Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów g o- spodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społecznogospodarczego miast Górnośląskiego

Transkrypt

1 S Y N T E Z A Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów g o- spodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społecznogospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści Spis treści... 3 Wstęp Analiza potencjału ludzkiego w Metropolii Silesia Potencjał i struktura demograficzna... 7 Ludność... 7 Struktura demograficzna Migracje ludności Saldo migracji Analiza typów migracyjnych Skala dojazdów do pracy Skala i zróżnicowanie zjawiska suburbanizacji rezydencjonalnej Analiza konkurencyjności gospodarki i potencjału dochodowego ludności w Metropolii Silesia Kondycja ekonomiczna osób fizycznych oraz poziom kapitału ludzkiego Dochody ludności Metropolii Silesia w świetle zeznań podatkowych PIT Poziom ubóstwa Poziom kapitału ludzkiego Kondycja ekonomiczna i struktura podmiotów gospodarczych Liczba i struktura podmiotów gospodarczych Kondycja ekonomiczna firm Kondycja ekonomiczna jednostek samorządu terytorialnego Wynik budżetów JST Wielkość i struktura dochodów jst Wielkość i struktura wydatków JST Nadwyżka operacyjna JST Konkurencyjność i innowacyjność gospodarki Konkurencyjność gospodarki Innowacyjność gospodarki Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna Rynek pracy Aktywność ekonomiczna ludności Zatrudnienie

4 Bezrobocie Wynagrodzenia Rynek nieruchomości Analiza i ocena wpływu potencjału ludzkiego i konkurencyjności gospodarki na potencjał rozwojowy Metropolii Silesia Analiza wielkości podatków Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) Podatek dochodowy od osób prawnych (CIT) Podatki lokalne Schemat zależności między czynnikami wpływającymi na rozwój społecznogospodarczy regionu Ocena wpływu potencjału ludzkiego i konkurencyjności na dynamikę rozwoju Metropolii Silesia Podsumowanie i wnioski Spis rysunków Spis tabel Bibliografia

5 Wstęp Metropolia Silesia jest największym w tej części Europy obszarem zurbanizowanym, obejmującym obszar 1218 km 2 i zamieszkałym przez ponad 2 miliony osób, borykającym się między innymi z problemem ubytku naturalnego oraz ujemnego salda migracji, co przekłada się na odpływ kapitału ludzkiego. Równocześnie 14 miast Metropolii zmaga się z globalną konkurencją ekonomiczną przy jednoczesnych zmianach strukturalnych w gospodarce. Oba te czynniki mają kluczowy wpływ na poziom i dynamikę rozwoju społecznogospodarczego. Celem niniejszego raportu jest diagnoza i ocena procesów zachodzących w miastach Górnośląskiego Związki Metropolitalnego (GZM) i jego otoczeniu w latach poprzez określenie zmian w poziomie zamożności mieszkańców Metropolii oraz liczby i kondycji ekonomicznej podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na jej terenie, co umożliwi określenie potencjału rozwojowego regionu metropolitalnego. W niniejszym raporcie region metropolitalny rozumiany jest jako GZM wraz z otoczeniem, co zostało przedstawione na rysunku 1. Rysunek 1. Podział regionu metropolitalnego na GZM i jego otoczenie Region metropolitalny Górnośląski Związek Metropolitalny = Metropolia "Silesia" otoczenie GZM Źródło: opracowanie własne. Górnośląski Związek Metropolitalny tworzy 14 miast członkowskich tj: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze. Warto również podkreślić, iż pojęcie GZM oraz Metropolia Silesia stosowane są zamienne i dotyczą tego samego obszaru. Z kolei otoczenie Metropolii stanowią pozostałe gminy rdzenia tj. Będzin, Czeladź, Tarnowskie Góry oraz gminy stanowiące strefę wewnętrzną Aglomeracji Górnośląskiej 1 tj. Bieruń, Imielin, Knurów, Lędziny, Łaziska Górne, Mikołów, Pyskowice, Radzionków, Sławków, Wojkowice. Podział regionu metropolitalnego na GZM oraz jego otoczenie został zaprezentowany na rysunku 2. 1 Gminy stanowiące strefę wewnętrzną zostały określone w dokumencie pn. Delimitacja Regionu Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia z 2011 r. 5

6 Rysunek 2. Górnośląski Związek Metropolitalny wraz z otoczeniem Tarnowskie Góry Radzionków Pyskowice m.gliwice Wojkowice m.bytom m.piekary Śląskie Będzin m.siemianowice m.zabrze Śląskie m.świętochłowice Czeladź m.ruda Śląska m.chorzów m.sosnowiec m.dąbrowa Górnicza Sławków Knurów Mikołów m.katowice m.jaworzno m.mysłowice GZM otoczenie GZM Łaziska Górne m.tychy Imielin Lędziny Bieruń Źródło: opracowanie własne. Raport składa się z trzech komplementarnych względem siebie części. W rozdziale pierwszym przedstawiono analizę potencjału ludzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem potencjału demograficznego oraz skali ruchów migracyjnych. W dalszej części skupiono uwagę na diagnozie konkurencyjności gospodarki i potencjału dochodowego mieszkańców Metropolii Silesia i otoczenia. Natomiast w ostatnim rozdziale zbadano wpływ obu czynników na potencjał rozwojowy regionu metropolitalnego, gdyż wnioski wyciągnięte z ramach przeprowadzonych analiz będą stanowić podstawę do opracowania Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 roku, zawierającego scenariusze rozwojowe i propozycje działań na rzecz poprawy sytuacji społeczno-gospodarczej mieszkańców tego obszaru. 6

7 1. Analiza potencjału ludzkiego w Metropolii Silesia Nie ulega wątpliwości, że kapitał ludzki i kapitał społeczny są w obecnych czasach kluczowymi czynnikami rozwoju regionalnego. Celem tej części opracowania jest ukazanie struktury i dynamiki procesów ludnościowych oraz mobilności ludności na terenie Metropolii Silesia. Zaprezentowane dane umożliwią wyciągnięcie stosownych wniosków oraz przygotowanie odpowiedniej strategii rozwoju przyczyniającej się do odwrócenia obecnej niekorzystnej tendencji demograficznej. W pierwszym podrozdziale przedstawiono analizę ukazując strukturę oraz dynamikę procesów ludnościowych, pozwalającą określić podstawowe przyczyny zmian w liczbie ludności Metropolii Silesia. Kolejny podrozdział zawiera dekompozycję procesów migracyjnych w omawianym obszarze, ze szczególnym uwzględnieniem kierunków napływów i odpływów ludności. Na koniec każdego podrozdziału zostały omówione konsekwencje społeczno-gospodarcze analizowanych zjawisk demograficznych Potencjał i struktura demograficzna Niniejszy podrozdział zawiera analizę struktury oraz procesów demograficznych w Metropolii Silesia. W celu obiektywnej diagnozy procesów demograficznych dokonano analizy porównawczej pomiędzy badaną aglomeracją, a całym województwem śląskim oraz największymi polskimi metropoliami (Warszawa, Kraków, Trójmiasto, Łódź). Ludność Warto zwrócić uwagę, że wszystkie wskaźniki opisujące procesy ludnościowe (Tabela 1.) świadczą o występowaniu negatywnej tendencji demograficznej dla badanego obszaru. Składa się na to zarówno większa liczba zgonów, niż urodzeń żywych jak i utrzymujące się ujemne saldo migracji. Liczba ludności ogółem co roku obniżała się o ok. 10 tys. osób z wyjątkiem roku 2010, gdzie ten spadek wyniósł powyżej 20 tys. osób. Dynamika zmiany liczby ludności przez większość badanego okresu kształtowała się na podobnym poziomie ok. -0,5%. W latach można było dostrzec pewną anomalię, kiedy omawiany wskaźnik wyniósł odpowiednio -0,36% i -0,9%. Liczba zgonów przewyższała liczbę urodzeń żywych w całym analizowanym okresie przy czym obie te wielkości charakteryzowały się trendem wzrostowym. W konsekwencji przyrost naturalny także był ujemny, jednak wykazywał pewne wahania. W latach wystąpił relatywnie najmniejszy ubytek naturalny kształtujący się na poziomie odpowiednio: -1948, -2035, osób. Saldo migracji do 2007 roku wyka- 7

8 zywało pewne widoczne wahania, co trzy lata zmieniając kierunek zmian. W latach roku saldo migracji zwiększyło się z do -7582, następnie spadło do w 2006 roku. Największy odpływ ludności z Metropolii Silesia nastąpił w latach Z kolei od 2007 roku zaobserwowano tendencję rosnącą aż do w 2009 roku. W późniejszym okresie do 2012 roku liczba migracji ustabilizowała się na stosunkowo podobnym poziomie. Lata Tabela 1. Procesy ludnościowe w GZM i otoczeniu w latach Liczba ludności ogółem Dynamika zmiany liczby ludności Urodzenia żywe Zgony ogółem Przyrost naturalny Saldo migracji Przyrost rzeczywisty ,56% ,53% ,56% ,57% ,53% ,40% ,36% ,90% ,44% ,48% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Na rysunku 3. została zaprezentowana graficzna analiza zróżnicowania współczynnika przyrostu naturalnego w 2012 roku. Można dostrzec, że wyższy poziom omawianego wskaźnika występuje głównie w południowej części regionu metropolitalnego, zwłaszcza w gminach Lędziny i Imielin, dla których współczynnik przyrostu naturalnego zawierał się w przedziale od 2 do 4 os. na 1000 mieszkańców. Obszar północny w większości cechuje się natomiast najniższym poziomem analizowanego współczynnika. Do gmin o relatywnie najmniejszym przyroście naturalnym zaliczają się: Bytom, Chorzów, Wojkowice, Czeladź, Będzin Sosnowiec oraz Sławków. Największe ośrodki miejskie takie jak: Katowice, Bytom, Zabrze, Gliwice oraz wcześniej wspomniany Sosnowiec charakteryzowały się występowaniem niskiej lub bardzo niskiej wartości współczynnika przyrostu naturalnego w granicach od -7 do 0 os. na 1000 mieszkańców. Dodatkowo warto zwrócić uwagę, iż tylko dla 9 spośród wszystkich 27 gmin zaliczanych do GZM odnotowano zerowy bądź dodatni poziom współczynnika przyrostu naturalnego. 8

9 Rysunek 3. Współczynnik przyrostu naturalnego w 2012 roku w GZM i otoczeniu (osoby na 1000 mieszkańców) Tarnowskie Góry Radzionków 2 os. - 4 os. 0 os. - 2 os. -2 os. - 0 os. Pyskowice m.gliwice Wojkowice m.bytom m.piekary Śląskie Będzin m.siemianowice m.zabrze Śląskie m.świętochłowice Czeladź m.ruda Śląska m.chorzów m.sosnowiec m.dąbrowa Górnicza Sławków -3 os os. -7 os os. Knurów Mikołów m.katowice m.mysłowice m.jaworzno Łaziska Górne m.tychy Lędziny Imielin Bieruń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W celu obiektywnej diagnozy procesów demograficznych dokonano również analizy porównawczej pomiędzy Metropolią Silesia, a innymi największymi polskimi metropoliami oraz całym województwem śląskim. Do porównania wykorzystano następujące podstawowe wskaźniki określające charakterystykę procesów demograficznych: dynamikę zmiany liczby ludności, współczynnik: urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego, salda migracji oraz przyrostu rzeczywistego. Wskaźnik dynamiki zmiany liczby ludności na terenie Metropolii Silesia wyniósł -0,53% i był niższy od większości analizowanych obszarów. Tylko w Łodzi zanotowano niższą wartość tego wskaźnika. Biorąc pod uwagę współczynnik urodzeń oraz zgonów można zauważyć, że w Metropolii Silesia wartość tych wskaźników nie odbiega znacznie od średniej dla innych regionów poddanych badaniu. Jednak z uwagi na większą liczbę zgonów, niż urodzeń współczynnik przyrostu naturalnego ukształtował się na poziomie -0,15% w Metropolii Silesia i podobnie jak we wcześniejszym przypadku tylko w aglomeracji łódzkiej odnotowano niższą wartość tego wskaźnika. Relatywnie największy wpływ na zmniejszającą się liczbę ludności na terenie Metropolii Silesia miał prawdopodobnie współczynnik salda migracji, który był tam najniższy (-0,33%) spośród wszystkich analizowanych obszarów. W konsekwencji współczynnik przyrostu rzeczywistego, składającego się z wcześniej wy- 9

10 mienionych współczynników cząstkowych także uplasował się na dość niskim poziomie - 0,48%. Rysunek 4. Procesy demograficzne w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce (wartości średnie dla lat ) -0,53% -0,25% Dynamika zmiany liczby ludności -0,12% -0,88% Współczynnik urodzeń Współczynnik zgonów -0,15% -0,08% Współczynnik przyrostu naturalnego -0,07% -0,02% -0,03% -0,58% -0,33% -0,17% Współczynnik salda migracji -0,13% -0,20% -0,48% -0,25% Współczynnik przyrostu rzeczywistego -0,16% -0,78% 0,16% 0,01% 0,36% 0,11% 0,30% 0,09% 0,90% 0,93% 0,97% 0,91% 0,93% 0,81% 1,05% 1,01% 1,04% 0,93% 0,96% 1,39% -1,00% -0,50% 0,00% 0,50% 1,00% 1,50% metropolia Silesia woj. Śląskie Warszawa Kraków Trójmiasto Łódź Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Cała przeprowadzona analiza porównawcza wskazuje na negatywną tendencję procesów ludnościowych w większości badanych obszarów. Dodatni przyrost rzeczywisty wystąpił tylko w Krakowie oraz Warszawie i był spowodowany jedynie dodatnim współczynnikiem salda migracji. Na terenie zarówno całego województwa śląskiego jak i Metropolii Silesia odnotowano natomiast spadek liczby ludności. Należy jednak zaznaczyć, że w GZM omawiane procesy zachodzą z większą intensywnością. Główny wpływ na to ma relatywnie duże ujemne saldo migracji, a także liczba zgonów. W konsekwencji na tle porównywanych obszarów Metropolia Silesia wypada niezbyt korzystnie i tylko dla Łodzi można dostrzec bar- 10

11 dziej dynamiczny spadek liczby mieszkańców. Struktura demograficzna Struktura demograficzna w Metropolii Silesia dla lat 2002 i 2012 wskazuje na dominujący udział ludności w wieku produkcyjnym wśród ogółu mieszkańców, odpowiednio: 70% i 67,45%. Rozkład ludności w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym uległ natomiast pewnym zmianom wskazującym na postępujący proces tzw. starzenia się społeczeństwa. Do 2012 roku spadł odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym przy jednoczesnym wzroście udziału ludności w wielu poprodukcyjnym względem roku Istotne jest również, że w 2002 roku udział ludności w wieku przedprodukcyjnym był wyższy niż ludności w wieku poprodukcyjnym. W 2012 roku ten stosunek się zmienił, nastąpił wzrost odsetka ludności w wieku poprodukcyjnym i spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym. W efekcie w 2012 roku udział ludności w wieku poprodukcyjnym przewyższał o ponad 6 pkt. proc. odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym. Rysunek 5. Struktura demograficzna w GZM i otoczeniu w 2002 i 2012 roku ,18% 67,45% 19,37% ,12% 70,00% 14,88% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Dokładniej proces zmian liczby ludności w omawianych kategoriach wiekowych można zaobserwować na rysunku 6. Widać na nim, że proces zmniejszania się liczby ludności w wieku produkcyjnym zaczął następować od 2006 roku. Towarzyszył temu równoczesny wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym i spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym. Pomimo większej liczby osób w wieku przedprodukcyjnym w początkowym stadium analizowanego okresu tendencja ta uległa zmianie i w 2007 roku liczba osób w wieku poprodukcyjnym przewyższyła liczbę osób w wieku przedprodukcyjnym na terenie Metropolii Silesia i w jej otoczeniu. 11

12 mln osób Rysunek 6. Liczba ludności w GZM i otoczeniu w podziale na ekonomiczne grupy wieku 1,6 1,57 1,4 1,47 1,2 1,0 0,8 0,6 0,47 0,44 0,4 0,2 0, ,36 Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17) Liczba ludności w wieku produkcyjnym 18-59/64 Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym 60/65+ Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Wykres piramidy wieku mieszkańców Metropolii Silesia wykazuje podobne główne cechy charakterystyczne, jakie można zaobserwować na terenie całego kraju. Występują trzy okresy wyżu demograficznego, w tym te dwa najbardziej charakterystyczne związane z okresem powojennym oraz przełomu lat 1970 i Wśród młodszych roczników można dostrzec większą liczbę mężczyzn, niż kobiet. Punktem granicznym jest w tym przypadku przedział wiekowy lat dla którego odnotowano większą liczbę kobiet, niż mężczyzn. Obserwując strukturę ludności dla jeszcze starszych roczników widać, że ta dysproporcja narasta. Skutkuje to występowaniem relatywnie znacznie większej liczby kobiet w stosunku do mężczyzn w przedziale wiekowym od 45 roku życia w Metropolii Silesia. 12

13 Rysunek 7. Piramida wieku mieszkańców GZM i otoczenia w 2012 roku 85 i więcej mężczyźni kobiety tys. osób Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Na niekorzystną tendencję procesów demograficznych w ostatnich latach wskazują także wskaźniki demograficzne współczynnika obciążenia demograficznego oraz indeks starości demograficznej (Rysunek 6.). Współczynnik obciążenia demograficznego pokazujący relację ludności w wieku nieprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym na początku badanego okresu charakteryzował się spadkiem do roku 2004 roku do 51 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, a w latach utrzymywał się na podobnym poziomie (50 osób). Od roku 2008 roku obciążenie demograficzne zaczęło rosnąć, przy czym należy zauważyć, że dynamika tego wzrostu była narastająca. W 2012 roku na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało już 55 osób w wieku nieprodukcyjnym. Indeks starości demograficznej ukazujący relację liczby ludności w wieku poprodukcyjnym do liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym także wykazuje trend wzrostowy w analizowanym okresie. 13

14 wsp. obiążenia dem. (os. na 100 os. w wieku produkcyjnym) indeks starości dem. (os. na 100 os. w wieku przeprod.) 55 Rysunek 8. Wskaźniki demograficzne dla GZM i otoczenia Współczynnik obciążenia demograficznego Indeks starości demograficznej (prawa oś) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Dodatkowym potwierdzeniem postępującego procesu starzenia się mieszkańców Metropolii Silesia jest występowanie wzrostowego trendu miernika podwójnego starzenia się, pokazującego udział osób najstarszych (powyżej 85 roku życia) wśród osób starszych (powyżej 60/65 roku życia). W 2005 roku 5,19% osób wśród ogółu ludności starszej stanowili ludzie najstarsi. Do roku 2012 omawiany wskaźnik wzrósł do wartości 6,78%. Jedynie w roku 2010 nastąpił krótkotrwały spadek udziału osób najstarszych w badanym przedziale wiekowym, wówczas obniżył się on z poziomu 6,59% do poziomu 6,35%. Rysunek 9. Wskaźnik podwójnego starzenia dla GZM i otoczenia 5,19% 5,50% 5,89% 6,23% 6,59% 6,35% 6,57% 6,78% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Stopień zaawansowania procesu starzenia się ludności opisują także skale E. Rosseta. Według tej metodologii występują 4 poszczególne fazy procesu starzenia się ludności ze 14

15 względu na wysokość współczynnika starości (odsetek ludzi starych, powyżej 60/65 roku życia wśród ogółu ludności) 2 : 1. młodość demograficzna (współczynnik starości poniżej 8%) brak oznak starości demograficznej; 2. wczesna faza przejściowa pomiędzy stanem młodości i starości demograficznej (8 10%) 3. późna faza przejściowa pomiędzy stanem młodości i starości demograficznej (10 12%), tzw. przedpole starości) 4. starość demograficzna (12% lub więcej): a. stan początkowy (współczynnik starości znajduje się pomiędzy 12 14%) b. stan średni (14 16%) c. stan zaawansowany (16 18%) d. stan mocno zaawansowany (18% i więcej). Obecnie Metropolia Silesia znajduje się w IV fazie rozwoju demograficznego (starość demograficzna, stan mocno zaawansowany), ludność w wieku powyżej 60/65 lat dla tego obszaru stanowi 19,37% ogólnej liczby osób. Charakterystyczny dla tej fazy jest wydłużający się przeciętny wiek życia oraz niewielki przyrost naturalny spowodowany niskim wskaźnikiem zgonów i urodzeń. Spadek liczby urodzeń wynika najczęściej z obawy o brak możliwości utrzymania rodziny, a także preferencji celów związanych z karierą oraz dokształcaniem się nad zakładaniem rodziny oraz posiadaniem potomstwa. W konsekwencji średni wiek zawierania małżeństw, a także posiadania 1 dziecka wydłuża się dla tego typu społeczności. Zaobserwowane skutki starzenia się społeczeństwa Metropolii Silesia będą powodować w przyszłości pewne następstwa. Można spodziewać się dalszego spadku ludności w wieku produkcyjnym na rzecz osób w wieku poprodukcyjnym. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym również najprawdopodobniej spadnie. Będzie się to wiązać z koniecznością likwidacji niektórych szkół oraz uczelni wyższych, w pierwszej kolejności prywatnych. Spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym może przyczynić się do spadku bezrobocia, z uwagi na potencjalny niedobór pracowników w niektórych branżach. W związku ze wzrostem udziału osób w wieku poprodukcyjnym oraz zwiększeniem się odsetka osób najstarszych pośród osób starych najprawdopodobniej ulegnie zwiększeniu zapotrzebowanie na usługi zdrowotne i opiekuńcze. Potrzebne będą także większe wydatki administracji publicznej przeznaczone na świadczenia socjalne. 2 Anita Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Studia demograficzne 1(59) 2011, str

16 1.2. Migracje ludności Nieodzownym elementem ludzkiej natury jest chęć migrowania, przemieszczania się i zmiany otoczenia. Przyczyny tego zjawiska są bardzo różne i w dużej mierze zależą od decyzji pojedynczych osób, tym niemniej rozpatrując całą zbiorowość można wymienić dwie główne grupy czynników determinujące ruchy migracyjne demograficzne i pozademograficzne. Pierwsza grupa jest bezpośrednio związana z ludzką naturą, czyli wiek, płeć, stan cywilny i chęć zmiany otoczenia. Czynniki pozademograficzne są bardziej złożone, choć łatwiej przewidywalne i mierzalne. Wynika to z faktu, że w dużej mierze zależą od zachowań innych ludzi, władz lokalnych, jakości życia, dostępności do pracy, edukacji czy służby zdrowia, sytuacji politycznej w kraju itp. Stąd można je zdekomponować na trzy podgrupy: ekonomiczne, polityczne i pozostałe czynniki tj. etniczne, społeczne i kulturowe. W czasach postępującej globalizacji zjawisko migracji ma coraz większy wpływ na zmiany zaludnienia poszczególnych obszarów kraju i świata. Z tego powodu został wyróżniony podział na migracje wewnętrzne związane ze zmianą miejsca zamieszkania, stałą lub czasową, z przekroczeniem granic jednostki terytorialnej, ale wciąż w obszarze kraju oraz zewnętrzne z przekroczeniem granicy państwa. Saldo migracji Saldo migracji jest wskaźnikiem, który w bezpośredni sposób ukazuje zmianę liczby ludności w danym okresie, spowodowaną przemieszczaniem się ludności. Parametr ten liczony jest jako różnica napływu ludności przyjeżdżającej do danego regionu, a jej odpływem z tego samego regionu w tym samym okresie. Rysunek 10. przedstawia strumienie napływu i odpływu ludności z miast GZM oraz gmin otaczających Metropolię do poszczególnych województw Polski w 2002 roku. Można zaobserwować, że najmniejszy wpływ na wielkość salda migracji Metropolii Silesia, posiadają województwa, które są najbardziej oddalone od badanego regionu. Jedynym wyjątkiem jest województwo mazowieckie, które ze względu na duże skupienie działalności gospodarczych w Warszawie i okolicach, wciąż jest atrakcyjnym miejscem wyjazdu, szczególnie ze względów ekonomicznych. Najwięcej ludności przebywającej na stałe w miastach GZM w 2002 roku migrowało w granicach województwa śląskiego. Ten proces zostanie opisany szczegółowo w dalszej części opracowania. 16

17 Rysunek 10. Napływ ludności z poszczególnych województw do GZM i otoczenia oraz odpływ ludności z GZM i otoczenia do poszczególnych województw w 2002 roku Napływ ludności z poszczególnych województw do GZM Odpływ ludności do poszczególnych województw z GZM i otoczenia oraz struktura napływu według województw i otoczenia oraz struktura odpływu według województw zachodniopomorskie pomorskie 259 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie pomorskie 184 warmińsko-mazurskie podlaskie 246 podlaskie kujawsko-pomorskie kujawsko-pomorskie wielkopolskie lubuskie mazowieckie 131 lubuskie 349 wielkopolskie 802 mazowieckie łódzkie 358 łódzkie dolnośląskie 373 opolskie świętokrzyskie lubelskie 476 dolnośląskie 384 opolskie świętokrzyskie lubelskie Udział (w %) Napływ do miast GZM w 2002 roku w 2002 roku: 20% - 32% 10% - 20% 5% - 10% 0% - 5% śląskie 1109 małopolskie 364 podkarpackie Udział (w %) w 2002 roku 20% - 42% 10% - 20% 5% - 10% 0% - 5% Odpływ z miast GZM do województw w 2002: śląskie 1570 małopolskie 339 podkarpackie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Spośród pozostałych województw największy strumień ludności w 2002 roku napływał do Metropolii Silesia z województwa małopolskiego, ale jednocześnie był to region, do którego najwięcej osób zdecydowało się przenieść na stałe. Ponadto można było zaobserwować stosunkowo duży napływ mieszkańców województwa świętokrzyskiego do GZM przy znacznie mniejszej wartości odpływu do tego obszaru Polski. Analizując ruchy ludnościowe związane z Metropolią Silesia w roku 2012 widzimy bardzo duże zależności w liczbie ludności napływowej i odpływowej z, oraz do województw w kraju. Największe różnice w ruchach napływowych do miast GZM i okalających je gmin zauważyć można w województwach: świętokrzyskim, małopolskim i warmińsko-mazurskim, gdzie liczba migrantów zmniejszyła się odpowiednio o 341, 214 i 172 osób. W 2012 roku jedynie zwiększyła się liczba osób napływających z województwa śląskiego do Metropolii Silesia, lecz była to nieznaczna różnica wynosząca zaledwie 10 osób. Liczba osób wyjeżdżająca z miast GZM dla większości obszarów nie różniła się znacznie od tej z roku Największa różnica była zauważalna ponownie w województwie śląskim, gdzie liczba migrujących z miast GZM do gmin znajdujących się w tym samym województwie wzrosła o ponad 700 osób. Świadczy to o tendencji do przenoszenia się ludności z aglomeracji górnośląskiej na tereny położone niedaleko ich obecnego miejsca zamieszkania. Odpływ ludności do pozostałych województw nie był znaczący, a największa zmiana, z wyłączeniem województwa śląskiego, została odnotowana w Wielkopolsce, gdzie zmniejszył się ruch migracyjny o

18 osób. W latach , różnica w odpływie ludności z Metropolii Silesia do pozostałych województw Polski nie przekroczyła 80 osób. Rysunek 11. Napływ ludności z poszczególnych województw do GZM i otoczenia oraz odpływ ludności z GZM i otoczenia do poszczególnych województw w 2012 roku. Napływ ludności z poszczególnych województw do GZM Odpływ ludności do poszczególnych województw z GZM i otoczenia oraz struktura napływu według województw i otoczenia oraz struktura odpływu według województw zachodniopomorskie pomorskie 87 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie pomorskie 188 warmińsko-mazurskie podlaskie 205 podlaskie kujawsko-pomorskie kujawsko-pomorskie 87 lubuskie 162 wielkopolskie 269 mazowieckie 104 lubuskie 238 wielkopolskie 807 mazowieckie łódzkie 214 łódzkie dolnośląskie 304 opolskie świętokrzyskie lubelskie 499 dolnośląskie 426 opolskie świętokrzyskie lubelskie Udział (w %) w 2012 roku 20% - 41% 10% - 20% 5% - 10% 0% - 5% Napływ do miast GZM w 2012 roku: 2477% 1666% 857% 48% śląskie 895 małopolskie 273 podkarpackie Udział (w %) w 2012 roku 20% - 46% 10% - 20% 5% - 10% 0% - 5% Odpływ z miast GZM do województw w 2012 roku: 5107% 3424% 1742% 60% śląskie 1547 małopolskie 309 podkarpackie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Analiza migracji wewnętrznych ludności zamieszkującej Górnośląski Związek Metropolitalny i jego otoczenie wykazała, że najwięcej osób migruje w ramach województwa śląskiego. Zważywszy na ten fakt, jako logiczną kontynuację badania w tabelach zaprezentowano kierunki migracji ludności zamieszkującej obszar GZM. Tabela 2. prezentuje równoczesną zmianę liczby ludności zamieszkującej Metropolię Silesia związaną z odpływem i napływem migrantów z tego samego regionu w 2002 roku. Skala kolorystyczna tabeli pomaga dostrzec, że największa część wszystkich migracji aglomercji górnośląskiej, jest związana ze zmianą miejsca zamieszkania z miasta do miasta. W znacznym stopniu ruchy te są kierowane do sąsiednich miast i gmin, na stosunkowo niewielkie odległości. Ta reguła nie dotyczy jedynie Katowic, ponieważ jest to miasto, do którego najwięcej osób przyjeżdża, ale jednocześnie wyjeżdża. W 2002 roku ze stolicy województwa śląskiego najwięcej osób (392) wyjechało do Chorzowa, jak i przyjechało (242) do tego miasta, które z nim sąsiaduje, co determinuje ujemny bilans migracyjny w Katowicach. 18

19 NAPŁYW LUDNOŚCI DO MIAST M. Bytom M. Chorzów M. Dąbrowa Górnicza M. Gliwice M. Jaworzno M. Katowice M. Mysłowice M. Piekary Śląskie M. Ruda Śląska M. Siemianowice Śląskie M. Sosnowiec M. Świętochłowice M. Tychy M. Zabrze Będzin Czeladź Tarnowskie Góry Bieruń Imielin Knurów Lędziny Łaziska Górne Mikołów Pyskowice Radzionków Sławków Wojkowice Tabela 2. Migracje ludności w granicach GZM i jego otoczenia w 2002 roku ODPŁYW LUDNOŚCI Z MIAST M. Bytom M. Chorzów M. Dąbrowa Górnicza M. Gliwice M. Jaworzno M. Katowice M. Mysłowice M. Piekary Śląskie M. Ruda Śląska M. Siemianowice Śląskie M. Sosnowiec M. Świętochłowice M. Tychy M. Zabrze Będzin Czeladź Tarnowskie Góry Bieruń Imielin Knurów Lędziny Łaziska Górne Mikołów Pyskowice Radzionków Sławków Wojkowice Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Trzy gminy nazywane gminami rdzenia tj. Będzin, Czeladź i Tarnowskie Góry w 2002 roku nie odróżniały się w znacznym stopniu liczbą migrantów od miast Metropolii Silesia. Wszystkie trzy gminy charakteryzują się umiarkowanymi ruchami migracyjnymi pomiędzy jednostkami omawianego obszaru, z wyłączeniem miast sąsiadujących z nimi, dla których liczba migrantów mieściła się w przedziale od 100 do 150 osób. Analizując ruchy ludności zamieszkującej gminy stanowiące strefę wewnętrzną aglomeracji górnośląskiej tj. Bieruń, Imielin, Knurów, Lędziny, Łaziska Górna, Mikołów, Pyskowice, Radzionków, Sławsków, Wojkowice można zauważyć, że migracje ludności na tym terenie nie posiadają znacznego wpływu na stan liczby ludności w miastach Metropolii Silesia. Analogicznie jak w przypadku wcześniejszych grup, znaczne ruchy ludnościowe są zauważalne tylko w przypadku sąsiadujących gmin i wahają się od 50 do 140 osób. Można przypuszczać, że pozostałe migracje mają charakter związany z czynnikami demograficznymi, a szczególnie ze stanem cywilnym osób tam zamieszkującymi. Wynika to z faktu, że dużą część miejscowości opuszcza lub przyjeżdża zaledwie jedna osoba na stałe, co może świad- 19

20 NAPŁYW LUDNOŚCI DO MIAST M. Bytom M. Chorzów M. Dąbrowa Górnicza M. Gliwice M. Jaworzno M. Katowice M. Mysłowice M. Piekary Śląskie M. Ruda Śląska M. Siemianowice Śląskie M. Sosnowiec M. Świętochłowice M. Tychy M. Zabrze Będzin Czeladź Tarnowskie Góry Bieruń Imielin Knurów Lędziny Łaziska Górne Mikołów Pyskowice Radzionków Sławków Wojkowice czyć o łączeniu się w pary ludzi z różnych miast. Tabela 3. Migracje ludności w granicach GZM i jego otoczenia w 2012 roku ODPŁYW LUDNOŚCI Z MIAST M. Bytom M. Chorzów M. Dąbrowa Górnicza M. Gliwice M. Jaworzno M. Katowice M. Mysłowice M. Piekary Śląskie M. Ruda Śląska M. Siemianowice Śląskie M. Sosnowiec M. Świętochłowice M. Tychy M. Zabrze Będzin Czeladź Tarnowskie Góry Bieruń Imielin Knurów Lędziny Łaziska Górne Mikołów Pyskowice Radzionków Sławków Wojkowice Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Z punktu widzenia migracji ludności GZM, rok 2012 w znaczny sposób nie różnił się od 2002 roku. Najbardziej popularne kierunki przemieszczania się ludności pozostały analogiczne, a liczby migrantów są do siebie bardzo zbliżone. Niezmiennie dominowały migracje do sąsiednich miejscowości czy gmin, choć różniły się natężeniem. Największe zmiany obserwowane były w Dąbrowie Górniczej i Katowicach, do których napływ ludności z Sosnowca zmniejszył się odpowiednio aż o 141 i 78 osób z poziomu 459 i 210 migrantów do 318 i 132. Warto również zauważyć, że blisko dwukrotnie zwiększyła się liczba migrantów z Zabrze do Bytomia z 72 osób w 2002 roku do 149 osób w 2012 roku. 20

21 Rysunek 12. Średnioroczne saldo migracji GZM i otoczenia w latach (osoby na 1000 mieszkańców) Tarnowskie Góry Radzionków Pyskowice m.gliwice Wojkowice m.bytom m.piekary Śląskie Będzin m.siemianowice m.zabrze Śląskie m.świętochłowice Czeladź m.ruda Śląska m.chorzów m.sosnowiec m.dąbrowa Górnicza Sławków od 8 do 12 od 4 do 8 Knurów Mikołów m.katowice m.jaworzno m.mysłowice od 0 do 4 od -4 do 0 Łaziska Górne m.tychy Lędziny Imielin od -8 do -4 Bieruń Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Powyższa analiza napływu i odpływu ludności zamieszkującej Górnośląski Związek Metropolitalny pozwoliła na stworzenie mapy średniorocznego salda migracji (Rysunek 12) w latach W celu dokładniejszego zobrazowania skali zjawiska oraz lepszej porównywalności wskazań użyto współczynnika salda migracji, liczonego jako iloraz salda migracji do średniej liczby ludności na danym terenie, wyrażonego w promilach. Można zaobserwować, że znaczną większość gmin badanego regionu, charakteryzuje regularny odpływ kapitału ludzkiego. Żadne z miast GZM w ciągu ostatniej dekady przeciętnie nie osiągnęło dodatniego salda napływu ludności. Jedynie gminy Wojkowice, Będzin, Mikołów, Lędziny, Sławków i Imielin osiągnęły dodatnie wartości tego wskaźnika. Warto podkreślić, że w przypadku ostatnich dwóch z wymienionych miejscowości, salda migracji przekraczały 5, co jest bardzo korzystnym rezultatem, zwiastującym szybki rozwój tych gmin. Dodatnie saldo migracji na terenach podmiejskich przy jednoczesnym ujemnym saldzie migracji w miastach GZM jest doskonałym przykładem występowania zjawiska suburbanizacji. Mieszkańcy regionu metropolitalnego migrują z terenów miejskich na obszary mniej zurbanizowane tj. mieszkają tam, jednak najczęściej dojeżdżają do pracy do miast. Skala dojazdów do pracy do Metropolii zostanie omówiona poniżej. 21

22 os. na 1000 mieszkańców Rysunek 13. Współczynnik salda migracji dla GZM i otoczenia na tle wybranych metropolii w Polsce w latach (osoby na 100 mieszkańców) 6 4 2,4 3,8 3,9 2 1,1 0,5 0,80 0,78 1,0 1,0 1, ,2-1,2-0,3-0,6-4 -2,3-6 -4,95-5,53-4, otoczenie GZM Poznań Łódź Trójmiasto Szczecin GZM Kraków Wrocław Warszawa Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. W porównaniu do innych polskich metropolii GZM prezentuje się w umiarkowanie korzystnym świetle. Współczynnik salda migracji na przestrzeni lat ukazuje, że miasta Metropolii Silesia charakteryzują się dodatnimi wartościami (ok. 0,8 osób na 1000 mieszkańców) oraz wzrostem w ostatniej dekadzie. Najkorzystniejsza sytuacja wystąpiła w Warszawie, gdzie na 1000 mieszkańców przyjeżdżają 4 osoby. Z kolei największym odpływem ludności wśród metropolii wyróżnia się Poznań, gdzie na 1000 mieszkańców wyjechały 4 osoby w 2012 roku. Warto jednak zwrócić uwagę, że otoczenie GZM odznacza się odpływem ludności około 5 osób na 1000 mieszkańców, jednak można zauważyć tendencję do zmniejszania się ubytku ludności, co jest typowe dla obszarów peryferyjnych. Analiza typów migracyjnych W celu pełniejszego ukazania wszelkich powiązań i ruchów migracyjnych gmin Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, warto przeprowadzić analizę typów migracji poprzez zastosowanie następujących wskaźników: współczynnik napływu (N) udział ludności napływowej (liczba zameldowań ogółem) w ludności zamieszkujących dany obszar, współczynnik odpływu (O) udział ludności wyjeżdżającej (liczba wymeldowań ogółem) w ludności zamieszkującej dany obszar, 22

23 saldo migracji (S) różnica pomiędzy współczynnikiem napływu, a współczynnikiem odpływu, współczynnik mobilności (M) suma współczynnika napływu i odpływu. Analiza tych wskaźników umożliwia wskazanie, jaka część ludności zamieszkującej region w założonym okresie, przyjechała bądź opuściła jego granice, a także która grupa stanowiła liczniejszą zbiorowość. Współczynnik mobilności daje obraz, czy ludność w omawianej jednostce jest bardziej skłonna do migracji, czy wręcz odwrotnie. W tej części badania zostały wykorzystane dane od 2002 do 2012 roku, uwzględniające migracje ogółem tj. migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Ze względu na możliwość wystąpienia okresowych wahań badanych zjawisk dane zostały uśrednione, by móc zaprezentować ogólne tendencje migracyjne ludności w okresie minionej dekady na badanym obszarze. Wskaźniki opisane powyżej, zostały wykorzystane do sklasyfikowania poszczególnych gmin GZM tj. przypisania im odpowiednich typów migracyjnych. Dzięki temu można jednoznacznie stwierdzić jaki rodzaj ruchu ludności dominował na badanym obszarze, a co za tym idzie, czy dana gmina bardziej przyciąga czy odpycha ludność. Tabela 4 Typologia obszarów migracyjnych 3 Typ Nazwa Układ wartości współczynników L P O F I C N K G E D A imigracyjny, wysoce mobilny imigracyjny, mobilny wypychający imigracyjny, mobilny przyciągający imigracyjny, zasiedziały przyciągający imigracyjny, zasiedziały wypychający imigracyjny, wysoce zasiedziały emigracyjny, wysoce mobilny emigracyjny, mobilny wypychający emigracyjny, mobilny przyciągający emigracyjny, zasiedziały przyciągający emigracyjny, zasiedziały wypychający emigracyjny, wysoce zasiedziały Źródło: Runge J., Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej - elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Katowice 2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego; Długosz Z., Typologia miast Polski w świetle wybranych parametrów migracji ludności, Kraków 1992, Uniwersytet Jagielloński. Tabela 4. prezentuje typologię obszarów migracyjnych zaproponowaną, przez polskiego badacza Zbigniewa Długosza w 1992 roku. Odpowiedni układ wartości współczynników pozwolił wyłonić łącznie 12 unikatowych typów obszarów migracyjnych, umożliwiających 3 N współczynnik napływu, O współczynnik odpływu, S saldo migracji, M współczynnik mobilności,,, - wartości przeciętne danego współczynnika dla Polski 23

24 określenie charakteru gminy czy jest bardziej imigracyjna (napływowa), emigracyjna (odpływowa), czy zasiedziała (mobilność ludności poniżej średniej) i mobilna (mobilność ludności powyżej średniej). Współczynniki dla poszczególnych jednostek terytorialnych zostały odniesione do przeciętnych wskazań dla całego kraju, dla tego samego okresu. Rysunek 14. Typy migracyjne gmin w GZM i otoczeniu (dane średnie w latach ) Tarnowskie Góry Pyskowice m.gliwice L O Knurów F N K D A Radzionków m.piekary Śląskie m.bytom Wojkowice m.siemianowice Będzin m.zabrze Śląskie m.świętochłowice Czeladź m.chorzów m.sosnowiec m.ruda Śląska Mikołów Łaziska Górne m.katowice m.tychy m.mysłowice Lędziny Imielin Bieruń m.dąbrowa Górnicza m.jaworzno Sławków Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Metropolia Silesia wraz z otaczającymi je gminami, została zaklasyfikowana do grupy D, czyli obszaru, z którego ludność częściej wyjeżdża niż się osiedla. Warto jednak zauważyć, że różnice w wielkości wskaźników w porównaniu do średniej krajowej są stosunkowo niewielkie i wynoszą odpowiednio -0,9 dla współczynnika napływu, 0,5 dla współczynnika odpływu, -1,5 dla współczynnika salda migracji oraz 0,4 dla współczynnika mobilności. Na ten relatywnie dobry wynik bardzo duży wpływ mają gminy Lędziny i Sławków, które zaklasyfikowano do najkorzystniejszej grupy gmin typu O - imigracyjnych, mobilnych przyciągających, które charakteryzują się dużą mobilnością ludności, ponadprzeciętnym napływem nowych mieszkańców, przy niższym od średniego poziomu odpływu ludności. Trzeba jednak podkreślić, że gmina Sławków zdecydowanie wyróżnia się najwyższym współczynnikiem napływu (16,2 ) i drugim co do wielkości współczynnikiem salda migracji (5,5 ). Warto również zwrócić uwagę na miejscowość Imielin, której średnioroczne saldo migracji wynosiło 8,9 na przestrzeni dekady. Tak wysoki wskaźnik ludności był spowodowany napływem ludności wynoszącym blisko 16, a odpływem na poziomie zaledwie 7. To właśnie przez tak niewielką liczbę wyjeżdżających osób współczynnik mo- 24

25 bilności znalazł się poniżej średniej, a ostatecznie Imielin został zaklasyfikowany do typu F, jako gmina imigracyjna, zasiedziała przyciągająca. Pozostałe trzy gminy, scharakteryzowane jako jednostki imigracyjne, a jednocześnie wysoce mobilne, wyróżniały się współczynnikami na ponadprzeciętnym poziomie. Do tej grupy zaliczono miejscowości Będzin, Wojkowice oraz Mikołów. Należy jednak podkreślić, iż pozostałe gminy charakteryzowały się niekorzystnymi wartościami wskaźników. Najbardziej niepokoi fakt, że najliczniejszą grupę wśród miast Metropolii Silesia stanowi grupa typu A emigracyjna i wysoce zasiedziała. Aż 7 miast zostało zakwalifikowane do tej grupy, co stanowi połowę miast Metropolii. Ten typ migracyjny charakteryzuje się niższym od średniej współczynnikiem napływu, odpływu, mobilności i salda migracji. Wszystkie miasta w kategorii A posiadały ujemną średnioroczną różnicę pomiędzy imigracją a emigracją. Warto jednak zwrócić szczególną uwagę na miasta z największymi problemami w tej kwestii tj. Tychy, Ruda Śląska, Zabrze oraz Sosnowiec, ponieważ przeciętnie rokrocznie 4,5 wszystkich mieszkańców tych miast wyjeżdża z nich na stałe. Współczynnik mobilności sugeruje, że ludność z tych jednostek nie jest skłonna do wyjazdów i do zmiany miejsca zamieszkania, przy jednoczesnym braku napływu nowych mieszkańców do miasta. Drugą najliczniejszą grupą miast Metropolii Silesia, do której zostały zaliczone Katowice, Bytom, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie i Dąbrowa Górnicza, otrzymały typ migracyjny D emigracyjny, zasiedziały wypychający. Ponownie jak we wcześniej opisywanej grupie, tak i w tym przypadku układ współczynników nie jest korzystny dla regionu. Miasta te, charakteryzują się mniejszym od średniej wskaźnikiem napływu jak i współczynnikiem mobilności oraz ujemnym saldem migracji. Najbardziej niepokojący jest jednak fakt, że posiadają również wyższy od średniej krajowej współczynnik odpływu. Świadczy to o tym, że ubytek ludności spowodowany wyjazdami ludzi jest ponadprzeciętny, a z drugiej strony jest zdecydowanie mniej chętnych do osiedlenia się w tych miastach na stałe. Spośród tej grupy jednostek terytorialnych najwięcej problemów z odpływem ludności posiada Bytom, gdyż charakteryzuje się jednym z niższych współczynników napływu, a wskaźnik salda migracji jest najniższy ze wszystkich miast GZM, wynoszący -5,3. Z problemem odpływu ludności borykają się również Świętochłowice, które jako jedyne z miast Metropolii Silesia przypisano typ migracyjny K emigracyjny, mobilny wypychający. Taki stan rzeczy został zdeterminowany przede wszystkim ze względu na wartość współczynnika salda migracji, który był znacznie poniżej średniej (-4,1 ). Ponadto, wskaźnik napływu migrantów w minionej dekadzie, był niższy od przeciętnego poziomu, 25

26 przy jednoczesnym znacznym odpływie ludności. Ten układ wskaźników wymusza ponadprzeciętny poziom współczynnika mobilności. Ze wszystkich miast Metropolii Silesia najkorzystniejsze wyniki analiz migracyjnych odnotowano dla Chorzowa. Jako jedyne z miast GZM posiadało większość współczynników na ponadprzeciętnym poziomie. Jedynie średnioroczna różnica pomiędzy imigracją a emigracją w latach , była ujemna i wynosiła zaledwie -0,9, przy średniej krajowej wynoszącej w tym samym okresie -0,3. Typ Tabela 5. Typy migracyjne gmin GZM i otoczenia w latach Nazwa Liczba gmin Metropolii Silesia Liczba gmin otaczająca GZM L imigracyjny, wysoce mobilny - 3 O imigracyjny, mobilny przyciągający - 2 F imigracyjny, zasiedziały przyciągający - 1 N emigracyjny, wysoce mobilny 1 3 K emigracyjny, mobilny wypychający 1 2 D emigracyjny, zasiedziały wypychający 5 2 A emigracyjny, wysoce zasiedziały 7 - Liczba jednostek imigracyjnych - 6 Liczba jednostek emigracyjnych 14 7 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Analiza typologii obszarów migracyjnych wyłoniła łącznie 7 rodzajów gmin na badanym obszarze (Tabela 5). Spośród miast Metropolii Silesia wszystkie obszary zostały zaklasyfikowane, jako emigracyjne. Z kolei w przypadku gmin otaczających GZM można zauważyć imigracyjny charakter tego obszaru. Kierunki migracji z miasta na tereny podmiejskie w aglomeracji górnośląskiej stanowią doskonały przykład zjawiska suburbanizacji, polegającego na wyludnianiu centrum wielkich miast i migracji ludności na tereny je otaczające. Podsumowując analizę typów migracyjnych należy podkreślić, że władze Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia powinny zintensyfikować działania mające na celu przyciągnięcie, a na pewno ograniczenie odpływu ludności. Odpływ kapitału ludzkiego przekłada się bezpośrednio na odpływ materialny związany z ograniczeniem dochodów z podatków, konsumpcji, przez co również ograniczeniem inwestycji gwarantujących stały rozwój. 26

27 Skala dojazdów do pracy Jednym z najistotniejszych czynników determinujących skalę i kierunki migracji jest rynek pracy. Migracje zarobkowe stanowią swego rodzaju element równoważący popyt i podaż pracy na danym terenie. Z tego względu wiele osób z uwagi na brak pracy w miejscu stałego zameldowania decyduje się na dojazdy do innego miasta. W niniejszym opracowaniu wykorzystano dane opublikowane przez Główny Urząd Statystyczny z 2006 roku, pozyskane z systemu podatkowego POLTAX. Dane opracowano poprzez analizę liczby osób zameldowanych w innej miejscowości niż tej, w której pracują. Należy jednak podkreślić, że wskaźniki na podstawie, których są formułowane wnioski, mogą być zdecydowanie niższe od faktycznego stanu. Wynika to z faktu, iż metodologia przyjęta przez GUS pomija m.in. osoby samo zatrudnione oraz pracowników, którym pracodawcy nie pomniejszali kosztów uzyskania przychodów z tytułu dojazdów do pracy, a także osoby, które w sprawozdaniach PIT podają adres zameldowania zamiast faktycznego zamieszkania. 4 Tabela 6. Skala dojazdów do pracy do miast GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2006 roku Metropolia Liczba osób wyjeżdżających do pracy Liczba osób przyjeżdżających do pracy Saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy Liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy GZM ,47 Katowice ,73 Warszawa ,07 Kraków ,99 Łódź ,58 Wrocław ,12 Poznań ,33 Trójmiasto ,22 Szczecin ,24 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Metropolia Silesia na tle innych metropolii wyróżnia się największą liczbą osób przyjeżdżających i wyjeżdżających za pracą (zob. Tablica 6). Ich saldo jest również bardzo wysokie zajmując tym samym drugą pozycję w kraju. Jednakże, iloraz przepływu zatrudnionych, wyrażający stosunek liczby osób przyjeżdżających do pracy przypadających na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy, jest na stosunkowo niskim poziomie. Wynosi on bowiem blisko 1,5, co w porównaniu do Warszawy, która przyciąga najwięcej pracowników z innych regionów (13 osób przyjeżdżających do pracy na 1 wyjeżdżającą), wskaźnik ten jest prawie 10-cio krotnie niższy. Tak niski wskaźnik GZM-u jest spowodowany ujemnymi saldami dojazdów do 4 Kruszka K., Dojazdy do pracy w Polsce. Terytorialna identyfikacja przepływów ludności związanych z zatrudnieniem, Poznań 2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych. 27

28 pracy w 9 z 14 miast Metropolii Silesia. Miastem, które zdecydowanie poprawia statystyki w tej kategorii, są Katowice. Tylko dzięki nim bilans przyjeżdżających osób do pracy nie jest ujemny. Saldo dla stolicy województwa śląskiego jest wyjątkowo wysokie nawet w skali kraju, gdyż zajmuje drugie miejsce, ustępując jedynie Warszawie. Znaczący wpływ na taki stan rzeczy ma przede wszystkim potencjał gospodarczy Katowic, zwłaszcza w sektorze usługowym. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż pozostałe miasta GZM znajdują się w niewielkiej odległości od Katowic, co przy wysoko rozwiniętej infrastrukturze komunikacyjnej Metropolii ułatwia i skraca pracownikom dojazd do pracy. Pozostałe metropolie w 2006 roku posiadały zdecydowanie mniejszy napływ siły roboczej. Tytułem przykładu Kraków, który wciąż jest konkurencyjnym miastem na rynku pracy, posiadał saldo ludności przyjeżdżającej i wyjeżdżającej do pracy blisko o połowę mniejszą od Katowic wynoszącą 53 tys. osób. Szczegółowe porównanie najlepiej zurbanizowanych regionów Polski przedstawia tabela 6. Rysunek 15. Dojazdy do pracy do GZM i otoczenia z poszczególnych powiatów (po lewej) i wyjazdy (po prawej) w 2006 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Niezależnie od skali dojazdów do pracy do miast Metropolii Silesia, istotną częścią badania było przeanalizowanie kierunków, z jakich siła robocza napływała jak i odpływała z GZM. Na rysunku 15. zaprezentowano powiaty, do których mieszkańcy aglomeracji górnośląskiej przemieszczali się w celach zarobkowych. Widać jednoznacznie, że największy udział ludności przyjeżdżał do pracy z województwa śląskiego oraz małopolskiego, a dokładniej z powiatów leżących najbliżej omawianego obszaru. Jednocześnie można zauważyć, że 28

29 wschodnia część kraju charakteryzowała się relatywnie niską liczbą pracujących w Metropolii Silesia podczas, gdy zachodnia i północna część kraju, wprawdzie w stosunkowo niewielkim stopniu, ale przyczynia się do zasilania w siłę roboczą. Można również stwierdzić, że powiaty, z których ludność przyjeżdża do GZM, skupione są w okolicach głównych dróg krajowych, autostrad, jak również linii kolejowych. Mieszkańcy Metropolii Silesia, którzy zdecydowali się dojeżdżać do pracy poza teren swojej metropolii, w większości wybrali inne większe miasta. Warto jednak zauważyć, że powiaty położone w bezpośrednim otoczeniu aglomeracji górnośląskiej w znacznym stopniu oddziaływały na zmniejszanie się liczby potencjalnych pracowników wewnątrz GZM, lecz w porównaniu do większych miast Polski nie stanowiły wydatnego udziału. Największy wpływ na badaną cechę miała Warszawa, do której dojeżdżało blisko 7 tys. osób, powiat tarnogórski 2 tys., Kraków, Bielsko-Biała oraz powiat mikołowski po 1,5 tys. osób. Rysunek 16. Saldo dojazdów do pracy w GZM i otoczeniu w 2006 roku (osoby na 1000 mieszkańców) Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. Omówione powyżej wskaźniki oraz analiza przepływów ludności w celach zarobkowych pozwoliły zaprezentować salda dojazdów do pracy w 2006 dla gmin Metropolii Silesia (Rysunek 16). Pominąwszy Katowice, które wcześniej zostały szczegółowo omówione, można dostrzec, że bardzo atrakcyjnym miastem dla pracowników są Gliwice, które w 2006 roku miały saldo napływu siły roboczej wynoszące blisko 13 tysięcy osób, co stanowi 66 osób na 1000 mieszkańców. Dodatni bilans posiadały jeszcze miasta: Chorzów, Mysłowice 29

30 oraz Dąbrowa Górnicza oraz spoza Metropolii Silesia : Tarnowskie Góry i Mikołów, choć wskaźnik ten nie przekroczył 36 napływających pracowników na 1000 ludności. Pozostałe gminy Metropolii Silesia i otoczenia posiadały ujemny wskaźnik napływu. Najwięcej pracowników wyjechało z Sosnowca osób, natomiast w ujęciu względnym wskaźnik odpływu wyniósł 56 osób na 1000 mieszkańców. Z kolei największy ubytek pracowników zaobserwowano w gminach otoczenia GZM (Imielin, Czeladź i Sławków), które posiadały wartości wskaźnika na poziomie powyżej 100 osób na 1000 mieszkańców. Skala i zróżnicowanie zjawiska suburbanizacji rezydencjonalnej Suburbanizacja, często nazywana eksurbanizacją lub urbanizacją rozlewającą, to proces rozlewania się miast w większe obszary mniej intensywnej urbanizacji, z równoczesnym definitywnym przemieszczeniem się aktywności ekonomicznej z centrum miasta na jego peryferie. Powoduje to istotny wzrost udziału ludności mieszkającej na obszarach otaczających miasto w stosunku do zaludnienia miasta centralnego. 5 Innymi słowy suburbanizacja oznacza przemieszczanie się funkcji miejskich, głównie mieszkaniowych z centrum miasta na jego peryferie bądź poza jego granice, czyli do sąsiadujących jednostek administracyjnych. Proces ten jest powszechny zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się i stanowi jedną z faz rozwoju aglomeracji. Do najważniejszych przyczyn występowania tego zjawiska zalicza się m.in. zwiększenie mobilności ludności i łatwość komunikacji między sąsiadującymi gminami oraz chęć mieszkania poza miastem. W zamian za utrudnienia w dojazdach do centrum otrzymują oni większą przestrzeń oraz ciszę i spokój. Na podstawie wcześniejszych analiz salda migracji, typów migracyjnych, skali i kierunków przepływów ludności związanej z zatrudnieniem, warto wskazać obszary ulegające procesowi suburbanizacji. Jednak w tym celu należało zbadać dodatkowo obszary leżące w bezpośrednim otoczeniu GZM pod kątem rozwoju rynku mieszkaniowego. Dane przedstawione na rysunku 17 obrazują liczbę nowych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Aby można było zestawić ten wskaźnik z przepływem ludności związanym z zatrudnieniem, ograniczono analizę jedynie do roku Wewnątrz aglomeracji górnośląskiej jedynie Tychy posiadają względnie wysoki wskaźnik liczby nowych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, świadczący o rozwoju rynku mieszkaniowego, lecz przez ujemne saldo migracji oraz zakwalifikowanie do powiatu typu emigracyjnego, wysoce zasiedziałego, nie można go uznać za region suburbani- 5 Nocko A. Żelichowski M., Oddziaływanie obszarów miejskich na budownictwo w gminach sąsiadujących w województwie lubelskim w latach , Lublin 2011, Analizy Statystyczne, s

31 zacyjny. Analogiczny układ wskaźników można zaobserwować dla powiatu pszczyńskiego, który pomimo dużej produkcji nowych mieszkań, nie może zostać zaklasyfikowany, jako region poddający się procesowi suburbanizacji. Z powiatów bezpośrednio przylegających do granic Metropolii Silesia, jedynie powiat mikołowski, będziński i bieruńsko-lędziński, można uznać za obszary suburbanizacyjne. Jako jedyne posiadają dodatnie saldo migracji, ujemny bilans przyjeżdżających do pracy oraz są skategoryzowane jako regiony o charakterze imigracyjnym. Świadczy to o tym, że dużo osób decyduje się osiedlić w tych powiatach, a ze względu na niewielką odległość od dużych jednostek zurbanizowanych decydują się na regularne dojazdy do pracy. Rysunek 17. Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców w 2006 roku w województwie śląskim Śląskie Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS. O poziomie urbanizacji może również świadczyć przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w przeliczeniu na 1 osobę, bowiem większa przestrzeń stanowi czynnik motywujący do zmiany miejsca zamieszkania. W 2012 roku najmniejszą wartość tego wskaźnika zaobserwowano w czterech sąsiadujących miastach GZM tj. Bytomiu, Zabrzu, Świętochłowicach i Rudzie Śląskiej, co oznacza, że na tym obszarze mieszkańcy mają najmniejszą powierzchnię użytkową na 1 mieszkańca. Z kolei na obszarach podatnych na procesy urbanizacyjne tj. w gminach stanowiących otoczenie GZM wskaźnik ten jest najwyższy i wynosi po- 31

32 nad 28 m 2 (Tarnowskie Góry, Wojkowice, Sławków, Imielin). Rysunek 18. Powierzchnia użytkowa na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu w 2012 roku (w m 2 ) Tarnowskie Góry Radzionków Pyskowice 28 m2-35 m2 m.gliwice 25 m2-28 m2 24 m2-25 m2 Wojkowice m.bytom m.piekary Śląskie Będzin m.siemianowice m.zabrze Śląskie m.świętochłowice Czeladź m.ruda Śląska m.chorzów m.sosnowiec m.dąbrowa Górnicza Sławków 23 m2-24 m2 20 m2-23 m2 Knurów Mikołów m.katowice m.mysłowice m.jaworzno Łaziska Górne m.tychy Lędziny Imielin Bieruń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Podsumowując powyższe analizy należy zauważyć, że Górnośląski Związek Metropolitalny zmaga się z bardzo poważnymi problemami dotyczącymi odpływu ludności. Jest to zjawisko, które utrzymując się w dłuższym okresie może stać się poważną przeszkodą do dalszego rozwoju regionu. Odpływ ludności zwłaszcza w wieku produkcyjnym wiąże się z konsekwencjami ekonomicznymi dla lokalnej gospodarki, gdyż malejące wpływy z tytułu podatków do budżetu samorządów zmniejszają szansę dalszego rozwoju regionu. 32

33 2. Analiza konkurencyjności gospodarki i potencjału dochodowego ludności w Metropolii Silesia Rozdział drugi został poświęcony stopniu i skali konkurencyjności gospodarki w Metropolii Silesia. Dokonano więc analizy i oceny kondycji ekonomicznej osób fizycznych, podmiotów gospodarczych oraz jednostek samorządu terytorialnego. Należy jednak pamiętać, iż oprócz poziomu zamożności lokalnej społeczności na budowanie przewagi konkurencyjnej istotny wpływ ma innowacyjność gospodarki, czy też tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, co również zostało omówione w niniejszej części raportu. Jako uzupełnienie zaprezentowano analizę sytuacji na rynku pracy oraz rynku nieruchomości, które to kategorie w istotny sposób wpływają na dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego Kondycja ekonomiczna osób fizycznych oraz poziom kapitału ludzkiego Analiza kondycji ekonomicznej osób fizycznych została przedstawiona z dwóch stron. Z jednej strony analiza potencjału dochodowego na podstawie zeznań podatkowych świadczy o poziomie zamożności mieszkańców Metropolii Silesia, natomiast z drugiej strony informacje na temat zaległości w opłatach, czy korzystaniu z pomocy społecznej pozwalają wysnuć wniosek o skali ubóstwa na danym terenie. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż na kondycję ekonomiczną osób fizycznych w dużym stopniu wpływa poziom kapitału ludzkiego, który został również omówiony w niniejszym podrozdziale. Dochody ludności Metropolii Silesia w świetle zeznań podatkowych PIT Czynnikiem, który bezpośrednio wpływa na kondycję ekonomiczną osób fizycznych jest poziom uzyskiwanych dochodów. Dane te zostały pozyskane z Izby Skarbowej na podstawie sprawozdań podatkowych dotyczących podatku dochodowego od osób fizycznych. Należy jednak w tym miejscu nadmienić, iż dane te agregowane są do poziomu Urzędów Skarbowych, które zbierają zeznania podatkowe i nie zawsze liczba tych urzędów jest zgodna z liczbą badanym gmin. Z tego względu w tabeli 7. przedstawiono zasięg terytorialny poszczególnych urzędów Metropolii Silesia, z których pochodzą dane do dalszych analiz. Z powodu braku możliwości dekompozycji danych w ramach poszczególnych urzędów skarbowych zakres analiz został poszerzony o miejscowości bezpośrednio sąsiadujące z miastami GZM, co oznacza, że podawane wartości mogą być nieznacznie zawyżone jednak nie wpływa 33

34 to w istotnym stopniu na ogólną tendencję obserwowaną w obszarze metropolitalnym. Tabela 7. Zasięg terytorialny analizowanych Urzędów Skarbowych na terenie GZM i otoczenia Urząd Skarbowy US w Będzinie US w Bytomiu US w Chorzowie US w Dąbrowie Górniczej Pierwszy US w Gliwicach Drugi US w Gliwicach US w Jaworznie Pierwszy US w Katowicach Drugi US w Katowicach Metropolia Silesia Będzin, Czeladź, Sławków, Wojkowice Bytom Chorzów, Świętochłowice Dąbrowa Górnicza Gliwice Knurów, Pyskowice, Jaworzno Katowice Katowice Zasięg terytorialny otoczenie Metropolii Bobrowniki, Mierzęcice, Psary, Siewierz Sośnicowice, Toszek, Gierałtowice, Pilchowice, Rudziniec, Wielowieś US w Mikołowie Łaziska Górne, Mikołów Orzesze, Ornontowice, Wyry US w Mysłowicach US w Piekarach Śląskich US w Rudzie Śląskiej US w Siemianowicach Śląskich US w Sosnowcu US w Tarnowskich Górach US w Tychach US w Zabrzu Mysłowice Piekary Śląskie Ruda Śląska Siemianowice Śląskie Sosnowiec Radzionków, Tarnowskie Góry Tychy, Bieruń, Lędziny, Imielin Zabrze Kalety, Miasteczko Śląskie, Krupski Młyn, Ożarowice, Świerklaniec, Tworóg, Zbrosławice Bojszowy, Chełm Śląski Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Rysunek 19. Średnie roczne dochody ludności według zeznań podatkowych w GZM i otoczeniu w latach zł 11,0% 12% zł 9,0% 10% zł zł zł zł 5,6% 7,0% ,0% ,1% % 6% 4% zł 2,4% 2% 0 zł Dochody ludności dynamika (prawa oś) 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 34

35 dynamika zmian dochody w tys. zł Dysponując danymi z Urzędów Skarbowych, z zeznań PIT można dostrzec, że w latach średnie dochody ludności systematycznie rosły. Jednak w 2008 roku nastąpiło znaczące spowolnienie dynamiki zmian dochodów z 11% do zaledwie 2,4% w 2010 roku. Po dwuletnim okresie spowolnienia średnie roczne dochody ludności powróciły na wcześniejszą ścieżkę intensywnych wzrostów. Pomimo okresu spowolnienia, na przestrzeni omawianego okresu 7 lat, średni roczny wzrost dochodów wynosił 6,7%, co przełożyło się na zmianę przeciętnego rocznego dochodu ludności z 19,5 tys. zł do 30,7 tys. zł w 2011 roku. Rysunek 20. Średni roczny dochód mieszkańców Metropolii Silesia (PIT) (w tys. zł) w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 roku) oraz dynamika zmian (rok poprzedni=100) w latach zł 31 zł 29 zł 27 zł 25 zł 23 zł 21 zł 19 zł 17 zł 15 zł 30,697 28,260 28,944 26,662 24,011 24,217 24,767 22,022 20,579 19,485 22,207 23,734 24,212 20,816 18,880 19, dochody nominalne dochody realne dynamika zmian - nominalnie dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL. 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Tak znaczny wzrost dochodów zarejestrowanych w zeznaniach PIT nie musi jednoznacznie świadczyć o poprawie kondycji ekonomicznej osób fizycznych w Metropolii Silesia. Z tego względu dokonano urealnienia dochodów w oparciu o wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index, CPI) poprzez zamianę indeksów łańcuchowych na indeksy jednopodstawowe (2003 rok=100). Dochody realne w 2004 roku wyniosły 18,9 tys. zł i do 2011 roku wzrosły o 31% do poziomu 24,8 tys. zł. Dynamika zmian dochodów realnych była nawet o 4 pkt. proc. niższa niż w ujęciu nominalnych (w 2008 roku). Analiza średniego poziomu dochodów ludności pozwala jedynie stwierdzić ogólnie panującą tendencję w badanym terenie. Zdecydowanie więcej informacji dostarcza analiza struktury dochodów z uwzględnieniem tytułu z jakiego osiągany był przychód. Dzięki temu możemy zaobserwować, że zdecydowanie najwięcej zarabiają przedsiębiorcy z pracy na własny rachunek. Mniej niż połowę ich dochodu stanowi dochód osób zatrudnionych na warunkach umowy o pracę, inaczej nazywanej również pracą najemną. Osoba zatrudniona na umo- 35

36 wę zlecenie lub o dzieło w badanym okresie przeciętnie uzyskała dochód roczny wynoszący około 5000 zł. Co jednak najważniejsze kwota dochodu z tego tytułu wzrosła w latach o blisko 64%. Tabela 8. Średnie roczne dochody ludności według zeznań podatkowych PIT w GZM i otoczeniu w latach Rok z pracy na z pracy z rent z zysków z umów zlecenie i o dzieło własny rachunek najemnej i emerytur kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Emeryci i renciści również odnotowali poprawę swojej sytuacji materialnej, gdyż wypłacane im świadczenia również wzrosły z poziomu zł w 2004 roku do zł w 2011 roku. Warto również zwrócić uwagę na dochody uzyskiwane z tytułu zysków kapitałowych, których poziom w dużej mierze zależy od fazy cyklu koniunkturalnego oraz zmian w regulacjach prawnych. Przykładowo blisko 150% średni wzrost dochodów na przełomie lat był zdeterminowany przede wszystkim wprowadzeniem nowych przepisów prawnych, które nakazały opodatkowanie oprócz depozytów i lokat, również wszystkich innych form inwestycyjnych źródeł dochodu (akcje, obligacje, papiery dłużne itp.), które wcześniej były zwolnione z tego typu opłat. Rysunek 21. Struktura dochodów ludności według zeznań podatkowych w GZM i otoczeniu w 2004 i 2011 roku ,57% 61,64% 3,74% 18,16% 0,90% ,32% 59,82% 3,05% 24,38% 0,43% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenia i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 36

37 Struktura dochodów ludności według zeznań podatkowych PIT w Metropolii Silesia w omawianym okresie uległa również zmianom. Wzrost udziału osób utrzymujących się z pracy na własny rachunek, z pracy najemnej, z umów zlecenia i o dzieło oraz z zysków kapitałowych nastąpił kosztem malejącego udziału dochodów z rent i emerytur o ponad 6 pkt. proc. Świadczy to o zdecydowanie szybszym tempie wzrostu dochodów ze wszystkich źródeł, za wyjątkiem świadczeń emerytalnych i rentowych. Poziom ubóstwa Kolejną grupą czynników pomagającą zilustrować kondycję ekonomiczną osób fizycznych są wskaźniki opisujące poziom ubóstwa. Jednym z nich jest kwota zaległości w opłatach za mieszkanie w zasobach gminy na 1000 mieszkańców. Mieszkania te są przyznawane dla osób z największymi problemami finansowymi, które nie mogą sobie pozwolić na zakup własnego i nie stać ich na wynajmowanie lokalu od osób prywatnych. Ponadto o tego typu lokale mogą starać się osoby, których dotychczasowe miejsce zamieszkania nie spełnia wymogów techniczno-sanitarnych. W takich sytuacjach gminy w ramach swoich możliwości starają się takim osobom zapewnić lokal socjalny lub komunalny, których koszt utrzymania jest przeważnie niższy od tradycyjnego mieszkania kupionego np. od dewelopera. Jednak nie wszyscy, którzy korzystają z takiej formy pomocy wywiązują się z obowiązku ponoszenia opłat za mieszkanie, co w rezultacie powoduje, że zadłużenie tych lokali rośnie. Rysunek 22. Kwota zaległości w opłatach za mieszkanie w zasobach gminy na 1000 mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle województwa śląskiego i Polski w latach zł zł zł zł zł zł zł zł zł 0 zł GZM + otoczenie województwo śląskie Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Metropolia Silesia na tle kraju i województwa zdecydowanie odstaje pod względem 37

38 zaległości w tych opłatach. W 2003 roku kwota zadłużenia lokali gminnych przypadająca na 1000 mieszkańców wynosiła w GZM aż 39 tys. zł, kiedy w tym samym czasie dla województwa śląskiego i dla całego kraju wartość ta wynosiła odpowiednio 27 tys. zł i 21 tys. zł. Pomimo spadku wysokości zadłużenia o 11% do 2011 roku w Metropolii Silesia należy podkreślić, że spadek ten był relatywnie mały w stosunku do redukcji kwoty zaległych opłat o 23% w województwie i o 40% w skali całego kraju. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że na terenie GZM i jego otoczenia całkowita liczba lokali gminnych stanowi 78% całkowitej ich liczby w województwie. Biorąc jednak pod uwagę liczbę lokali gminnych średnie zadłużenie w GZM i otoczeniu zmniejszyło się z 1297 zł na 1 lokal w 2003 roku do 1232 zł na 1 lokal w 2011 roku. Warto również zauważyć, że w tym samym czasie analogiczne zadłużenie przeciętnego lokalu w całym województwie śląskim zmniejszyło się z 1453 zł do 1209 zł. Rysunek 23. Liczba eksmisji z powodu zaległości w opłatach za mieszkanie orzeczonych przez sąd na mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w 2003 i 2011 roku Poznań Szczecin Trójmiasto Łódź Kraków GZM + otoczenie Warszawa Wrocław Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Istotnym wskaźnikiem, który może obrazować poziom ubóstwa mieszkańców jest liczba eksmisji orzeczonych przez sąd z powodu zaległości w opłatach za mieszkanie. Metropolia Silesia z otoczeniem w porównaniu do największych miast Polski wyróżnia się stosunkowo niewielkimi wartościami tego wskaźnika. Liczba eksmisji na 10 tys. mieszkańców w latach wzrosła dwukrotnie (z 4 do 8), jednak warto zwrócić uwagę, że w innych metropoliach sytuacja była zdecydowanie gorsza, gdyż wartość wskaźnika przewyższała zdecydowanie średnią krajową w 2011 roku. Z analizowanych miast niższe wartości odnotowano jedynie w Warszawie i Wrocławiu odpowiednio 6 i 4 eksmisje na 10 tys. mieszkańców. 38

39 Z kolei najwięcej eksmisji w stosunku do liczby ludności w 2003 roku odnotowano w Łodzi (5), natomiast w 2011 roku na pierwszych miejscach uplasowały się Poznań (19 eksmisji na 10 tys. mieszkańców), Szczecin (16) i Trójmiasto (14). Tabela 9. Korzystający ze środowiskowej pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle województwa śląskiego i Polski w latach Gmina Zmiana Sławków ,15% Siemianowice Śląskie ,42% Bytom ,26% Polska ,58% Zabrze ,78% Chorzów ,49% Świętochłowice ,91% Czeladź ,70% Ruda Śląska ,21% Będzin ,43% GZM + otoczenie ,57% Katowice ,12% Piekary Śląskie ,94% Tarnowskie Góry ,42% woj. śląskie ,87% Sosnowiec ,24% Łaziska Górne ,38% Dąbrowa Górnicza ,68% Mikołów ,94% Jaworzno ,47% Lędziny ,57% Mysłowice ,27% Wojkowice ,49% Gliwice ,47% Imielin ,60% Tychy ,56% Knurów ,46% Radzionków ,10% Pyskowice ,38% Bieruń ,39% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Kluczowym czynnikiem opisującym poziom ubóstwa w regionie jest liczba osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej. W 2008 roku liczba osób korzystających z tej formy pomocy wynosiła od 298 w Bieruniu do 1126 osób w Bytomiu na 10 tys. mieszkańców, co sprawiło, że średnia dla całego GZM wraz z otoczeniem wynosiła 737 osób na 10 tys. mieszkańców. Na przestrzeni 5 lat do 2012 roku średnia liczba beneficjentów pomocy społecznej w GZM i otoczeniu zmniejszyła się o 22% do poziomu 578 na 10. tys. mieszkańców, podczas gdy w Polsce pomimo znacznie wyższych wartości odnotowano spadek zaledwie o ok. 16%. Warto zwrócić uwagę na wyższe tempo spadku beneficjentów pomocy społecznej w GZM i otoczeniu niż w Polsce. 39

40 Wskaźniki opisane w tej części opracowania świadczą o poprawie kondycji ekonomicznej mieszkańców Metropolii Silesia poprzez znaczny wzrost dochodów ludności oraz zmniejszające się zadłużenie osób najuboższych i przede wszystkim zmniejszanie się liczby mieszkańców korzystających z pomocy społecznej, co najczęściej jest wyznacznikiem malejącego ubóstwa wśród ludności Metropolii Silesia i jej otoczenia. Poziom kapitału ludzkiego Kondycja ekonomiczna osób fizycznych w znacznym stopniu determinowana jest przez poziom kapitału ludzkiego na badanym obszarze. Określenie kapitału ludzkiego rozumianego jako zasobu wiedzy i umiejętności zdobytych w procesie kształcenia i praktyki zawodowej, a także zasób zdrowia i energii witalnej 6 pozwala badać jego poziom odnosząc się do wykształcenia ludności. Praktyka zawodowa, jak i zdrowie ludności nie jest możliwe do zbadania zachowując obiektywny charakter analizy odnosząc się do całego regionu, stąd ten aspekt został pominięty. Tym niemniej wskaźnikiem, który doskonale opisuje potencjał kapitału ludzkiego jest odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji Metropolii Silesia liczącej 20 lat i więcej. Rysunek 24. Odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji 20+ w GZM w 2002 i 2011 roku 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 38,50% 35,66% 28,98% 26,51% 19,89% 20,16% 15,20% 15,11% wyższe średnie zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Można zauważyć, że w 2002 roku udział osób posiadających wykształcenie wyższe i średnie był zdecydowanie niższy niż miało to miejsce w 2011 roku. Wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym wynoszący ponad 4 pkt. proc. oraz blisko 3 pkt. proc. odsetka s Kożuch B., Kształtowanie kapitału ludzkiego firmy, Białystok 2000, Uniwersytet w Białymstoku, 40

41 osób ze średnim wykształceniem świadczą o znacznym rozwoju kapitału ludzkiego w Metropolii Silesia. Można jednocześnie spostrzec, że w tym samym czasie o 3,47 pkt. proc. zmalał udział ludności posiadającej wykształcenie zasadnicze zawodowe i o blisko 5 pkt. proc. odsetek osób z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym. Tabela 10. Odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji 20+ w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2011 roku Metropolia wyższe średnie i policealne zasadnicze zawodowe Warszawa 44,96% 39,13% 16,81% Wrocław 37,32% 40,06% 21,61% Poznań 37,04% 39,47% 25,22% Trójmiasto 34,52% 39,95% 24,54% Łódź 30,05% 42,10% 25,47% GZM 19,89% 38,50% 26,51% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Pomimo znacznej poprawy poziomu wykształcenia w ciągu ostatnich lat, wśród największych metropolii w Polsce, GZM posiada najniższy odsetek ludności w wieku 20 lat i więcej posiadających wykształcenie wyższe, średnie i policealne. Największy odsetek osób posiadających tytuły i stopnie naukowe mieszka w Warszawie, Wrocławiu i Poznaniu, i wynosi odpowiednio 45%, 37,3% oraz 37%, co jest ponad dwukrotnie wyższym wynikiem niż w Metropolii Silesia. Wykształcenie średnie i policealne jest w większości porównywanych miast na zbliżonym poziomie wynoszącym przeciętnie 39%, podobnie jak w przypadku odsetka osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, gdzie udział ten wynosi blisko 23%. Podsumowując, poziom kapitału ludzkiego w Metropolii Silesia jest zdecydowanie niższy niż w bardziej rozwiniętych regionach Polski. Niewielki udział ludności z wyższym wykształceniem stanowi główny czynnik takiego stanu rzeczy. Warto podkreślić, iż w dobie gospodarki opartej na wiedzy kapitał ludzki stanowi podstawę budowy potencjału rozwojowego danego obszaru Kondycja ekonomiczna i struktura podmiotów gospodarczych Oprócz kondycji ekonomicznej osób fizycznych istotny wpływ na konkurencyjność ma rozwój lokalnej przedsiębiorczości, gdyż podmioty gospodarcze poprzez tworzenie miejsc pracy stanowią główne źródło dochodów ludności. W niniejszym podrozdziale zaprezentowano zarówno liczbę i strukturę przedsiębiorstw posiadających siedzibę na terenie GZM, jak i ich kondycję ekonomiczną mierzoną wskaźnikami rentowności. 41

42 Tysiące Liczba i struktura podmiotów gospodarczych W latach liczba podmiotów gospodarczych w regionie metropolitalnym (GZM+otoczenie) wzrosła, choć nieznacznie. Na przestrzeni tych lat liczba podmiotów zwiększyła się z 217 tys. do 235 tys. W każdym z analizowanych lat przedsiębiorstwa te stanowiły ok. 50% wszystkich podmiotów zarejestrowanych w województwie śląskim. Rysunek 25. Liczba podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu oraz ich udział w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych w województwie śląskim w latach % % % % 35% % Liczba podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu udział w województwie śląskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Analizując liczbę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w największych metropoliach w Polsce warto zwrócić uwagę, że Metropolia Silesia (235 tys. podmiotów) zajmuje wysoką pozycję, zaraz za Warszawą. W pozostałych miastach liczba zarejestrowanych przedsiębiorstw waha się w przedziale tys. jednostek. Należy jednak pamięć, że w skład regionu metropolitalnego wchodzi łącznie 27 jednostek, w tym 14 miast na prawach powiatu, więc porównywanie bezwzględnej liczby zarejestrowanych podmiotów jest niemiarodajne. Bardziej porównywalnym wskaźnikiem jest liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców. W tej statystyce Metropolia Silesia wraz z otoczeniem wypada znacznie słabiej niż pozostałe duże metropolie. W 2012 roku w Metropolii Silesia zarejestrowanych było 1035 podmiotów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, a w Warszawie (gdzie wartość wskaźnika była najwyższa) Więcej przedsiębiorstw w przeliczeniu na liczbę ludności było też w 2012 roku w Łodzi, Trójmieście, Krakowie, Wrocławiu i Po- 42

43 znaniu. Rysunek 26. Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach Warszawa Poznań Wrocław Kraków Trójmiasto Łódź GZM+otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Istotnym wskaźnikiem do oceny potencjału gospodarczego jest także stopa przedsiębiorczości, która wyraża liczbę podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym. Porównano wielkość wskaźnika dla 14 miast GZM z wartością dla województwa śląskiego i Polski. Dla każdego z tych obszarów stopa przedsiębiorczości między 2002 a 2012 cechowała się trendem rosnącym. W każdym z analizowanych lat stopa przedsiębiorczości w GZM była wyższa niż przeciętnie w województwie śląskim (za wyjątkiem 2002 roku kiedy wskaźnik był taki sam) oraz niższa niż przeciętnie w Polsce. 43

44 Rysunek 27. Stopa przedsiębiorczości w GZM (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) na tle województwa śląskiego i Polski w latach GZM Polska woj. śląskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Rysunek 28. Stopa przedsiębiorczości w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 roku Warszawa 328 Poznań 286 Wrocław Kraków Szczecin Trójmiasto Katowice 217 Łódź 195 GZM liczba podmiotów na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Porównując stopę przedsiębiorczości w GZM z wartością wskaźnika w innych metropoliach można wyciągnąć wnioski analogiczne do wniosków z badania liczby przedsiębiorstw na 10 tys. mieszkańców. Najwyższa stopa przedsiębiorczości jest notowana w Warszawie (328 podmiotów na 1000 osób w wieku produkcyjnym), a najniższa spośród analizowanych jednostek w GZM (154 podmioty na 1000 osób w wieku produkcyjnym). Ważną pozycję w rankingu mają Katowice ze stopą przedsiębiorczości na poziomie 217 podmiotów. 44

45 W 2012 roku najwięcej podmiotów gospodarczych w Metropolii Silesia (32%) prowadziło działalność związaną z handlem hurtowym i detalicznym oraz naprawą pojazdów samochodowych (sekcja G). Wysoki odsetek przedsiębiorstw (powyżej 10% ogółu) był też zarejestrowany w budownictwie (sekcja F) oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (sekcja M). Z kolei 8,6% podmiotów gospodarczych prowadziło działalność w branży transportowo-magazynowej (sekcja H), a 7,5% w przetwórstwie przemysłowym (sekcja C). W latach zdecydowana większość podmiotów gospodarczych w Metropolii Silesia należała do sektora prywatnego i na przestrzeni tych lat nie zaszła znacząca zmiana w 2006 roku nastąpił nieznaczny spadek udziału sektora prywatnego, jednak wciąż utrzymywał się on na ok. 95-procentowym poziomie. W 2012 roku 95,7% podmiotów gospodarczych należało do sektora prywatnego. Rysunek 29. Struktura podmiotów gospodarczych wg sekcji PKD w GZM i otoczeniu w 2012 roku 35% 32,24% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0,39% 0,04% 7,48% 0,03% 0,27% 11,24% 8,60% 3,07% 4,81% 3,00% 1,34% 10,31% 2,90% 0,00% 2,50% 6,41% 1,13% 4,27% A B C D E F G H I J K L M N O P Q R STU Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 7 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne 45

46 Rysunek 30. Struktura podmiotów gospodarczych wg sektorów własności w GZM i otoczeniu w 2002, 2006, 2012 roku ,29% 95,71% ,35% 94,65% ,58% 95,42% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% sektor publiczny sektor prywatny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Kondycja ekonomiczna firm W latach kondycja ekonomiczna firm w Metropolii Silesia osłabiła się. W większości miast odnotowano spadek dochodów wykazywanych w deklaracji CIT w przeliczeniu na 1 firmę, a także spadek wielkości odprowadzanego podatku. Jedynymi jednostkami, w których miało miejsce zwiększenie dochodów było Jaworzno i Tarnowskie Góry. Tabela 11. Wskaźniki kondycji ekonomicznej podmiotów gospodarczych na terenie GZM i otoczenia na podstawie zeznań podatkowych CIT w 2007 i 2011 roku Wysokość dochodu na 1 firmę wykazana w CIT Wysokość podatku na 1 firmę wykazana w CIT Udział firm wykazujących zysk netto Urząd Skarbowy US w Będzinie ,39% 72,58% US w Bytomiu ,14% 75,90% US w Chorzowie ,88% 68,39% US w Dąbrowie Górniczej ,52% 72,56% I US w Gliwicach ,52% 81,59% II US w Gliwicach ,05% 78,73% US w Jaworznie ,95% 64,60% I US w Katowicach ,99% 68,35% II US w Katowicach ,20% 63,67% US w Mikołowie ,61% 63,16% US w Mysłowicach ,44% 67,56% US w Piekarach Śląskich ,42% 72,68% US w Rudzie Śląskiej ,66% 75,25% US w Siemianowicach Śląskich ,73% 71,22% US w Sosnowcu ,44% 71,52% US w Tarnowskich Górach ,42% 67,13% US w Tychach ,58% 72,41% US w Zabrzu ,93% 86,04% I Śląski US w Sosnowcu ,77% 63,30% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 46

47 Najwyższe dochody w świetle zeznań podatkowych CIT odnotowano w przypadku I Śląskiego Urzędu Skarbowego w Sosnowcu. Trzeba jednak oddać, że w tym urzędzie rozliczają się duże firmy województwa śląskiego z kapitałem zagranicznym, więc znaczna różnica w osiąganych dochodach wynika głównie ze specyfiki tego urzędu. Należy przy tym zauważyć, że między 2007 a 2011 rokiem przeciętne dochody na 1 firmę spadły tam o 1,35 mln zł. W dalszej kolejności wysokie dochody z deklaracji CIT tj. przekraczające 100 tys. zł na jedną firmę, wykazywane były w Katowicach, Siemianowicach Śląskich, Mysłowicach i Dąbrowie Górniczej. Z kolei najniższe dochody (poniżej 60 tys. zł rocznie na 1 firmę) firmy osiągały w Zabrzu, Będzinie, Bytomiu i Gliwicach. Należy zauważyć, że malejącej wartości dochodów towarzyszył wzrost udziału przedsiębiorstw wykazujących zysk. Spadek odnotowano jedynie w Bytomiu, Jaworznie, Piekarach Śląskich i Mikołowie. Analiza rentowności średnich i dużych firm w Metropolii Silesia wskazuje na silne fluktuacje w tym zakresie w latach Najwyższy wskaźnik rentowności aktywów (ang. return on asset, ROA) i rentowności kapitału (ang. return on equity, ROE) miał miejsce w 2007 roku. Wskaźnik ROA wyniósł wtedy 8,2%, a wskaźnik ROE 20,3%. Wskaźnik rentowności sprzedaży był z kolei najwyższy w 2006 roku 7,1%. Rysunek 31. Wskaźniki rentowności średnich i dużych podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu w latach ,3% 8,2% 2,8% 3,7% 2,3% 2,6% 1,0% 1,6% 8,5% 8,9% 6,0% 7,0% 5,9% 6,2% 7,1% 5,5% 5,2% 2,8% 3,4% 3,7% 2,6% Wskaźnik rentowności aktywów (ang. ROA) Wskaźnik rentowności kapitału (ang. ROE) Wskaźnik rentowności sprzedaży (ang. ROS) Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy średnich i dużych podmiotów gospodarczych posiadających siedzibę na terenie Metropolii Silesia. Po 2007 roku wskaźniki rentowności uległy znacznemu obniżeniu, co było zdeterminowane pogorszeniem ogólnej koniunktury gospodarczej w kraju tj. wzrost bezrobocia, spadek dynamiki PKB. W 2012 roku wskaźnik rentowności aktywów wynosił 1,6%, wskaźnik rentowności kapitału 6,2%, a wskaźnik rentowności sprzedaży 2,6%. Przy analizie rentow- 47

48 mln zł ności podmiotów działających na terenie Metropolii Silesia należy jednak dodać, że sprawozdawczość nie daje pełnego obrazu sytuacji finansowej firm, gdyż dane ze sprawozdań finansowych dotyczą jedynie średnich i dużych przedsiębiorstw, a małe i mikroprzedsiębiorstwa stanowią większą część wszystkich podmiotów gospodarczych. W latach nakłady inwestycyjne średnich i dużych firm w Metropolii Silesia wzrosły o 59%, pomimo jednorocznych spadków w 2007, 2009 i 2012 roku. W każdym roku poziom inwestycji przekraczał 10 mln zł, a od roku 2010 był większy niż 20 mln zł. W 2012 nakłady inwestycyjne średnich i dużych firm w Metropolii Silesia wynosiły 21,5 mln zł. Rysunek 32. Wysokość nakładów inwestycyjnych średnich i dużych podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu w latach ,529 12,759 19,080 15,166 24,284 24,604 21, Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy średnich i dużych podmiotów gospodarczych posiadających siedzibę na terenie Metropolii Silesia Kondycja ekonomiczna jednostek samorządu terytorialnego Ocena kondycji ekonomicznej jednostek samorządu terytorialnego (jst) polega głównie na analizie budżetów wielkości i struktury dochodów i wydatków oraz ich wzajemnej relacji określanej nadwyżką bądź deficytem. Powszechnie wiadomo, że gospodarowanie środkami publicznymi przez władze samorządowe musi być racjonalne, przez co podstawą do planowania i wykonywania budżetu jednostek samorządu terytorialnego jest zasada zrównoważonego budżetu w zakresie dochodów i wydatków bieżących 8. Z tego względu głównym miernikiem oceny kondycji ekonomicznej jednostek jest wynik budżetu. W niniejszym podrozdziale dokonano analizy budżetu GZM i otoczenia, sumując wysokość dochodów i wydat r. poz. 379) 8 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 885, 938, 1646, z 48

49 mld zł ków wszystkich jednostek wchodzących w skład regionu metropolitalnego. W latach rosły zarówno dochody, jak i wydatki w Metropolii Silesia. W 2002 roku poziom dochodów i wydatków był zbliżony dochody wynosiły 4,8 mld zł, a wydatki 4,9 mld zł. Po niewielkim spadku w 2003 roku, w kolejnych latach miała miejsce tendencja rosnąca obu wielkości. W 2007 roku nadwyżka dochodów nad wydatkami była największa w badanym okresie, zaś w kolejnym roku budżet został zrównoważony (na poziomie 7,5 mld zł). W 2009 roku poziom wydatków silnie wzrósł, co prawdopodobnie z jednej strony wiązało się z osłabieniem gospodarczym, a z drugiej strony było zdeterminowane zwiększeniem środków do współfinansowania projektów unijnych i w rezultacie doprowadziło do deficytu budżetowego na poziomie 0,4 mld zł. Rysunek 33. Dochody i wydatki budżetów jst w GZM i otoczeniu w latach ,5 9,0 8,4 8,6 7,5 8,8 7,0 8,2 8,4 6,4 7,5 7,6 5,6 6,7 4,9 5,2 4,7 6,2 5,6 5,0 4,8 4, dochody wydatki Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. W latach różnica między dochodami i wydatkami zmniejszała się, jednak nadal występował deficyt w wysokości ok. 0,2 mld zł każdego roku. W 2012 roku dochody Metropolii Silesia wraz z otoczeniem wynosiły 8,8 mld zł, a wydatki 9 mld zł, co oznacza niemal dwukrotny wzrost wielkości w porównaniu do 2002 roku. 49

50 mln zł Wynik budżetów JST Rysunek 34. Łączny wynik budżetowy samorządów w GZM i otoczeniu w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Wynik budżetów jednostek samorządu terytorialnego, czyli różnica między dochodami i wydatkami została zobrazowana na rysunku 34. W badanym okresie jedynie lata 2004, 2005 i 2007 charakteryzowały się nadwyżką budżetową, a w pozostałych latach wystąpił deficyt. W 2002 i 2003 roku występował deficyt budżetowy w wysokości odpowiednio -79 i -60 mln zł, a w kolejnych dwóch latach nadwyżka 184 i 75 mln zł. W 2006 roku deficyt budżetowy wystąpił na poziomie 180 mln zł, zaś w 2007 roku odnotowano nadwyżkę w wysokości 322 mln zł, a w 2008 roku budżet był niemal zrównoważony (minimalny deficyt na poziomie 2 mln zł) rok, czyli rok początku spowolnienia gospodarczego w Polsce, był jednocześnie rokiem w którym wystąpił największy w badanym okresie deficyt budżetowy (900 mln zł). W następnych latach wydatki wciąż przewyższały dochody, choć deficyt cechował się trendem malejącym. W 2012 roku deficyt budżetowy Metropolii Silesia wystąpił na poziomie 215 mln zł. 50

51 zł Rysunek 35. Łączny wynik budżetowy samorządów na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu w latach GZM otoczenie GZM+otoczenie GZM otoczenie GZM+otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. W celu porównania wielkości wyniki budżetowego w GZM oraz w jego otoczeniu posłużono się wartościami na 1 mieszkańca. W latach otoczenie GZM cechowało się bardzo niskim poziomem wyniku budżetowego (tj. różnicą między dochodami i wydatkami jst), zarówno w latach kiedy występował deficyt, jak i nadwyżka. Od 2009 roku zarówno miasta GZM, jak i otoczenie charakteryzowały się wysokim deficytem w przeliczeniu na jednego mieszkańca (w 2009 roku w GZM wyniósł on 416 zł na 1 mieszkańca, a w otoczeniu 240 zł na 1 mieszkańca). W 2012 roku deficyt budżetów otoczenia GZM był wyższy niż deficyt GZM (wyniósł 120 zł na 1 mieszkańca, a w GZM było to 90 zł na 1 mieszkańca). Wielkość i struktura dochodów jst Analizując strukturę dochodów samorządów Metropolii Silesia i otoczenia należy podkreślić, że zdecydowaną większość stanowią wpływy do budżetów miast GZM. Łączne dochody otoczenia w żadnym z analizowanych lat nie przekroczyły 1 mld zł, choć między 2002 a 2012 rokiem rosły. Z kolei w miastach GZM kształtowały się na poziomie od 4,3 mld w 2002 roku do 7,8 mld w 2012 roku. Dochody miast GZM stanowią ponad 87% dochodów wszystkich jednostek wchodzących w skład Metropolii Silesia i jej otoczenia (w 2012 roku było to 88,3%). 51

52 GZM + otoczenie otoczenie GZM mld zł Rysunek 36. Dochody jst w GZM i otoczeniu w latach (mld zł) 10 89,0% ,5 0,5 4,3 4,1 0,6 0,7 4,6 5,0 0,7 5,4 0,8 0,9 0,9 6,2 6,6 6,8 1,0 1,0 7,1 7,3 1,0 7,8 88,8% 88,6% 88,4% 88,2% 88,0% 87,8% 87,6% 87,4% 1 87,2% ,0% GZM otoczenie udział GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Analizując dochody budżetów warto zwrócić uwagę na ich strukturę. W 2006 roku 92,7% dochodów miast GZM stanowiły dochody bieżące. W 2012 roku udział ten zmalał do poziomu 89,9%. Pozostałą część dochodów stanowiły dochody majątkowe. W otoczeniu GZM udział dochodów bieżących był nieznacznie większy niż w miastach GZM, w wyniku czego udział dochodów bieżących w całej Metropolii w 2012 roku stanowił 90,2% całości dochodów. Wysoki poziom dochodów bieżących jest istotny z punktu widzenia nadwyżki operacyjnej, której analiza zostanie dokonana poniżej. Rysunek 37. Struktura dochodów jst w podziale na dochody bieżące i majątkowe w GZM i otoczeniu w 2006 i 2012 roku ,66% 7,34% ,92% 93,22% 92,35% 92,73% 90,20% 10,08% 6,78% 7,65% 7,27% 9,80% dochody bieżące dochody majątkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. 52

53 Porównując strukturę dochodów w Metropolii Silesia (z otoczeniem) z innymi metropoliami w Polsce należy zauważyć, że w 2012 roku udziały dochodów bieżących kształtowały się między 72,4% (w Trójmieście), a 94,8% (w Krakowie). Metropolia Silesia z 90- procentowym udziałem jest po środku rankingu, odnotowując wyższy odsetek dochodów bieżących niż Poznań, Warszawa, Wrocław i Trójmiasto. Rysunek 38. Struktura dochodów jst w podziale na dochody bieżące i majątkowe w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 roku Kraków Łódź Szczecin GZM+otoczenie Poznań Warszawa Wrocław Trójmiasto 94,82% 93,02% 90,38% 90,20% 89,03% 88,08% 81,81% 72,42% 5,18% 6,98% 9,62% 9,80% 10,97% 11,92% 18,19% 27,58% 0% 20% 40% 60% 80% 100% dochody bieżące dochody majątkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Dochody ogółem dzielą się na dochody własne oraz subwencje i dotacje z budżetu państwa. Z punktu widzenia oceny kondycji ekonomicznej jednostek samorządu terytorialnego niezwykle ważne staje się przeanalizowanie dochodów własnych, na które składają się m.in. dochody podatkowe (podatek od: nieruchomości, czynności cywilnoprawnych, środków transportowych, rolny, leśny itp.), dochody z majątku oraz opłaty lokalne i pozostałe dochody. Wielkość dochodów własnych informuje o stopniu i zakresie samodzielności finansowej organów samorządów terytorialnych, dlatego wskazane jest żeby ich udział w dochodach ogółem był wysoki. W latach dochody własne w Metropolii Silesia uległy zwiększeniu w GZM ich poziom wzrósł z 1109 zł w przeliczeniu na 1 mieszkańca do 2478 zł, zaś w otoczeniu z 1066 zł na 1 mieszkańca do 2032 zł na 1 mieszkańca. 53

54 zł Rysunek 39. Dochody własne jst w GZM i otoczeniu na 1 mieszkańca (w zł) w latach GZM + otoczenie GZM otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. W porównaniu do innych dużych ośrodków miejskich Metropolia Silesia w 2002 roku zajęła piątą pozycję pod względem wysokości dochodów własnych na 1 mieszkańca. Najwyższe dochody odnotowano w Warszawie (2375 zł/1 mieszkańca), następnie we Wrocławiu, Poznaniu i Trójmieści, gdzie dochody własne na 1 mieszkańca mieściły się w przedziale zł. Z kolei w Łodzi, Krakowie i Szczecinie analizowany wskaźnik był niższy niż w Metropolii Silesia. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w ciągu ostatniej dekady pozycja Metropolii Silesia znacznie się osłabiła, przez co GZM wraz z otoczeniem uplasował się na ósmym, ostatnim miejscu. Metropolia Silesia w 2012 roku odnotowała najniższe dochody własne w przeliczeniu na 1 mieszkańca (2404 zł) ponad dwukrotnie niższe niż w Warszawie, gdzie dochody własne były na najwyższym poziomie (5180 zł na 1 mieszkańca). Warto również zwrócić uwagę, że pierwsze cztery miejsca pozostały bez zmian. 54

55 mld zł Rysunek 40. Dochody własne jst na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce (w zł) w 2002 i 2012 roku Warszawa Warszawa Wrocław Wrocław Poznań Poznań Trójmiasto Trójmiasto Silesia Kraków Łódź Łódź Kraków 987 Szczecin Szczecin 895 Silesia rok 2012 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Wielkość i struktura wydatków JST Rysunek 41. Wydatki jst w GZM i otoczeniu (w mld zł) w latach ,1 0,9 1,0 1,1 0,9 0,8 0,8 0,7 0,5 0,6 0,5 7,6 7,4 7,5 8,0 6,6 5,6 5,9 4,4 4,1 4,4 4, ,5% 89,0% 88,5% 88,0% 87,5% 87,0% GZM otoczenie udział GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. W latach wielkość wydatków Metropolii Silesia wraz z otoczeniem (liczona jako suma wydatków wszystkich 27 jednostek wchodzących w jej skład) wzrastała. 55

56 W łącznych wydatkach całego regionu metropolitalnego 87-89% stanowiły wydatki GZM. W 2002 roku łączne wydatki GZM z otoczeniem wynosiły 4,9 mld zł (w tym 4,4 mld stanowiły łączne wydatki 14 miast, a 0,5 mld wydatki otoczenia). Do 2012 roku wydatki odnotowały niemal dwukrotny wzrost wydatki miast zwiększyły się do kwoty 8 mld zł, a otoczenia do 1,1 mld zł. W analizie wydatków jst istotną informacją jest udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem. Jeśli wzrostowi wydatków ogółem towarzyszy wzrost wydatków inwestycyjnych to świadczy to o dobrze prosperującej gospodarce lokalnej, a w dłuższym okresie pozwala przewidywać wzrost gospodarczy spowodowany efektami mnożnikowymi. W latach udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Metropolii Silesia wraz z jej otoczeniem wzrósł. W 2002 odsetek wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem wynosił 13,8%, zaś w ,3%. Największy udział inwestycji w wydatkach zanotowano w 2009 roku (22,2%). Rysunek 42. Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem jst w GZM i otoczeniu w latach % 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 22,22% 20,98% 21,20% 20,03% 19,84% 20,26% 19,52% 16,78% 19,12% 15,54% 18,03% 17,32% 17,85% 13,79% 12,99% 14,34% 12,60% 13,25% 11,07% 17,33% 16,76% 15,40% GZM+otoczenie GZM otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Warto również zwrócić uwagę na naprzemienne zmiany udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w GZM oraz w jego otoczeniu. W latach oraz 2010 i 2011 większą część wydatków przeznaczano na inwestycje w gminach stanowiących otoczenie GZM. Z kolei w latach na inwestowanie bardziej nakierunkowane były miasta należące do GZM niż gminy otoczenia, gdzie udział wydatków inwestycyjnych sięgnął aż 22,22%. W gminach otoczenia GZM odnotowano w tym czasie spadek udziału inwestycji w wydatkach ogółem do 17-18%. 56

57 Rysunek 43. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 roku 35% 30% 32% 25% 20% 21% 22% 24% 15% 10% 13% 15% 17% 17% 5% 0% Kraków Łódź Warszawa GZM + otoczenie Poznań Wrocław Szczecin Trójmiasto Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. Porównując udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w Metropolii Silesia z polskimi metropoliami w 2012 roku, należy zauważyć, że udział inwestycji w GZM (17%) zajmuje środkową pozycję. Wyższy odsetek inwestycji w 2012 roku był w Trójmieście (32%), Szczecinie (24%), Wrocławiu (22%) i Poznaniu (21%). Najbardziej zbliżone do Metropolii Silesia były statystyki dotyczące inwestycji dla Warszawy (również 17%). Z kolei najmniejszą cześć wydatków na inwestycje przeznaczono w Łodzi i Krakowie. Nadwyżka operacyjna JST Nadwyżkę operacyjną stanowi dodatnia różnica między dochodami bieżącymi a wydatkami bieżącymi. Wynik budżetu operacyjnego stanowi jeden z najistotniejszych wskaźników sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego, gdyż wskazuje czy samorząd jest w stanie pokryć wydatki bieżące dochodami bieżącymi. Występowanie nadwyżki operacyjnej oznacza, że jednostka ma możliwości finansowe na prowadzenie nowych inwestycji lub spłatę wcześniejszego zadłużenia. Jak wspomniano na początku podrozdziału, równoważenie budżetu operacyjnego jest jednym z kluczowych aspektów planowania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego, co wynika z ustawy o finansach publicznych. 57

58 zł zł Rysunek 44. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w GZM i otoczeniu w latach GZM+otoczenie GZM otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. W latach miasta GZM oraz otoczenia wypracowywały nadwyżkę operacyjną, co dobrze świadczy o stanie ich finansów publicznych. Najwyższą nadwyżkę odnotowano w 2007 roku (464 zł na 1 mieszkańca w GZM i 283 zł na jednego mieszkańca w otoczeniu), zaś najniższą w roku rozpoczęcia osłabienia gospodarczego (2009 rok) 200 zł na 1 mieszkańca w GZM i 60 zł na 1 mieszkańca w otoczeniu. Po fluktuacjach związanych ze spadkiem rozwoju gospodarczego w kraju w 2012 roku poziom nadwyżki operacyjnej w GZM był zbliżony do poziomu z roku 2006 (269 zł na 1 mieszkańca), a wynik operacyjny otoczenia był niższy i wynosił 151 zł na 1 mieszkańca. Rysunek 45. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 roku Łódź Warszawa Trójmiasto Wrocław GZM + otoczenie Kraków Szczecin Poznań Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, BDL. 58

59 Wysokość nadwyżki operacyjnej w Metropolii Silesia wraz z otoczeniem w przeliczeniu na 1 mieszkańca na tle innych polskich metropolii należy uznać za stosunkowo wysoką. W 2012 roku wyniosła ona 251 zł na 1 mieszkańca, co było wynikiem wyższym niż w Łodzi, Warszawie, Trójmieście i Wrocławiu. Spośród dużych polskich miast wyższą nadwyżkę operacyjną na 1 mieszkańca odnotowano w Krakowie, Szczecinie i Poznaniu Konkurencyjność i innowacyjność gospodarki Po szczegółowej analizie kondycji ekonomicznej osób fizycznych, podmiotów gospodarczych i jednostek samorządu terytorialnego warto przejść do analizy ich wpływu na konkurencyjność lokalnej gospodarki. Budowanie przewagi konkurencyjnej regionu wiąże się jednak nie tylko z wyższym poziomem zamożności mieszkańców, ale przede wszystkim z innowacyjnością i umiejętnością szybkiego dostosowania się do zmieniających się warunków na rynku. To co czyni dane przedsiębiorstwo konkurencyjne względem innych w danej branży to przede wszystkim nastawienie na ciągły rozwój. Istotnym elementem konkurencyjności lokalnej gospodarki w Metropolii Silesia jest Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, która również została scharakteryzowana w tym podrozdziale. Konkurencyjność gospodarki Rysunek 46. Liczba hipermarketów przypadająca na 100 tys. mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach GZM + otoczenie Warszawa Kraków Wrocław Trójmiasto Łódź Poznań Szczecin ,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. 59

60 Jednym ze wskaźników ukazującym stopień konkurencyjności gospodarki i dostosowywania się ludności do nowoczesnych trendów krajów bardziej rozwiniętych jest liczba hipermarketów przypadająca na 100 tys. mieszkańców. Ponadto, wskaźnik ten ukazuje konkurencyjność regionu dla inwestorów z kapitałem zagranicznym, którzy decydują się na rozszerzanie zasięgu działania swojej firmy. Warto zauważyć, że Metropolia Silesia wraz z otoczeniem charakteryzuje się najniższą, wynoszącą 2 jednostki, liczbą hipermarketów na 100 tys. mieszkańców. Jednak wartość ta jest zbliżona do największego miasta w Polsce tj. Warszawy. Z kolei najwięcej hipermarketów na 100 tys. mieszkańców do 2010 roku odnotowano w Szczecinie, natomiast od 2011 przoduje Poznań. W dużym stopniu na konkurencyjność i atrakcyjność regionu wpływa poziom rozwoju sektora turystycznego, który determinuje rozwój innych branż takich jak hotelarstwo, gastronomia i inne usługi. Patrząc na strukturę zatrudnienia w Metropolii Silesia zaledwie 1,6% pracuje w branży turystyki, sportu i kultury. Rysunek 47. Udział pracujących w sektorze turystyki i usług rynkowych w GZM i otoczeniu w 2012 roku otoczenie 1,56% 34,40% GZM 1,56% 38,88% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Udział pracujących w turystyce, sporcie i kulturze Udział pracujących w sektorze usług rynkowych Źródło: opracowanie własne na danych GUS. Analizując udział pracujących w pozostałych sektorach można dostrzec, że GZM jest bardzo atrakcyjnym miejscem dla całego sektora usług rynkowych. W miastach zrzeszonych w ramach Metropolii Silesia udział pracujących w tym sektorze w odniesieniu do wszystkich pracujących wyniósł blisko 39%. Dla inwestorów oznacza to zdecydowanie większą konkurencyjność regionu, ze względu na duży i prężnie rozwijający się rynek usług. Przez wiele lat Górny Śląsk był uważany za region przemysłowy i znaczną część dochodów czerpał właśnie z tego źródła. W ostatnim okresie można było obserwować zmniejszanie się jego udziału na rzecz usług rynkowych. Zjawisko to spowodowało, że w chwili obecnej to właśnie usługi są najszybciej rozwijającym się sektorem w regionie, przewyższającym udziałem zatrudnionych w sektorze przemysłu. Kolejnym czynnikiem, który świadczy o konkurencyjności regionu jest zdolność do 60

61 przyciągania dużych podmiotów, które zatrudniają powyżej 250 osób. Lokują one swoje siedziby i filie w miejscach, gdzie uwarunkowania gospodarcze sprzyjają ich dalszemu rozwojowi. Dla zachowania znamion obiektywności porównywanego wskaźnika liczbę podmiotów zatrudniających powyżej 250 osób odniesiono do liczby ludności w wieku produkcyjnym. Dzięki takiemu zabiegowi można dostrzec, że występują znaczne różnice pomiędzy regionem zurbanizowanym i jego bezpośrednim sąsiedztwem. W otoczeniu GZM w latach na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym przypadało jedno duże przedsiębiorstwo, natomiast w samej Metropolii Silesia wskaźnik ten wynosił 2,5. Podobne wartości odnotowano w Łodzi, Szczecinie i Trójmieście. Z kolei najwięcej dużych przedsiębiorstw w latach miało siedzibę w Warszawie blisko 7,5 podmiotów na osób w wieku produkcyjnym. Na podstawie powyższej analizy można wysnuć wniosek, iż omawiane metropolie charakteryzują się znaczną dysproporcją w konkurencyjności lokalnej gospodarki mierzonej liczbą dużych podmiotów gospodarczych. Rysunek 48. Liczba podmiotów zatrudniających 250 osób i więcej na osób w wieku produkcyjnym w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach GZM otoczenie Łódź Warszawa Kraków Poznań Szczecin Wrocław Trójmiasto Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. Zawężając analizę konkurencyjności gospodarki do liczby największych podmiotów gospodarczych warto przyjrzeć się bliżej rankingowi Lista Jest to zestawienie 2000 największych polskich i zagranicznych firm, posiadających filię lub siedzibę w Polsce, publikowane przez dziennik Rzeczpospolita. Na podstawie wskaźników ekonomicznych do rankingu kwalifikowane są największe przedsiębiorstwa, które rozwijają się najszybciej i wyróżniają się dużą dynamiką przychodów. W latach 2011 i 2012 zakwalifikowało się do rankingu odpowiednio 132 i 111 firm z GZM i jego otoczenia. Najwięcej podmiotów objętych rankingiem było zlokalizowane w Katowicach i Tychach, a w 2011 roku również w Gliwicach. 61

62 Rysunek 49. Liczba siedzib największych firm ulokowanych w GZM i otoczeniu w 2011 i 2012 roku 1 0 Pyskowice (1) m. Świętochłowice (2) m. Siemianowice Śląskie m.gliwice Liczba największych firm 2011 rok 2012 rok 0 0 Knurów Radzionków m.piekary Wojkowice m.bytom Śląskie Będzin (2) Czeladź m.zabrze 4 (1) m.sosnowiec 10 3 m.chorzów Tarnowskie Góry m.ruda Śląska 2 4 Mikołów 2 Łaziska Górne m.katowice m.tychy m.mysłowice m.jaworzno Imielin Lędziny 0 1 Bieruń m.dąbrowa Górnicza 0 0 Sławków Źródło: opracowanie własne na podstawie Lista Warto jednak zwrócić uwagę na tendencję do zmniejszania się lub utrzymania liczby przedsiębiorstw kwalifikujących się do rankingu. Przyczyn takiego stanu rzeczy może być wiele, jak chociażby: zmniejszająca się rentowność firm w regionie, spowolnienie gospodarcze, lub gwałtowna ekspansja przedsiębiorstw w innych regionach Polski. Tym niemniej, zjawisko to świadczy o zmniejszającej się konkurencyjności i atrakcyjności ekonomicznej regionu. Innowacyjność gospodarki Innowacyjność to jeden z czynników mających zasadniczy wpływ na poziom konkurencyjności gospodarki. Rozumiana jest, jako zdolność i motywacja przedsiębiorców do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników badań naukowych i prac rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków. Oznacza, więc dążenie do uzyskania przewagi konkurencyjnej dzięki zwiększaniu efektywności produkcji, dystrybucji bądź wprowadzaniu nowych produktów. 9 Zgodnie z zaprezentowaną definicją, można stwierdzić, że potencjał innowacyjności gospodarki rośnie wraz ze wzrostem pracujących w usługach wiedzochłonnych. W 2012 roku 9 Grodzka D., Zygierewicz A., Innowacyjność polskiej gospodarki, Infos nr.6(30), Warszawa 2008, Biuro Analiz Sejmowych, s. 1 62

63 w Metropolii Silesia na każdy 1000 pracujących przypadało blisko 61 osób świadczących usługi wiedzochłonne. W gminach otaczających GZM udział ten był niższy i wynosił około 40 osób na 1000 zatrudnionych. Rysunek 50 Liczba pracujących w usługach wiedzochłonnych na 1000 pracujących w GZM i otoczeniu w 2012 roku ,57 GZM 39,39 otoczenie Źródło: opracowanie własne na danych GUS. Rysunek 51. Udział podmiotów gospodarczych wykorzystujących wysokie technologie w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach ,00% 6,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 0,00% GZM Szczecin Łódź Trójmiasto Kraków Poznań Wrocław Warszawa Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. Kolejnym czynnikiem świadczącym o innowacyjności gospodarki jest udział podmiotów wykorzystujących wysokie technologie. W Metropolii Silesia, jak również w Szczecinie, udział ten na przełomie lat systematycznie wzrastał z 3% do 3,5%. Pozostałe analizowane metropolie posiadały dynamikę na zbliżonym poziomie, choć trend wzrostowy rozpoczynały w 2009 roku z poziomu zbliżonego do 4% lub wyższego. W badanym okresie największy udział przedsiębiorstw wykorzystujących wysokie technologie był obserwowany 63

64 w Warszawie, gdzie wynosił średnio 6%. Stolica charakteryzowała się również największą dynamiką zmian wzrost o 1,2 p.p. Tabela 12. Liczba pracujących w nowoczesnych usługach biznesowych (BPO, CUW, B+R) 10 w GZM w 2012 roku Miasto ogółem Liczba pracujących w BPO, CUW i B+R udział w ogólnej liczbie pracujących 11 w mieście Katowice ,02% Gliwice ,27% Ruda Śląska ,87% Dąbrowa Górnicza 600 1,53% Chorzów 400 1,49% Sosnowiec 400 0,85% pozostałe miasta GZM 0 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu ABSL pt. Business Services Sector in Katowice and the Silesia Metropolis. Na przestrzeni ostatnich lat można na terenie Polski spostrzec coraz prężniej rozwijającą się branżę usług biznesowych, takich jak outsourcing procesów biznesowych (ang. Business Process Outsourcing BPO), centrum usług wspólnych (CUW) oraz badania i rozwój (B+R). W tych dziedzinach Polska ma ogromne szanse, by stać się wiodącym graczem na arenie ogólnoświatowej. Obecnie Polska plasuje się na pierwszym miejscu w Europie i trzecim na świecie w dostarczaniu nowoczesnych usług biznesowych. Na podstawie danych prezentowanych przez Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (ang. Association of Business Service Leaders in Poland ABSL), można stwierdzić, że Metropolia Silesia znajduje się w ścisłej czołówce wśród najbardziej kluczowych centrów biznesowych w Polsce. W 2012 roku zatrudnienie w tym sektorze znalazło łącznie osób, co stanowi w przybliżeniu 8% łącznego zatrudnienia w kraju w tej branży. Największa liczba centrów biznesowych na terenie GZM znajduje się w Katowicach, co w konsekwencji determinuje również największą liczbę zatrudnionych 7900, co stanowi ponad 5% ogółu pracujących w Katowicach. Kolejnymi ośrodkami skupiającymi dużą liczbę pracujących w nowoczesnych usługach biznesowych są Gliwice (2,27%) i Ruda Śląska (2,87%), w których zatrudnienie wynosi odpowiednio 1700 i 1000 osób. W Dąbrowie Górniczej w nowoczesnych usługach biznesowych pracuje 600 osób, a po 400 osób w Sosnowcu oraz Chorzowie, co stanowi blisko 1,5% całkowitego zatrudnienia w tych miastach. 10 BPO - outsourcing procesów biznesowych (ang. Business Process Outsourcing), CUW centrum usług wspólnych, B+R badania i rozwój. 11 Dotyczy podmiotów gospodarczych zatrudniających powyżej 9 osób. 64

65 Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE), to wyodrębnione administracyjnie obszary Polski, gdzie inwestorzy mogą prowadzić działalność gospodarczą na preferencyjnych warunkach. Celem funkcjonowania tego instrumentu wsparcia jest przyspieszenie rozwoju regionów poprzez przyciąganie nowych inwestycji i promocję tworzenia miejsc pracy. 12 Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (KSSE) jest drugą pod względem powierzchni inwestycyjnej (2 tys. ha) strefą w Polsce ustępującą jedynie strefie Wałbrzyskiej (2,2 tys. ha). Jeszcze dwa lata temu, w 2012 roku KSSE w rankingu FDI Business Financial Times a została uznana za drugą w całej Europie i jedenastą na świecie 13. Zajęcie tak wysokiego miejsca w ogólnoświatowym zestawieniu, to oprócz oczywistego powodu do dumy również bardzo wiarygodny wskaźnik informujący o wysokiej innowacyjności i konkurencyjności regionu. Tabela 13. Liczba podmiotów gospodarczych i poziom zatrudnienia w Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej 14 w 2012 roku Obszar ogółem Liczba podmiotów gospodarczych w KSSE o zasięgu ogólnopolskim i europejskim ogółem udział Zatrudnienie w przedsiębiorstwach w KSSE (osoby) Gliwice % Tychy % 9310 Sosnowiec % 3763 Dąbrowa Górnicza % 3795 Katowice % 2812 Zabrze % 1294 Siemianowice Śląskie % 1075 Radzionków b.d. Chorzów % b.d. Świętochłowice % b.d. Sławków % b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KSSE. Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna dzieli się na cztery podstrefy: gliwicką, jastrzębsko-żorską, sosnowiecko-dąbrowską i tyską. Swoim zasięgiem obejmuje województwa opolskie, małopolskie i śląskie, gdzie swoje siedziby posiada łącznie 242 inwestorów, z czego w GZM znajduje się zdecydowana większość z nich, bo aż 150. Najwięcej podmiotów znaj- 12 Gąkowski G., Specjalne strefy ekonomiczne, refy+ekonomiczne r r. 14 Dotyczy podmiotów gospodarczych usytuowanych na terenie GZM i otoczenia. 65

66 duje się w Gliwicach oraz Tychach. Do tych miast napływa również najwięcej nowych inwestorów, a tylko w 2012 roku 50% wszystkich nowych inwestycji w całej strefie powstało właśnie w Gliwicach i Tychach. Zdecydowana większość firm prowadzi swoją działalność w oparciu o rynek ogólnopolski i ogólnoeuropejski. Udział globalnych przedsiębiorstw we wszystkich przedsiębiorstwach znajdujących się w KSSE waha się od 64% w Katowicach, do 100% w Zabrzu, Chorzowie, Siemianowicach Śląskich, Świętochłowicach i Sławkowie. Przedsiębiorcy z Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej są jednymi z kluczowych pracodawców w regionie, zatrudniający łącznie ponad 52 tys. osób. W granicach Metropolii Silesia i gminach ją otaczających zatrudnionych jest 34,5 tys. osób. Należy jednak traktować te wskazania jedynie poglądowo, ponieważ nie wszystkie przedsiębiorstwa podają do wiadomości aktualne zatrudnienie. Najwięcej osób w firmach działających na terenie KSSE w 2012 roku pracowało w Gliwicach 12,5 tys. oraz w Tychach 9,3 tys. osób. W pozostałych regionach liczba pracujących w przedsiębiorstwach ulokowanych w KSSE nie przekroczyła 4 tys. osób Rynek pracy Sytuacja na rynku pracy jest jednym z kluczowych mierników oceny poziomu lokalnego rozwoju gospodarczego. W pierwszej kolejności istotne wydaje się zweryfikowanie poziomu aktywności zawodowej mieszkańców badanego obszaru, gdyż jedynie osoby aktywne zawodowo stanowią potencjalny zasób siły roboczej. Grupa ta dzieli się jednak na osoby pracujące i bezrobotne, przez co ich wzajemna relacja stanowi bardzo cenną informację o sytuacji na rynku pracy. Powszechnie wiadomo, iż wysoki poziom zatrudnienia oraz niskie bezrobocie świadczą o dobrej sytuacji na rynku pracy i analogicznie wysokie bezrobocie kosztem niższego zatrudnienia powoduje pogorszenie lokalnej koniunktury. Warto jednak zauważyć, że rodzaj aktywności ekonomicznej ludności ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale też społeczny. Bierność zawodowa często wiąże się z wykluczeniem społecznym, a bezrobocie oznacza nie tylko spadek dochodów, ale również często wpływa na postrzeganie własnej osoby w gorszym świetle poprzez brak pracy. Aktywność ekonomiczna ludności Warto na wstępie wspomnieć, iż osoby w wieku 15 lat i więcej dzielą się na osoby bierne i aktywne zawodowe. Jedną z podstawowych miar sytuacji na rynku pracy jest współczynnik aktywności zawodowej ludności. Wartość wskaźnika wyliczana jest na podstawie 66

67 Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności i wyraża procentowy udział aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie ludności w wieku powyżej 15 lat. Z uwagi na reprezentatywność danych jedynie do poziomu województwa, w niniejszym podrozdziale przedstawiono wyniki dla województwa śląskiego na tle kraju. Warto jednak podkreślić, że tendencje obserwowane na Śląsku będą zbieżne z obserwowanymi w Metropolii Silesia, gdyż stanowi ona znaczną część tego regionu, zarówno pod względem obszarowym, jak i ludnościowym. Rysunek 52. Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce i województwie śląskim w latach ,9 55,4 55,3 55,5 54,7 54,7 54,9 54,9 54,0 54,2 53,7 53,3 53,5 52,2 52,5 52,3 51,7 51,2 51,1 50,6 50,6 50, POLSKA województwo śląskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W Polsce w latach współczynnik aktywności zawodowej oscylował wokół 55%. Najniższą wartość wskaźnik przyjął w 2007 roku (53,7%), zaś w kolejnych latach charakteryzował się tendencją rosnącą i w 2012 roku wyniósł 55,9%, co było najwyższym wynikiem badanego okresu. W województwie śląskim aktywność ekonomiczna ludności jest niższa niż przeciętnie dla Polski. W każdym z analizowanych lat współczynnik aktywności zawodowej w województwie śląskim był o 2-5 pkt. proc niższy niż w Polsce, choć różnica wykazywała się tendencją malejącą. W województwie śląskim aktywność zawodowa ludności zwiększała się w latach (z poziomu 50,6% w 2002 roku do 52,2% w 2005 roku), a w kolejnych latach odnotowała spadek (do poziomu 50,2% w 2007 roku co było najniższym wynikiem badanego okresu). Po roku 2007 aktywność zawodowa mieszkańców województwa śląskiego wzrosła do 53,5% w 2012 roku co oznacza, że niewiele ponad połowa ludności województwa śląskiego w wieku 15 lat i więcej była aktywna zawodowo. Wnioskując, aktywność zawodową w województwie śląskim należy ocenić jako niską. Jednak przyznać należy, że niski poziom aktywności ekonomicznej ludności dotyczy całego kraju, gdyż wskaźnik aktywności zawodowej Polski jest znacznie niższy niż w pozostałych 67

68 krajach Europy. Dla porównania we wszystkich krajach skandynawskich w 2012 roku wskaźnik aktywności zawodowej przewyższał 75%, w Niemczech wynosił 77,1%, w Wielkiej Brytanii 76,3%, zaś przeciętnie w Unii Europejskiej 71,7%. Rysunek 53. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce i województwie śląskim w latach ,4 44,0 44,3 45,2 40,4 40,3 41,3 42,3 46,5 43,9 48,6 50,4 50,4 50,0 50,2 50,2 46,1 48,3 49,0 47,5 48,4 48, POLSKA województwo śląskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Kolejną istotną miarą sytuacji na rynku pracy jest wskaźnik zatrudnienia. Podobnie jak wskaźnik aktywności zawodowej obliczany jest on jedynie dla województw i określa jaki odsetek ludności w wieku od 15 do 64 roku życia pracuje zawodowo. W Polsce w 2012 roku wyniósł on zaledwie 50,2%, co oznacza, że tylko połowa ludności w wieku produkcyjnym pracowała. W województwie śląskim odsetek ten był jeszcze niższy 48,4%. Wartości te oceniane są jako bardzo niskie, szczególnie jeśli porówna się je z wartościami w innych krajach europejskich. W Islandii i Szwajcarii wskaźnik zatrudnienia w 2012 roku zbliżał się do poziomu 80%, w Norwegii wyniósł 76%, w Holandii 75%, w Niemczech i Danii 73%. Dla Unii Europejskiej wskaźnik zatrudnienia w 2012 roku przyjął wartość 64%, czyli prawie 14 pkt. proc. wyższą niż w Polsce. Za pozytywny można ocenić jedynie fakt, że na przestrzeni lat wskaźnik zatrudnienia w Polsce, jak również w województwie śląskim, wykazywał się tendencją rosnącą. Wyjaśnienia niskiej aktywności ekonomicznej ludności w Polsce można szukać badając strukturę aktywnych zawodowo w przekroju według wieku. Najmniejsza aktywność ekonomiczna dotyczy osób w wieku lata (w Polsce w 2012 roku wskaźnik zatrudnienia osób w wieku wyniósł 24,7%, w województwie śląskim 26,4%) oraz powyżej 55 lat 68

69 Tysiące (w Polsce wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata wyniósł w 2012 roku 38,7%, zaś w województwie śląskim 31,2%). W przypadku osób w wieku lata znaczną część stanowią uczniowie oraz studenci studiów dziennych, którzy są bierni zawodowo. Z drugiej strony osoby młode poprzez brak doświadczenia zawodowego borykają się z trudnościami ze znalezieniem pracy. Z kolei niska aktywność ekonomiczna osób starszych wynika ze wcześniejszego ich wycofywania się z rynku pracy poprzez korzystanie m.in. z emerytur pomostowych. Receptą na tą sytuację może zatem być z jednej strony aktywizacja zawodowa osób powyżej 55 roku życia, z drugiej pomoc w wejściu na rynek pracy osobom kończącym naukę. Zatrudnienie Na przestrzeni lat liczba osób pracujących na terenie GZM wzrosła. Największe zmiany zaobserwowano po 2004 roku, co mogło wiązać się z akcesją Polski do Unii Europejskiej. Między 2004 a 2008 rokiem liczba pracujących w GZM zwiększyła się o 52,8 tys. osób (z poziomu 536,1 tys. do 588,9 tys. osób). W 2009 roku, a więc w okresie spowolnienia gospodarczego w kraju, liczba pracujących w GZM zmniejszyła się do 578 tys. osób, by w 2010 roku ponownie wzrosnąć do liczby 586 tys. osób. Po 2010 roku liczba pracujących w GZM nieznacznie spadała, osiągając w roku 2012 poziom 580,7 tys. osób. Rysunek 54. Liczba osób pracujących w GZM w latach (w tys. osób) ,9 585,9 585,7 576,3 577,7 580,7 558,0 546,9 539,5 536, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Dynamika liczby pracujących w GZM była podobna do dynamiki zatrudnienia obserwowanej w tym czasie w województwie śląskim oraz w Polsce. Między 2004 a 2008 rokiem liczba pracujących wzrastała w tempie 1,5-3% rocznie. Rok 2009 to okres spadku zatrudnienia. Na terenie GZM liczba pracujących spadła o 1,9%, w województwie śląskim 69

70 1,7%, a w Polsce 1,2%. W kolejnym roku zatrudnienie w Polsce i w województwie śląskim wzrosło o 3,6%, ale na terenie GZM wzrost nie był tak znaczący 1,4%. Po 2010 roku liczba pracujących utrzymywała się na względnie stałym poziomie, odnotowując w 2012 roku minimalny spadek. Rysunek 55. Dynamika pracujących w GZM na tle województwa śląskiego i Polski w latach (rok poprzedni=100) 4% 3% 2% 1% 0% -1% % -3% GZM woj. śląskie Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. W celu porównania poziomu zatrudnienia na terenie GZM z zatrudnieniem na terenie innych metropolii w Polsce, dokonano przeliczenia liczby pracujących w 2012 roku w stosunku do liczby mieszkańców. Należy podkreślić, że liczba pracujących w przeliczeniu na 1000 mieszkańców jest w GZM wyższa niż przeciętnie w Polsce (w GZM wskaźnik w 2012 roku wyniósł 303 pracujących na 1000 mieszkańców, a w Polsce 283 pracujących na 1000 mieszkańców). Porównując z innymi metropoliami trzeba zauważyć, że jedynie Szczecin miał w 2012 roku niższą liczbę zatrudnionych na 1000 mieszkańców niż GZM. W Trójmieście, Łodzi, Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu i Warszawie wskaźniki były wyższe. Najwięcej pracujących w 2012 roku było w Warszawie (487 zatrudnionych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców) oraz w Poznaniu (424 zatrudnionych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców). Analizując rynek pracy w GZM zwrócono uwagę na strukturę zatrudnienia w przekroju według miast wchodzących w skład Metropolii Silesia. W 2012 roku 28% zatrudnionych w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób na terenie GZM pracowało w Katowicach. Z kolei 13% ogółu zatrudnionych w GZM pracowało w Gliwicach, zaś po 8% w Sosnowcu i Tychach. Tym samym ponad 57% zatrudnienia przypadało na cztery miasta Metropolii Silesia. Najmniejszy udział pracujących w GZM stanowili w 2012 roku pracujący w Świętochłowicach (1%) oraz Piekarach Śląskich i Siemianowicach Śląskich (po 2%). 70

71 osoby Rysunek 56. Liczba pracujących na 1000 mieszkańców w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 roku Szczecin Polska GZM Trójmiasto Łódź Wrocław Kraków Poznań Warszawa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Wysoki udział Katowic w zasobie pracujących na terenie Metropolii Silesia skłania do bliższego przyjrzenia się temu miastu. Liczba pracujących w Katowicach w 2012 roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyniosła 522 osoby, co jest podobną wartością jak w Warszawie. Tym samym Katowice w 2012 roku było miastem z największą liczbą zatrudnionych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, w porównaniu do dużych metropolii w Polsce. Z kolei w 2012 roku na 1000 mieszkańców Gliwic aż 406 pracowało, co również było jednym z najwyższych wskaźników zatrudnienia w Polsce. Rysunek 57. Udział poszczególnych miast w liczbie pracujących w GZM w 2012 roku 30% 28% 25% 20% 15% 13% 10% 5% 1% 2% 2% 4% 4% 5% 6% 6% 7% 7% 8% 8% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 71

72 Analizując strukturę pracujących w przekroju według sekcji PKD należy zauważyć, że udział pracujących większości branż w ogólnej liczbie pracujących w GZM i w całym województwie śląskim jest podobny. Zarówno w GZM, jak i na terenie województwa, najwięcej zatrudnionych w 2012 roku było w przetwórstwie przemysłowym (GZM 21%, województwo śląskie 25%), handlu hurtowym i detalicznym (po 12%) oraz edukacji (po 10%). Wartym podkreślenia jest fakt, że w GZM jest stosunkowo mniej osób zatrudnionych w górnictwie oraz przetwórstwie przemysłowym niż na terenie województwa. Natomiast GZM charakteryzuje się większym odsetkiem osób zatrudnionych w usługach: działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz działalności w zakresie usług administrowania. 30% Rysunek 58. Struktura pracujących według sekcji PKD w GZM na tle województwa śląskiego w 2012 roku 15 25% 25% 21% 20% 15% 10% 5% 0% 10% 8% 0,4% 0,1% 12% 12% 10% 10% 6% 7% 6% 6% 6% 6% 7% 5% 5% 4% 2% 4% 4% 2% 3% 2% 2% 2% 2% 1% 2% 2% 1% 2% 1% 2% 0,2% 0,2% woj. śląskie GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 15 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne 72

73 Bezrobocie W latach można wyróżnić dwa podokresy w poziomie stopy bezrobocia rejestrowanego w Polsce spadek między 2004 a 2008 rokiem oraz wzrost między 2008 a 2012 rokiem. Stopa bezrobocia w województwie śląskim wykazywała się tymi samymi tendencjami, co stopa bezrobocia dla Polski, jednak przez cały analizowany okres wartość wskaźnika dla województwa była o ok. 2,3 pkt. proc. niższa niż w kraju. Najniższy poziom bezrobocia miał miejsce w roku W Polsce stopa bezrobocia wynosiła wtedy 9,5%, a w województwie śląskim 6,9%. Jednak spowolnienie gospodarcze zapoczątkowane w 2009 roku przyniosło konsekwencje w postaci wzrostu bezrobocia w Polsce do 12,1%, a w województwie śląskim do 9,4%. Wzrost utrzymywał się w następnych latach i w 2012 roku stopa bezrobocia w Polsce wynosiła już 13,4%, zaś w województwie śląskim 11,1%. Oznacza to, że w województwie śląskim na 100 osób aktywnych zawodowo (pracujących lub bezrobotnych) 11. nie udaje się znaleźć zatrudnienia. Rysunek 59. Stopa bezrobocia rejestrowanego województwie śląskim na tle Polski w latach ,0 17, ,9 15,5 14,8 12,7 11,2 9,2 9,5 12,1 12,4 12,5 9,4 10,0 10,2 13,4 11, , Polska woj. śląskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Analizując stopę bezrobocia rejestrowanego w poszczególnych miastach wchodzących w skład związku metropolitalnego należy zauważyć, że między 2004 a 2012 rokiem w każdym z miast stopa bezrobocia uległa spadkowi. Zauważalne są te same tendencje, którymi cechowała się stopa bezrobocia całego województwa okres spadku stopy bezrobocia w latach oraz okres wzrostu między 2008 a 2012 rokiem. Przez cały analizowany okres zauważalne było silne zróżnicowanie w poziomie bezrobocia między miastami. 73

74 Rysunek 60. Stopa bezrobocia w GZM w 2004, 2008 i 2012 roku Stopa bezrobocia w 2004 roku Gliwice 14.0 Stopa bezrobocia Bytom (2) Zabrze (1) Chorzów 23.7 Ruda Śląska (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie 21.9 Piekary Śląskie Katowice 7.7 Tychy 13.1 Sosnowiec Mysłowice Dąbrowa Górnicza 19.9 Jaworzno 22.7 Stopa bezrobocia w 2008 roku Gliwice 14.0 Stopa bezrobocia Bytom (2) Zabrze (1) Chorzów 23.7 Ruda Śląska (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie 21.9 Piekary Śląskie Katowice 7.7 Tychy 13.1 Sosnowiec Mysłowice Dąbrowa Górnicza 19.9 Jaworzno 22.7 Stopa bezrobocia w 2012 roku Gliwice 14.0 Stopa bezrobocia Bytom (2) Zabrze (1) Chorzów 23.7 Ruda Śląska (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie 21.9 Piekary Śląskie Katowice 7.7 Tychy 13.1 Sosnowiec Mysłowice Dąbrowa Górnicza 19.9 Jaworzno 22.7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 74

75 Najniższy poziom stopy bezrobocia w każdym z analizowanych lat był w Katowicach. W 2004 roku wskaźnik przyjął wartość 7,7%, w ,9%, a w ,2%. Innymi miastami, które w każdym roku objętym badaniem charakteryzowały się niższą stopą bezrobocia niż przeciętnie notowane dla województwa były: Tychy, Gliwice i Ruda Śląska. W 2004 roku osiem miast Metropolii Silesia charakteryzowało się stopą bezrobocia przekraczającą poziom 20%, a w przypadku Świętochłowic i Siemianowic Śląskich wartość wskaźnika zbliżała się do 30%. Oznaczało to bardzo negatywną sytuacją na rynku pracy w większości miast GZM, która jednak do roku 2008 uległa znacznej poprawie. Stopa bezrobocia została zredukowana o kilkanaście punktów procentowych, a w przypadku Świętochłowic rekordowo o 20 pkt. proc. Niestety spowolnienie gospodarcze rozpoczęte w 2009 roku przyniosło ponowne pogorszenie sytuacji na rynku pracy GZM, a tym samym wzrost stopy bezrobocia. W 2012 roku najwyższą stopą bezrobocia cechował się Bytom, w którym stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 20%. Jest to bardzo wysoki poziom wskaźnika oznaczający, że co piąta osoba w wieku produkcyjnym pozostawała bez pracy mimo gotowości do jej podjęcia. Wysoki poziom stopy bezrobocia występował również w Świętochłowicach (18,2%), Piekarach Śląskich (16,1%) oraz Sosnowcu (15,3%). Przyznać przy tym należy, że tylko w pięciu spośród czternastu miast GZM stopa bezrobocia rejestrowanego była niższa niż na terenie województwa śląskiego (były to: Katowice, Tychy, Gliwice, Ruda Śląska i Mysłowice). Oznacza to silną dywersyfikację rynku pracy na terenie GZM. W 2012 roku różnica między miastem z najniższą stopą bezrobocia (Katowicami) a najwyższą (Bytomiem) wynosiła 14,7 pkt. proc. Poza stopą bezrobocia rejestrowanego, istotną informację o poziomie bezrobocia daje analiza liczby zarejestrowanych bezrobotnych i dynamika zmian ich liczebności w czasie. W latach liczba bezrobotnych zarejestrowanych w GZM wykazywała się trendem malejącym. Liczba osób pozostających bez pracy mimo chęci jej znalezienia zmniejszyła się z poziomu 152,8 tys. osób do 49,8 tys. osób, co oznacza trzykrotny spadek. Rok 2008 był czasem, kiedy na terenie GZM było najmniej osób bezrobotnych na przestrzeni badanego okresu. W kolejnych latach zasób bezrobocia cechował trend rosnący. W 2009 roku liczba bezrobotnych wzrosła do poziomu 70,2 tys. osób, zaś do 2012 roku zasób powiększył się do liczby 84,1 tys. osób. 75

76 Tysiące Rysunek 61. Liczba bezrobotnych w GZM w latach ,8 144,6 128, ,6 71,7 70,2 74,3 75,5 84, , GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Dynamika zmian liczby osób bezrobotnych w GZM była większa niż dynamika bezrobocia w Polsce, ale zmiany wykazywały się tymi samymi kierunkami. Między 2003 a 2008 rokiem liczba bezrobotnych w GZM zmalała o 67%, a w Polsce o 54%. W kolejnych latach liczba bezrobotnych wzrastała, przy czym największy przyrost miał miejsce w roku 2009 (wzrost liczby osób bezrobotnych o 41% w GZM i o 28% na terenie całej Polski). Rysunek 62. Dynamika liczby bezrobotnych zarejestrowanych w GZM na tle Polski w latach % 40% 30% 20% 10% 0% -10% % -30% -40% GZM Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 76

77 Przyczyn wzrostu bezrobocia w 2009 roku, a także w następnych latach należy upatrywać w spowolnieniu gospodarki. Wzrost gospodarczy został zahamowany, popyt na towary zmalał, czego konsekwencją był spadek popytu na pracę, a w efekcie wzrost bezrobocia. Receptą na bezrobocie koniunkturalne, czyli wynikające z wahań poziomu PKB, jest pobudzanie gospodarki i tworzenie dogodnych dla przedsiębiorców warunków prowadzenia działalności gospodarczej. 100% Rysunek 63. Struktura bezrobotnych w GZM według płci w latach % 54,8% 55,2% 56,3% 57,5% 61,0% 62,5% 60,8% 54,5% 55,5% 57,0% 55,4% 50% 25% 45,2% 44,8% 43,7% 42,5% 39,0% 37,5% 39,2% 45,5% 44,5% 43,0% 44,6% 0% mężczyźni kobiety Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Patrząc na strukturę bezrobotnych w przekroju według płci podkreślić należy, że w badanym okresie liczba bezrobotnych kobiet w GZM przewyższała liczbę bezrobotnych mężczyzn. W latach udział kobiet wśród bezrobotnych zarejestrowanych zwiększył się do 62,5%. W 2008 i 2009 roku udział zmniejszył się, wciąż jednak przekraczając poziom 50%. W 2012 roku kobiety stanowiły 55,4% bezrobotnych zarejestrowanych na terenie GZM. Analizując strukturę bezrobotnych zarejestrowanych w GZM według wieku należy zwrócić uwagę na rosnący udział osób w wieku powyżej 55 lat, a także malejący udział bezrobotnych w wieku poniżej 24 lat. W 2002 roku największy udział w strukturze bezrobocia (28%) mieli najmłodsi bezrobotni (24 lata i mniej). Na przestrzeni lat udział ten zmniejszył się do 16% w 2012 roku. Z kolei bezrobotni w przedziale wiekowym 55+ w 2002 roku stanowili zaledwie 3% wszystkich bezrobotnych zarejestrowanych na terenie GZM, a do roku 2012 ich udział w strukturze bezrobocia wzrósł do poziomu 14%. Wciąż jest to najmniej liczna grupa bezrobotnych, ale wzrost o 11 pkt. proc. na przestrzeni 10 lat jest niepokojącym zjawiskiem. 77

78 Rysunek 64. Struktura bezrobotnych w GZM według wieku w latach % 30% 20% 20% 14% % 29% 19% 22% 11% % 28% 18% 27% 10% % 26% 21% 28% 8% % 27% 22% 24% 4% % 26% 23% 21% 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 24 i mniej i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Bezrobotni powyżej 50. roku życia ustawowo uznawani są za osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Za przyczyny problemów ze znalezieniem pracy przez osoby w tej grupie wiekowej wskazuje się m.in. rozbieżności między oczekiwaniami pracodawców, a potencjalnych pracowników szczególnie w kontekście płac. Malejący udział bezrobotnych w najniższym przedziale wiekowym w strukturze bezrobocia może świadczyć o tym, że pracodawcy wolą zatrudniać osoby młode zdrowe, szybko uczące się, kreatywne, niż osoby starsze, które stereotypowo uznaje się za wolniej przystosowujące się do zmian i mniej kreatywne. W tej sytuacji zaleca się działania budujące pozytywny wizerunek na rynku pracy osób powyżej 50/55 roku życia poprzez edukację pracodawców, programy aktywizujące zawodowo osoby starsze, a także kampanie społeczne. W 2012 roku po 20% udziału w strukturze bezrobotnych stanowiły osoby w przedziale wiekowym oraz Największą grupę bezrobotnych zarejestrowanych na terenie GZM stanowiły natomiast osoby w wieku (30% wszystkich bezrobotnych). Uznać to należy za kolejne niepokojące zjawisko rynku pracy, szczególnie że grupa ta we wcześniejszych latach wykazywała się wzrostem udziałów w strukturze bezrobocia. Osoby w tym wieku to często absolwenci szkół wyższych wchodzący dopiero na rynek pracy, a także pracownicy z najmniejszym stażem zawodowym. Sytuacja ta może wynikać z rosnącej liczby osób kończących studia wyższe, którzy mają problem ze znalezieniem pracy ze względu na np. nasycenie rynku pracy absolwentami niektórych kierunków (szczególnie humanistycznych). 78

79 Tabela 14. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w GZM według poziomu wykształcenia (w tys. osób) w latach wykształcenie rok wyższe 7,4 6,0 4,4 7,9 9,5 policealne i średnie zawodowe 31,7 21,6 11,1 16,5 18,2 średnie ogólnokształcące 8,5 7,2 4,4 7,0 7,9 zasadnicze zawodowe 45,3 29,7 12,8 19,6 22,2 gimnazjalne i poniżej 51,7 38,0 17,0 23,3 26,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Potwierdzeniem powyższego są dane wynikające z analizy struktury bezrobocia w przekroju według wykształcenia. Między 2004 a 2012 rokiem liczba osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym wzrosła z poziomu 7,4 tys. do 9,5 tys. osób (w 2004 roku grupa ta stanowiła 5% wszystkich bezrobotnych w GZM, a w %). Tym samym bezrobotni z wykształceniem wyższym byli jedyną grupą, której liczebność wzrosła między 2004 a 2012 rokiem. Przyznać należy jednak, że wraz z grupą osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym bezrobotni ci stanowią dwie najmniej liczne grupy w strukturze bezrobotnych (w 2012 roku bezrobotni z wykształceniem średnim ogólnokształcącym stanowili 9% bezrobotnych, a z wykształceniem wyższym 11%). Jednak są to też dwie grupy, których udziały w strukturze bezrobotnych wykazują trend rosnący. Rysunek 65. Struktura bezrobotnych w GZM według wykształcenia w latach % 22% 9% 26% 31% % 22% 9% 26% 34% % 22% 6% 31% 36% 0% 25% 50% 75% 100% wyższe policealne i średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Pracy. Najliczniejszą grupę bezrobotnych zarejestrowanych na terenie GZM stanowią osoby z najniższym poziomem wykształcenia gimnazjalnym i poniżej (w 2012 roku 26,3 tys. zarejestrowanych osób 31% wszystkich bezrobotnych) oraz zasadniczym zawodowym (w 2012 roku 22,2 tys. osób 26% wszystkich bezrobotnych). Jednak należy zauważyć, że na prze- 79

80 Wynagrodzenia Dynamika zmian strzeni lat liczba bezrobotnych w tych grupach uległa zmniejszeniu oraz o 5 pkt. proc zmniejszył się udział w strukturze bezrobotnych każdej z nich. Wynagrodzenia Dla oceny sytuacji na rynku pracy warto przyjrzeć się poziomowi wynagrodzeń nominalnych i realnych, który kształtował się na obszarze GZM w okresie objętym analizą. W latach nominalny poziom przeciętnych wynagrodzeń brutto w Metropolii Silesia uległ zwiększeniu (z 2217 zł w 2003 roku do 3652 zł w 2012 roku wzrost o 65%). Najdynamiczniej płace wzrosły w 2007 i 2008 roku (kolejno o 9% i o 11% w stosunku do roku poprzedniego). Należy jednak zauważyć, że podane statystyki dotyczą płac nominalnych tj. w cenach bieżących. Aby ocenić zjawisko w bardziej obiektywny sposób, dokonano urealnienia płac z wykorzystaniem deflatora PKB. Wynagrodzenia brutto w ujęciu realnym w latach również wzrosły, jednak w mniej dynamicznym tempie. Przeciętne płace w GZM zwiększyły się z poziomu 2187 zł do 2832 zł wzrost o 29%. Rysunek 66. Przeciętne wynagrodzenia w GZM w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2002 roku) oraz dynamika zmian (rok poprzedni=100) % 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% płace nominalne dynamika zmian - nominalnie płace realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Przeciętne wynagrodzenia w miastach wchodzących w skład GZM odniesiono do przeciętnych wynagrodzeń w kraju. W 2012 roku w czterech miastach Metropolii Silesia poziom płac był wyższy od krajowych Katowice (o 33%), Dąbrowa Górnicza (o 14%), Jaworzno (o 13%), Gliwice (o 10,5%). W pozostałych miastach przeciętne wynagrodzenia brutto były poniżej średniej krajowej, przy czym najniższy poziom płac w 2012 roku odnotowano w Świętochłowicach (o 22%), Piekarach Śląskich (o 15%), Rudzie Śląskiej (o 12%), Bytomiu i Siemianowicach Śląskich (po 11%). Warto zauważyć, że miasta w których płace były naj- 80

81 niższe to jednocześnie te, w których stopa bezrobocia w 2012 roku była najwyższa (za wyjątkiem Rudy Śląskiej). Potwierdza to znaczne dysproporcje na rynku pracy między miastami GZM. Rysunek 67. Przeciętnie miesięczne wynagrodzenie w miastach GZM w 2012 roku w odniesieniu do średniej krajowej (Polska=100) , ,6 112,9 110,5 98, ,5 90,4 90,1 89,2 88,6 88,4 85,3 78,1 70 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. Miasta GZM, w których 2012 roku przeciętne płace były powyżej średniej krajowej odniesiono do przeciętnych płac w dużych metropoliach w Polsce. Najwyższy poziom wynagrodzeń w 2012 odnotowano w Warszawie (36% powyżej średniej krajowej), a drugie w kolejności były Katowice. Dąbrowa Górnicza, Jaworzno i Gliwice również cechują się wyróżniająco wysokimi płacami na tle innych miast w Polsce, wyprzedzając Poznań, Wrocław, Szczecin, Kraków i Łódź. Rysunek 68. Wynagrodzenie w wybranych miastach GZM i polskich metropoliach w relacji do średniej krajowej (Polska=100) Warszawa 135, Łódź 95,3 Kraków 103,6 Szczecin 103,7 Wrocław 104,8 Poznań 110 Jaworzno 112,9 Gliwice 110,5 Trójmiasto 115 Dąbrowa Górnicza 113,6 Katowice 132,6 70 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL. 81

82 Podsumowując rynek pracy w Metropolii Silesia należy podkreślić niską aktywność ekonomiczną ludności obserwowaną w całym województwie śląskim. Na zmiany liczby pracujących i bezrobotnych wpływ miały przede wszystkim fazy cyklu koniunkturalnego. Od 2009 roku nastąpił spadek zatrudnienia oraz wzrost stopy bezrobocia. W kolejnych latach sytuacja na rynku pracy poprawiła się, choć przeciętny poziom bezrobocia w GZM od 2009 roku cechuje się wzrostem. Przyznać przy tym należy, że podobne tendencje zachodzą na terenie całej Polski. W przypadku struktury zatrudnienia w Metropolii warto wspomnieć, że przeważa sektor przetwórstwa przemysłowego, handlu oraz górnictwa i przemysłu wydobywczego. W przypadku bezrobotnych większość stanowią kobiety, a największy problem ze znalezieniem zatrudnienia mają osoby z najniższym poziomem wykształcenia, pomimo wzrostu odsetka bezrobotnych z wykształceniem wyższym. W okresie objętym analizą wzrastał także udział bezrobotnych w najstarszej grupie wiekowej (powyżej 55 roku życia), choć grupa ta wciąż wykazuje się najniższym udziałem w strukturze bezrobotnych. W przypadku dekompozycji GZM na poszczególne miasta członkowskie należy podkreślić znaczne dysproporcje na rynku pracy. Zdecydowanie najkorzystniejszymi wskaźnikami wykazują się Katowice, w których jest najniższa stopa bezrobocia, największy udział pracujących, a także najwyższy poziom płac (również w porównaniu do innych polskich metropolii). Z pozostałych miast wyraźnie niskim poziomem bezrobocia wyróżniają się Tychy, Gliwice i Ruda Śląska, z kolei wysoki poziom wynagrodzeń obserwuje się w Dąbrowie Górniczej, Jaworznie i Gliwicach Rynek nieruchomości Rynek nieruchomości jest silnie związany z gospodarką, jak i kondycją ekonomiczną osób fizycznych. Analizując dane dotyczące wydanych pozwoleń na budowę można stwierdzić, że w ciągu ostatniej dekady liczba inwestycji budowlanych wzrosła, pomimo pojedynczych roczników, w których liczba wydanych pozwoleń na budowę zmniejszyła się. Warto jednak zwrócić uwagę, iż kierunki zmian w przypadku liczby wydanych pozwoleń na budowę w GZM i otoczeniu są skorelowane z dynamiką PKB w województwie śląskim. W 2005 roku zaobserwowano zmianę z tendencji spadkowej na rosnącą, podobnie jak to miało miejsce w przypadku dynamiki PKB, kolejna zmiana kierunku nastąpiła w latach oraz w 2009 roku, co również było zdeterminowane cyklem koniunkturalnym. Najbardziej znaczące ograniczenie popytu na nowe inwestycje budowlane zaobserwowano w 2009 roku. Był to sygnał mówiący o nadchodzącym spowolnieniu gospodarczym, gdyż rynek nieruchomości uznawany jest jako predykator zmian koniunktury. W stosunku do 82

83 pozwolenia na budowę dynamika PKB (w %) roku poprzedniego liczba wydanych pozwoleń na budowę zmniejszyła się o ponad 700, choć w latach 2004 i 2012 zmniejszenie zapotrzebowania na nowe budynki również było znaczne i wynosiło w przybliżeniu aż 500. Rysunek 69. Liczba wydanych pozwoleń na budowę w GZM i otoczeniu oraz dynamika PKB w województwie śląskim w latach ,57% 10,78% % 12% % ,64% ,79% 8% ,69% ,05% ,59% ,86% 4,54% 2,28% % 4% 2% 0% Liczba wydanych pozwoleń na budowę dynamika PKB woj. śląskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. Największą aktywność na rynku budowlanym zaobserwowano W tym czasie liczba wydanych pozwoleń na budowę wzrosła z 8119 do Tak znaczący wzrost był związany z okresem ożywienia gospodarczego w całym kraju oraz możliwością korzystania z funduszy unijnych. Stosunkowo duża liczba wydawanych pozwoleń na budowę powinna pozytywnie wpływać na rozwój sektora budowlanego. Z tego względu dalszej części analizy poddano liczbę nowych mieszkań oddanych do użytku. Metropolia Silesia na tle innych metropolii w Polsce zajmuje ostatnie miejsce pod tym względem biorąc pod uwagę liczbę ludności zamieszkiwaną na danym terenie. Drugim ośrodkiem z najmniejszym wskaźnikiem liczby nowych mieszkań na 1000 mieszkańców jest Łódź z dwukrotnie wyższą wartością analizowanego miernika w stosunku do Metropolii Silesia. W pozostałych ośrodkach miejskich zauważono jeszcze większe dysproporcje w rozwoju rynku mieszkaniowego. Największą różnicę można spostrzec w 2009 roku pomiędzy miastami GZM a Krakowem. W tym okresie deweloperzy i prywatni inwestorzy dla każdego 1000-ca mieszkańców stolicy Małopolski zapewnili blisko 14 nowych mieszkań, dla Warszawy ponad 11, Wrocławia ponad 9, a dla aglomeracji górnośląskiej wskaźnik ten nie przekroczył nawet 2. 83

84 1,7 1,7 1,6 1,4 1,5 2,4 2,1 3,2 2,8 3,7 3,6 4,7 4,5 4,5 4,4 5,0 4,8 6,0 6,2 5,7 5,5 6,4 6,4 6,4 6,0 7,2 7,4 7,4 7,5 7,9 8,8 8,4 8,7 9,3 9,0 8,7 11,2 10,6 11,4 13,7 Rysunek 70. Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach Łódź Warszawa Kraków Poznań Szczecin Wrocław Trójmiasto GZM i otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. Liczba nowopowstających mieszkań ma bezpośredni związek ze strukturą demograficzną ludności oraz ich poziomem zamożności. Na przestrzeni ostatniej dekady Metropolia Silesia nieustannie borykając się z problem odpływu ludności znacznie ograniczyła zapotrzebowanie na nowe budynki mieszkalne. Zamożność mieszkańców nie przełożyła się na wzrost zapotrzebowania na nowe mieszkania nawet w Katowicach, gdzie zarobki są jednymi z najwyższych w kraju. Rysunek 71. Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach m Łódź Warszawa Kraków Poznań Trójmiasto GZM i otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. 84

85 Niewielka liczba nowych mieszkań w Metropolii Silesia w bezpośredni sposób wpłynęła na niskie wartości łącznej powierzchni użytkowej lokali mieszkalnych oddanych do użytku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Rysunek 67. przedstawia porównanie tego wskaźnika dla największych aglomeracji Polski. Widać stąd jednoznacznie, że powierzchnia w nowych lokalach mieszkalnych w GZM utrzymuje się na stałym, niskim poziomie wynoszącym w przybliżeniu od 130 do 200 m 2 na 1000 ludności. Dla porównania w badanym okresie w Trójmieście co rok przybywało 519 m 2, w Poznaniu 444 m 2, Krakowie 528 m 2 i w Warszawie 646 m 2. Jedyny ośrodek miejski, który posiada porównywalnie niskie wartości omawianego wskaźnika to Łódź ze średnią wynoszącą 206 m 2 na 1000 mieszkańców. Warto zwrócić uwagę, że wszystkie analizowane metropolie oprócz Metropolii Silesia posiadają okresowe wahania w przeciętnym metrażu mieszkań oddawanych do użytku. Pomimo powolnego rozwoju rynku budownictwa mieszkaniowego Metropolia Silesia z otaczającymi ją gminami nie wyróżnia się w znacznym stopniu pod względem przeciętnej powierzchni użytkowej przypadającej na jedną osobę. Większość omawianych aglomeracji miejskich posiada ten współczynnik na poziomie zbliżonym do 25 m 2 na jednego mieszkańca. Największa zmiana została zaobserwowana na przełomie lat 2009 i 2010 we Wrocławiu, gdzie średnia powierzchnia z roku na rok wzrosła o ponad 5m 2 na osobę, z poziomu 25,2m 2 do 30,8m 2. Pozostałe metropolie z GZM włącznie zwiększały przeciętną powierzchnię użytkową przypadającą na jednego mieszkańca o 3% rokrocznie. Rysunek 72. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach m Łódź Warszawa Kraków Poznań Szczecin Wrocław Trójmiasto GZM i otoczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, BDL. Metropolia Silesia z otaczającymi ją gminami charakteryzuje się niejednorodnością 85

86 pod względem średnich cen za metr kwadratowy mieszkań. Różnice pomiędzy najniższą stawką a najwyższą w październiku 2013 roku wyniosła ponad 1700zł/m 2. Na podstawie danych udostępnionych przez portal internetowy otodom.pl, można stwierdzić, że najdroższe mieszkania znajdują się w Katowicach i Tychach, gdzie średnie oferty sprzedaży mieszkań z rynku wtórnego w tym okresie wynosiły odpowiednio 3943zł/m 2 i 3670zł 2. Były to jedyne miasta w GZM ze średnią ceną powyżej 3500zł/m 2. Bardzo duża różnica została odnotowana pomiędzy dwoma miastami z najniższymi cenami nieruchomości. W Bytomiu mieszkańcy mogli kupić mieszkanie za przeciętną kwotę 2178zł/m 2, a w Świętochłowicach za 2550zł/m 2, co stanowi różnicę równą 370zł/m 2 w miastach sąsiadujących ze sobą. Reasumując, przeciętna cena mieszkania w Metropolii Silesia wynosiła w październiku 2013 roku 2927zł/m 2. Rysunek 73. Średnie ceny mieszkań z rynku wtórnego na podstawie ofert w październiku 2013 w GZM i otoczeniu 16 Katowice Tychy Gliwice Mikołów Knurów Jaworzno Siemianowice Śląskie Chorzów Dąbrowa Górnicza Sosnowiec Mysłowice Tarnowskie Góry Będzin Zabrze Czeladź Ruda Śląska Piekary Śląskie Świętochłowice Bytom Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z portalu otodom.pl. Legenda: kolor pomarańczowy GZM, kolor niebieski otoczenie GZM. Analizując dane o średnich cenach lokali mieszkalnych w Metropolii Silesia na przestrzeni lat , można zauważyć, że ceny nie różnią się w znacznym stopniu od 16 Na rysunku zaprezentowano nie wszystkie gminy należące otoczenia GZM z powodu braku danych. Dane dostępne na portalu 86