MIE DZY PEDAGOGIKA A FILOZOFIA HERBARTA A R T Y K U Y

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "MIE DZY PEDAGOGIKA A FILOZOFIA HERBARTA A R T Y K U Y"

Transkrypt

1 A R T Y K U Y ROCZNIKI NAUK SPO ECZNYCH Tom XXXVI, zeszyt DARIUSZ STE PKOWSKI SDB MIE DZY PEDAGOGIKA We wspó czesnej pedagogice, któr a coraz che tniej określa sie mianem nauki o wychowaniu, zagadnienie jej zwi azku z filozofi a jest trudne do określenia 1. Nie chodzi tu o wie ź mie dzy dwoma dyscyplinami, lecz o oczekiwania z tego wynikaj ace. Chyba wie kszość pedagogów zgodzi aby sie ze stwierdzeniem, z e jakość pedagogiki zalez y od filozofii, do której sie w niej nawi azuje 2. Jez eli odwrotna teza jest tak samo prawdziwa, to zasadne jest poszukiwanie paedagogiam perennem, róz nicuj acej wychowanie od jego przeciwieństwa 3. Wed ug Johanna Friedricha Herbarta ( ), mie dzy pedagogik a a filozofi a zachodzi specyficzna zalez ność. Jednak nie powinno sie jej uznawać za powód do rywalizacji o to, kto ma racje, ale traktować jako zache te do wspó pracy w d az eniu do osi agnie cia moralności stanowi acej g ówne zadanie Dr DARIUSZ STE PKOWSKI SDB adres do korespondencji: Katedra Podstaw Pedagogiki Ogólnej Wydzia u Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wyszyńskiego, ul. Wóycickiego 1/3, Warszawa. 1 Por. J. P. H u d z i k, Filozofia a pedagogika, czyli o relacjach mie dzy kultura i wychowaniem w warunkach wspó czesności, Edukacja Filozoficzna 28(1999), s ; zeszyt tematyczny pt. Filozofia pedagogice. Pedagogika filozofii, red. M. Dudzikowa, Colloquia Communia 2(2003); Filozofia a pedagogika: studia i szkice, red. P. Dehnel, P. Gutowski, Wroc aw: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP Por. A. F o l k i e r s k a, Jaka filozofia, jaka pedagogika?, w: Filozofia a pedagogika, s Por. K. P r a n g e, Die Zeigtstruktur der Erziehung. Grundriss der Operativen Pädagogik, Paderborn München Wien Zürich: Verlag Schöningh 2005, s. 165 n.

2 76 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB wychowania 4. Na tle dzisiejszych nieuporz adkowanych pogl adów dotycz acych relacji mie dzy tymi dwoma dziedzinami wiedzy warto przypomnieć stanowisko Herbarta. Mimo up ywu czasu i stereotypowych ocen, które zaci az y y na recepcji jego myśli w Polsce i nadal j a utrudniaj a 5, bliz sze zapoznanie sie z pogl adami oldenburskiego myśliciela ods ania ich zaskakuj ac a aktualność. 1. WOKÓ PEDAGOGIKI Pedagogike Herbarta od zawsze postrzegano w po aczeniu z filozofi a. Czynili to zarówno jego zwolennicy, jak i przeciwnicy. Równiez on sam wyraźnie o tym pisa : Pedagogika jako nauka jest spraw a filozofii zarówno teoretycznej, jak i praktycznej 6. Pedagogika nigdy nie by a dla mnie niczym innym jak filozofi a stosowan a 7. Tylko nie za duz o pedagogiki! Jestem przekonany, iz w aśnie dlatego, z e jest ona nauk a pochodn a, w kaz dej osobie be dzie sie kszta tować zgodnie z przyje tymi pogl adami filozoficznymi. [ ] Jez eli be d a poprawiać sie podstawy filozoficzne, wówczas równiez kaz dy sam skoryguje swoj a pedagogike 8. Jak pewn a jest rzecz a, z e filozofia ma mówić o przeznaczeniu i naturze cz owieka, tak samo niew atpliwe jest, z e pedagogika musi być nauk a filozoficzn a. Cz owieka nalez y wychować do cnoty; a bez znajomości jego natury pozostaje sie w niewiedzy, jez eli chodzi o zdanie sobie sprawy z moz liwości wykszta cenia jednostki lub jej wypaczenia 9. 4 J. F. H e r b a r t, Über die ästhetische Darstellung der Welt als das Hauptgeschäft der Erziehung, w: J. F. Herbarts Sämmliche Werke in chronologischer Reihenfolge, t. 1, red. K. Kehrbach, Langensalza: Verlag H. Beyer 1887, s Por. D. S t e p k o w s k i, Herbart i jego myśl w Polsce. Dzieje recepcji i oddzia- ywania, Artes Liberales 1(2007), s J. F. H e r b a r t, Diktate zur Pädagogik, w: J. F. Herbarts Pädagogische Schriften, red. O. Willmann, Th. Fritzsch, t. 1, Osterwieck Harz Leipzig: Verlag Zickfeldt 1913, s J. F. H e r b a r t, Rückblick auf die pädagogische Wirksamkeit in Königsberg, w: J. F. Herbart. Pädagogische Schriften, red. W. Asmus, t. 3, Düsseldorf München: Verlag Küpper 1965, s J. F. H e r b a r t, Brief an Dissen, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Schriften, red. Th. Fritzsch, Langensalza: Verlag Veit 1912, s J. F. H e r b a r t, Aphorismen zur Pädagogik, t. 2, s. 383 cyt. za: B. N a w r o - c z y ń s k i, Wste p: Z ycie i dzie o filozofa i pedagoga, w: J. F. H e r b a r t, Pisma pedagogiczne, Wroc aw Warszawa Kraków: Zak ad Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN 1967, s. XXVII.

3 MIE DZY PEDAGOGIKA 77 Wystarczy pedagogike uprawiać w sposób filozoficzny. Pod jej wp ywem nawet zepsuta filozofia moz e sie powoli odrodzić. Wychowanie bowiem zmusza ludzi myśl acych do zatroszczenia sie o praktyczn a filozofie i psychologie ; z niejasnymi poje ciami nic sie tam nie osi agnie 10. Od pocz atku XX wieku filozoficzne credo Herbarta by o przedmiotem ostrej krytyki zwolenników tzw. Nowego Wychowania 11. W Polsce g ównym jej przedstawicielem by Bogdan Nawroczyński ( ), t umacz Zarysu wyk adów pedagogicznych, ostatniego dzie a pedagogicznego pedagoga i filozofa z Oldenburga. Wykreowany przez niego obraz Herbarta i jego systemu pedagogiki filozoficznej 12 w mniej lub bardziej uświadomiony sposób oddzia uje az do dzisiaj SPÓR O NAUKOWOŚĆ Nawroczyński podobnie, jak inni historycy wychowania 14 określa Herbarta przez interpretacje pedagogiki jako dyscypliny akademickiej. T umacz Zarysu wyk adów pedagogicznych bagatelizowa przy tym jego role w kszta towaniu nowoz ytnego modelu pedagogiki naukowej 15. Wed ug Nawroczyńskiego, oldenburski pedagog by wprawdzie pierwszym autorem, który zupe nie świadomie opar swój system pedagogiczny na innych naukach, ale nauce o wychowaniu da zbyt szczup a podstawe, buduj ac j a tylko na etyce i psychologii 16. Dlatego tez [...] zwolennicy jego nauki prze- 10 N a w r o c z y ń s k i, Wste p, s. XXVIII. 11 S. S z t o b r y n, Pedagogika i filozofia wzajemne relacje. Stanowisko pedagogów okresu mie dzywojennego w świetle literatury czasopiśmienniczej, w: Filozofia pedagogice, s N a w r o c z y ń s k i, Wste p, s. LXX. 13 Por. K. B a r t n i c k a, I. S z y b i a k, Zarys historii wychowania. Warszawa: Wydawnictwo Z ak WSH w Pu tusku 2001, s. 169; A. M e c z k o w s k a, Podmiot i pedagogika: od oświeceniowej utopii ku pokrytycznej dekonstrukcji, Wroc aw: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP 2006, s. 88 n. 14 Por. K. S o ś n i c k i, Rozwój pedagogiki zachodniej na prze omie XIX i XX wieku, Warszawa: PZWS 1967, s Por. T. H e j n i c k a - B e z w i ń s k a, Recepcja Herbartowskiej koncepcji naukowości pedagogiki, w: Herbart znany i nieznany. W dwusetna rocznice wydania Pedagogiki ogólnej, red. J. Piskurewicz, D. Ste pkowski, Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie 2006, s B. N a w r o c z y ń s k i, Zasady nauczania, Wroc aw: Zak ad Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN 1957, s. 23.

4 78 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB ceniaj a jego zas ugi, nazywaj ac go twórc a pedagogiki naukowej. Jakkolwiek bowiem lepiej od swoich poprzedników usystematyzowa on poje cia pedagogiczne, jakkolwiek system swój opar nie na me tnym poje ciu natury lub dorywczych tylko wiadomościach o dziecku, lecz na dwu dyscyplinach pomocniczych: etyce i psychologii, to jednak zarówno w tych dyscyplinach, jak w samej pedagogice pos ugiwa sie metodami nie tyle naukowego badania, co spekulacji filozoficznej. [ ] S uszniej zatem by oby nazwać pedagogike Herbarta filozoficzn a niz naukow a 17. Wed ug polskiego dydaktyka, wiedza tego rodzaju nie ma atrybutu naukowości, gdyz za jego czasów [ ] nie by a jeszcze nauk a 18. Ze wzgle du zaś na swoje uwik anie filozoficzne nalez a a ona raczej do przednaukowego sposobu uprawiania wiedzy o wychowaniu. W tym uje ciu na miano naukowej zas uguj a tylko takie teorie, które s a poza wp ywem filozofii i zacze y rozwijać sie na podstawie faktów zbieranych drog a ścis ej obserwacji i eksperymentu 19. W analizie powodów, które uniemoz liwi y Herbartowi przekroczenie wskazanej granicy naukowości, Nawroczyński zauwaz a z jednej strony, z e wyodre bnione przez Herbarta dyscypliny pomocnicze, etyka i psychologia, w jego czasach by y pochodnymi filozofii, dlatego tez nie dotar on do odkrycia metody eksperymentalnej. Z drugiej zaś strony Herbart, zdaniem polskiego pedagoga, pope ni w swoich badaniach filozoficznych powaz ne b e dy, z których najwie kszym by o zastosowanie do rozwaz ań pedagogicznych spekulacji metafizycznej. Odnośnie do tej sprawy, we wste pie do Zarysu wyk adów pedagogicznych Nawroczyński pisa m.in.: Herbart uprawia metafizyke, inn a, co prawda, niz Fichte, ale równiez pe n a dowolności. Co gorsza, zrobi z niej podstawe swojej psychologii 20. Jego zdaniem system ten by pe en dowolnych hipotez metafizycznych 21 i doprowadzi do sprowadzenia pedagogiki z twardego gruntu empirycznej nauki na grz askie obszary metafizyki 22. Podsumowuj ac dotychczasowe rozwaz ania, moz na stwierdzić, z e dość szeroko rozpowszechnione wśród polskich pedagogów przekonanie o nieaktualności pedagogiki Herbarta wynika z jej oceny dokonanej przez Nawroczyńskiego, zgodnie z któr a zbytnie przywi azanie do w asnej filozofii sprawi o, z e Her- 17 Tamz e, s N a w r o c z y ń s k i, Wste p, s. XXIV. 19 T e n z e, Zasady nauczania, s T e n z e, Wste p, s. XXII. 21 Tamz e, s. LXX. 22 Tamz e, s. LXXI.

5 MIE DZY PEDAGOGIKA 79 bart, który tak usilnie pracowa nad zbudowaniem pedagogiki naukowej, stworzy w aściwie jej odmiane filozoficzn a 23. Nie moz e dziwić, z e podzieli a ona los jego filozofii, to znaczy: zosta a odrzucona i popad a w zapomnienie PYTANIE O FILOZOFICZNOŚĆ Jedn a rzecz a jest wykazanie zwi azku mie dzy pedagogik a a filozofi a, do czego nawet przeciwnicy Herbarta nie mieli w atpliwości, a drug a wyjaśnienie, na czym ta relacja polega. Pewnej wskazówki w tej sprawie udziela nam Kant. Wprawdzie jego rozwaz anie dotyczy po aczenia teologii i filozofii, jednak moz na je odnieść takz e do naszego problemu. W pracy Religia w obre bie samego rozumu z 1793 roku wielki myśliciel z Królewca zastanawia sie nad sposobem rozgraniczenia filozofii i teologii. Jego zdaniem, oddzielenie obu nauk pozwoli na jasne ukazanie przedmiotu nowej dyscypliny teologii filozoficznej, która na pograniczu dwóch obszarów poznania szuka racjonalnego uzasadnienia fenomenu ludzkiej religijności. Wed ug Kanta, rzecz jest bardzo atwa do przeprowadzenia, jez eli tylko uwzgle dnić, z e filozof zapoz ycza coś od teologii, aby to wykorzystać dla swego celu 24. Zastrzega przy tym, z e to, co z niej przej a, skierowuje na inne cele, niz zezwala na to jej struktura 25. Czym jest to, co pozwala filozofowi na ingerencje w obc a mu dziedzine wiedzy? Innymi s owy, co dodaje on pedagogice, jeśli zwraca j a ku swojemu celowi? 26 Od czasów staroz ytnych myśliciele Zachodu nazywaj a to uzupe nienie przedmiotem formalnym. W odniesieniu do wiedzy filozoficznej wyraz a go acińskie adagium: scire propter scire (poznanie dla samego poznania) 27. Herbart zaj a sie tym 23 Tamz e, s. LXX. 24 I. K a n t, Religia w obre bie samego rozumu, Kraków: Wydawnictwo homini 2007, s Tamz e. 26 Na uwage zas uguje sam tytu pierwszej pracy pedagogicznej Herbarta: Pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania, por. K. P r a n g e, Herbarts Allgemeine Pädagogik im Diskurs seiner Gegenwart, w: Johann Friedrich Herbarts Pädagogische Hauptschrift Allgemeine Pädagogik, red. K. Klattenhoff, K. Prange, Oldenburg: BIS Verlag der C. von Ossietzky Universität Oldenburg 2006, s Por. P. J a r o s z y ń s k i, Nauka w kulturze, Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen 2002, s. 35 n.

6 80 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB problemem w Komentarzu o podstawach systemu Platońskiego, który opublikowa w 1805 roku. W Za aczniku m ody wówczas profesor filozofii i pedagogiki w Getyndze stawia zasadnicze pytanie: co moz e być przedmiotem wiedzy [filozoficznej D. S.]? 28 W odpowiedzi stwierdza m.in.: Oczywiście nasi s uchacze i nauczyciele akademiccy najche tniej chcieliby od razu us yszeć i og osić światu: prawda. Tak samo uwaz aj a s ynni filozofowie naszych czasów, którzy mówi a: «Mój system jest prawd a i jego poznanie przynosi korzyść». Zarówno wniosek, jak i przes anka s a jednakowo niepewne. To, co bytowo prawdziwe, nie dzia a bowiem na s uchacza za pomoc a prawdy, lecz przede wszystkim przez odniesienie do sfery myślenia, która sie w nim ukszta towa a 29. Wed ug Herbarta bezpośrednie uje cie natury czy istoty rzeczy nie jest moz liwe, chociaz pierwotna wie ź prawdziwościowa mie dzy podmiotem a przedmiotem stanowi konieczny warunek poznania. Z powodu róz nicy ontologicznej cz owiek musi odkrywać rzeczywistość jako coś mu przeciwstawnego. Dokonuje sie to dzie ki jego zdolności do myślenia refleksyjnego. W ten sposób podmiot niejako odzwierciedla świat i samego siebie. Tak wytwarza sie w nim horyzont myślowy be d acy przejawem rozumności cz owieka 30. Szukaj ac elementarnego sk adnika tej sfery, od czasów staroz ytnych wskazuje sie na poje cie. Aby unikn ać nominalistycznego nieporozumienia, nalez y od razu wyjaśnić, z e wed ug Herbarta g ównym jego zadaniem nie jest nazywanie czegoś, lecz ujmowanie tego, co jest bezpośrednio dane w ogl adzie 31. Ta w aściwość poje cia wyraz a sie w niemieckim czasowniku begreifen, od którego pochodzi rzeczownik Begriff. Czynność pojmowania oznacza zarówno rozumienie czegoś, jak i jego dotykanie, obejmowanie i zawieranie w sobie 32. Poje cie jednocześnie aczy i oddziela nas od rzeczywistości 33. Jest swoistym pomostem zawieszonym 28 J. F. H e r b a r t, De Platonici systematis fundamento commentatio, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s Tamz e, s We wspomnianej juz pracy Kant stwierdza, z e ludzie nie mog a obejść sie bez rozumu, a tam, gdzie obowi azuje nauka, bez filozofii s Por. J. F. H e r b a r t, Lehrbuch zur Einleitung in die Philosophie, Hamburg: Meiner Verlag 1993, s. 81 n. 32 Por. Wielki s ownik niemiecko-polski, red. J. Piprek, J. Ippoldt, t. 1, Warszawa: Wiedza Powszechna 2001, s Por. J. F. H e r b a r t, Hauptpunkte der Metaphysik, w: J. F. Herbarts Sämmliche Werke in chronologischer Reihenfolge, t. 2, red. K. Kehrbach, Langensalza: Beyer Verlag 1885, s. 215 n.

7 MIE DZY PEDAGOGIKA 81 mie dzy światem przedmiotowym a przedstawieniami podmiotu. Chociaz jest ono tylko form a intencjonaln a wytworzon a przez umys ludzki, to jednak mieści w sobie prawde zewne trzn a wzgle dem podmiotu. W kolejnym punkcie spróbuje bliz ej określić specyfike poje cia. 2. KU REALIZMOWI POJE CIA Odnośnie do kwestii poje cia w przedstawionym wyz ej rozumieniu wspó czesny, niez yj acy juz polski filozof, Wojciech Chudy, pisa naste puj aco: jest to w aściwie pytanie o sui generis bytowy element intelektualno-zmys owo, w którym i dzie ki któremu cz owiek staje sie intencjonalnie przedmiotem (jak powiedzia by Maritain) lub staje sie intencjonalnie rzecz a (jak rzek by Gilson) 34. Zanim przedstawie odpowiedź Herbarta, określe punkt, z którego rozwaz a on to zagadnienie KRYTYKA TRANSCENDENTALIZMU Juz w Szwajcarii, w wieku oko o 22 lat Herbart osi agn a jasność co do podstaw swojego systemu filozoficznego 35. G ównym zagadnieniem by a w nim kwestia poje cia. Rozwi azanie, do którego doszed m ody filozof, sie ga o dwóch źróde. Pierwszym z nich by a krytyczna dyskusja z tezami Johanna G. Fichtego mistrza Herbarta z okresu jenajskiego ( ) i innych filozofów idealistycznych tego okresu, drugim zaś samodzielne spekulacje poparte lektur a dzie staroz ytnych klasyków greckich. Zatrzymajmy sie d uz ej nad krytyk a transcendentalizmu, stanowi ac a dla by ego ucznia Fichtego punkt wyjścia w poszukiwaniach w asnej drogi filozofowania. Nieco upraszczaj ac, moz na powiedzieć, z e od przewrotu kopernikańskiego Kanta uwaga myślicieli skoncentrowa a sie na roli podmiotu, a dok adnie 34 W. C h u d y, O naoczności poznania metafizykalnego, Roczniki Filozoficzne 31(1983), z. 1, s Jesieni a 1798 r. jeden z przyjació Herbarta Casimir U. Böhlendorff pisa entuzjastycznie: Herbart znalaz swój system! [ ]. Twierdze to zupe nie powaz nie. [ ] Jako dowód powinny wystarczyć okoliczności jego powstania. Fichte swoj a «teorie wiedzy» zobaczy najpierw we śnie. Natomiast Herbart po tym, gdy zg e bi systemy jego, Schellinga i Kanta, a takz e zbada chemie z matematyk a. Potem zacz a obserwować świat go otaczaj acy, a na koniec spojrza, świadom w asnej mocy, raz jeszcze w swoje serce cyt. za: K. K e h r b a c h, Vorrede des Herausgebers zum ersten Bande, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s. LVI.

8 82 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB na tzw. apriorycznych warunkach moz liwości poznania. Analizy Fichtego by y z jednej strony kontynuacj a kierunku zapocz atkowanego przez królewieckiego me drca, ale z drugiej wprowadza y filozofie w pu apke refleksji 36. G ównym b e dem, który Herbart zarzuca swojemu mistrzowi, by o pozbawienie aktów poznawczych relacji z transcendentn a rzeczywistości a i wynikaj ace z tego zamknie cie indywidualności w immanentnym dyskursie, który toczy sie wewn atrz tworz acej sie jaźni mie dzy toz samości a i jej przeciwstawieniem 37. Dzie ki tej konfrontacji Herbart doszed do odkrycia, które wyznaczy o kierunek jego dalszego rozwoju. W opozycji do swojego nauczyciela przyj a on fundamentalny warunek realistycznej postawy filozoficznej: zaakceptowa oczywistość przedmiotow a. Oznacza ona jak twierdzi św. Tomasz z Akwinu z e intelekt przyjmuje realność istnienia rzeczy oraz pierwsze zasady bytu i myślenia jako prawde otrzyman a. W. Chudy wyjaśnia to w naste puj acy sposób: [...] od strony teoriopoznawczej oczywistość ta pe ni funkcje kryterium poznania. Od strony pragmatyczno-filozoficznej jest wyrazem zaufania intelektualnego osoby ludzkiej do danych p yn acych do niej ze świata oraz do zdolności w asnych w adz poznawczych 38. W biografii Herbarta moz na dość precyzyjnie określić moment, w którym narodzi o sie w nim zaufanie intelektualne. By a to samotna we drówka wzd uz So awy, któr a odby wiosn a 1796 roku. Poniewaz odegra a ona tak wielk a role w z yciu Herbarta, warto przytoczyć fragment jego wspomnień: Pe en pose pnych myśli kroczy em wzd uz rzeki. Na próz no natura wita a mnie swoim przyjaznym porannym pozdrowieniem, okoliczne pola uśmiecha y sie do mnie, a delikatna mg a po yskiwa a w blasku s ońca. Wstydzi em sie samego siebie, sta em bezradny, nie odpowiada em na z aden z tych przyjaznych gestów. Z wysokiego skalistego brzegu patrzy em w otch ań topieli. Dwa kroki powiedzia em do siebie tylko dwa kroki, Rzeka jest tak samo me tna jak twój umys. Nie dla ciebie ten pogodny promień s ońca. Po co trwa jeszcze w piersi ten czysty obraz ludzkości? Otacza go tam tylko ciemność nocy. Czyz s ońce prawdy wewne trznej nie moz e jej pokonać i rozświetlić jasnym promieniem? Dalej, śmia o, niech ten świat roztrzaska sie o ska y, nurt rzeki porwie ze 36 Termin ten pochodzi od Wojciecha Chudego, który za jego pomoc a wyraz a niebezpieczeństwo polegaj ace na pogr az aniu sie reflektuj acego siebie umys u we w asnej immanentności. [...] Mowa tu o pie trach refleksji; w istocie chodzi o te wiod ace w g ab świadomości, w której obre bie buduje sie system odniesień i uzasadnień poznawczych W. C h u d y, Rozwój filozofowania a pu apka refleksji. Filozofia refleksji i próby jej przezwycie z enia, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1995, s. 11, Por. J. F. H e r b a r t, Bemerkungen zu Fichtes Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s C h u d y, Rozwój filozofowania, s. 26.

9 MIE DZY PEDAGOGIKA 83 sob a jego szcz atki i zaniesie te pytania gubi ace sie w dociekaniach az do dalekiego morza zapomnienia i wiecznego snu. Moje spojrzenie b adzi o po falach. Rzeka by a do po owy os onie ta cieniem wysokiego brzegu. Zauwaz y em, jak ponad nim unosi sie mój w asny cień, który naśladowa chwiejne ruchy w aściciela. No, dobrze, be dziesz tak sta w tym miejscu i wskazywa na miejsce mojego końca. Powtórzysz moim przyjacio om ostatnie westchnienia, je cz ace poz egnania. Wyj akasz im moje z yczenia i powiesz, jak sie czu em i co sie ze mn a sta o. Strasznie i z a ośnie be dzie rozbrzmiewa twój g os, jednak che tnie wys uchaj a tych ostrzez eń i za nimi pod az a. Nie be d a pytać o niezbadane, szukać nieodkrytego. Nie pozwol a sie zwodzić. Niechaj pozostan a na szerokim gościńcu z ycia i jak dzieci ciesz a sie naiwnym umys em. Nie powinni zamieniać darów natury na zdobyte trofea, prostoty na m adrość ani niewinności na cnote. O wszyscy moi kochani! Rodzice, krewni, przyjaciele, drodzy bliscy i dalecy! Gdybyście wiedzieli... Przemawiaj ac w ten sposób do siebie, uszed em niepostrzez enie spory kawa ek drogi i wspi a em sie jeszcze wyz ej, gdyz brzeg podnosi sie coraz bardziej. Zwróci em sie w strone mojego cienia i ujrza em, jak kroczy na drugim brzegu po kwiecistych akach, a po yskuj ace w promieniach s ońca krople rosy z artowa y z nim weso o na pobliskich krzewach. Doszed em do szczytu wzniesienia. Promienie s ońca unosi y teraz cień ponad falami. By to pie kny widok. Pe nia radości, odwagi i nadziei powróci a do mojego serca. Czy mam wci az d az yć wyz ej i walczyć bez wytchnienia az grób sie otworzy? Wówczas Febus pośle za mn a swoj a strza e. Nie w zbutwia ym czó nie, o nie, lecz w świetle prawdy be de unosi sie ponad Świe tymi Polami i pozdrawia Elizjum 39. Od tej chwili m ody filozof zacz a krytycznie oceniać przyje cie przez wie kszość ówczesnych filozofów niemieckich stanowiska transcendentalistycznego. Za jeden z pierwszych przejawów b e dnego sposobu myślenia uwaz a on wczesne pisma Friedricha W. J. von Schellinga ( ) 40. Podczas rozstania z Fichtem jego dawny mistrz zarzuci mu popadnie cie w dogmatyzm J. F. H e r b a r t, Ein Augenblick meines Lebens, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s. 34 n. 40 Jak do tej pory, nie zauwaz ono ani nie doceniono wk adu Herbarta w demaskacje pu- apki refleksji we wczesnej fazie rozwoju niemieckiej filozofii idealistycznej. Odnośnie do tego problemu, na szczególn a uwage zas uguj a dwie recenzje prac Schellinga jego autorstwa. Por. J. F. H e r b a r t, Versuch einer Beurteilung von Schellings Schrift: Über die Möglichkeit einer Form der Philosophie überhaupt, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s ; t e n z e, Über Schellings Schrift: Vom Ich, oder dem Unbedingten im menschlichen Wissen, tamz e, s Fichte zapozna sie z obiema recenzjami Herbarta i naniós poprawki. Mimo z e wnikliwość analiz przeprowadzonych przez m odego studenta wzbudza a jego podziw, ich wyraźnie krytyczne nastawienie razi o. W uwadze końcowej autor Teorii Wiedzy napisa m.in.: W przedstawieniu idealizmu Schellinga nie znajduje [ ] niczego, czemu móg bym sie sprzeciwić. Jednakz e musze autorowi zwrócić uwage, z e sprowadza na siebie podejrzenie dogmatyzmu H e r b a r t, Über Schellings Schrift: Vom Ich, s. 33, przypis cc.

10 84 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB Antyidealistyczna postawa Herbarta wywar a g e boki wp yw na ca e jego z ycie. Do końca by zdecydowanym adwersarzem idealizmu i opowiada sie za odrzuceniem go z powodu b e dnych za oz eń. Swoje w asne stanowisko określa mianem ścis ego realizmu. Zgodnie z nim, poznanie jest moz liwe dzie ki formom doświadczenia, które istniej a poza podmiotem i docieraj a do niego niejako od zewn atrz i staj a sie danymi 42. P aszczyzn a, na której dokonuje sie ten proces, jest wskazane juz poje cie, w którym moz na wyróz nić kilka aspektów METAFIZYKA POJE CIA Zgodnie z tradycj a filozoficzn a, terminem metafizyka określa sie tzw. filozofie pierwsz a, czyli teorie rzeczywistości w ogóle. Jej cech a charakterystyczn a jest oparcie namys u filozoficznego na podstawowych zasadach toz samości, niesprzeczności i racji dostatecznej. Wyraz enie Nawroczyńskiego: grz askie obszary metafizyki 43 w odniesieniu do spekulacji filozoficznej Herbarta wymownie świadczy o utracie przez czasy wspó czesne zrozumienia dla tego rodzaju dociekań. Źróde tego nalez y doszukiwać sie w pocz atkach nowoz ytności. Wraz z Kartezjańsk a zasad a cogito ergo sum dokona sie radykalny prze om, który spowodowa, iz klasyczna metafizyka nie tylko straci a dotychczasowe priorytetowe znaczenie wśród dyscyplin naukowych, lecz takz e status nauki. Od czasów Kartezjusza bowiem punktem wyjścia refleksji filozoficznej sta sie podmiot i jego przedstawienia, które jawi a sie w świadomości jako dane poznawcze. Prze om ten otworzy droge dla rozwoju nowego typu nauki, któr a w przeciwieństwie do filozofii bytu określa sie mianem filozofii świadomości albo podmiotu. Spotkanie z dzie ami Fichtego i Schellinga skierowa o Herbarta do pokantowskich dyskusji i sporów wokó podstawowych problemów filozoficznych 44. We wczesnych jego pracach najwaz niejsz a kwesti a jest wie ź acz aca myślenie z rzeczywistości a. Dog e bnie problem ten wyjaśni w napisanych w 1806 roku G ównych punktach metafizyki. Herbart, wówczas jako m ody profesor filozofii w Getyndze, wskazuje 42 Por. D. S t e p k o w s k i, Punkt wyjścia myślenia pedagogicznego J. F. Herbarta, w: Herbart znany i nieznany, s. 89 n. 43 N a w r o c z y ń s k i, Wste p, s. LXXI. 44 Odnośnie do genealogii myśli filozoficznej Herbarta zob. A. M u r z y n, Johann Friedrich Herbart i jego miejsce w kontekście pokantowskiej myśli idealistycznej, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2004, s

11 MIE DZY PEDAGOGIKA 85 na dwa b e dy, które uniemoz liwiaj a filozofii transcendentalnej przyje cie koncepcji poje cia jako acznika mie dzy bytem a myśleniem. Pierwszym z nich jest konstrukcja tzw. podmiotu transcendentalnego. Jego zdaniem, namys filozoficzny oparto na nieporozumieniu. Wbrew tezom g oszonym przez filozofów idealistycznych poznanie refleksyjne nie jest w stanie uj ać bezpośrednio ja rozumianego jako podstawa ontyczna w asnych aktów myślenia 45. Podmiot transcedentalny jest tylko wymys em, który przeszkadza w rzeczywistym rozwi azaniu sprzeczności jawi acych sie w analizie indywidualności 46. Drugim b e dem jest odrzucenie naoczności metafizycznej, któr a wyraz a Herbartowskie poje cie 47. Wskutek tego dochodzi do róz nic mie dzy podmiotem a przedmiotem, myślenie zaś utoz samia sie z istnieniem. Wed ug filozofa i pedagoga z Oldenburga nie wolno usuwać ich dualizmu, choć równie waz ne s a odniesienia mie dzy nimi. Zdaniem Herbarta, mamy do czynienia z nimi w samym poje ciu. Nie jest ono z adn a abstrakcyjn a nazw a, lecz osnow a myślenia, która umoz liwia zapośredniczenie mie dzy rzeczywistości a a poznaniem 48. W G ównych punktach metafizyki Herbart przekonywa, z e trzeba dokonać rewizji miejsca i roli poje cia. Do tej pory to logika zajmowa a sie nim wnikliwie, tymczasem jest to podstawowy element, który konstytuuje ludzkie poznanie. Dzie ki niemu dochodzi do bezpośredniego kontaktu mie dzy świadomości a a dziedzin a pozapodmiotow a. St ad trzeba opracować now a metode badawcz a, która pozwoli na systematyczne rozwijanie poje ć W Erster problematischer Entwurf der Wissenslehre z 1798 r. (w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s. 115) Herbart s usznie zauwaz y, z e nie moz na oddzielić ja od danych treściowych go wype niaj acych. S a one bowiem nierozerwalnie z nim zwi azane i tworz a uz ywaj ac sformu owania Mieczys awa A. Kr apca to, co moje. W spekulacji trzeba zatem rozróz nić poje cie myślenia siebie i poje cie myślenia. «Ja» powstaje przez subsumcje myśl acego w miejsce myślenia. 46 H e r b a r t, Hauptpunkte, s. 244 n. 47 W charakterystyce naoczności Chudy wskazuje na jej trzy momenty: po pierwsze odprzedmiotowy moment istnieniowości, który stanowi charakter wype niaj acy ca y akt s adzenia i jest zwi azany z ca a zawartości a treściow a tego aktu ; po drugie odpodmiotowy moment konfuzjalności treściowej, który jest zwi azany z «globalności a» uje cia metafizykalnego: ca a treść przedmiotu (konkretnego bytu) zostaje zaafirmowana w swym faktycznościowym statusie bez wyróz nienia jej poszczególnych cze ści, aspektów i stron ; i po trzecie odprzedmiotowy moment kofuzjalności substrukturalnej, który wyraz a specyficzn a zdolność intuicji metafizykalnej do wniknie cia pod powierzchnie jedności konkretu i uje cia z oz enia bytowego z istoty i istnienia O naoczności, s J. F. H e r b a r t, Über philosophisches Wissen und philosophisches Studium, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s. 88 n. 49 Por. H e r b a r t, Hauptpunkte, s. 218 n.

12 86 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB Pośrednicz aca rola poje cia jest jego najwaz niejsz a funkcj a od strony metafizycznej. W tym zadaniu nawi azuje ono do starogreckiej koncepcji prazasady, która ma wyjaśnić świat jako byt istniej acy ETYKA POJE CIA Dla Herbarta jest oczywiste, z e cz owiek nie moz e sam wytwarzać definicji. Wi az e sie ona z form a doświadczenia, która przychodzi niejako od zewn atrz. Nawet zwyk ych poje ć, którymi operujemy na co dzień, nie moz na dowolnie konstruować, powstaj a bowiem jako wyraz dostrzez onej relacji mie dzy podmiotem a rzecz a poznawan a. Na tej podstawie moz na powiedzieć, z e definicja umiejscawia nas w przedmiocie. Podmiot, ogarniaj acy intencjonalnie przedmiot, odzwierciedla go w sobie i wyraz a za pomoc a określeń, które wytworzy. Zdaniem Herbarta, poznanie jest odwzorowaniem rzeczywistości obiektywnie danej. Ludzka wiedza jest tylko wówczas krytyczna, gdy zachowuje w sobie aczność z przedmiotem realnie istniej acym. Jej sprawdzianem jest to, czy podmiot skupia sie na docieraj acych do niego danych na temat przedmiotu, czy tez jak sugerowali idealiści sam go konstruuje 50. Jeśli zachowa powści agliwość, dzie ki poje ciu odnajduje droge do etyki. Herbart podkreśla, z e zespala ono dwa aspekty ludzkiego poznania. Z jednej strony objawia sie w nim, czym dana rzecz jest. Tym zajmuje sie filozofia teoretyczna. Jednak poje cie nie jest tylko źród em informacji rzeczowych; powstaje bowiem jako produkt aktywności intelektualnej umys u. St ad nalez y ono do przedmiotów, którymi zajmuje sie filozofia praktyczna. Oba aspekty wyste puj a zawsze nierozdzielnie i wzajemnie sie warunkuj a 51. Dwubiegunow a strukture poje cia nalez a oby, zdaniem myśliciela z Oldenburga, zachować w równowadze. Jednak zazwyczaj tak sie nie dzieje. Cz owiek poznaje w sposób niedoskona y, czego wyrazem jest to, iz aspekt praktyczny przewaz a nad teoretycznym. Moz na sie z tym spotkać nie tylko w z yciu codziennym, lecz takz e w nauce. Jak wskazuje drugi naste pca Kanta w Królewcu, w argumentacji naukowej cze sto dochodzi do pomieszania teo- 50 W Pedagogice ogólnej Herbart krytykuje taki sposób poste powania: [...] przy wychowywaniu nie powinno sie przestać myśleć, jest rzecz a zupe nie naturaln a stosować filozofie lub jej gie tkość i a priori konstruować umys y dzieci wed ug jej poje ć [ ]; gdy zaś cierpliwości zabraknie, porzucić je jako niezdolne do inicjatywy H e r b a r t, Pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Z ak 2007, s. 21 n. 51 Por. t e n z e, Über philosophisches Studium, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 2, s. 292 n.

13 MIE DZY PEDAGOGIKA 87 retycznego i praktycznego punktu widzenia. Dzieje sie tak dlatego, z e refleksja opieraj aca sie na wspólnym poje ciu nie wskazuje granicy swojej prawomocności, ani jej nie przestrzega. Przechodzi dowolnie z jednego porz adku do drugiego i jeszcze bardziej komplikuje trudności poznawcze. Wiedza uzyskiwana w ten sposób jest jednostronna, gdyz trzeba sie opowiedzieć za teoretycznym lub praktycznym aspektem poje cia. Natomiast jedyn a szans a dotarcia do prawdy jest jednoczesne oddzielenie i po aczenie obu porz adków w poszukiwaniu ich punktów wspólnych. Warunkiem takiego poste powania jest uprzednie jasne dotknie cie poje cia. Dokonuje sie ono w przestrzeni, która ma charakter przedetyczny, albo inaczej: estetyczny ESTETYKA POJE CIA Estetyka Herbartowska róz ni sie zasadniczo od idealistycznej teorii sztuki powstaj acej w jego czasach. Herbart zrywa z idealizmem, a swoim g ównym celem czyni stworzenie estetyki, jakiej w tej chwili jeszcze nie ma 53. Ma na myśli teorie pie kna etycznego zwi azan a z realistyczn a metafizyk a i etyk a. Rzetelne uprawianie nauki, zdaniem Herbarta, wi az e sie z mozolnym oddzielaniem zagmatwanych w atków teoretycznych poje cia od tych praktycznych. Droge, któr a nalez y w tym procesie pod az ać, nazywa metod a zwi azków. Polega ona na ujawnianiu za pomoc a refleksji filozoficznej sprzeczności i wy aczaniu ich przez separacje. Dzie ki temu skomplikowan a strukture poje cia rozk ada sie na czynniki pierwsze, które stanowi a podstawe estetycznego s adu smaku. Jego przedmiotem s a relacje, które przez ogl ad estetyczny wyodre bnia sie w analizowanej rzeczy. S ad smaku nie ma niczego wspólnego z ocen a woli, lecz poprzedza j a i dostarcza odpowiedniego materia u. Estetyczny charakter poje cia wyraz a sie przede wszystkim w tym, z e aczy ono podmiot z niezmiennymi ideami etycznymi. Ich istnienie warunkuje zdaniem Herbarta nie tylko dzia anie etyczne cz owieka, lecz takz e istnienie pedagogiki Por. tamz e, s T e n z e, Allgemeine praktische Philosophie, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 2, s Wed ug Herbarta, etyka i pedagogika acz a sie ze sob a. Z punktu widzenia tej pierwszej, do pedagogiki prowadzi d az enie do urzeczywistnienia cnoty; por. H e r b a r t, Allgemeine praktische Philosophie, s. 496.

14 88 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB 3. IDEA W PEDAGOGICE Nasze rozwaz ania powróci y do punktu wyjścia, tj. do pedagogiki filozoficznej Herbarta. Jednak teraz nasze odczytanie czystej idei pedagogiki w sobie 55 jest inne. Herbart w swoich pismach niejednokrotnie podkreśla potrzebe teoretycznego uchwycenia tej idei. Wed ug niego jest to konieczność, od tego bowiem zalez y w aściwa i skuteczna dzia alność wychowawcza. We wste pie do Pedagogiki ogólnej pisa na ten temat: M ody wychowawca, wraz liwy na atrakcyjność idei, maj acy w myślach idee wychowania, [...] moz e podj ać sie prowadzenia ch opca przez otaczaj ac a rzeczywistość do lepszego bytu 56. Przypominaj ac Platoński mit o jaskini, moz na by powiedzieć, z e wychowawca tylko wówczas zdobe dzie praktyczn a umieje tność wychowania, gdy najpierw pozna idee pedagogiki. Ona jest bowiem osnow a myślenia pedagogicznego i choćby nawet ktoś [ ] te myśl latami trawi, by oby to dopiero pocz atkiem IDEE PRAKTYCZNE A IDEA PEDAGOGIKI Zdaniem Herbarta, idee nie posiadaj a w asnego istnienia, ich środowisko tworzy praktyczna dzia alność ludzka. Moz na by je porównać do archetypów lub prawzorów, do których kaz dy cz owiek odnosi swoje czyny. Przejawem tego s a jego decyzje moralne. Herbart, odrzucaj ac nakaz obowi azku, zgodnie z wyk adni a przedstawion a przez Kanta, twierdzi, z e źród em imperatywu dzia ania nie jest podmiot sam dla siebie, lecz zewne trzny wobec niego przedmiot, którym w wypadku ludzkiego czynu jest idea praktyczna. Przymus, który wywiera ona na podmiot, nie ma jednak charakteru etycznego, lecz estetyczny. Wskutek tego nie mamy tutaj do czynienia z z adnym przymusem, lecz z s adem smaku. Moz na by go opisać jako apel, który stawia podmiot przed obiektywn a konieczności a dokonania wyboru: opowiedzenia sie za lub przeciw temu, co rozpozna w estetycznym ogl adzie rzeczywistości 58. Pojawienie sie s adu smaku jest tak samo egzystencjalnie niezalez ne jak formy doświadczenia. Jak nietrudno 55 J. F. H e r b a r t, Pestalozzi's Idee eines ABC der Anschauung, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s H e r b a r t, Pedagogika ogólna, s Tamz e, s H e r b a r t, Über die ästhetische Darstellung, s

15 MIE DZY PEDAGOGIKA 89 zauwaz yć, Herbartowskie poje cie jest takz e podstaw a do zrozumienia jego idei pedagogiki. Mie dzy ide a a poje ciem zachodzi relacja zalez ności. Polega ona na tym, z e praktyczny charakter tej pierwszej nadbudowuje na tej samej podstawie poje cia. St ad, w przekonaniu Herbarta, mog a istnieć tylko idee praktyczne 59. W Ogólnej filozofii praktycznej podzieli je na grupy pierwotne i pochodne. Z kolei w kaz dej z nich wyróz ni po pie ć mniejszych. Idee pierwotne to: wolność wewne trzna, doskona ość, z yczliwość, prawo i s uszność. Do idei pochodnych Herbart zaliczy : normy spo eczeństwa prawa, systemu wynagradzania, administracji, kultury i uduchowionego spo eczeństwa 60. Pedagogika jako wiedza teoretyczna nie posiada z adnej idei. Jednak znajduj a w niej zastosowanie wymienione wyz ej regu y praktyczne, które w takim samym stopniu odnosz a sie do innych dziedzin ludzkiego dzia ania 61. Wydaje sie, z e najwaz niejszym wnioskiem jest to, z e nauka ta swoje poje cia i dzia ania musi tworzyć z zachowaniem nadrze dności etyki. Warto w tym miejscu przypomnieć jedn a z przytoczonych na wste pie wypowiedzi Herbarta o pedagogice jako filozofii stosowanej. Sensowność dzia ania wychowawczego wynika st ad, z e: Cz owiek potrzebuje wychowania. Jednak nie dlatego, z e bez niego nie móg by dojrzeć, lecz dlatego, z e nie wolno z oz yć w re ce przypadku tego, czy sie rozwinie 62. Wnioskiem, który nasuwa sie z tych rozwaz ań, jest to, z e jedynym zadaniem wychowania jest moralność 63. Herbart nie pozostawia najmniejszej w atpliwości, z e chodzi mu o cnote, która jest g ównym poje ciem jego Pedagogiki ogólnej 64. Poniewaz odbiega ona nieco od klasycznego rozumienia tej definicji, sta a sie powodem wielu nieporozumień. 59 Odnośnie do kwestii realnego istnienia idei Herbart odrzuca tak a moz liwość; zob. H e r b a r t, De Platonici, s Por. t e n z e, Allgemeine praktische Philosophie, s Por. D. B e n n e r, Die Pädagogik Herbarts. Eine problemgeschichtliche Einführung in die Systematik neuzeitlicher Pädagogik, Weinheim München: Verlag Juventa 1993, s H e r b a r t, Allgemeine praktische Philosophie, s T e n z e, Über die ästhetische Darstellung, s Herbart usprawiedliwia niejasność swojej pedagogiki ogólnej i przyznaje, z e objaśnienie g ównego poje cia [tj. cnoty D. S.] świadomie potraktowano tam skrótowo i metaforycznie, aby brak ten natychmiast rzuci sie w oczy kaz demu czytelnikowi H e r b a r t, Über die dunkle Seite der Pädagogik, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke in chronologischer Reihenfolge, t. 3, red. K. Kehrbach, Langensalza: Beyer Verlag 1888, s. 153.

16 90 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB 3.2. CNOTA A WYCHOWANIE Zasad a konstrukcyjn a filozofii praktycznej Herbarta jest analiza aktów chcenia. Idee praktyczne s a symbolami stosunków estetycznych powstaj acych w podmiocie pod wp ywem doskona ego przedstawienia przedmiotu. Dla kaz dego z nich zak ada sie obraz w asnego chcenia oraz ogl ad siebie. Skutkiem za oz enia jest os ad smaku, który zdaniem tego filozofa dostarcza podmiotowi estetycznej oceny samego siebie. W niej zawiera sie aprobata b adź dezaprobata jego d az eń. W uje ciu Herbarta wartościowanie, które dokonuje sie w s adzie smaku etycznego, nie dotyczy dóbr, wartości ani obowi azków pozostaj acych niejako poza wol a. Odwo uje sie ono bezpośrednio do samej woli, jest sadem nad aktami chcenia 65. Podmiot podczas oceny d az enia budz acego sie w woli dysponuje wgl adem w konieczność estetyczn a. Jawi mu sie ona przez doskona e przedstawienie ogl adu estetycznego 66. To, czy podmiot go zaakceptuje, zalez y od jego wolnej woli. Herbart z naciskiem podkreśla, z e: W aśnie st ad, z e kaz dy sam wydaje wyrok, a filozofia nikogo nie os adza, wynika, z e nie formu uje tez ona z adnych ocen, lecz sprawia, z e sie os adza 67. Zdaniem niemieckiego filozofa i pedagoga, filozofii praktycznej nie przys uguje prawo ferowania z adnych wyroków. Kaz dy musi ocenić siebie w konkretnej sytuacji z yciowej. Teoretyków filozofii praktycznej nie zawstydzi w tym miejscu wyznanie, iz nie moz e ona rościć sobie pretensji do ogólności tak, jak gdyby by a w stanie udzielić pe nej odpowiedzi odnośnie do wszystkich przypadków, które mog a zdarzyć sie w z yciu. Musi ona odes ać kaz dego do owego delikatnego poczucia, któremu przypisuje sie zdolność oceny oddalenia tego, co rzeczywiste od idei. Filozofowie nie musz a powstrzymywać sie przed tym wyznaniem nie dlatego, z e w niektórych przypadkach nie mog y pojawić sie elementy o znaczeniu etycznym, których pierwowzór nie by by zawarty w ideach, lecz z tego powodu, iz ustalenie faktów napotyka na trud- 65 T e n z e, Allgemeine praktische Philosophie, s W Allgemeine praktische Philosophie Herbart pyta: Gdzie kieruje nas wgl ad estetyczny? Tutaj jawi sie nam warunek, zgodnie z którym istniej a inne jeszcze stosunki uczestnicz ace w ocenianiu dokonywanym przez smak. [ ] Wszystkie [ ] s a urzeczywistnieniem [ ] owego odniesienia jawi acego sie w postaci pierwowzoru przeznaczonego do odtworzenia w postanowieniach tamz e, s Tamz e, s. 383.

17 MIE DZY PEDAGOGIKA 91 ności, których nie da sie rozwi azać za pomoc a poje ć etycznych, obje tych wieloznaczności a empirii 68. Po przedstawieniu nauki o ideach, w drugiej ksie dze Ogólnej filozofii praktycznej Herbart skupia sie na zwi azku mie dzy nimi a cz owiekiem. W tym w aśnie kontekście wprowadza on poje cie cnoty. Pisze: [...] cnota jest stosunkiem mie dzy pe nym wgl adem a odpowiednim chceniem jako realn a w aściwości a istoty rozumnej 69. Z tego określenia wynika, z e wartość ta jest realem, w którym aczy sie wgl ad i pos uszeństwo. Aby to bliz ej wyjaśnić, nalez y sie gn ać do m odzieńczego eseju Herbarta z 1796 r. pt. Kilka uwag o poje ciu idea u w odniesieniu do rozprawy Rista o moralnych i estetycznych idea ach. G ównym przedmiotem rozwaz ań jest w nim zagadnienie idealności. Pod koniec tekstu Herbart lakonicznie stwierdza, z e idea jest ide a nieskończoności 70. Jako skutek myślenia jest on poje ciem, za którego pomoc a wyraz amy przekonanie o moz liwości istnienia nieskończonej ilości pewnych przedmiotów. Po uwzgle dnieniu ich rodzaju moz na by mówić o idea ach moralnych, estetycznych itp. Wszystkie one s a teoretycznymi realizacjami, gdyz stanowi a poje cia oderwane. Na podstawie tej obserwacji krytyczny uczeń Fichtego docieka naste pnie warunku realnej moz liwości doskona ego bytu teoretycznego. Takiemu realnemu źród u abstraktów nadaje on miano idea u praktycznego: Trwa by on w nim [tj. w teoretycznym ideale D. S.] nawet wtedy, gdy podaje sie lub wyprowadza przez dedukcje wszystkie jego określenia; równiez wówczas, gdy wykaz e sie, z e istnieje mnóstwo przedmiotów, którym jakaś konsekwentna wola w nieskończony sposób nadaje pewn a forme 71. W afirmacji idea u praktycznego, który uzasadnia istnienie tego teoretycznego, wyraz a sie przekonanie o charakterze myślenia ukierunkowanym na rzecz. Nie jest bowiem ono fantazjowaniem, lecz rodzajem intencjonalnego odniesienia do tego, co rzeczywiste. Zgodnie z tym real odnosi idea do rzeczywistości i jest rzeczywistym warunkiem jego poje ciowej niesprzeczności. 68 Tamz e, s Tamz e, s J. F. H e r b a r t, Einige Bemerkungen über den Begriff des Ideals, in Rücksicht auf Rist's Aufsatz über moralische und ästhetische Ideale, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Werke, t. 1, s Tamz e.

18 92 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB Na podstawie tych konstatacji nalez y stwierdzić, z e Herbartowska filozofia praktyczna jest wiernym odbiciem zwi azku mie dzy idea em teoretycznym a praktycznym. Idee etyczne s a poje ciami teoretycznymi, które swoj a podstawe maj a w konkretnych d az eniach woli odpowiadaj acych idea owi etycznemu. Zgodność mie dzy myśl a a czynem jest wed ug Herbarta cnot a w aściwie zrozumian a. Potwierdzeniem tego jest fragment Zarysu wyk adów pedagogicznych, w którym stwierdza on: D az enie do trwa ego urzeczywistnienia zwi azku os adu i woli nie jest niczym innym, jak tylko sam a moralności a 72. Wyraźnie wynika st ad, z e Herbartowi chodzi o cnote etyczn a, która realizuje sie praktycznie w sferze moralności. Gdyby w tym miejscu zapytano, co nalez y czynić, aby osi agn ać te cnote, to by oby to pytanie otwieraj ace wejście do pedagogiki 73. Warto w tym miejscu zapamie tać okoliczności przywo ania przez Herbarta swojej koncepcji wychowania. Jego zdaniem, dzia anie wychowawcze ma pomóc w realizacji stosunku odpowiedniości mie dzy wgl adem a d az eniami woli. Aby to wyrazić, wprowadzi on w Zarysie wyk adów pedagogicznych poje cie ukszta calności, którego cech a jest przechodzenie od nieokreśloności do sta ości 74. To w aśnie razem z cnot a determinuje stawanie sie wychowanka na p aszczyźnie moralnej. Tego rodzaju ukszta calność woli do z ycia moralnego znamy tylko u cz owieka 75. Wydaje sie, z e odpowiedź na pytanie o Herbartowskie poje cie tego procesu w wie kszym stopniu niz do tej pory musi uwzgle dniać zwi azek z estetyczn a zasad a ludzkiej egzystencji. Reasumuj ac, nalez y stwierdzić, z e wed ug Herbarta: Cnota jako ca ość nie moz e poprzedzać swojego poje cia. Jest ono dla niej zasad a jedności 76. Sfer a realizacji cnoty jest rzeczywistość, w której spe nia sie doświadczenie pedagogiczne. Jednak cnota z nim sie nie utoz samia. Gdzie bowiem nie ma jej poje cia, tam nie moz e być równiez świadomego ze wzgle du na ni a dzia ania. Jak moz na zrozumieć ten swoisty intelektualizm moralny, który zdaje sie nieustannie towarzyszyć rozwaz aniom Herbarta na temat cnoty? Aby rozwi azać ten problem, jeszcze raz przyjrzyjmy sie biegunom stosunku wyraz onego przez to poje cie. Pierwszym z nich jest wgl ad, drugim akt chcenia. 72 J. F. H e r b a r t, Zarys wyk adów pedagogicznych, w: t e n z e, Pisma pedagogiczne, s T e n z e, Allgemeine praktische Philosophie, s T e n z e, Zarys, s Tamz e. 76 T e n z e, Allgemeine praktische Philosophie, s. 519.

19 MIE DZY PEDAGOGIKA 93 Herbartowska definicja cnoty oznacza uzgodnienie wgl adu z chceniem i odwrotnie. Stan harmonii mie dzy obydwoma biegunami stosunku odpowiada idei wolności wewne trznej. Poniewaz charakterystyczn a jego cech a jest pos uszeństwo wzgle dem oceny s adu smaku etycznego, równiez cnota nie jest niczym innym, jak tylko daniem pos uchu ocenie estetycznej. Zdaniem autora Ogólnej filozofii praktycznej, poje cie cnoty odnosi sie nie tylko do wolności wewne trznej, lecz takz e do wszystkich idei praktycznych i określa zasade zjednoczenia, która powinna sie w kaz dej z nich urzeczywistniać 77. Cnota jako zasada jedności, scalaj aca wgl ad poznawczy i wole, jest naraz ona na niebezpieczeństwo pewnego braku z dwu stron. Z jednej moz e to być ryzyko zwi azane z pustk a procesu poznawczego i myln a ocen a estetyki smaku. B e dy w tym wypadku powoduj a w podmiocie zaciemnienie wgl adu i zniekszta caj a poczucie obowi azku. Z drugiej źród em braków w stosunku do cnoty moz e być wed ug Herbarta sama wola, która rezygnuje ze smaku etycznego na rzecz swoich w asnych zachcianek. Obie te dziedziny s a przedmiotem szczegó owych analiz w Pedagogice ogólnej. Centralnym elementem jest w niej rozwaz enie idei wychowania wed ug idea u cnoty 78, albo mówi ac inaczej: nauczania wychowuj acego, w którym scalaj a sie wielostronność zainteresowań i si a moralna charakteru. W tak powsta ej przestrzeni estetycznej nalez y poszukiwać Herbartowskiej idei pedagogiki, rozumianej jako koncepcja wychowania do cnoty. * B e dne za oz enia nowoz ytnej filozofii spowodowa y to, z e myślenie filozoficzne przesta o być analiz a danych pochodz acych od przedmiotu i przekszta ci o sie w jego tworzenie. Symbolicznym wyrazem tej zmiany jest neologizm, niedaj acy sie przet umaczyć na je zyk polski, który wprowadzi do je zyka filozoficznego Fichte Sachtat. Termin ten stanowi zwierciadlane odbicie innego s owa Tatsache, które oznacza w je zyku niemieckim fakt, czyli rzeczywisty stan rzeczy 79. Sens Fichteańskiego Sachtat moz na ukazać przez analize jego cze ści sk adowych. Sach pochodzi od rzeczownika Sache 77 Por. tamz e, s Tamz e, s Wielki s ownik niemiecko-polski, red. J. Piprek, J. Ippoldt, t. 2, Warszawa: Wiedza Powszechna 2001, s. 560.

20 94 DARIUSZ STE PKOWSKI SDB (rzecz, przedmiot, sprawa, interes, temat) 80. Tat jest równiez rzeczownikiem i oznacza czyn, dzie o, uczynek, poste pek 81. Podczas sk adania obu wyrazów w ca ość trzeba zwrócić uwage na odwrócenie ich kolejności w stosunku do Tatsache. W przeciwieństwie bowiem do tradycyjnej filozofii, która mówi a najpierw o rzeczy rozpoznawanej dzie ki aktywności podmiotu, myśl transcendentalna stane a na stanowisku, iz uprzedni jest czyn indywidualny, w którego wyniku powstaje przedmiot. Herbart wraca do rzeczy. Jednocześnie wprowadza w filozoficznej analizie bytu bardzo waz n a poprawke. Jego zdaniem poje cie jest koniecznym pośrednikiem mie dzy podmiotem a przedmiotem. Ukazuje sie w nim podwójne dzia anie. Z jednej strony dzie ki niemu te obydwa byty jednocz a sie ze sob a, a z drugiej oddzielaj a sie od siebie. Z adna teoria pedagogiczna nie moz e być przyczyn a wychowania. Musi je raczej przyj ać jako fakt dany niejako z góry. W dzia aniu pedagogicznym powinna sie kierować nim jako celem, ku któremu zmierza w zaplanowany sposób. Chodzi wie c g ównie o to, aby określić sfere i sposób, w których wychowanie rzeczywiście przynosi skutek. Wed ug Herbarta, t a przestrzeni a jest moralność, zasad a dzia ania zaś idee praktyczne. S a one nie tylko czymś danym, lecz takz e zadanym. W pedagogice trzeba bowiem nieustannie podejmować próby prze oz enia ich na konkretne dzia ania wychowawcze. To w aśnie określa praktyczno-filozoficzny jej charakter. Dzie a J. F. Herbarta 82 BIBLIOGRAFIA Allgemeine praktische Philosophie, SW II Bemerkungen zu Fichtes Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre, SW I 3-4. Brief an Dissen, w: J. F. Herbarts Sämmtliche Schriften, red. Th. Fritzsch, Langensalza: Verlag Veit 1912, s. 93. De Platonici systematis fundamento commentatio, SW I Tamz e, s. 342 n. 81 Tamz e, s Wykaz obejmuje pozycje cytowane w artykule. Jez eli nie podano inaczej, prace Herbarta pochodz a z edycji dzie zebranych J. F. Herbart's Sämmtliche Werke in chronologischer Reihenfolge, t. 1-19, red. K. Kehrbach, O. Flügel, Th. Fritzsch, Langensalza: Verlag Beyer (cyt. SW).

21 MIE DZY PEDAGOGIKA 95 Diktate zur Pädagogik, w: J. F. Herbarts Pädagogische Schriften, red. O. Willmann, Th. Fritzsch, t. 1, Osterwieck Harz Leipzig: Verlag Zickfeldt Ein Augenblick meines Lebens, SW I Einige Bemerkungen über den Begriff des Ideals, in Rücksicht auf Rist's Aufsatz über moralische und ästhetische Ideale, SW I 5-8. Erster problematischer Entwurf der Wissenslehre, SW I Hauptpunkte der Metaphysik, SW II Lehrbuch zur Einleitung in die Philosophie, Hamburg: Meiner Verlag Pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Z ak Pestalozzi's Idee eines ABC der Anschauung, SW I Rückblick auf die pädagogische Wirksamkeit in Königsberg, J. F. Herbart. Pädagogische Schriften, red. W. Asmus, t. 3, Düsseldorf München: Verlag Küpper 1965, s Über die ästhetische Darstellung der Welt als das Hauptgeschäft der Erziehung, SW I Über die dunkle Seite der Pädagogik, SW III Über philosophisches Wissen und philosophisches Studium, SW I Über Schellings Schrift: Vom Ich, oder dem Unbedingten im menschlichen Wissen, SW I Versuch einer Beurteilung von Schellings Schrift: Über die Möglichkeit einer Form der Philosophie überhaupt, SW I Zarys wyk adów pedagogicznych, J. F. Herbart. Pisma pedagogiczne, Warszawa Wroc aw Kraków: Zak ad Narodowy im. Ossolińskich Wyd. PAN 1967, s Literatura pomocnicza B a r t n i c k a K., S z y b i a k I.: Zarys historii wychowania, Warszawa: Wydawnictwo Z ak WSH w Pu tusku B e n n e r D.: Die Pädagogik Herbarts. Eine problemgeschichtliche Einführung in die Systematik neuzeitlicher Pädagogik, Weinheim München: Verlag Juventa C h u d y W.: O naoczności poznania metafizykalnego, Roczniki Filozoficzne 31(1983), z. 1, s C h u d y W.: Rozwój filozofowania a pu apka refleksji. Filozofia refleksji i próby jej przezwycie z enia, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL Filozofia a pedagogika: studia i szkice, red. P. Dehnel, P. Gutowski, Wroc aw: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP Filozofia pedagogice. Pedagogika filozofii, red. M. Dudzikowa, Colloquia Communia 2(2003). F o l k i e r s k a A.: Jaka filozofia, jaka pedagogika?, w: Filozofia a pedagogika: studia i szkice, red. P. Dehnel, P. Gutowski, Wroc aw: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP 2005, s

KARTA PRZEDMIOTU. 1. NAZWA PRZEDMIOTU: Filozofia z etyką. 2. KIERUNEK: Turystyka i rekreacja. 3. POZIOM STUDIÓW: studia pierwszego stopnia

KARTA PRZEDMIOTU. 1. NAZWA PRZEDMIOTU: Filozofia z etyką. 2. KIERUNEK: Turystyka i rekreacja. 3. POZIOM STUDIÓW: studia pierwszego stopnia KARTA PRZEDMIOTU 1. NAZWA PRZEDMIOTU: Filozofia z etyką 2. KIERUNEK: Turystyka i rekreacja 3. POZIOM STUDIÓW: studia pierwszego stopnia 4. ROK/ SEMESTR STUDIÓW: I/1 5. LICZBA PUNKTÓW ECTS: 2 6. LICZBA

Bardziej szczegółowo

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych

Bardziej szczegółowo

POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM. Vademecum doradztwa edukacyjno-zawodowego. Akademia

POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM. Vademecum doradztwa edukacyjno-zawodowego. Akademia POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM PLANOWANIE DZIAŁAŃ Określanie drogi zawodowej to szereg różnych decyzji. Dobrze zaplanowana droga pozwala dojechać do określonego miejsca w sposób, który Ci

Bardziej szczegółowo

KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI

KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI Egzamin maturalny maj 2009 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI Zasady oceniania: za rozwi zanie wszystkich zada mo na uzyska maksymalnie 50 punktów (w tym za rozwi zanie zada testowych

Bardziej szczegółowo

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że

Bardziej szczegółowo

OPIS PRZEDMIOTU. Wydział Pedagogiki i Psychologii. Instytut Psychologii. Psychologia. jednolite studia magisterskie. Stacjonarne

OPIS PRZEDMIOTU. Wydział Pedagogiki i Psychologii. Instytut Psychologii. Psychologia. jednolite studia magisterskie. Stacjonarne OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Seminarium monograficzno teoretyczne : Psychologia twórczości - wspomagania rozwoju czynności poznawczych u dzieci Wydział Wydział Pedagogiki i Psychologii

Bardziej szczegółowo

Na podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu.

Na podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu. Na podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu Regulamin Zarządu Stowarzyszenia Przyjazna Dolina Raby Art.1. 1. Zarząd Stowarzyszenia

Bardziej szczegółowo

Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju

Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Art.1. 1. Zarząd Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju, zwanego dalej Stowarzyszeniem, składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza

Bardziej szczegółowo

ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY

ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych

UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych UCHWAŁ A SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 18 października 2012 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych Senat, po rozpatrzeniu uchwalonej przez Sejm na posiedzeniu

Bardziej szczegółowo

Badania naukowe potwierdzają, że wierność w związku została uznana jako jedna z najważniejszych cech naszej drugiej połówki. Jednym z większych

Badania naukowe potwierdzają, że wierność w związku została uznana jako jedna z najważniejszych cech naszej drugiej połówki. Jednym z większych Badania naukowe potwierdzają, że wierność w związku została uznana jako jedna z najważniejszych cech naszej drugiej połówki. Jednym z większych ciosów jaki może nas spotkać w związku z dugą osobą jest

Bardziej szczegółowo

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ETYKA: LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ETYKA: LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ETYKA: LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE OPRACOWAŁ: mgr Marcin Szymański Zespół Szkół Ogólnokształcących w Opolu Podstawa prawna: -Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu

Bardziej szczegółowo

INSPIRUJEMY DO WIELKOŚCI SZKOŁA TUTORÓW X EDYCJA: GDAŃSK, GORZÓW WLKP., KATOWICE, LUBLIN, ŁÓDŹ, OLSZTYN, POZNAŃ, RZESZÓW, TORUŃ, WARSZAWA, WROCŁAW

INSPIRUJEMY DO WIELKOŚCI SZKOŁA TUTORÓW X EDYCJA: GDAŃSK, GORZÓW WLKP., KATOWICE, LUBLIN, ŁÓDŹ, OLSZTYN, POZNAŃ, RZESZÓW, TORUŃ, WARSZAWA, WROCŁAW INSPIRUJEMY DO WIELKOŚCI SZKOŁA TUTORÓW X EDYCJA: GDAŃSK, GORZÓW WLKP., KATOWICE, LUBLIN, ŁÓDŹ, OLSZTYN, POZNAŃ, RZESZÓW, TORUŃ, WARSZAWA, WROCŁAW CO PROPONUJEMY? Szkoła Tutorów to nowatorski, 64-godzinny

Bardziej szczegółowo

Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE

Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE OKE Kraków 2012 Zadanie egzaminacyjne zostało opracowane

Bardziej szczegółowo

KLAUZULE ARBITRAŻOWE

KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE arbitrażowe ICC Zalecane jest, aby strony chcące w swych kontraktach zawrzeć odniesienie do arbitrażu ICC, skorzystały ze standardowych klauzul, wskazanych poniżej. Standardowa

Bardziej szczegółowo

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Karta pracy III.. Imię i nazwisko klasa Celem nauki jest stawianie hipotez, a następnie ich weryfikacja, która w efekcie

Bardziej szczegółowo

II. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:

II. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których: Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MATEMATYKI I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA W KROŚNIE

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MATEMATYKI I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA W KROŚNIE PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MATEMATYKI I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA W KROŚNIE Przedmiotowy system oceniania z matematyki jest zgodny z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej

Bardziej szczegółowo

Bezpieczna dzielnica - bezpieczny mieszkaniec

Bezpieczna dzielnica - bezpieczny mieszkaniec Bezpieczna dzielnica - bezpieczny mieszkaniec Program realizowany w ramach Miejskiego Programu Zapobiegania Przestępczości oraz Ochrony Bezpieczeństwa Obywateli i Porządku Publicznego. Miejski Program

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN REKRUTACJI UCZNIÓW/SŁUCHACZY DO ZESPOŁU SZKÓŁ TECHNICZNYCH I OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH IM. KAZIMIERZA WIELKIEGO W BUSKU-ZDROJU

REGULAMIN REKRUTACJI UCZNIÓW/SŁUCHACZY DO ZESPOŁU SZKÓŁ TECHNICZNYCH I OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH IM. KAZIMIERZA WIELKIEGO W BUSKU-ZDROJU do Statutu ZSTiO REGULAMIN REKRUTACJI UCZNIÓW/SŁUCHACZY DO ZESPOŁU SZKÓŁ TECHNICZNYCH I OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH IM. KAZIMIERZA WIELKIEGO W BUSKU-ZDROJU 2 Wstęp Zasady rekrutacji uczniów regulują: - Rozporządzenie

Bardziej szczegółowo

Panorama etyki tomistycznej

Panorama etyki tomistycznej Panorama współczesnej etyki tomistycznej w Polsce Artur Andrzejuk Ramy organizacyjne organizacyjne 1946 - Wydział Filozoficzny KUL J. Keller, W. Bednarski, K. Wojtyła, T. Styczeń, A. Szostek. J. Gałkowski,

Bardziej szczegółowo

Z mamą i tatą w szkole

Z mamą i tatą w szkole Z mamą i tatą w szkole Program autorski adresowany do rodziców uczniów Szkoły Podstawowej w Myślachowicach. Autorzy programu: Agnieszka Godyń Monika Wentrys Myślachowice 2004 1 WSTĘP Rodzic nie może tylko

Bardziej szczegółowo

Rady Miejskiej Wodzisławia Śląskiego. w sprawie stypendiów dla osób zajmujących się twórczością artystyczną i upowszechnianiem kultury.

Rady Miejskiej Wodzisławia Śląskiego. w sprawie stypendiów dla osób zajmujących się twórczością artystyczną i upowszechnianiem kultury. identyfikator /6 Druk nr 114 UCHWAŁY NR... Rady Miejskiej Wodzisławia Śląskiego z dnia... w sprawie stypendiów dla osób zajmujących się twórczością Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 9 i art. 18 ust. 1 ustawy

Bardziej szczegółowo

PROCEDURY POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH TRUDNYCH WYCHOWAWCZO Zespół Szkół im. Henryka Sienkiewicza w Końskowoli

PROCEDURY POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH TRUDNYCH WYCHOWAWCZO Zespół Szkół im. Henryka Sienkiewicza w Końskowoli PROCEDURY POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH TRUDNYCH WYCHOWAWCZO Zespół Szkół im. Henryka Sienkiewicza w Końskowoli POZIOMY PRACY WYCHOWAWCZEJ I. PRACA WYCHOWAWCZA WYCHOWAWCY KLASY 1. Zapoznanie rodziców z obowiązującymi

Bardziej szczegółowo

Spór o poznawalność świata

Spór o poznawalność świata ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.

Bardziej szczegółowo

Szkolenia nie muszą być nudne! Kolejne szkolenie już w lutym wszystkie osoby zachęcamy do wzięcia w nich udziału!

Szkolenia nie muszą być nudne! Kolejne szkolenie już w lutym wszystkie osoby zachęcamy do wzięcia w nich udziału! Szkolenia nie muszą być nudne! W Spółce Inwest-Park odbyło się kolejne szkolenie w ramach projektu Akcelerator Przedsiębiorczości działania wspierające rozwój przedsiębiorczości poza obszarami metropolitarnymi

Bardziej szczegółowo

Komentarz technik ochrony fizycznej osób i mienia 515[01]-01 Czerwiec 2009

Komentarz technik ochrony fizycznej osób i mienia 515[01]-01 Czerwiec 2009 Strona 1 z 19 Strona 2 z 19 Strona 3 z 19 Strona 4 z 19 Strona 5 z 19 Strona 6 z 19 Strona 7 z 19 W pracy egzaminacyjnej oceniane były elementy: I. Tytuł pracy egzaminacyjnej II. Założenia do projektu

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 4 UMOWA O REALIZACJI PRAKTYKI STUDENCKIEJ

Załącznik nr 4 UMOWA O REALIZACJI PRAKTYKI STUDENCKIEJ Załącznik nr 4 UMOWA O REALIZACJI PRAKTYKI STUDENCKIEJ W dniu 200.. roku, w Płocku pomiędzy: 1. Szkołą Wyższą im. Pawła Włodkowica w Płocku Filia w Wyszkowie, z siedzibą w Wyszkowie przy ul. Geodetów 45a,

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie

Bardziej szczegółowo

KRÓLEWSKIE SERCE KOBIETY

KRÓLEWSKIE SERCE KOBIETY KRÓLEWSKIE SERCE KOBIETY PAŁAC DZIAŁYŃSKICH W POZNANIU STARY RYNEK 78/79 23-24 MARCA 2013R. 13-14 KWIETNIA 2013R. PIĘKNO NALEŻY WSPIERAĆ, BO TWORZY JE NIEWIELU A POTRZEBUJE WIELU PIĘKNO BEZ DOBROCI JEST

Bardziej szczegółowo

STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne

STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne Załącznik do uchwały Walnego Zebrania Członków z dnia 28 grudnia 2015 roku STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1 1. Zarząd Stowarzyszenia

Bardziej szczegółowo

Reguła Życia. spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13

Reguła Życia. spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13 spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13 Reguła życia, to droga do świętości; jej sens można również określić jako: - systematyczna praca nad sobą - postęp duchowy - asceza chrześcijańska

Bardziej szczegółowo

POLSKA BIBLIOGRAFIA DIETRICHA BENNERA

POLSKA BIBLIOGRAFIA DIETRICHA BENNERA [37] 397 DARIUSZ STĘPKOWSKI (OPRAC.) POLSKA BIBLIOGRAFIA DIETRICHA BENNERA Pełną bibliografię prac Profesora Dietricha Bennera zamieszczono w aneksie do księgi pamiątkowej wydanej w 2006 roku z okazji

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA H1P_W03 H1P_W01 S1P_W01 H1P_W02 S1P_W06 H1P_W05

EFEKTY KSZTAŁCENIA H1P_W03 H1P_W01 S1P_W01 H1P_W02 S1P_W06 H1P_W05 Nazwa kierunku studiów: Pedagogika Poziom kształcenia: studia pierwszego stopnia Profil kształcenia: praktyczny EFEKTY KSZTAŁCENIA Efekty kształcenia dla kierunku K_W01 K_W02 K_W03 K_W04 K_W05 Efekty kształcenia

Bardziej szczegółowo

Program wychowania do Ŝycia w rodzinie do klas V VI

Program wychowania do Ŝycia w rodzinie do klas V VI Program wychowania do Ŝycia w rodzinie do klas V VI I Wstęp Celem programu pt. Wychowanie do Ŝycia w rodzinie jest przedstawienie całościowego spojrzenia na seksualność człowieka. Obejmuje ono nie tylko

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowe zasady oceniania. zgodne z Wewnątrzszkolnymi Zasadami Oceniania. obowiązującymi w XLIV Liceum Ogólnokształcącym.

Przedmiotowe zasady oceniania. zgodne z Wewnątrzszkolnymi Zasadami Oceniania. obowiązującymi w XLIV Liceum Ogólnokształcącym. Przedmiotowe zasady oceniania zgodne z Wewnątrzszkolnymi Zasadami Oceniania obowiązującymi w XLIV Liceum Ogólnokształcącym. Przedmiot: biologia Nauczyciel przedmiotu: Anna Jasztal, Anna Woch 1. Formy sprawdzania

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA DLA PRZETARGU NIEOGRANICZONEGO CZĘŚĆ II OFERTA PRZETARGOWA

SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA DLA PRZETARGU NIEOGRANICZONEGO CZĘŚĆ II OFERTA PRZETARGOWA Powiat Wrocławski z siedzibą władz przy ul. Kościuszki 131, 50-440 Wrocław, tel/fax. 48 71 72 21 740 SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA DLA PRZETARGU NIEOGRANICZONEGO CZĘŚĆ II OFERTA PRZETARGOWA

Bardziej szczegółowo

USTAWA. z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela. (tekst jednolity) Rozdział 3a. Awans zawodowy nauczycieli

USTAWA. z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela. (tekst jednolity) Rozdział 3a. Awans zawodowy nauczycieli USTAWA z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jednolity) Rozdział 3a Awans zawodowy nauczycieli Art. 9a. 1. Ustala się stopnie awansu zawodowego nauczycieli: 1) nauczyciel stażysta; 2) nauczyciel

Bardziej szczegółowo

Dokumenty regulujące kwestie prawne związane z awansem zawodowym. ustawa z dnia 15 lipca 2004 r.

Dokumenty regulujące kwestie prawne związane z awansem zawodowym. ustawa z dnia 15 lipca 2004 r. Dokumenty regulujące kwestie prawne związane z awansem zawodowym ustawa z dnia 15 lipca 2004 r. o zmianie ustawy - Karta a oraz o zmianie niektórych innych ustaw 1) ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. -

Bardziej szczegółowo

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania

Bardziej szczegółowo

1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek?

1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? 1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? Wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego będzie można składać w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Puławach. Wnioski będą przyjmowane od dnia

Bardziej szczegółowo

Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3,

Tomasz Dreinert Zagadnienie rzeczy samej w sobie w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3, Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta Pisma Humanistyczne 3, 137-143 2001 Tomasz D reinert ZAGADNIENIE RZECZY SAMEJ W SOBIE W TRANSCENDENTALIZMIE IMMANUELA

Bardziej szczegółowo

Wydział Zarządzania. Poziom i forma studiów. Ścieżka dyplomowania: Kod przedmiotu: Punkty ECTS 1) W - 15 C- 15 L- 0 P- 0 Ps- 0 S- 0

Wydział Zarządzania. Poziom i forma studiów. Ścieżka dyplomowania: Kod przedmiotu: Punkty ECTS 1) W - 15 C- 15 L- 0 P- 0 Ps- 0 S- 0 Wydział Zarządzania Nazwa programu kształcenia (kierunku) Politologia Poziom i forma studiów studia I stopnia stacjonatne Specjalność: - Ścieżka dyplomowania: - Nazwa przedmiotu: Rodzaj obieralny 6 przedmiotu:

Bardziej szczegółowo

METODYKA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO Studia I stopnia. Autor: Tomasz Frołowicz

METODYKA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO Studia I stopnia. Autor: Tomasz Frołowicz METODYKA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO Autor: Tomasz Frołowicz LEKCJA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO TYPY I RODZAJE LEKCJI PEDAGOGICZNE CZYNNOŚCI NAUCZYCIELA I CZYNNOŚCI UCZNIÓW Wychowanie jest to sztuka, której nikt dotąd

Bardziej szczegółowo

Podstawa programowa kształcenia ogólnego informatyki w gimnazjum

Podstawa programowa kształcenia ogólnego informatyki w gimnazjum 1 Podstawa programowa kształcenia ogólnego informatyki w gimnazjum Obowiązująca podstawa programowa nauczania informatyki w gimnazjum, w odniesieniu do propozycji realizacji tych zagadnień w podręcznikach

Bardziej szczegółowo

Regulamin Konkursu Start up Award 9. Forum Inwestycyjne 20-21 czerwca 2016 r. Tarnów. Organizatorzy Konkursu

Regulamin Konkursu Start up Award 9. Forum Inwestycyjne 20-21 czerwca 2016 r. Tarnów. Organizatorzy Konkursu Regulamin Konkursu Start up Award 9. Forum Inwestycyjne 20-21 czerwca 2016 r. Tarnów 1 Organizatorzy Konkursu 1. Organizatorem Konkursu Start up Award (Konkurs) jest Fundacja Instytut Studiów Wschodnich

Bardziej szczegółowo

Morska Stocznia Remontowa Gryfia S.A. ul. Ludowa 13, 71-700 Szczecin. ogłasza

Morska Stocznia Remontowa Gryfia S.A. ul. Ludowa 13, 71-700 Szczecin. ogłasza Morska Stocznia Remontowa Gryfia S.A. ul. Ludowa 13, 71-700 Szczecin ogłasza rozpoczęcie przetargu w sprawie udzielenia zamówienia na świadczenie usług w zakresie przewozu pracowników z terenu stoczni

Bardziej szczegółowo

ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ

ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2011 Recenzował prof. dr hab. TADEUSZ BUKSIŃSKI Opracowanie redakcyjne

Bardziej szczegółowo

- o zmianie o Krajowym Rejestrze Sądowym

- o zmianie o Krajowym Rejestrze Sądowym Warszawa, dnia 28 sierpnia, 2012 rok Grupa Posłów na Sejm RP Klubu Poselskiego Ruch Palikota Szanowna Pani Ewa Kopacz Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji

Bardziej szczegółowo

PROCEDURA AWANSU ZAWODOWEGO NA STOPIEŃ NAUCZYCIELA MIANOWANEGO W ZESPOLE SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH NR 1 W KATOWICACH

PROCEDURA AWANSU ZAWODOWEGO NA STOPIEŃ NAUCZYCIELA MIANOWANEGO W ZESPOLE SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH NR 1 W KATOWICACH PROCEDURA AWANSU ZAWODOWEGO NA STOPIEŃ NAUCZYCIELA MIANOWANEGO W ZESPOLE SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH NR 1 W KATOWICACH Opracowano na podstawie następujących aktów prawnych: - rozdział 3a Karty Nauczyciela, ustawa

Bardziej szczegółowo

Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska

Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska Rzecznik Praw Ucznia pracuje w oparciu o Regulamin Rzecznika Praw Ucznia oraz o własny plan pracy. Regulamin działalności Rzecznika Praw Ucznia: 1. Rzecznik

Bardziej szczegółowo

DOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych

DOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych DOPALACZE - nowa kategoria substancji psychoaktywnych CZYM SĄ DOPALACZE? Dopalacze stosowana w Polsce, potoczna nazwa różnego rodzaju produktów zawierających substancje psychoaktywne, które nie znajdują

Bardziej szczegółowo

STATUT FUNDACJI ŚCIĘGOSZÓW. Postanowienia ogólne

STATUT FUNDACJI ŚCIĘGOSZÓW. Postanowienia ogólne STATUT FUNDACJI ŚCIĘGOSZÓW Postanowienia ogólne 1 1. Fundacja pod nazwą Fundacja Ścięgoszów, zwana dalej Fundacją ustanowiona przez Łukasza Perkowskiego Olgę Sobkowicz zwanych dalej fundatorami, aktem

Bardziej szczegółowo

U Z A S A D N I E N I E

U Z A S A D N I E N I E U Z A S A D N I E N I E Projektowana nowelizacja Kodeksu pracy ma dwa cele. Po pierwsze, zmianę w przepisach Kodeksu pracy, zmierzającą do zapewnienia pracownikom ojcom adopcyjnym dziecka możliwości skorzystania

Bardziej szczegółowo

Katolicki Uniwersytet. Jana Pawła II

Katolicki Uniwersytet. Jana Pawła II Katolicki Uniwersytet L u b e l s k i Jana Pawła II FILOZOFIA TEORETYCZNA /filozofia STUDIA FILOZOFIA w KUL przygotowuje do samodzielnych i dojrzałych decyzji życiowych. Rozpoczęcie studiowania od FILOZOFII

Bardziej szczegółowo

Regulamin Programu Karta Stałego Klienta Lovely Look

Regulamin Programu Karta Stałego Klienta Lovely Look Regulamin Programu Karta Stałego Klienta Lovely Look 1. Regulamin określa warunki programu lojalnościowego Karta Stałego Klienta Lovely Look, zwanego dalej "Programem". 2. Organizatorem Programu jest Provalliance

Bardziej szczegółowo

JĘZYK ANGIELSKI. Przedmiotowy system oceniania w klasach 1-3

JĘZYK ANGIELSKI. Przedmiotowy system oceniania w klasach 1-3 JĘZYK ANGIELSKI Przedmiotowy system oceniania w klasach 1-3 1. Obszary podlegające ocenianiu: - wiedza i umiejętność jej stosowania oraz aktywność i zaangażowanie ucznia 2. Skala ocen: - w ciągu semestru

Bardziej szczegółowo

Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu

Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu 1 P/08/139 LWR 41022-1/2008 Pan Wrocław, dnia 5 5 września 2008r. Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z

Bardziej szczegółowo

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki

Bardziej szczegółowo

Projekt i etapy jego realizacji*

Projekt i etapy jego realizacji* dr Ewa Lasecka-Wesołowska esołowska,, MGPiPS Projekt i etapy jego realizacji* *Na podstawie materiałó łów w Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich (Lemtech Consulting/RTI) Co to jest projekt Projekt -

Bardziej szczegółowo

POWANIA W PRZEWODACH DOKTORSKICH NA WYDZIALE ZARZ

POWANIA W PRZEWODACH DOKTORSKICH NA WYDZIALE ZARZ REGULAMIN POSTĘPOWANIA W PRZEWODACH DOKTORSKICH NA WYDZIALE ZARZĄDZANIA I ADMINISTRACJI UNIWERSYTETU HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZEGO JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH Podstawa prawna: 1. Ustawa z dnia 14 marca

Bardziej szczegółowo

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.

Bardziej szczegółowo

2. Podjęcie uchwał w sprawie powołania członków Rady Nadzorczej 1[ ], 2[ ], 3[ ]

2. Podjęcie uchwał w sprawie powołania członków Rady Nadzorczej 1[ ], 2[ ], 3[ ] Warszawa, dnia 9 czerwca 2015 roku OD: Family Fund Sp. z o.o. S.K.A ul. Batorego 25 (II piętro) 31-135 Kraków DO: Zarząd Starhedge S.A. ul. Plac Defilad 1 (XVII piętro) 00-901 Warszawa biuro@starhedge.pl

Bardziej szczegółowo

Nie racjonalnych powodów dla dopuszczenia GMO w Polsce

Nie racjonalnych powodów dla dopuszczenia GMO w Polsce JANUSZ WOJCIECHOWSKI POSEŁ DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO WICEPRZEWODNICZĄCY KOMISJI ROLNICTWA I ROZWOJU WSI Tekst wystąpienia na Konferencji: "TRADYCYJNE NASIONA - NASZE DZIEDZICTWO I SKARB NARODOWY. Tradycyjne

Bardziej szczegółowo

Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska

Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska 1 Projekt Ogólnopolski: 1.1. Projekt Ogólnopolski (dalej Projekt ) to przedsięwzięcie Stowarzyszenia podjęte w celu realizacji celów

Bardziej szczegółowo

biuro@cloudtechnologies.pl www.cloudtechnologies.pl Projekty uchwał dla Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia

biuro@cloudtechnologies.pl www.cloudtechnologies.pl Projekty uchwał dla Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia Warszawa, 11 kwietnia 2016 roku Projekty uchwał dla Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia w sprawie przyjęcia porządku obrad Zwyczajne Walne Zgromadzenie przyjmuje następujący porządek obrad: 1. Otwarcie Zgromadzenia,

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z HISTORII DLA KLAS IV VI

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z HISTORII DLA KLAS IV VI PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z HISTORII DLA KLAS IV VI SPIS TREŚCI: 1. Cel oceny 2. Formy oceniania 3. Ogólne kryteria oceniania uczniów z historii 4. Zasady poprawiania ocen 5. Ustalenia końcowe 6. Kontrakt

Bardziej szczegółowo

Gdańsk, dnia 13 listopada 2014 r. Poz. 3763 UCHWAŁA NR L/327/14 RADY POWIATU TCZEWSKIEGO. z dnia 28 października 2014 r. Tczewskiego.

Gdańsk, dnia 13 listopada 2014 r. Poz. 3763 UCHWAŁA NR L/327/14 RADY POWIATU TCZEWSKIEGO. z dnia 28 października 2014 r. Tczewskiego. DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Gdańsk, dnia 13 listopada 2014 r. Poz. 3763 UCHWAŁA NR L/327/14 RADY POWIATU TCZEWSKIEGO z dnia 28 października 2014 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych

Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZYRODY KLASA CZWARTA, PIĄTA I SZÓSTA

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZYRODY KLASA CZWARTA, PIĄTA I SZÓSTA PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZYRODY KLASA CZWARTA, PIĄTA I SZÓSTA PROGRAM: Przyrodo, witaj! WSiP, PODRĘCZNIK, ZESZYT UCZNIA, ZESZYT ĆWICZEŃ (tylko klasa piąta) Przyrodo, witaj! E.Błaszczyk, E.Kłos

Bardziej szczegółowo

ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 5(41), numer 1 2013

ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 5(41), numer 1 2013 ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 5(41), numer 1 2013 EWA KOPEĆ RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ DOTYCZACYCH DIAGNOZY WIEDZY PEDAGOGICZNEJ POSIADANEJ PRZEZ RODZICÓW DZIECI W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM W POWIECIE KOLBUSZOWSKIM

Bardziej szczegółowo

DZIECI I ICH PRAWA. Prawa Dziecka są dla wszystkich dzieci bez wyjątku

DZIECI I ICH PRAWA. Prawa Dziecka są dla wszystkich dzieci bez wyjątku DZIECI I ICH PRAWA Prawa Dziecka są dla wszystkich dzieci bez wyjątku i jakiejkolwiek dyskryminacji, niezaleŝnie od koloru skóry, płci, języka, jakim się posługuje, urodzenia oraz religii. Zostały one

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ZAJĘĆ TECHNICZNYCH. W SZKOLE PODSTAWOWEJ DLA KLASY 4. rok szkolny 2012/13

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ZAJĘĆ TECHNICZNYCH. W SZKOLE PODSTAWOWEJ DLA KLASY 4. rok szkolny 2012/13 PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA ZAJĘĆ TECHNICZNYCH. W SZKOLE PODSTAWOWEJ DLA KLASY 4. rok szkolny 2012/13 Opracowany na podstawie: - Wewnątrzszkolnego Systemu Oceniania w Zespole Szkół w Osiecznej. Nauczanie

Bardziej szczegółowo

Program pedagogicznych praktyk studenckich studentów PWSZ w Koninie, Katedra Filologii język angielski 2013-2016

Program pedagogicznych praktyk studenckich studentów PWSZ w Koninie, Katedra Filologii język angielski 2013-2016 Program pedagogicznych praktyk studenckich studentów PWSZ w Koninie, Katedra Filologii język angielski 2013-2016 1. Celem praktyk pedagogicznych jest: 1) zapoznanie studentów z całokształtem pracy nauczyciela

Bardziej szczegółowo

1. NAUCZANIE JĘZYKÓW NOWOŻYTNYCH (OBOWIĄZKOWYCH) W RAMACH PROGRAMU STUDIÓW STACJONARNYCH (CYKL A I B) I NIESTACJONARNYCH

1. NAUCZANIE JĘZYKÓW NOWOŻYTNYCH (OBOWIĄZKOWYCH) W RAMACH PROGRAMU STUDIÓW STACJONARNYCH (CYKL A I B) I NIESTACJONARNYCH 1 Szczegółowe przepisy wykonawcze na rok akadem. 2010/11 wprowadzające w życie Zarządzenie Rektora PWT we Wrocławiu w sprawie nauczania języków obcych na PWT we Wrocławiu z dnia 29 września 2009 r. 1.

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy System Oceniania z języka angielskiego w klasach IV-VI. Szkoła Podstawowa nr 5 im. Bohaterów 12 Kołobrzeskiego Pułku Piechoty

Przedmiotowy System Oceniania z języka angielskiego w klasach IV-VI. Szkoła Podstawowa nr 5 im. Bohaterów 12 Kołobrzeskiego Pułku Piechoty Założenia ogólne: Przedmiotowy System Oceniania z języka angielskiego w klasach IV-VI Ocenianie ucznia ma na celu: 1. Informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i postępach w tym zakresie;

Bardziej szczegółowo

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady Rozdział I Postanowienia ogólne 1 1. Rada Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Eurogalicja, zwana dalej Radą, działa na podstawie: Ustawy

Bardziej szczegółowo

UMOWA PARTNERSKA. z siedzibą w ( - ) przy, wpisanym do prowadzonego przez pod numerem, reprezentowanym przez: - i - Przedmiot umowy

UMOWA PARTNERSKA. z siedzibą w ( - ) przy, wpisanym do prowadzonego przez pod numerem, reprezentowanym przez: - i - Przedmiot umowy UMOWA PARTNERSKA zawarta w Warszawie w dniu r. pomiędzy: Izbą Gospodarki Elektronicznej z siedzibą w Warszawie (00-640) przy ul. Mokotowskiej 1, wpisanej do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych

Bardziej szczegółowo

za pośrednictwem 00-898 Warszawa Al. Solidarności 127 (art. 398 2 kpc) ul. Góralska 5 01-112 Warszawa

za pośrednictwem 00-898 Warszawa Al. Solidarności 127 (art. 398 2 kpc) ul. Góralska 5 01-112 Warszawa (WZÓR) Warszawa, dn. 2012 r. SĄD APELACYJNY SĄD PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH w Warszawie za pośrednictwem Sądu Okręgowego XIV Wydział Ubezpieczeń Społecznych w Warszawa 00-898 Warszawa Al. Solidarności

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN RADY RODZICÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 6 IM. ROMUALDA TRAUGUTTA W LUBLINIE. Postanowienia ogólne

REGULAMIN RADY RODZICÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 6 IM. ROMUALDA TRAUGUTTA W LUBLINIE. Postanowienia ogólne REGULAMIN RADY RODZICÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 6 IM. ROMUALDA TRAUGUTTA W LUBLINIE Postanowienia ogólne 1 Niniejszy Regulamin określa cele, zadania i organizację Rady Rodziców działającej w Szkole Podstawowej

Bardziej szczegółowo

DZISIAJ PRZEDSZKOLAKI JUTRO JUŻ PIERWSZAKI

DZISIAJ PRZEDSZKOLAKI JUTRO JUŻ PIERWSZAKI Publiczna Szkoła Podstawowa nr 14 im. A. Mickiewicza 45 720 Opole ul. Sz. Koszyka 21 tel./fax.: (077) 4743191 DZISIAJ PRZEDSZKOLAKI JUTRO JUŻ PIERWSZAKI program współpracy szkolno - przedszkolnej Magdalena

Bardziej szczegółowo

1) Dziekan lub wyznaczony przez niego prodziekan - jako Przewodniczący;

1) Dziekan lub wyznaczony przez niego prodziekan - jako Przewodniczący; Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL Wydziałowa Komisja ds. Jakości Kształcenia Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, tel. +48 81 445 37 31; fax. +48 81 445 37 26, e-mail: wydzial.prawa@kul.pl

Bardziej szczegółowo

Część B. Spis treści 1. ZAMAWIAJACY 2. PREAMBUŁA 3. WYCENA 4. WYPEŁNIANIE FORMULARZA PRZEDMIARU ROBÓT 5. OBMIAR 6. PŁATNOŚĆ

Część B. Spis treści 1. ZAMAWIAJACY 2. PREAMBUŁA 3. WYCENA 4. WYPEŁNIANIE FORMULARZA PRZEDMIARU ROBÓT 5. OBMIAR 6. PŁATNOŚĆ 1 Część B Spis treści 1. ZAMAWIAJACY 2. PREAMBUŁA 3. WYCENA 4. WYPEŁNIANIE FORMULARZA PRZEDMIARU ROBÓT 5. OBMIAR 6. PŁATNOŚĆ 2 1. Zamawiający Wójt Gminy Mszana 44-325 Mszna, ul.1 Maja 81 2. Preambuła Oferenci

Bardziej szczegółowo

WNIOSEK. o przyjęcie ucznia do klasy pierwszej ogólnodostępnej publicznego gimnazjum 1

WNIOSEK. o przyjęcie ucznia do klasy pierwszej ogólnodostępnej publicznego gimnazjum 1 Załącznik nr 4 do Zarządzenia Nr RKA.0050.33.2016 Burmistrza Łomianek z dnia 1 marca 2016 r. Imiona i Nazwiska wnioskodawców rodziców kandydata Adres do korespondencji w sprawach rekrutacji Dyrektor Gimnazjum

Bardziej szczegółowo

STATUT ZESPOŁU SZKÓŁ W MIĘKINI

STATUT ZESPOŁU SZKÓŁ W MIĘKINI STATUT ZESPOŁU SZKÓŁ W MIĘKINI 1 UWAGI OGÓLNE 1 Zespół Szkół w Miękini powołany został przez Radę Gminy Miękinia Uchwałą nr XX/149/04 Rady Gminy w Miękini z dnia 25 maja 2004r. w sprawie utworzenia Zespołu

Bardziej szczegółowo

Ogłoszenie o otwartym naborze partnera w celu wspólnej realizacji projektu. Ogłaszający konkurs: Gmina Nowy Tomyśl NIP: 7881916753 REGON: 631258862

Ogłoszenie o otwartym naborze partnera w celu wspólnej realizacji projektu. Ogłaszający konkurs: Gmina Nowy Tomyśl NIP: 7881916753 REGON: 631258862 1 Ogłoszenie o otwartym naborze partnera w celu wspólnej realizacji projektu Ogłaszający konkurs: Gmina Nowy Tomyśl NIP: 7881916753 REGON: 631258862 Strona internetowa: www.nowytomysl.pl I. OGŁOSZENIE

Bardziej szczegółowo

HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.

HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs. HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.pl Wrocław, dnia 22.06.2015 r. OPINIA przedmiot data Praktyczne

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PODSTAW PSYCHOLOGII W KLASIE DRUGIEJ. Ocenianie wewnątrzszkolne na przedmiocie podstawy psychologii ma na celu:

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PODSTAW PSYCHOLOGII W KLASIE DRUGIEJ. Ocenianie wewnątrzszkolne na przedmiocie podstawy psychologii ma na celu: PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PODSTAW PSYCHOLOGII W KLASIE DRUGIEJ Zasady ogólne Ocenianie wewnątrzszkolne na przedmiocie podstawy psychologii ma na celu: 1. informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ Anna Gutt- Kołodziej ZASADY OCENIANIA Z MATEMATYKI Podczas pracy

Bardziej szczegółowo

OPIS PRZEDMIOTU. Podstawy edukacji matematycznej. Wydzia Pedagogiki i Psychologii

OPIS PRZEDMIOTU. Podstawy edukacji matematycznej. Wydzia Pedagogiki i Psychologii OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Wydzia Wydzia Pedagogiki i Psychologii Instytut/Katedra INSTYTUT PEDAGOGIKI, Zak ad Pedagogiki Wczesnoszkolnej i Edukacji Plastycznej Kierunek pedagogika,

Bardziej szczegółowo

Dokumentacja nauczyciela mianowanego ubiegającego się o stopień nauczyciela dyplomowanego

Dokumentacja nauczyciela mianowanego ubiegającego się o stopień nauczyciela dyplomowanego Dokumentacja nauczyciela mianowanego ubiegającego się o stopień nauczyciela dyplomowanego warsztaty: Dokumentowanie awansu na stopień nauczyciela dyplomowanego opracowanie: E. Rostkowska Wojewódzki Ośrodek

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA - JĘZYK ANGIELSKI CELE NAUCZANIA:

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA - JĘZYK ANGIELSKI CELE NAUCZANIA: PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA - JĘZYK ANGIELSKI CELE NAUCZANIA: 1. Cele wychowawcze Nauczanie języka obcego jest częścią kształcenia ogólnego i powinno przyczynić się do wszechstronnego rozwoju osobowości

Bardziej szczegółowo

Spójność oddziaływania wychowawczego. domu rodzinnego i szkoły

Spójność oddziaływania wychowawczego. domu rodzinnego i szkoły 1 Spójność oddziaływania wychowawczego domu rodzinnego i szkoły Monika Rzepecka Rodzina i szkoła to dwa podstawowe czynniki oddziałujące na dzieci, które powinny ze sobą ściśle współpracować, tworząc jedno

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO Zasady ogólne Ocenianie wewnątrzszkolne na przedmiocie język niemiecki ma na celu: 1) informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego

Bardziej szczegółowo

Regulamin konkursu na Logo Stowarzyszenia Wszechnica Zawodowa Nasza Szkoła

Regulamin konkursu na Logo Stowarzyszenia Wszechnica Zawodowa Nasza Szkoła Regulamin konkursu na Logo Stowarzyszenia Wszechnica Zawodowa Nasza Szkoła I Organizator konkursu: Stowarzyszenie Wszechnica Zawodowa Nasza Szkoła, z siedzibą w Jaworze, ul. Wrocławska 30 a, 59-400 Jawor.

Bardziej szczegółowo

ZAMAWIAJĄCY. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ )

ZAMAWIAJĄCY. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ ) ZAMAWIAJĄCY Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ ) Świadczenie kompleksowych usług konferencyjnych i towarzyszących na

Bardziej szczegółowo

Regulamin studenckich praktyk zawodowych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Sączu

Regulamin studenckich praktyk zawodowych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Sączu Regulamin studenckich praktyk zawodowych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Sączu 1 1. Uczelnia organizuje studenckie praktyki zawodowe, zwane dalej "praktykami", przewidziane w planach studiów

Bardziej szczegółowo

ROZDZIA 9. Uczniowie szko y. 28.

ROZDZIA 9. Uczniowie szko y. 28. ROZDZIA 9. Uczniowie szko y. 8. 1. Dziecko jest zapisywane do klasy pierwszej szko y podstawowej na podstawie zg oszenia rodziców (prawnych opiekunów) zgodnie z wytycznymi szkolnej komisji rekrutacyjnej;.

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,

Bardziej szczegółowo