rzemiosła artystycznego. Ponadto nowy budynek zapewniłby możliwość propagowania ginących zawodów, między innymi poprzez warsztaty organizowane dla młodzieży. Najważniejszymi celami powołania do życia i funkcjonowania klastra są: Zachowanie i doskonale tradycyjnych technik rzemieślniczych; Zachowanie i propagowanie etosu rzetelnego rzemiosła; Ratowanie i wspieranie niszowych, ginących zawodów i rzemiosł; Podniesienie wykorzystania wśród partnerów klastra innowacyjnych technologii służących do projektowania; Wzrost kooperacji, wspólne przedsięwzięcia partnerów klastra; Wzrost innowacji wśród partnerów klastra; Większe wykorzystanie usług zewnętrznych, w tym eksperckich i specjalistycznych; Podniesie poziomu sprzedaży wyrobów; Zmniejszenie kosztów działalności; Wykreowanie mody na konkretne wyroby; Większe otwarcie rzemiosła artystycznego na nowe rynki zagraniczne; Wdrożenie innowacyjnych form dystrybucji i promocji wyrobów; Stworzenie mechanizmów wyszukiwania i wspierania osób młodych i kreatywnych; Zbudowanie podstaw i opracowanie innowacyjnego programu szkoły rzemiosł artystycznych; Pomoc budowania karier w rzemiosłach artystycznych; Transfer wiedzy i technologii dla partnerów klastra; Wzrost wiedzy potencjalnych klientów rzemiosł artystycznych. Potencjalna pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Klaster embrionalny Zdolność do kreowania miejsc pracy Stabilne zatrudnienie Znaczenie technologii Niskie Potencjał innowacyjny Niski Promocja klastra Umiarkowana Inicjatywa klastrowa: Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR Nazwa Obszar Działalność Koordynator www Klaster Komunikacji Marketingowej Regionu Mazowieckiego SAR Mazowsze media, PR, komunikacja marketingowa, komunikacja społeczna, promocja, reklama Stowarzyszenie Komunikacji Marketingowej Podstawowe informacje o klastrze Rok założenia 2011 Geneza powstania klastra Stowarzyszenie Komunikacji Marketingowej SAR to organizacja non-profit, która zrzesza obecnie 96 agencji szeroko rozumianej komunikacji marketingowej agencji reklamowych, mediowych, interaktywnych, eventowych, brand design. Stowarzyszenie zostało utworzone w celu prowadzenia działań na rzecz umocnienia branży komunikacji marketingowej w Polsce. Jego inicjatywy mają przyczynić się do ułatwienia współpracy 150

151 pomiędzy agencjami, reklamodawcami oraz mediami. Celem SAR jest również promowanie jego członków w środowisku marketingowym. Inicjatywą służącą realizacji celów statutowych Stowarzyszenia jest projekt Rozwój klastra komunikacji marketingowej regionu mazowieckiego SAR poprzez realizację badań i promocję. 4. Projekt zakłada stworzenie i rozwój powiązania kooperacyjnego pomiędzy czołowymi reprezentantami branży komunikacji marketingowej i instytucjami naukowymi i badawczymi regionu mazowieckiego. Powstanie i promocja klastra ma na celu zwrócenie uwagi rynku na najbardziej doświadczone i najlepiej przygotowane na rynku reklamowym podmioty. Docelowo, członkami klastra mają stać się wszyscy członkowie Stowarzyszenia SAR. Struktura i organizacja klastra Liczba członków klastra 7 Liczby horyzontalnie powiązanych sektorów Klaster wąskie Liczba stadiów łańcucha produkcyjnego Klaster płytki W ramy klastra wchodzą firmy zrzeszone już w Stowarzyszeniu Komunikacji Marketingowej SAR. Są to przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z branżą reklamową. Ponadto list intencyjny został podpisany z Instytutem Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Działalność i oferta klastra Zasięg terytorialny klastra Klaster będzie realizował działania składające się z 2 komponentów: badawczego i promocyjnego. Krajowy Komponent badawczy: Projekt zakłada stworzenie nowego produktu, jakim będzie badanie umożliwiające prognozowanie biznesowych działań komunikacyjnych. Będzie ono narzędziem zarządczym, które pomoże firmom uwzględnić zmiany przeznaczenia budżetów branży, to zaś wpłynie na ich politykę zatrudnienia specjalistów i budowanie strategii działania. Wzorcem do naśladowania w budowaniu tego badania będzie badanie przeprowadzone na najbardziej rozwiniętym rynku branży reklamowej w Europie Bellwether Report. Badanie polegać będzie na pozyskaniu wiedzy od klientów branży 400 respondentów dyrektorów marketingu i managerów, którzy zostaną zrekrutowani spośród firm, które odpowiadają za 80% obrotów na rynku reklamy. Badanie wskaże podział budżetów, proporcje używanych narzędzi marketingowych oraz trendy w wydatkach reklamowych. Komponent ten będzie realizowany we współpracy z firmą badawczą oraz instytutem socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Komponent promocyjny: Komponent promocyjny projektu zakłada promocję oraz wielopoziomową komunikację marketingową członków klastra oraz badania. Przewiduje się działania polegające na: edukacji rynku, informacji o członkach klastra, promocji firm zrzeszonych w klastrze, działaniach reklamowych odnoszących się do aktywności firm członkowskich. Głównym celem kampanii informacyjno-promocyjnej będzie zaprezentowanie marketerom, że kluczowymi komponentami sukcesu w działaniach komunikacyjnych jest wybór najlepszych partnerów, specjalistów od reklamy. Zaplanowane działania promocyjne ukażą członków klastra jako specjalistów znaczącą wyróżniających się na rynku usług reklamowych. Sposobem na pokazanie ich przewagi konkurencyjnej będzie szereg działań wykazujących profesjonalizm oraz mocne strony członków klastra poprzez prezentacje najlepszych zrealizowanych projektów, uzyskanych nagród. Potencjalna pozycja konkurencyjna klastra Stadium rozwoju i klastra Zdolność do kreowania miejsc pracy Znaczenie technologii Potencjał innowacyjny Promocja klastra Klaster embrionalny Umiarkowana Umiarkowane Umiarkowane Wysoka 151

152 8.2.7 Pozostałe klastry w sektorze kreatywnym na Mazowszu Nazwa klastra Branża Koordynator Zasięg Opis klastra poligraficzna i Regionalny reklamowa Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy ''Kolorowa Kotlina'' EduKlaster - Nowe Media w Edukacji Platforma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS Mazowiecki Klaster Małe Kina Społecznościowe MultiShow Cluster - MultiShow Solution for Sports & Leisure Facilities Cluster Stowarzyszenie Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych (MultiKlaster) Klaster Poland to Europe - PO RPW 2011 Wspólnota na rzecz rozwoju technologii Telco 2.0 Klaster e-innowacji Nowe technologie, usługi dla kin audiowizualna/ eventy ICT, multimedia IT IT ICT Stowarzyszenie Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina, Warszawa Fundacja Obserwatorium Zarządzania, Warszawa Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji, Warszawa Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji, Warszawa Polskie Stowarzyszenie Rozwoju Infrastruktury Sportu i Rekreacji IAKS, Warszawa Stowarzyszenie Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych, Nowy Sącz Stowarzyszenie Poland to Europe, Warszawa Fundacja LEM, Warszawa Ośrodek Innowacji i Rozwoju Technologii IT Spółka z o. o., Warszawa Mazowiecki Klaster IT IT PK Soft Sp. z o. o., Warszawa Ponadregionalny ICT, nowe media, edukacja, usługi dla biznesu budowlanoarchitektoniczna Ponadregionalny Brak danych Brak danych Ponadregionalny Ponadregionalny Ponadregionalny Ponadregionalny Ponadregionalny KOLOROWA KOLINA to stowarzyszenie firm poligraficzno-reklamowych z terenu Mazowsza. Klaster działa formalnie od 2008 roku i oferuje pełny wachlarz usług i produktów z zakresu poligrafii, druku i reklamy, rozbudowany dodatkowo o wąskie specjalizacje. Klaster wspierają: Instytut Poligrafii, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego w Warszawie Źródło: EduKlaster Nowe Media w Edukacji to nastawiona na rozwój sieć współpracy, która skupia firmy funkcjonujące w obszarze szeroko pojętych nowych mediów, edukacji i usług dla biznesu oraz instytucje i ośrodki naukowo-badawcze, m.in. Akademia Leona Koźmińskiego, Uniwersytet M. Curie Skłodowskiej w Lublinie Źródło: Ponadregionalne porozumienie kooperacyjne 2 jednostek naukowo-badawczych, 2 instytucji otoczenia biznesu oraz 12 przedsiębiorców: architektów, projektantów oraz dostawców nowoczesnych technologii dla budownictwa. KIGEiT i SARP podpisały w 2011 r. umowę porozumienia kooperacyjnego powołującego klaster. Źródło: Klaster regionalny. tworzy 8 podmiotów, w wyniku realizacji projektu, jest oferowanie usługi prowadzenia Kina Za Rogiem opartej na innowacyjnej technologii cyfrowej dystrybucji kopii filmów, a także udoskonalanie tej usługi i rozszerzanie działalności klastra. Źródło: ttp:// Klaster zrzesza firmy oświetleniowe, nagłośnieniowe, multimedialne, scenograficzne, pracownie projektowe i animacji graficznych angażujących się w organizacje wydarzeń kulturalnych, sportowych i artystycznych, Genezą powstania klastra była chęć wzmocnienia powiazań w środowisku firm w ramach zagospodarowania infrastruktury sportowej i rekreacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem obiektów wybudowanych w ramach przygotowań do EURO Źródło: Ponadregionalna sieć powiązań kooperacyjnych (Małopolska, Śląsk, Mazowsze). Klaster zrzesza 60 firm z branży nowoczesnych technologii i nowych mediów oraz szereg innych publicznych i prywatnych instytucji ze środowiska biznesowego i naukowego wspierających i stymulujących przedsiębiorczość oraz innowacyjność gospodarki w Polsce. Źródło: Poland to Europe to inicjatywa dla przygotowywania i realizowania projektów europejskich. Klaster skupia 12 firm z branży IT. Źródło: Telco 2.0 powstała jako platforma do realizacji wspólnych projektów przez tworzące ją sieć 11 firm, jednostek naukowych i instytucje otoczenia biznesu. Źródło: Klaster e-innowacji to zrzeszenie 7 firm oraz instytucji zainteresowanych rozwojem zaawansowanych technologii informatycznych Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytet Jagielloński. Źródło: Klaster skupia 12 przedsiębiorstw z branży IT. Źródło: Mapa klastrów na Portalu Innowacji 152

153 Związki pracodawców i inne Klastry i inicjatywy klastrowe Izby i stowarzyszenia branżowe 8.3 Jak przejść od współpracy do klastra? Czy firmy w ogóle chcą współpracować? Gotowość firm do współpracy i świadomość wynikających z tego korzyści jest podstawowym czynnikiem wewnętrznym wpływającym na rozwój sieci powiązań firm, a docelowo na zawiązanie trwałej współpracy, np. w formie klastra. Jednym ze wskaźników określających obecny poziom współpracy w branży jest odsetek firm należących do organizacji zrzeszającej przedsiębiorców (np. izb branżowych, stowarzyszeń przedsiębiorców, klastrów). Wyniki przeprowadzonego badania PAPI wśród firm z sektora kreatywnego na Mazowszu pokazują, że choć jedynie 22% badanych firm należy do takiej organizacji, to na pytanie o gotowość lub chęć nawiązania współpracy z innymi firmami z branży dominują odpowiedzi pozytywnie odnoszące się do takich działań (78% firm byłoby gotowych do współpracy w ramach branży). Te firmy, które nie należą do żadnej organizacji zrzeszających przedsiębiorców, jako podstawowe przyczyny takiego stanu rzeczy wymieniają najczęściej: brak potrzeby, brak odpowiedniej organizacji, brak widocznych korzyści (jakie taka współpraca mogłaby przynieść firmie), jak również brak czasu i brak informacji o takich organizacjach. I choć o klastrach bądź inicjatywach klastrowych w sektorze kreatywnym słyszała tylko co trzecia firma (przy czym większość nie potrafiła wskazać konkretnej nazwy klastra, lecz pomysł utworzenia klastra w branży lub inicjatywę branżową, np. klaster w branży desingu, coś związanego z programem edukacyjnym, ktoś coś próbował stworzyć w Radomiu ), to większość przychylnie odniosła się do propozycji stworzenia klastra w branży przy udziale samorządu regionalnego. Warto nadmienić, że znajomość klastrów była większa wśród firm zrzeszonych (należących do organizacji zrzeszającej przedsiębiorców) oraz wśród firm zatrudniających pow. 10 pracowników. Tabela 20. Organizacje zrzeszające przedsiębiorstwa, do których należą firmy biorące udział w badaniu PAPI Rodzaj organizacji Sektor kulturalny Krajowa Izba Gospodarcza Bursztynu Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych Cech rzemieślniczy CIOFF Międzynarodowa Rada Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej KIPA Krajowa Izba Producentów Audiowizualnych SFP Stowarzyszenie Filmowców Polskich International Documentary Association SDT Stowarzyszenie Dyrektorów Teatrów PKPP Lewiatan Business Centre Club Fundacja Forum Europejskie Klub Integracji Europejskiej Sieci firm (fanczyza), partnerzy korporacyjni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI Sektor użytkowy SAR Stowarzyszenie Komunikacji Marketingowej IAB Związek Pracodawców Branży Internetowej Izba Gospodarcza Reklamy Zewnętrznej IARP Izba Architektów RP Polska Izba Książki ZKDP Związek Kontroli Dystrybucji Prasy PIIT Polska Izba Informatyki i Telekomunikacji SKKP Stowarzyszenie Konferencje i Kongresy Stowarzyszenie "Polskie Telewizje Lokalne i Regionalne" Mazowiecka Okręgowa Izba Inżynierów Budownictwa Mazowiecka Okręgowa Izba Architektów Alternatywny klaster.info Mazowiecki Klaster ICT Multiklaster Wschodni Klaster ICT 153

154 Czy Państwa firma należy do jakieś formy organizacji zrzeszającej przedsiębiorców? Rysunek 54. Gotowość firm do współpracy Czy słyszała Pan/i o klastrach bądź inicjatywach klastrowych w branży w Polsce lub za granicą? Powody nieuczestniczenia w organizacjach zrzeszających przedsiębiorców Czy włączył/aby się Pan/i w działania samorządu regionalnego na rzecz stworzenia klastra w branży na Mazowszu? Czy Państwa firma byłaby skłonna współpracować ze swoimi konkurentami, np. w formie klastra? 154 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania PAPI

155 8.3.2 Co ogranicza rozwój współpracy? W tym miejscu warto przyjrzeć się grupie firm, które nie wyraziły zainteresowania współpracą w ramach branży (17% badanych firm), jak i nie były przychylnie nastawione do pomysłu utworzenia klastra (23%). Niechęć do współpracy firmy najczęściej argumentowały, po raz kolejny, brakiem potrzeby ( jesteśmy samowystarczalni, nie ma takiej potrzeby ), a niektóre, nauczone negatywnymi doświadczeniami z przeszłości, poddawały w wątpliwość uczciwość innych firm, bądź też niechętnie podchodziły do kwestii dzielenia się swoim know-how. Z kolei niechęć do włączenia się w działania na rzecz utworzenia klastra firmy najczęściej argumentowano brakiem czasu, a w mniejszym stopniu brakiem potencjalnych korzyści, czy też brakiem zapotrzebowania na wspólne działania. Warto również zwrócić uwagę na grupę firm, które jednocześnie wyraziły niechęć do współpracy i przychylnie odniosły się do pomysłu utworzenia klastra przy wsparciu samorządu regionalnego. Czemu? aby się przekonać czy to ma sens lub dla zysku. O czynniki ograniczające rozwój współpracy pomiędzy firmami w branży zapytaliśmy również firmy, które wzięły udział w badaniu uzupełniającym CATI. Podczas gdy firmy biorące udział w badaniu PAPI wypowiadały się o przyczynach niechęci do współpracy przez pryzmat własnej firmy (stąd podstawowa odpowiedź to brak potrzeby ), to w przypadku badania CATI firmy zostały poproszone o ocenę chęci do współpracy ogólnie w branży, a nie w odniesieniu do własnej firmy. Blisko co trzecia firma (28%) nie widzi gotowości ze strony innych firm do nawiązywania i zacieśniania współpracy. Rysunek 55. Czy Pana/i zdaniem firmy z Państwa branży są chętne do nawiązywania i zacieśniania współpracy z innymi podmiotami z branży? Jeśli przyjrzymy się barierom ograniczającym rozwój współpracy, najczęściej firmy wskazywały obawę przed konkurencją i brak zaufania. Wynika z tego, że firmy same chętnie nawiążą współpracę, ale nie mają pewności, czy konkurencja będzie na taką współpracę otwarta. Rysunek 56. Przyczyny niechęci do współpracy z innymi firmami Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI moja firma 18% firm nie chce współpracować brak potrzeby jesteśmy samowystarczalni, wystarczy nam nasza działalność za mała firma/za mały rynek niechęć do ujawnienia know-how niezdrowa konkurencja inne firmy w opinii 28% firm, inne firmy nie chcą współpracować konkurencja brak zaufania strach przed utratą klienta/ pracownika bariery mentalne brak zainteresowania niechęć do wymiany informacji brak świadomości o możliwości współpracy brak kompetencji brak środków finansowych niechęć do ujawnienia know-how formalności firmy się nie znają Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI i PAPI 155

156 8.3.3 Jakie korzyści wynikają z rozwoju współpracy? Świadomość barier wpływających na rozwój współpracy w branży nie oznacza, że firmy nie dostrzegają korzyści, jakie taka współpraca mogłaby im przynieść. Wręcz przeciwnie, aż 94% firm uważa, że nawiązanie lub umacnianie współpracy z innymi firmami z branży mogłoby przynieść firmie korzyści. Dodatkowo biorąc pod uwagę gotowość zdecydowanej większości firm do współpracy w ramach branży, a także gotowość do włączenia się w działania samorządu regionalnego na rzecz stworzenia klastra, potwierdza się teza o wysokiej zdolności do współpracy podmiotów sektora kreatywnego. Wynika to z przytoczonych w rozdziale teoretycznym, uwarunkowań dotyczących procesu tworzenia i komercjalizacji produktów kreatywnych, wymagającego ciągłych dostosowań do różnorodnych i zmieniających się potrzeb potencjalnych klientów, jak również zaangażowania wielu podmiotów: Rysunek 57. Czy nawiązanie lub umacnianie współpracy z innymi firmami z branży mogłoby przynieść Pana/i firmie korzyści? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI od pracowników, po freelancerów, inne firmy współpracowników, dystrybutorów, sprzedawców, czasem także organizacje pozarządowe czy instytucje publiczne. Firmy wymieniają najczęściej 5 grup korzyści wynikających ze współpracy, które równocześnie, w sposób pośredni, bądź bezpośredni, są ze sobą powiązane: Możliwość zwiększenia popytu na produkty firmy, m.in. poprzez pozyskanie nowych zleceń (jak również możliwość szybszej realizacji zleceń, bądź realizacji większych zleceń, np. poprzez wspólne oferty w przetargach), pozyskanie nowych klientów oraz kontaktów (również za granicą) Możliwość przygotowania wspólnej oferty Wymiana doświadczeń, informacji, know-how, pozyskanie nowych umiejętności Korzyści finansowe (np. poprzez pozyskanie środków finansowych, obniżenie kosztów) Wspólna dystrybucja, promocja Rysunek 58. Korzyści wynikające ze współpracy w ramach branży Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI i PAPI 156

157 Tak duża otwartość firm na nawiązanie współpracy stwarza niewątpliwie podatny grunt na rozwój sieci powiazań kooperacyjnych. Na pytanie o profile podmiotów, z którymi firmy szczególnie chciałyby nawiązać współpracę, najczęściej wymieniano: firmy o ofercie zbliżonej do oferty badanej firmy (w celu wzmocnienia potencjału firmy, realizacji większych projektów) INTEGRACJA POZIOMA firmy o ofercie komplementarnej do oferty badanej firmy (np. firmy z branży reklamowej drukarnie; firmy z branży film i wideo firmy graficzne; podmioty z branży telewizyjnej) INTEGRACJA PIONOWA podmioty działające w otoczeniu branż uczelnie wyższe, stowarzyszania artystyczne, instytucje kultury. Rysunek 59. Z firmami o jakim profilu chcieliby Państwo szczególnie nawiązać współpracę? Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI Przedsiębiorcy zdają sobie sprawę, że samodzielnie jest coraz trudniej sprostać zmieniającym się realiom gospodarczym. Aby dobrze i skutecznie odpowiedzieć na zmieniające się potrzeby rynku muszą współpracować między sobą. Często jest to jedyny sposób na pozyskanie w danym projekcie zespołu ludzi, kapitału, a także zaplecza technologicznego. Dzisiaj firmy działające w pojedynkę nie są wstanie pewnych projektów udźwignąć, zrealizować. Dzięki sieci powiązań mamy większe możliwości finansowe, organizacyjne i techniczne. Mamy możliwość pewne projekty zrealizować. Myślę, że jest to bardzo duża zaleta bycia w takim powiązaniu. [Członek klastra_5] Czy warto sformalizować współpracę? I choć współpraca pomiędzy firmami z branży wydaje się naturalna prawie każda firma dostrzega korzyści płynące z takiej współpracy i potrafi wskazać partnerów do takiej współpracy, to w większości przypadków współpraca ta ma charakter niesformalizowany, bądź jednorazowy (odpowiada na konkretne zapotrzebowanie firmy w danej chwili). Istnieje wiele form formalizowania współpracy, wśród których klaster jest formą o największym stopniu powiązań. W sytuacji, w której firmy dostrzegają korzyści wynikające ze sformalizowania współpracy można mówić o dużym potencjale dla rozwoju nowych inicjatyw klastrowych. Wyniki przeprowadzonych badań po raz kolejny wskazują na wysoki potencjał do rozwoju inicjatyw klastrowych w sektorze kreatywnym na Mazowszu aż 72% badanych firm dostrzega korzyści wynikające ze sforma- 157

158 lizowania współpracy, natomiast jedynie co dziesiąta firma nie widzi takiej potrzeby. Korzyści te pokrywają się z wymienionymi powyżej ogólnymi korzyściami wynikającymi ze współpracy (por. Rysunek 58. Korzyści wynikające ze współpracy w ramach branży), przy czym w przypadku współpracy sformalizowanej dochodzą czynniki związane z bezpieczeństwem, stabilnością współpracy oraz wiarygodnością partnera biznesowego, jak również zapewnieniem ciągłości zleceń, możliwością nawiązania długofalowej współpracy i ujednolicenia standardów. Rysunek 60. Czy dostrzega Pan/i korzyści ze sformalizowania współpracy pomiędzy firmami w branży? Lepsza jest współpraca nieformalna Nie widzimy żadnych korzyści To nie jest żadne ułatwienie Branża nie poddaje się sztucznym zasadom Bezpieczeństwo, stabilność Wiarygodność Możliwość realizacji większych zleceń Podnoszenie konkurencyjności Korzyści finansowe Wsparcie merytoryczne Dostęp do zasobów ludzkich i technologicznych Długofalowa współpraca Uproszczone rozliczanie Poszerzenie grona klientów Ciągłość zleceń Ujednolicenie standardów Jasne zasady współpracy w grupie siła Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników CATI Jedną z form współpracy o charakterze sformalizowanym jest klaster. Przedmiotem badania CATI była również znajomość możliwych form Rysunek 61. Jaką formę mogłaby przybrać taka sformalizowana współpracy i określenie spontanicznej znajomości formy, jaką jest klaster. Wśród moż- współpraca? liwych form współpracy sformalizowanej firmy najczęściej wskazywały: stowarzyszenie, umowę (oraz umowę ramową), porozumienie, zrzeszenie, kontakt. Klaster spontanicznie wskazano jedynie w kilku przypadkach. Uczestnicy panelu ekspertów zgodnie przyznali, że klaster powinien być jedynie koncepcją, ideą sieciowania firm, a stopień sformalizowania klastra powinien zależeć od konkretnych potrzeb podmiotów zainteresowanych współpracą. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI Są różne formy klastrów, są klastry, które mają osobowość prawną, są klastry, które są tylko platformą współpracy. Decyzja należy do członków. Klaster jako koncepcja, uważam, że jest super. Koncepcja takiej platformy współpracy jeszcze raz podkreślę firm, jednostek badawczonaukowych, władz samorządowych i instytucji finansowych. Czy to ma mieć osobowość prawną czy ma mieć koordynatora, czy ma mieć reprezentację w postaci NGO, to jest wspólna decyzja członków klastra. Ale klaster jako ta platforma jest rzeczywiście tym, co XXI wiek oferuje najlepiej. [Członek klastra_6] 158

159 Dlaczego włączył/aby się Pan/i w działania samorządu regionalnego na rzecz stworzenia klastra w branży? Również forma prawna w jakiej klaster współpracuje powinna być w zupełności dowolna i zależeć od preferencji członków. Klastry jednakże najczęściej zrzeszają się w ramach stowarzyszeń. Sami przyznają, że ta forma prawna daje im więcej możliwości. Mogą ubiegać się o środki przeznaczone na małych i średnich przedsiębiorstw, jednocześnie licząc na większe dofinansowanie niż MŚP. Ponadto są uprawnione do aplikowania o środki i granty zarezerwowane dla organizacji pozarządowych. Klaster jest koncepcją, tak jak powiedziałem w zależności od członków klastra może przyjąć to formę osobowości prawnej, stowarzyszenia, zrzeszenia, słyszałem nawet o takich inicjatywach jak zrzeszenie pracodawców, bądź zwykłe porozumienie, jedna kartka i piszemy chcemy tworzyć klaster, jesteśmy klastrem, koniec, bądź nawet się nic nie pisze. ( ) Firmy, które mają pomysł, który chcą realizować, siadają, dogadują się, my to nazywamy konsorcjum projektowe, tworzą swój budżet i działają. I tak naprawdę one mówią nam dopiero czego potrzebują, czego nie potrzebują. Czyli klaster jest konstrukcją organizacyjną, stowarzyszenie jest też klastrem. [panel ekspertów] Jakie korzyści przyniosłaby współpraca w klastrze? Na podstawie dotychczas przedstawionych wyników badań można wysnuć następujące wnioski: Firmy są otwarte na współpracę, dostrzegają korzyści płynące ze współpracy, jednak powiązania pomiędzy firmami najczęściej nie mają charakteru trwałego; Klaster nie jest powszechnie znanym pojęciem większość firm nie potrafi wskazać przykładów funkcjonujących klastrów w branży, w której działa; Większość firm włączyłaby się w działania samorządu regionalnego na rzecz stworzenia klastra w branży na Mazowszu. Pojawia się zatem pytanie, czy istnieje potencjał do rozwoju klastrów w sektorze kreatywnym na Mazowszu? Po przytoczeniu respondentom definicji klastra, zdecydowana większość z nich przychylnie odniosła się do inicjatywy rozwoju klastra w perspektywie najbliższych 5 lat. Wśród agumentów przemawiających za włączeniem się w działania na rzecz stworzenia klastra w branży, oprócz wymienionych wcześniej ogólnych korzyści ze współpracy, firmy wskazywały: dla osiągnięcia zysków, dla korzyści aby się uzupełniać asortymentowo poznać ludzi o podobnych poglądach aby rozkręcić branżę i inne firmy fajnie coś razem stworzyć być może dawałoby to szansę na rozwój kultury w regionie ma to wpływ na innowacyjność lepiej postrzegane są większe podmioty, duży może więcej gdyż to może być dobra inicjatywa dla budowy własnej marki z ciekawości, nic się nie traci Podobnie korzyści, jakie firmy mogłyby osiągnąć ze współpracy w klastrze w znacznej mierze pokrywają się z ogólnymi korzyściami wynikającymi ze współpracy. Firmy oceniając możliwość osiągnięcia potencjalnych korzyści najwyżej oceniły możliwość dyfuzji wiedzy i doświadczenia oraz zwiększenia zasięgu działalności firmy, a także promocji firmy w kraju, wzrostu konkurencyjności i pozyskania nowych poddostawców. W najmniejszym stopniu firmy były przekonane do możliwości osiągnięcia korzyści związanych z ogólną redukcją kosztów w firmie oraz prowadzeniem działań politycznych/lobbingowych. 159

160 Inne potencjalne korzyści wynikające ze współpracy w klastrze w grupie łatwiej jechać na targi szybka wymiana informacji, oszczędność czasu reklama w ramach przysługi poszerzenie oferty firmy komfort pracy integracja środowiska możliwość objęcia wydarzenia patronem medialnym Wskazania respondentów odnośnie podmiotów, które potencjalnie mogłyby stworzyć klaster na Mazowszu pokrywają się z podmiotami, z którymi firmy chciałyby nawiązać współpracę. Są to więc podmioty, w przypadku których miałaby miejsce zarówno integracja pionowa (integracja podmiotów łańcucha dostaw w danej branży), jak i integracja pozioma (integracja podmiotów o podobnym profilu). Korzyści ze współpracy dostrzegali również sami przedstawiciele, którzy wzięli udział w badaniu jakościowym. Ich zdaniem, istotną korzyścią jest możliwość realizacji dużych projektów, których nie udźwignęłaby pojedyncza firma. Klaster umożliwia zaangażowanie większej ilości kapitału i osób. Tym samym wzrasta również suma doświadczeń i wiedzy do wykorzystania w projekcie. Tym się różnimy od luźnych powiązań, że my mamy strukturę, wiedzę i doświadczenie. Jeżeli przychodzi grupa lub pojedyncza osoba to my jesteśmy wstanie wesprzeć realizację tego pomysłu. Może dołożyć do tego pomysłu dodatkowe elementy. ( ) Jesteśmy w stanie współtworzyć poprzez dołożenie nowych firm, nowych pomysłów. Możemy je wesprzeć poprzez dostarczenie infrastruktury biznesowej, informatycznej, wiedzy i doświadczenia. ( ) Jeśli jakiś projekt wymaga współpracy z miastem, to firmy nie wiedzą jak się tam poruszać, z kim rozmawiać. Nawet nie dlatego, że miasto z nimi nie chce rozmawiać, ale po prostu nie wiedzą co i jak. My mamy kontakty robocze. Przyjście do nas zaoszczędza czas i energię. Klaster jako instytucja, platforma, umożliwia te współdziałania. [Lider klastra_2] Zdaniem ekspertów specyfika sektora kreatywnego umożliwia podmiotom nawiązywanie współpracy z reprezentantami praktycznie wszystkich branż, również tych spoza sektora kreatywnego. Koncepcja pobudzania współpracy pomiędzy klastrami kreatywnymi, a klastrami przemysłów tradycyjnych wpisuje się w założenia projektu European Creative Cluster Lab (ECCL), w którym m. st. Warszawa odpowiada za realizację badań sektora kreatywnego oraz realizację pilotażowych projektów skierowanych do inicjatyw klastrowych (np. inkubatorów przedsiębiorczości). Sektor kreatywny jest jedną z najbardziej dynamicznych gałęzi gospodarki. Bardzo szybko przystosowuje, a także generuje zmiany w gospodarce. W związku z tym jego naturalną rolą jest pośredniczenie pomiędzy nowoczesnymi tendencjami rynku (np.: rosnąca rola Internetu, mediów społecznościowych, reklamy), a właśnie tradycyjnymi sektorami gospodarki. Warto zaznaczyć, że największą rolę w tym zakresie odgrywają właśnie klastry. To one mają możliwość zbierania wiedzy z różnych ośrodków, analizowanie ich z różnych punktów widzenia i przedstawiania kreatywnych podsumowań i wniosków. W sektorze kreatywnym świadomość konieczności współpracy zmienia się bardzo szybko. Szybciej niż w innych branżach, bo twórcy i ta branża rozumieją, że konieczne jest zbliżenie projektowe. Mało, która firma trzyma olbrzymie zasoby z myślą, a nóż trafi się jakiś projekt. Integrator, duża firma, wygrywa przetarg i do niego doprasza różne firmy. Jest moment współpracy. W innych branżach to inaczej wygląda. ( ) Małą lub średnią firmę nie stać, aby pojechać za granicę i pokręcić się na lokalnym rynku i zobaczyć, a nóż coś z tego wyjdzie. [Członek klastra_2] 160

161 Rysunek 62. Opinie firm na temat możliwości stworzenia klastra w regionie oraz korzyści płynących ze współpracy w klastrze Czy warto byłoby stworzyć lub rozwijać klaster obejmujący m.in. Państwa branżę, w perspektywie najbliższych 5 lat? Jakie podmioty albo grupy podmiotów mogłyby wejść do takiego klastra? W jakim stopniu, Pana/i zdaniem, współpraca w ramach klastra pozwoliłaby osiągnąć firmom z Pana/i branży następujące korzyści? Jaką formę mogłaby przybrać, Pana/i zdaniem, współpraca w ramach takiego klastra? 1 klaster pozwoliłby osiągnąć korzyści w tym zakresie w niewielkim stopniu 5 klaster pozwoliłby osiągnąć korzyści w tym zakresie w bardzo dużym stopniu 1 taka współpraca nie byłaby możliwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI 5 taka współpraca byłaby 161 możliwa

162 8.4 Charakterystyka mazowieckich klastrów kreatywnych Jak się zawiązuje współpraca pomiędzy firmami, jaka jest geneza klastra? W zdecydowanej większości przypadków utworzenie klastrów jest inicjowane przez jeden podmiot, a często nawet przez jedną osobą. Jest to jednostka, które dotychczas współpracowała z innymi firmami, najczęściej z jednej branży, albo w ramach tego samego łańcucha wartości. Kilkuletnie doświadczenie z tymi samymi partnerami biznesowymi pozwoliło zbudować niezbędne zaufanie, jak również poznać branżę, działające w niej podmioty, a także możliwości stojące przed nimi. Jak pokazują historie respondentów biorących udział w badaniu jakościowym, po spełnieniu powyższych warunków, w momencie analizowania sytuacji gospodarczej własnego przedsiębiorstwa, a także zaprzyjaźnionych firm, pojawia się idea zawiązania klastra, który umożliwiłby zacieśnienie dotychczasowych więzi poprzez ich sformalizowanie. Zaczęliśmy rozmawiać z naszymi partnerami. Wcześniej mieliśmy kontakt badawczy, bądź ze wspólnych projektów i doszliśmy, że specyfika branży, w której działamy, jest na tyle istotna, że warto pokusić się o znalezienie pewnej formy współdziałania, tak żeby inicjatywy, które powstają w praktyce gospodarczej miały taki swobodniejszy przebieg. [Lider klastra_1] Realizowaliśmy od kilku lat projekty w bardzo różnych konfiguracjach. Czasami są to dwie firmy, czasami jest pięć firm, rzadko się zdarza, aby było to więcej firm. ( ) I to jest współpraca, która się liczy w latach. I na bazie tej współpracy. Na bazie tego, ze działamy w tym samym sektorze, na bazie tego, że firmy razem współpracują firmy, instytucje, ludzie się poznali. Nabrali do siebie zaufania i zdali sobie sprawę z przewag, jakie taka współpraca daje. [Lider klastra_3] Warto zwrócić uwagę na istotną rolę podmiotów i instytucji w ramach otoczenia klastrów w procesie zawiązywania się inicjatywy klastrowej, czego dobrym przykładem jest Mazowiecki Klaster ICT powstały z inicjatywy Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Osoby biorące udział w badaniu zostały zapytane również o to, co musi się stać, aby pomysł o stworzeniu klastera wszedł w życie, tj. jak wygląda proces zawiązywania się klastra, w jaki sposób firmy przestawiają się z filozofii działania opartego na konkurencji na koncepcję opartą na współpracy. Wszyscy respondenci podkreślili, że najistotniejszym elementem tworzenia klastra jest zbudowanie zaufania. To właśnie zaufanie jest fundamentem każdej relacji i współpracy. Bez tego elementu nie byłaby możliwa wymiana informacji i wiedzy, realizacja wspólnych projektów, ponoszenie wspólnego ryzyka na rzecz rozwoju i innowacji, a także poszukiwanie nowych rynków zbytu. Budowanie zaufania to jest proces. Na wszystkich spotkaniach na których informujemy jest tak, że <no wie Pan, ja Panu powiem, a Pan mi ukradnie pomysł>. Mamy oczywiście listy zabezpieczające. Dotychczas nie mieliśmy z tym problemów. Mamy wypracowane pewne procedury i one się sprawdzają. Oczywiście ktoś może nie ufać tym procedurom. Jeśli ktoś nie jest gotowy to nie jest. Ja nie prowadzę na siłę uszczęśliwiania ludzi. Niektórzy nie wiedzą co to jest współpraca, niektórzy nie wierzą w spółki. Są <wszystko sami>. Nigdy nie podzielą się pomysłem. Zawsze istnieje ryzyko kradzieży intelektualnej, ale w biznesie pomysły bez zasobów ludzkich są nierealizowane. W biznesie decyduje to, kto stoi za pomysłem. [Członek klastra_2] Tym samym utrata zaufania członków klastrów do siebie nawzajem jest bardzo dużym ryzykiem. Gdyby tak się stało, klaster straciłby sens swojego istnienia firmy stałyby się niechętne do tworzenia czegokolwiek wspólnie. Zagrożeniem dla klastra jest przede wszystkim brak zaufania, a dwa brak zrozumienia korzyści. Ludzie są nastawieni, część przynajmniej, jest to klasa biorców. On przychodzi i pyta co może mieć. Ja 162

163 mówię nic. A on pyta to po co ja mam tu być. No właśnie, ja pytam po co. Zasada jest prosta tyle bierzesz z klastra ile włożysz. Jeśli przyjdziesz na spotkanie, posłuchasz, zastanowisz się, zaproponujesz coś, to coś z tego wyniknie. Oczywiście wiele działań też inicjuje klaster. Organizuje to czy tamto, ale z założenia też trzeba z tego skorzystać. My nie jesteśmy grupą ludzi, które kreuje grupę biorców. [Członek klastra_2] Z kwestią zaufania niewątpliwie wiąże się zagadnienie kapitału społecznego. Zdaniem respondentów ta wartość wzajemnych relacji w społeczeństwie, szczególnie warszawskich, a więc w tym, w którym na co dzień pracują, jest bardzo niska. Według nich nie tylko przedsiębiorcy z sektora kreatywnego, ale większość Polaków niechętnie współpracuje z innymi. Wynika to właśnie z niskiego poziomu zaufania wobec drugiego człowieka, czy w przypadku biznesu, drugiego przedsiębiorstwa. Warszawa nie jest miastem zintegrowanym. Jest tu wiele osób. Ale oni tu śpią, pracują i wyjeżdżają. ( ) Skoro Ci ludzie nie traktują tego miasta jako swojego. Nie biorą udziału w wydarzeniach artystycznych. Współdziałanie między sobą jest mniejsze. ( ) Warszawa jest takim miastem, gdzie ludzie przyjeżdżają robić pieniądze, a nie jest takim miejscem, gdzie się przyjeżdża, aby się rozwijać, aby żyć, aby współdziałać. [Członek klastra_2] Dużym problemem jest brak wspólnego języka pomiędzy podmiotami, które chcą ze sobą współpracować, a niejednokrotnie mają odrębne cele, a także sposoby działania. Kwestia ta jest też poruszana w kontekście współpracy z jednostkami edukacyjnymi. Jednakże problem ten występuje również w kontaktach pomiędzy samymi firmami innymi zasadami kierują się małe, a innymi duże firmy. Różnice są również dostrzegane na poziomie poszczególnych branż każda branża ma swoją własną specyfikę działania, a także cały sektor kreatywny rządzi się swoimi prawami, które są często inne niż te w sektorze tradycyjnym. Pierwsze nasze doświadczenia polegały z tłumaczenia z polskiego na polski. Spotykało się grono przedsiębiorców, grono naukowców i grono samorządowców, po czym każdy mówił swoim językiem. Wszyscy wychodzili z poczuciem, że z jełopami nie będą rozmawiać i że jest to totalna strata czasu.( ) Jeśli mówi o łączeniu podmiotów z różnych sektorów, z różnych środowisk: informatyki, sztuki, promocji, to ja również łączyłbym podmioty, które mają doświadczenie z realizacji projektu, żeby to nie były kluby dyskusyjne. Często klastry polegały na tym, że były to kluby dyskusyjne i z tego nic nie wynikało, bo nie było drivera osoby wiodącej. [Lider klastra_2] Każdy ma swoją specyfikę. Jest kilka jednoosobowych działalności gospodarczych, jest kilka z sekotra MŚP, ale też są firmy duże z kapitałem zagranicznym. Jak i też uczelnie publiczne. Można sobie wyobrazić, że przeprowadzenie ścieżki podejmowanie decyzji ze szkołą wyższą, jak i innymi podmiotami korporacyjnymi, to jak dużo czasu zajęło podpisanie partnerstwa, wynegocjowanie umowy i znalezienie formuły odpowiedniej dla wszystkich i jednocześnie dającej możliwość takiego operacyjnego działania. Cały ten proces trwał ponad rok. [Lider klastra_3] Struktura podmiotowa klastrów w sektorze kreatywnym Skład podmiotowy klastrów i inicjatyw klastrowych odwzoruje dobrze statystyczny obraz województwa mazowieckiego. Tworzą je najczęściej mikro i małe przedsiębiorstwa. Większe podmioty rzadko angażują się w działania klastrowe, co wynika z jednej strony z niewielkiej liczby dużych przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 250 pracowników) na Mazowszu, jak i brakiem realnych interesów dużych podmiotów w tworzeniu klastrów. Poza tym duże firmy są często powiązane kapitałowo z zagranicznymi firmami. Koncentracja przestrzenna firm z sektora kreatywnego na terenie OMW przekłada się również na fakt, że najczęściej w tworzenie klastra zaangażowane są właśnie firmy z Warszawy lub jej najbliższej okolicy. 163

164 Przestrzenna koncentracja w naszej branży tak i tak występuje w Warszawie i dlatego ten klaster naturalny siłą rzeczy występuje w Warszawie i siłą rzeczy w większości grupuje firmy z najbliższej okolicy. [Lider klastra_3] W struktury klastrów często wchodzą instytucje naukowe i edukacyjne, z wyraźnym wskazaniem na uczelnie wyższe. Stan ten można bezpośrednio wiązać z faktami, że w sektorze kreatywnym najczęściej pracują osoby z wyższym wykształceniem, a także sektor ten uznawany jest jako gałąź gospodarki opartej na wiedzy. W związku z powyższym współpraca pomiędzy uczelniami wyższymi a klastrem najczęściej opiera się na przepływie wiedzy. Sfera nauki przekazuje swoją wiedzą ekspercką, czy to w poszczególnych projektach i przetargach, czy też w codziennym życiu klastra. Zwykle dokonuje się to bez zaangażowania finansowanego sektora edukacji. Wiele mieliśmy w tym interesów. I badawcze, i merytoryczne. Jeśli poznajemy praktykę gospodarczą, lepiej ją znamy, lepiej ją rozumiemy, to nasze badania mogą być lepiej dostosowane do ich działań. Lepiej ich potrafimy zrozumieć, z tym z czym do nas przychodzą. [Członek klastra instytucja naukowa] Przepływ informacji i wiedzy jest również postrzegany przez przedsiębiorstwa jako jedna z największych zalet we współpracy z jednostkami naukowymi. Ponadto ich zdaniem partnerstwo z uczelniami wyższymi jest dobrym sposobem na budowanie wizerunku i prestiżu klastra. Jedną z głównych bolączek w naszym kraju, zresztą nie tylko, ale u nas jakoś szczególnie się to ujawnia jest przepaść pomiędzy sferą nauki, badawczą, a sferą praktyki. Klaster miał właśnie te dwie sfery przybliżyć do siebie. Zawiązanie kontaktów, przepływ innowacji, przepływ myśli, lepsze rozpoznanie jednej sfery i drugiej sfery. Wzajemne poznanie. [Lider klastra_1] Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że listy intencyjne podpisywane przez uczelnie wyższe nie tworzą konkretnych zobowiązań do prac w ramach klastra są zapisami deklaratywnymi. W związku z powyższym pomimo tego, że dany klaster ma podpisany list intencyjny z określoną instytucją edukacyjną nie oznacza to w każdym przypadku, że realnie z nią współpracuje Produkty i oferty klastrów Analizując ofertę klastrów należy dokonać zasadniczego rozróżnienia na produkty, jakie klastry oferują swoim członkom, a produkty, które stanowią wynik współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami w ramach klastra i są sprzedawane na rynku. Obecnie działania klastrów skupiają się przede wszystkim na tworzeniu oferty dla swoich członków. Wynika to przede wszystkim z etapów na jakim obecnie znajdują się klastry: faza embrionalna i wzrostu. Klastry i inicjatywy klastrowe budują zaufanie pomiędzy swoimi podmiotami. Dla swoich członków klastry oferują możliwość uczestnictwa w szkoleniach oraz spotkaniach networkingowych. Dają możliwość zapoznania się z innymi podmiotami gospodarczymi, wymiany doświadczenia i wiedzy. Klastry oferują usługi brokerskie, możliwość zakupów grupowych, a także wspólnych działań promocyjnych. Te ostatnie przybierają np. formę utworzenia wspólnej strony internetowej, współudziału w misjach wyjazdowych, a także przekazywania informacji o swoich partnerach klastrowych potencjalnym klientom. Ponadto klastry opracowują narzędzia badawcze, które mają pomóc firmom z konkretnych branż w lepszym rozpoznaniu rynku. Działalność zewnętrzna klastrów najczęściej skupia się na łączeniu sił zrzeszonych podmiotów w tworzeniu oferty do przetargów. Kumulują one swoje doświadczenia i zasoby, aby zaspokoić wymagania stawiane przez zmawiających. 164

165 Coraz częściej klastry próbują również tworzyć nowe produkty, których realizacja wymaga kompleksowych działań i w wielu przypadkach opiera się na współpracy międzybranżowej albo też na współpracy firm w ramach całego łańcucha wartości. Dzięki temu klaster jest w stanie zaoferować produkt, który będzie przygotowany pod indywidualną potrzebę klienta. Na chwilę obecną klastry nadal nie posiadają w swojej ofercie produktów, które znalazłaby szerokie grono nabywców na rynkach zagranicznych Co stanowi o sile klastrów? Przetrwanie klastra, zdaniem respondentów, w dużej mierze zależy od tego, czy firmy go tworzące będą cały czas dostrzegały jego wartość, tj. czy nadal będą widziały wartość z funkcjonowania w jego ramach. Zależy to w dużej mierze również od poziomu zaufania, a ten z kolei od dotychczasowych doświadczeń w klastrze. Tu się ludzie poznają. A później robią co chcą. Albo chemia działa albo nie. To jest miejsce tworzenia tych nieformalnych powiązań. Ale jak przychodzi, że trzeba realizować jakiś projekt, zdobywać fundusze to nieformalne powiązania to zbył mało. Niektórzy twierdzą, że wystarczy, lecz ja ich nazywam klubami dyskusyjnymi. Są grona, które się spotykają i gadają. Przepływ myśli jest fantastyczny. [Lider klastra_2] Ważnym elementem tworzącym dodatkową jakość klastra jest pozytywne doświadczenie ze wspólnej realizacji projektów, które zakończyły się mniejszym lub większym sukcesem. To właśnie praktyka, możliwość przetestowania siebie nawzajem, dążenie do wspólnych, określonych celów, które najczęściej są obostrzone ograniczeniami czasowymi i finansowymi, najbardziej umacnia klaster. Najlepsza współpraca jest wtedy, kiedy jest projekt. I wtedy rozpisane są zadanie, każdy wie co ma realizować. I to wcale realizacja tego projektu, ponieważ na bazie tego projektu powstają nowe pomysły na dalszą współpracę. Zawsze jest tak, zwłaszcza, gdy w klastrze występuje jednostka badawcza [Członek klastra_1] Myślę, że gdybyśmy mieli ze 2-3 projekty i obdzielili nimi naszych członków tych najbardziej aktywnych, to oni by zaczęli tę wiedzę później przekazywać dalej. Stworzylibyśmy takie węzły. Na razie początkujemy. [Lider klastra_1] Jednocześnie realizacja projektów wewnątrz klastra może rodzić sytuację, w której nie wszyscy członkowie klastra znajdą dla siebie miejsce w tych projektach, w związku z czym może wyniknąć sytuacja, w której firmy niezaangażowane w działania, poczują się w klastrze niepotrzebne, bądź uznają, że klaster nie służy realizacji ich interesów. Po raz kolejny można dostrzec jak ważną rolę musi odgrywać koordynator klastra, którego zadaniem jest animowanie do działania wszystkich członków. Zagrożeniem jest, że jeśli nie wszyscy będą brać udział w projekcie, to poczują, że nie czerpią korzyści. Bardzo trzeba dbać o informacje, o taką bliskość. Cały czas praca, czuwania, abyśmy wiedzieli czego potrzebujemy, aby nie była to sztuka dla sztuki, że połączyliśmy się w klaster i tak sobie w tym klastrze będziemy tkwić. Bo jeśli tylko będziemy tkwić, jeśli nie będziemy kreatywni, na różne sposoby, kreatywni w spotkaniach, kreatywni w podpowiadaniu, czy to władzom czy samym sobie. W przekazywaniu odpowiedzi kreatywnych co można było zrobić no to tu widzę zagrożenie. [Członek klasta_1] Tak jak zostało to wspomniane w części teoretycznej niniejszego opracowania, produkty oferowane przez firmy z sektora kreatywnego są niezwykle różnorodne. Zdecydowana większość usług i towarów zawiera w sobie indywidualność każdego z twórców. Respondenci wskazują, że pomimo tego, że jeden produkt może wydawać się bardzo podobny do drugiego, to w rzeczywistości, każdy posiada 165

166 swoją własną specyfikę. I tak, w jednym klastrze mogą znajdować się np. dwa wydawnictwa publikujące książki dla dzieci, tylko, że jedno z nich będzie wydawać książki autorów polskich, a drugie rosyjskich. Obie firmy mogą być zainteresowane propagowaniem czytelnictwa wśród najmłodszy obywateli. Nasze kompetencje są z różnych obszarów. One się nadają do różnych dziedzin. To nie jest jak powiedzmy przemysł spożywczy nastawiony na jeden kierunek. Nasze rozwiązania mogą być zastosowane we wszystkich branżach: i w przemyśle spożywczym, i w mediach, i w transporcie. Właściwie, której branży nie wymienimy, tam mogą być zastosowane. Teraz staramy się spoglądać na strukturę naszych członków i, jeśli pojawia się jakaś firma lub my widzimy jakąś firmę, którą chętnie włączylibyśmy, ponieważ uzupełnia nasze braki strukturalne, to wtedy chętnie taką firmę zapraszamy. [Lider klastra_1] Oczywiście w sektorze kreatywnym działają firmy o zbliżonej, a wręcz takiej samej ofercie produktowej i tu przedstawiciele klastrów zastrzegają, że w sytuacji, kiedy do klastra zgłosiłaby się firma o identycznym, lub zbliżonym profilu produktowym do oferty firmy już działającej w klastrze, to najprawdopodobniej aplikujący podmiot nie zostałby włączony w struktury klastrowe. Należy jednak zaznaczyć, że sytuacja taka, zdaniem respondentów, nie miała jeszcze miejsca w praktyce. Staramy się dobierać członków klastrów tak, aby rzeczywiście nie było identycznych produktów, które są dostarczane przez różne podmioty w klastrze. Ale na pewno nie we wszystkich gałęziach. Jest kilka firm o bardzo podobnym profilu, tutaj ciężko mówić o różnych produktach, ale one się specjalizują. Jedna się bardziej specjalizuje w tym, natomiast inna w trochę odmiennych usługach. ( ) Firmy, które tworzą inicjatywy klastrowe są komplementarne, aby dostarczyć na koniec jakiś produkt lub usługę. Nie mniej na każdym z tych etapów następuje jakiegoś rodzaju konkurencja ( ) Niemniej w naszej branży ciężko znaleźć dwie firmy, które postawione obok siebie są identyczne, które są lustrzanym odbiciem. Jest to specyfika branży. [Lider klastra_3] Warto również podkreślić, że, zdaniem respondentów, klastry nadal nie cieszą się dużą popularnością w branży, co potwierdza uzyskane wyniki badań wśród mazowieckich firm, mówiące o niskiej znajomości klastrów w branży. Przejawia się to przede wszystkim małą liczbą podmiotów zgłaszających chęć do przystąpienia do klastra, co może wynikać przede wszystkim z młodego wieku klastrów ich wczesna forma rozwoju nie pozwoliła jeszcze na zbudowanie na tyle silnej marki, by była ona rozpoznawalna i cieszyłaby się dużym zainteresowaniem branży. Obecnie klastry skupiają się na rozwijaniu obecnego potencjału, tworzeniu zasad i schematów współpracy pomiędzy swoimi członkami. Jak stwierdzili przedstawiciele klastrów, klaster musi okrzepnąć, zanim zostanie otwarty w pełni na nowych członków. Ponadto warto nadmienić, że proces rekrutacji nowych członków do klastra jest najczęściej jest najczęściej inicjatywą samego klastra, który wychodzi do firm z propozycją zawiązania współpracy klastrowej. Wynika to przede wszystkim z argumentu wskazanego powyżej przedsiębiorcy mają nadal niski poziom znajomości klastrów istniejących na Mazowszu, a także małą wiedzę na temat ich funkcjonowania oraz potencjalnych korzyści płynących z uczestnictwa w strukturze klastrowej. W związku z powyższym na obecnym etapie to klastry wyszukują podmioty, które w sposób wartościowy uzupełniłyby ofertę całego klastra. Najczęściej są to firmy, które w jakiś sposób współpracowały już z niektórymi członkami klastrów, a tym samym obdarzone są już pewnym kredytem zaufania. 8.5 Współpraca z podmiotami z otoczenia klastrów W teorii klastrów istotną rolę poświęca się tematowi współpracy klastrów z otoczeniem. W ramach przeprowadzonych badań przedstawicielom klastrów zadano pytania o ich relacje z instytucjami oto- 166

167 czenia biznesu, sferą nauki oraz innymi klastrami, zaś respondentów spoza klastrów pytano o ich dotychczasowe kontakty z klastrami Współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi Jak już niejednokrotnie podkreślano w niniejszym opracowaniu, niezwykle ważną rolę w rozwoju klastrów odgrywają ich relacje ze sferą nauki. Obecnie w polskiej rzeczywistości zapytanie na temat możliwości konkretnych innowacji wychodzi najczęściej od sektora biznesowego, a adresat tego zapytania uczelnie wyższe czy jednostki badawcze, na których w większości przypadków nie zostały jeszcze wprowadzone odpowiednie mechanizmy rynkowe, nie zawsze skutecznie reaguje na potrzeby biznesu. W obliczu tego problemu podkreśla się szczególnie istotną rolę animatora klastra, który odpowiada za pierwszy etap współpracy pomiędzy tymi obiema, wyżej wskazanymi, sferami. Po wyszukaniu odpowiedniej jednostki naukowej, do zadań animatora klastra często należy również przygotowanie rozmowy biznesowej, zainicjowanie działań oraz przedstawienie konkretnej oferty współpracy. Najważniejszym zadaniem jest doprowadzenie do sytuacji, w której naukowiec i przedsiębiorca odnajdą wspólny język. To właśnie trudności w komunikacji są jednym z głównych problemów we współpracy pomiędzy nauką a biznesem. Obie grupy zwracają uwagę, że mają inne cele, a także zasady działania. Często ta niekompatybilność sprowadza się do tego, że zdaniem naukowców, przedsiębiorcy posiadają proste, przyziemne i mało wyzywające problemy, których rozwiązanie nie przysporzy autorytetu akademickiego. Jeśli my się lepiej poznamy, szersze kontakty będą ( ), to na pewno te dwie sfery będą się przybliżały i na pewno zyskają. ( ) Powolutku musimy dojść do tego, abyśmy mówili tym samym językiem, bo my często nie rozumiemy o co im chodzi. ( ) Czasami na Politechnikę przychodzi przedsiębiorca i mówi, żeby zmienić jedną śrubkę czy jeden kawałek w jakimś urządzeniu, które on ma, ponieważ on wie, że to już by mu mocno pomogło. Instytut badawczy nie jest zainteresowany śrubką, a dla niego jest to bardzo ważna rzecz. Nie można tego bagatelizować. ( ) To jest bardzo ważna sprawa, aby instytutom opłacało się zająć się tą jedną śrubką przysłowiową. Abyśmy my wiedzieli czego oni tak naprawdę potrzebują. [Członek klastra_1] Na uczelni ważniejsze są stopnie naukowe niż pracodawcy. Rezygnuje się z nastawienia na praktykę gospodarczą. Klastry są taką formą, która może to przybliżyć. To nie dzieje się tak hop-siup. Biznes ma swoje prawa, kieruje się swoimi możliwościami spotkań, czasowymi. Dla nich oderwanie się od własnej firmy jest pewnym problemem. Nawet te środki komunikacyjne, te technologie, pozwalają nam na lepszą łączność. [Członek klastra_1] Powyższy problem wiąże się też faktem, że naukowcy związani są w swoich działaniach instytucją, w której pracują. Ponadto uczelnie wyższe jawią się przedsiębiorcom, szczególnie tym małym i średnim, jako nieprzystępne, zarezerwowane jedynie dla dużych graczy. W dużej liczbie uczelni, wydziałów, a także naukowców, przedsiębiorcom trudno odnaleźć tego, który będzie wstanie odpowiedzieć i pomóc w rozwiązaniu konkretnego zagadnienia biznesowego. Mała firma, mikrofirma, nawet jak ma takie potrzeby, nie pójdzie na uniwersytet, na politechnikę i nie powie słuchajcie, ja bym coś z wami zrobił, a jak pójdzie to się zgubi. Jeżeli ma jakiś pomysł z miastem, to nie pójdzie, bo to się zgubi. [Członek klastra_2] Tu trafił Pan w sedno. Bo tam są inne jeszcze organizacje otoczenia biznesu, izby gospodarcze, inne takie rzeczy. W czym są wspaniałe klastry że tam jest miejsce dla świata nauki, w innych organizacjach tego typu nie ma. Dzisiaj kluczową sprawą kluczem jest współpraca między jednostkami naukowo-badawczymi i firmami. Sama współpraca firm pomiędzy sobą nie daje tej jakości jeżeli nie dołoży się do tego jednostek badawczo-naukowych. Oczywiście, nasze jednostki 167

168 badawczo-naukowe są jakie są. To są tygodnie, miesiące, czasami lata, żeby złapać właściwych ludzi na właściwych uczelniach, którzy są otwarci, chętni do współpracy. Mikroprzedsiębiorca, tak jak Pan mówi, w zasadzie on żyje tym, żeby tu i teraz przeżyć, zdobyć klienta, zdobyć pieniądze od klienta, zapłacić rachunki. Jeżeli tę rolę wspierającą robi w sposób mądry jednostka otoczenia biznesu, promuje, łączy to przedsiębiorca ma połowę sukcesu. I tutaj naprawdę trafił Pan w punkt czy potrzebne są klastry, czy potrzebne są jednostki otoczenia biznesu są więcej niż potrzebne. [Członek klastra_7] Współpraca z IOB Pomimo tego, że Mazowsze posiada rozwinięte zaplecze instytucji otoczenia biznesu, to oceny współpracy z IOB, szczególnie wśród podmiotów reprezentujących działalności twórcze oparte na kulturze w sektorze kreatywnym, są raczej niskie. Wskazywali oni, że instytucje te nie są przygotowane do obsługi przedsiębiorstw sektora kreatywnego, ponieważ działają one zbyt wolno i nie są skłonne wspierać innowacyjnych, a tym samym często ryzykownych działań. Istnieją jednostki otoczenia biznesu, bez wielkiej krytyki, Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości to są jednostki o charakterze urzędniczym. Tam panuje kultura administracyjna. To jest zrozumiałe. Ludziom z branży artystycznej trudniej jest się odnaleźć w tych strukturach. [Inicjator klastra_2] Szczególnym typem instytucji otoczenia biznesu są jednostki badawczo-rozwojowe. Obecnie większość klastrów i inicjatyw klastrowych nie prowadzi z nimi współpracy, jako uzasadnienie tego stanu rzeczy respondenci podając fakt, że jednostki badawczo-rozwojowe działające w Polsce nie są nastawione na obsługę sektora kreatywnego. Działania innowacyjne w tym sektorze prowadzone są najczęściej przez same przedsiębiorstwa, co wynika z braku odpowiednich instytucji wspierających, zarówno na Mazowszu, jak i w Polsce. Park ttechnologiczny jest instytucją zbiurokratyzowaną. Oni mają majątek, warty czasami dziesiątki milionów. Mają zatrudnienie liczone w dziesiątkach osób. Prowadzenie z nimi dialogu dla nas jest trudne, bo pada pytanie <a kim Wy jesteście?>. Przykładanie do nas miary, perspektywy dużej firmy. ( ) Oni z uwagi na charakter instytucji nastawieni są na trwanie. Majątek, który został im powierzony ma trwać, a my jesteśmy nastawieni na realizację projektu. [Lider klastra_2] Największe zapotrzebowanie na współpracę z jednostkami badawczo-rozwojowymi zgłaszają firmy pracujące w sektorach zaawansowanej technologii, które potrzebują w swojej działalności innowacyjnych rozwiązań. Jednakże i one podkreślały, że obecnie rynek ofertuje bardzo ograniczony zasób partnerów w zakresie opracowywania innowacji. Ja widzę ogromną potrzebę, ponieważ przekracza to zdolności jednej firmy, aby klaster nawiązał współpracę z takimi instytucjami naukowymi i ośrodkami badawczo-rozwojowymi, z którymi moglibyśmy opracować nowe kanały komunikacji, opracować coś, czego jeszcze nie ma. [Lider klastra_3] Współpraca ze środowiskiem twórczym Innym ważnym środowiskiem, z którym klastry w sektorze kreatywnym powinny współpracować, jest środowisko artystów oraz twórców. Sektor kreatywny tworzą przede wszystkim kreatywne jednostki, często zatrudniane przez przedsiębiorstwa, lecz również istnieje spora grupa jednostek działających niezależnie, tzw. freelancerów, którzy najczęściej nie są związani z jedną firmą, lecz współpracują z wieloma podmiotami, w zależności od projektów. Stan ten wynika z dwóch zasadniczych powodów po pierwsze, z rezygnacji artystów z wiązania się z jedną firmą na rzecz stałego poszukiwania nowych inspiracji, interesujących zdań i wyzwań, a po drugie ograniczona jest podaż stałych ofert pracy dla artystów, ponieważ ich praca ma charakter projektowy. 168

169 Jednak to właśnie twórcze jednostki są największym zasobem sektora kreatywnego. Zarówno ci pracujący na etatach w przedsiębiorstwach kreatywnych, jak i ci, którzy są tzw. wolnymi strzelcami. Zdają sobie z tego sprawę również przedstawiciele i członkowie klastra. Jednakże ich zdaniem bardzo trudno jest trafić z informacją do twórczych jednostek i zaangażować ich w działania klastrowe. Obecnie klastry nie są w stanie dużo zaoferować pojedynczym osobom. Klastry nie mają w swojej ofercie funduszów typu venture capital, rozwiązań wspierających firmy spin-off oraz spin-out. Natomiast freelancerzy najczęściej nie mają czasu i środków, aby się angażować w klastry. Chcielibyśmy młodych artystów zaangażować w działalność klastrową. Myślę, jednak, że problem z którym mamy do czynienia dzisiaj jest jeden to brak czasu. Jeżeli mówi się o jednoosobowych działalnościach gospodarczych, to ten człowiek sprzedaje, krótko mówiąc, siebie. Jeśli on ma wybór albo sprzedać siebie i zarobić pieniądze albo zaangażować się w klaster, który kiedyś przyniesie jakieś pieniądze, wybór jest prosty. Dzisiaj jest to jeden jedyny problem. Z bardzo małymi podmiotami, z osobami, jako takimi, ale z tym problemem będziemy mieć do czynienia zawsze. [Lider klastra_3] Współpraca z innymi klastrami Ważnym aspektem działania klastra z otoczeniem jest współpraca z innymi klastrami. Dzięki temu możliwa jest wymiana doświadczenia pomiędzy koordynatorami, jak i członkami klastrów. Respondenci wskazywali, że mają dość dobre rozeznanie wśród klastrów działających w Polsce, co umożliwiają między innymi spotkania, które odbywają się z inicjatywy Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Bardzo sobie cenimy kontakty. Pokazywanie możliwości wspieranie kontaktów z innymi klastrami z zagranicy, to jest bardzo cenne. Informacje o rozwoju poszczególnych klastrów czy grup klastrów. Zapraszanie nas na spotkania gdzie mówi się o strategii rozwoju, o kierunkach rozwoju. Bardzo cenne jest to, że my dzwonimy, chcemy się umówić na spotkanie i nie oddalają tego spotkania. Umawiają się na spotkanie. Chcą rozmawiać. A to już jest bardzo wiele. [Członek klastra_1] Co ciekawe przedstawiciele klastrów kreatywnych na Mazowszu nie znają jednak dobrze siebie nawzajem. Wśród wielu dominuje przekonanie, że są jedynym reprezentantem klastrowym sektora kreatywnego. Mają poczucie, że nikt inny nie animuje współpracy wśród firm kreatywnych. Stan taki niewątpliwie wpływa ograniczająco na wymianę doświadczenia pomiędzy liderami, czy też członkami klastra. Rozwinięte i działające klastry, o wiele częściej niż z klastrami na Mazowszu, nawiązują kontakty, spotykają się i wymieniają doświadczenia z klastrami zagranicznymi (najczęściej z państw UE, z USA, a także Japonii i Chin). Jest to możliwe dzięki projektom unijnym, krajowym i regionalnym, które mają na celu integrację i rozwój polskich klastrów i inicjatyw klastrowych. 8.6 Konkurencyjność klastrów w sektorze kreatywnym Innowacyjność klastrów Zgodnie z powszechnie przyjmowanymi teoriami współpraca w ramach klastra jest szczególnie istotna dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Wynika to przede wszystkim z możliwości intensyfikacji działań, zaangażowania większej ilości środków finansowych, osób, czasu i technologii. Ponadto współpraca kilku firm umożliwia odtworzenie całego łańcucha wartości danego produktu, co coraz częściej jest konieczne przy projektach innowacyjnych. Pracowanie nad innowacyjnością w grupie kilku przedsiębiorstw pozwala na realizację ambitnych zadań. Dzięki temu odpowiedzialność zostaje rozłożona na kilka podmiotów żadne przedsiębiorstwo nie ryzykuje kosztami całego przedsięwzięcia, a jedynie jego częścią, co w przypadku niepowodzenia nie musi się zakończyć upadkiem firmy. 169

170 Ważną rzeczą, trudno uchwytną w badaniach, jest płaszczyzna budowania zaufania między firmami, co jak wskazują doświadczenia różnych regionów na świecie, w którymś momencie ma szansę zaskoczyć bardzo innowacyjnymi rozwiązaniami lub produktami. [Lider klastra_5] Przedstawiciele klastrów zdają sobie sprawę z powyższych uwarunkowań. Jednakże poziom innowacyjności wśród klastrów na Mazowszu można uznać za niski. Większość innowacji sprowadza się do mniej lub bardziej odległych planów. Stan ten, w zależności od klastra, jest tłumaczony dwoma argumentami. Pierwszy z nich opiera się na tezie, że klastry obecnie są jeszcze na dość wczesnym etapie rozwoju i muszą one dojrzeć do stanu, kiedy możliwe będzie opracowanie innowacji w ramach współpracy kilku podmiotów. Firmy muszą opracować zasady i modele postępowania w ramach klastra, ponadto potrzebne są też znaczne środki finansowe. Dlatego też w procesie tworzenia innowacji niezwykle ważna jest praca nad umocnieniem zaufania członków klastra. Ponadto w projekcie innowacyjnym istotna jest sprawna koordynacja zespołu projektowego. Lider procesu innowacyjnego musi organizować zarządzanie budżetem, podział i harmonogram prowadzonych prac, a przede wszystkim zapewnić sprawiedliwy i niekonfliktogenny podział zysków. Należy również pamiętać, że opracowywanie innowacji przez kilka firm wiąże się najczęściej z większymi kosztami całkowitymi. Koordynacja współpracy niesie ze sobą konieczność poniesienia dodatkowych nakładów zarówno materialnych (głównie finansowych), jak i niematerialnych (np. czasowych). Drugim powodem niskiego poziomu innowacyjności klastrów jest charakter i specyfika sektora kreatywnego. Zdaniem przedstawicieli klastrów kreatywność jest czymś innym niż innowacyjność, o czym wspomniano już we wcześniejszych częściach niniejszego opracowania. Każdy produkt innowacyjny jest kreatywny, natomiast nie każdy projekt kreatywny jest innowacyjny Działania na rzecz podnoszenia konkurencyjności, w tym międzynarodowej W wywiadach przeprowadzonych z przedstawicielami mazowieckich klastrów kreatywnych pojawiały się wypowiedzi podkreślające duży potencjał Warszawy jako centrum sektora kreatywnego. Jest to potencjał, który nie ogranicza się jedynie do kontekstu regionalnego czy nawet krajowego, ale dotyczy również wymiaru międzynarodowego, przynajmniej w zakresie europejskim. W przypadku sektora kreatywnego granice i podziały gospodarczo-polityczno-historyczne nie powinny stanowić znaczącej bariery rozwojowej. Dlatego też, w myśl takiego stanowiska, adekwatnym pytaniem nie jest pytanie o to, czy Warszawa stanie się ważnym ośrodkiem przemysłów kreatywnych, lecz pytanie o tempo zmian rozwojowych i czas, w jakim taki status zostanie osiągnięty. Czynnikiem, który może wpływać na te cechy jest wsparcie publiczne dla kooperacji i rozwoju projektów realizowanych przez firmy z sektora kreatywnego w Warszawie i na Mazowszu. Jak spojrzy się na mapę Europy, to nie ma żadnego powodu w rzeczywistości, realnie, nie na poziomie deklaracji i chęci, tylko realnie nie ma żadnego powodu, żeby granica na Odrze i Nysie Łużyckiej wiele sektorów gospodarki odcinała. ( ) Warszawa będzie centrum przemysłu czy sektora kreatywnego. Pytanie tylko czy będzie to budowane wewnętrznymi siłami, czy dostanie w którymś momencie wsparcie publiczne, aby świecić na tej mapie jaśniej. [Członek klastra_5] Z racji specyfiki produkcji kreatywnej, firmy z sektora odznaczają się wysokim stopniem mobilności, szczególnie w tych branżach, które bądź to wykorzystują nowoczesne technologie do wytwarzania produktów, bądź też kreują produkty z przeznaczeniem do użytkowania za pośrednictwem nowoczesnych technologii. Mobilności sprzyja również struktura sektora pod względem wielkości firm dominacja podmiotów małych, które są bardziej elastyczne od dużych struktur organizacyjnych. Wszystko to stwarza perspektywy na potencjalne wejście mazowieckich firm kreatywnych na rynki światowe, także te poza Europą. 170

171 Dużą szansą dla naszej organizacji jest fakt, że nasze firmy są bardzo mobilne. Łatwo mogą pozyskiwać klientów z zagranicy. W sektorze kreatywnym to jest łatwe. Jeśli ktoś robi stronę internetową może to zrobić dla klienta z Ameryki Południowej z domu. Nowe technologie to umożliwiają. Może jest to nasza specyfika, ale mamy łatwość przemieszczania się. Teraz pozyskuję klientów z Wielkiej Brytanii. ( ) Jesteśmy nastawieni na pozyskiwanie klientów z zagranicy od samego początku działalności. To jest szansa dla naszych firm. Ten rynek nie ma ograniczeń obszarowych. Nie mamy w głowie ograniczeń, firmy są bardzo mobilne, bo to nieduże przedsiębiorstwa i specyfika sektora na to pozwala. [Inicjator klastra_2] Pomimo niewątpliwych możliwości jakie stoją przed firmami i klastrami z sektora kreatywnego, obecnie rzadko wchodzą one ze swoją ofertą na rynki międzynarodowe. Jest to przede wszystkim spowodowane nieznajomością realiów panujących poza granicami krajów, a tym samym wysokim ryzkiem, jakim obarczone są projekty międzynarodowe Finansowanie klastrów Zdecydowana większość klastrów i inicjatyw klastrowych zgłaszała trudności w zakresie pozyskiwania funduszy na swoją działalność. Każdy klaster próbuje rozwiązać kwestię finansowania na swój własny sposób mając na uwadze własną specyfikę. Nie zauważono dominacji żadnego konkretnego modelu biznesowego, przy czym można wyodrębnić kilka modeli finansowania klastrów. Pierwszym z nich są składki członkowskie. Jest to jeden z najbardziej stabilnych modeli, ale również najbardziej wymagający w stosunku do klastrów. Muszą one cały czas przynosić zyski i wskazywać swoim członkom korzyści, jakie posiadają z wzajemnej współpracy. Tym samym jednak klaster nastawiony jest na przynoszenie zysku zrzeszonym firmom. Innym modelem jest opieranie klastra na osobie lidera, który czerpie lub dostrzega korzyści dla siebie z pogłębiającej się współpracy firm zaangażowanych w klaster. Zyski mogą być osiągane dzięki możliwościom realizacji wspólnych projektów lub też oferowaniu podmiotom klastrowym swoich własnych, komercyjnych usług. Klastry tak funkcjonujące, oparte na jednym, komercyjnie działającym podmiocie, niosą jednak ze sobą bardzo duże ryzyko rozpadu współpracy, w momencie, w którym zabraknie firmy-koordynatora klastra. Kolejnym modelem finansowania klastrów jest pokrywanie kosztów animowania współpracy pomiędzy członkami poprzez przejęcia części zysków ze sprzedaży oferowanych produktów klastrowych. Ostatnim modelem pokrywania kosztów działalności klastra jest pozyskiwanie dofinansowania ze środków unijnych. Jest to model często stosowany, jednak istnieją wątpliwości odnośnie szans przetrwania klastrów polegających wyłącznie na finansowaniu zewnętrznym. Jest składka, którą płacą wszyscy członkowie z jednym wyjątkiem uczelni wyższych, które są z tej opłaty zwolnione i jest to główny przychód klastra, z którego się utrzymujemy. Docelowo chcemy zmienić strukturę przychodów, to znaczy mamy kilka usług, które wymyśliliśmy na poziomie klastra i chcielibyśmy pójść w takim kierunku, aby przychody klastra były generowane z określonego procenta, który będzie generowany ze sprzedaży tych usług. Dzięki czemu członkowie klastra nie musieliby ponosić stałych opłat związanych ze składką członkowską. Tylko w momencie, gdy wymyślimy produkt klastrowy lub usługę i te przychody będą się pojawiać, to te 2-5 % będzie wracać do klastra i będzie przeznaczone na jego dalszy rozwój. [Członek klastra_7] Innym aspektem finansowania klastrów jest kwestia finansowania dużych inwestycji. W przypadku realizacji wspólnych, dużych projektów i braku możliwości samodzielnego sfinansowania inwestycji, istnieje konieczność pozyskania zewnętrznego finansowania, np. w formie wysokooprocentowanego kapitału, a nierzadko inwestycje w sektorze kreatywnym traktowane są z pewną rezerwą, co wiąże się przede wszystkim z trudnościami w ocenie potencjalnych zysków, jakie może przynieść dana inwestycja. Inwestorzy oczekują kompleksowych danych rynkowych, a także mają świadomość, że w przypadku sektora kreatywnego inwestuje się w ludzi i projekty, a nie w infrastrukturę przedsiębiorstw. Niematerialność produktu i krótkoterminowy charakter projektów jedynie zaostrzają problem w oczach inwestorów sektor kreatywny stanowi rynek kapitału podwyższonego ryzyka, gdzie 171

172 brak istnienia dużych przedsiębiorstw utrudnia ocenę wiarygodności poszczególnych firm. Te trudności finansowania mogą stanowić istotną destymulantę rozwoju sektora kreatywnego. Problem ten znalazł również odzwierciedlenie w wypowiedziach respondentów. Brak środków finansowych wymieniany był jako jeden z głównych problemów w procesie rozwoju klastrów. Koordynatorzy klastra często nie mają środków finansowych na realizację nowych projektów, budowanie współpracy pomiędzy firmami np. poprzez udział w szkoleniach, a niejednokrotnie nie mają środków, które wynagradzałyby ich pracę jako koordynatora klastra. Dostrzegamy zagrożenie dla klastra w postaci braku środków. Oraz tego, że nie będzie wymiernych efektów w klastrze i wtedy firmy zaczną się wykruszać. To jest jedno bardzo poważne zagrożenie. I się zastanawiam czy brak zaufania. Na dzisiaj ryzykiem na pewno będzie stwierdzenie, że z ten problem braku zaufania mamy z głowy, ponieważ nad tym cały czas trzeba pracować. Jeśli to się zaniedba to, to bardzo szybko przemieni się w zagrożenie. ( ) Brak funduszy na animowanie działań, szczególnie przez pierwszy rok, dwa, trzy lata, czyli wtedy, kiedy zaczną być mierzalne i widoczne efekty dla wszystkich, jest zagrożeniem. Bo to wymaga zaangażowania, determinacji, cały czas lokowania zasobów i to wymaga przekonania prywatnych przedsiębiorstw, że do tego, z czego nie mają bezpośrednich korzyści, materialnej. [Lider klastra_3] Wśród respondentów biorących udział w badaniu znaleźli się również przedstawiciele instytucji, które aplikowały i uzyskały dofinansowanie na rozwój klastrów ze środków unijnych, których rozdysponowaniem zajmuje się Mazowiecka Jednostka Wdrażania Projektów Unijnych. Firmy te wskazywały na pewne trudności w procesie aplikowania o dofinansowanie, jako jeden z największych problemów wskazując przepływ informacji pomiędzy dwiema stronami. W pewnym momencie zmieniła się, czy też zwolniła się z pracy w MJWPU osoba, która zajmowała się, opiekowała naszym projektem. Nie ma takiej płynności przejścia. A to było w bardzo gorącym okresie podpisywania umów i wypłacania dotacji. To się wszystko przedłużyło. Były nerwy, zawracanie głowy. Nie szło to sprawnie.( ) A dotacja była na rozpoczęcie działalności i my musieliśmy ją wydać, w przeciągu jakiegoś czasu. Jeśli ktoś by nie dostał tych pieniędzy w przeciągu czterech miesięcy to musiałby je założyć. Ja się jednak zgłaszam po dotację, nie dlatego, że mam miliony w kieszeni, ale że jej naprawdę potrzebuję. Urzędnicy się tym nie przejmują. [Inicjator klastra_2] Respondenci podkreślali również problem, jaki sprawia im zrozumienia języka administracyjnoprawniczego, jakim napisane są projekty unijne i w jakim prowadzi się rozmowy z jednostkami odpowiedzialnymi za przydzielanie środków unijnych. Jak pokazują liczne badania, język ten jest niezrozumiały dla większości Polaków, w tym również dla przedsiębiorców z sektora kreatywnego. Również rozliczanie projektów wydaje się podmiotom sektora zbyt skomplikowane, albo też niedostosowane do realiów życia gospodarczego. Problemem jest również poczucie braku zaufania ze strony administracji w stosunku do podmiotu aplikującego o wsparcie. Dla nas dużym problemem jest zrozumienie języka w jakim się tworzy wytyczne. To jest ogólnopolski generalny problem. Często są to sformułowania, które w bardzo różny sposób można interpretować i wtedy piszemy do Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Projektów Unijnych ( ) I pierwszym problemem jest komunikatywność. Drugim notorycznym problemem jest bardzo nieelastyczny sposób wydatkowania dotacji. Ja rozumiem, ze to musi iść jakimiś torami, ale jeżeli na przykład, ja sobie napisałam w harmonogramie, że kupię sobie specjalistyczną drukarkę. Podaję cenę i wszystkie szczegółowe dane. Ale to się wszystko po przedłużało. W międzyczasie wszedł jeszcze lepszy model drukarki, ale można go kupić taniej. ( ) Ale ponieważ w Mazowieckiej Jednostce Wdrażania Projektów Unijnych nie ma do tego procedur to musimy się namęczyć nad kompromisami, których musi być dziesiątki. ( ) Oni się tak boją, że ktoś źle wyda pieniądze, że wylewają dziecko z kąpielą.( ) Dlaczego ja sama nie mogę o czymś zdecydować? Czemu musi zawsze być wdrożona niekończąca się, 172

173 bezsensowna procedura? Papierologia. Ludzie tracą czas i nerwy, po to aby ktoś wydał zgodę lub nie, a promocja już dawno minęła. [Inicjator klastra_2] Dużo problemów rodzi też rozliczenie projektów. Często przedsiębiorcy odbierają to jako działanie bardzo czaso- i kapitałochłonne, uznając w pewnym momencie, że ubieganie się o środki staje się nieopłacalne. Taki obraz dominuje przede wszystkim wśród mikro i małych przedsiębiorstw, które nie mają odpowiedniego przygotowania merytorycznego, aby aplikować o wnioski unijne, ani też środków finansowych, aby poprosić podmiot zewnętrzny o pomoc w przygotowaniu wniosku. Ja z mojego doświadczenia i z rozmów z innymi firmami wiem, że czasy kiedy się rozdawało pieniądze nie są już takie atrakcyjne, rzeczy nie są takie atrakcyjne dla firm, bo chociażby po tym co zrobił PARP rozdając unijne fundusze, na które się Państwo powoływali, to ludzie, którzy najpierw musieli przejść gehennę, żeby w ogóle złożyć dokumenty na te środki, a później ci, którym się udało, którzy myśleli, że są szczęśliwcami, że dostali te pieniądze, to mają ponowną gehennę, bo muszą się rozliczać z każdego przecinka i teraz ludzie nie chcą już tak chętnie łapać wszystko co im się daje. [Przedsiębiorca z sektora kreatywnego] Działania na rzecz równomiernego rozwoju całego Mazowsza Wypowiedzi przedstawicieli klastrów kreatywnych wskazują na istnienie wyraźnych i odczuwalnych różnic pomiędzy sytuacją w branży, jaka ma miejsce w stolicy regionu oraz na pozostałych jego obszarach. W opinii badanych różnica ta ma charakter głęboki dotyczy nie tylko sektora kreatywnego, ale całości życia społeczno-gospodarczego. Koncentracja działań prorozwojowych skupia się przede wszystkim na terenie Warszawy i obszaru metropolitalnego, przy jednoczesnym ich deficycie w innych rejonach. Respondenci definiują ten stan rzeczy jako istotny problem, polegający na niedostatecznym wykorzystaniu istniejącego kapitału, zgodnie przyznając, że sytuacja, w której związki między Warszawą a innymi częściami regionu byłyby bardziej rozwinięte, stwarzałaby realne perspektywy dla poprawy funkcjonowania sektora kreatywnego w całym regionie, przynosząc przy tym korzyści dla obu stron. Województwo mazowieckie jest bardzo charakterystyczne. Warszawa ciągnie to województwo wysoko, ale jak wyjmiemy Warszawę to mazowieckie leci. Zależy nam na likwidowaniu przepaści między Warszawą, a otoczeniem Warszawy. [Członek klastra_1] Ja się tak cały czas upieram przy tym, że bardzo ważne jest, żeby coś robić z tą barierą między Warszawą a resztą, bo to widać, to jest po prostu na każdym polu, jakiejkolwiek sfery byśmy nie dotknęli to jest po prostu przepaść. Ja po prostu wiem, że w tych sektorach kreatywnych jest bardzo dużo przedsiębiorców, którzy byli i są artystami i w pewnym momencie założyli firmę, oni bardzo chętnie mieliby klientów też na terenie województwa mazowieckiego, umówmy się to nie są odległości, i vice versa, różne osoby mieszkające na tej mazowieckiej prowincji też mogłyby szukać klientów, nie zmieniając miejsca zamieszkania. [Członek klastra_5] Biorąc pod uwagę silną koncentrację sektora kreatywnego na terenie Obszaru Metropolitalnego Warszawy, pojawia się kwestia współpracy firm z OMW z firmami zlokalizowanymi w pozostałych ośrodkach subregionalnych Mazowsza. W opinii uczestników panelu ekspertów, obecny poziom współpracy firm warszawskich z firmami z ośrodków subregionalnych jest niewystarczający. Co ważne, szczególnie z punktu widzenia kreowania działań zaradczych niewystarczający poziom kooperacji, zdaje się mieć źródła, w bardziej subiektywnych niż obiektywnych czynnikach. Respondenci niejednokrotnie wskazywali bowiem na występujące w codziennej praktyce biznesowej silne uprzedzenia i bariery mentalnościowe kształtujące wzajemne podejście partnerów warszawskich i pozawarszawskich. Uprzedzenia te, mimo iż nie mają uzasadnienia rzeczowego, w sposób istotny i negatywny oddziałują na realne perspektywy zwiększania kooperacji biznesowej w ramach sektora kreatywnego, jak i innych sektorów, na Mazowszu. 173

174 Okazuje się, że ta mentalna bariera jest olbrzymia, chociażby odległościowa. (..) Ja sam jestem człowiekiem z prowincji, z małego miasta, mieszkam i żyję w Warszawie, ale dla ludzi, którzy nie wyjechali nigdy, którzy tam prowadzą biznes, Warszawa i czasami współpraca z Warszawą ich przeraża. [Członek klastra_5] Ludzie z Poznania, uważają, że firma z Karczewa przyjedzie do Warszawy i może czuć się swobodnie. Okazuje się, że nie. Jesteśmy przekonani, że istnieje duży potencjał w mniejszych miejscowościach tylko trzeba ich zachęcić. My jesteśmy i czujemy się związani z Mazowszem. ( ) Mikroprzedsiębiorca może pracować z Płocka lub Radomia, ale wszyscy przyjeżdżają do Warszawy, ale tutaj trudno jest im się utrzymać. Trzeba im dostarczyć narzędzia, informatycznych i biznesowych, aby pozostawali w swoich miastach. I pomóc im aby otrzymywali klientów z Warszawy i nie tylko. [Lider klastra_2] Zdaniem ekspertów, należy dążyć do przełamania tych barier, np. poprzez organizację spotkań w ośrodkach subregionalnych (np. przy udziale samorządów lokalnych), w których braliby udział lokalni przedsiębiorcy oraz przedstawiciele klastrów działających w Warszawie. Zgodnie przyznano, że współpraca taka przyniosłaby korzyści obu stronom. Dla niektórych branż kreatywnych, wyobrażam sobie, że ciekawiej mogło być w jakieś wsi pod Radomiem, bo i tak pracują głównie mailem, a jeśli raz w tygodniu się spotkają z kimś w Warszawie to wystarczy. I wtedy mają o wiele tańsze zaplecze. Inną atrakcją jest nieoczywisty potencjał twórczy rozmaitych społeczności. [Przedstawiciel instytucji kulturalnej] Innym sposobem zwiększania wewnątrzregionalnej współpracy w ramach sektora kreatywnego na Mazowszu jest położenie nacisku na rozwój instytucji kulturalnych w różnorodnych obszarach regionu, szczególnie na terenach poza obszarem metropolitalnym. W rozumieniu badanych, z punktu widzenia całego sektora kreatywnego, instytucje te mogą bowiem pełnić rolę swoistej awangardy przyciągającej inne branże i podmioty kreatywne. Rola instytucji kulturalnych powinna polegać również na angażowaniu obywateli i społeczności lokalnych w budowanie zasobów kapitału społecznego i sieci powiązań. Zwykle jest tak, że za instytucjami kulturalnymi idzie sektor kreatywny. Artyści, duże galerie sztuki współczesnej pójdą w jakieś miejsce, to za nimi ciągną środowiska właśnie tzw. sektora kreatywnego. Czyli za tym zaraz pójdą agencje reklamowe, pójdzie PR, zaraz pójdzie cała branża kreatywna, która się chętnie porusza za awangardową sztukę. [Przedstawiciel instytucji kulturalnej] Ponadto niewątpliwie istotną rolę w rozwijaniu współpracy wewnątrzregionalnej mają do spełnienia władze samorządowe lokale i regionalne. Podjęcie i realizowanie kompleksowej i skutecznej współpracy między organami władzy regionalnej i lokalnej, w przekroju zarówno pionowym jak i poziomym, mogłoby być istotnym czynnikiem ułatwiającym rozwój współpracy biznesowej. I na pewno można to rozszerzyć w ogóle na województwo mazowieckie. Wydaje mi się, że drugą sprawą, która na pewno się z tym łączy jest to, że nie da się wesprzeć jakoś sensownie w skali województwa sektorów kreatywnych ani zresztą żadnych innych na takiej zasadzie, że Urząd Miasta Warszawy sobie, a pozostałe miasta i Urząd Marszałkowski sobie. Jeżeli mówimy o poziomie województwa to nie ma żadnego po prostu sensu, więc jeżeli na przykład powstaje tego typu projekt w Warszawie to on powinien z automatu jakby moim zdaniem odbywać się jakiejś takiej czy innej współpracy z Urzędem Marszałkowskim, po to też, żeby na jakimś wyższym poziomie organizacyjnym się przyglądać temu projektowi, korzystać z doświadczeń, opracowywać razem jakieś wnioski, żeby to potem to pociągnąć. [Lider inicjatywy klastrowej_3] 174

175 8.6.5 Oczekiwane formy wsparcia na rzecz tworzenia i rozwoju klastrów Ważnym polem badawczym, poruszanym w ramach przeprowadzonych wywiadów, jak i podczas panelu ekspertów, były relacje pomiędzy klastrami, a władzą samorządową. Warto zaznaczyć, ze większość respondentów pozytywnie oceniła dotychczasową współpracę z jednostkami samorządu terytorialnego. Przede wszystkim dostrzegane są działania podejmowane przez władze regionalne. Na razie dobrze. Jest zrozumienie. Jest takie wspieranie. Staramy się o projekty, ale my musimy sami działać. Dobrym wsparciem jest pozyskanie projektu dla klastra. Nie ma lepszej współpracy niż przy konkretnym projekcie. Nie ma lepszego sposobu przekazywania wiedzy jak założony cel i jego realizacja. [Członek klastra_1] Przedsiębiorcy z sektora kreatywnego, inicjatorzy i przedstawiciele klastrów rolę władz samorządowych widzą przede wszystkim w animowaniu działań networkingowych. Ich zdaniem jednostki samorządu terytorialnego powinny tworzyć platformy współpracy, w ramach których mogliby się poznać przedstawiciele różnych środowisk i branż. To właśnie rolą samorządu jest tworzenie warunków do współpracy pomiędzy sferą biznesu, nauki, a także instytucjami otoczenia biznesu. Jednostki samorządu terytorialnego powinny tworzyć warunki do poznania się. Władze dzielnicy powinny przyciągać i zapraszać do siebie przedsiębiorców. Wystarczy sala, ktoś, kto by moderował te spotkania i jakiś pomysł na te spotkania. ( ) Często instytucje mogą zrobić wiele dobrego i nie musi się to wiązać z wielkimi pieniędzmi. ( ) Tak samo, jak trzeba tworzyć platformy współpracy dla przedsiębiorców, tak samo można stowarzyszeniom pomóc się poznawać. Stowarzyszenia i inne formy też mogą ze sobą współpracować i różne sprawy załatwiać. [Inicjator klastra_1] Rysunek 63 Czy władze Mazowsza powinny zachęcać firmy do współpracy między sobą oraz z instytucjami otoczenia biznesu? W jaki sposób? Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania CATI 175