DLACZEGO FRANCJA WRACA DO NATO?

Transkrypt

1 Stosunki Miêdzynarodowe International Relations nr 3 4 (t.38) 2008 Stanisław Parzymies DLACZEGO FRANCJA WRACA DO NATO? Prezydent Francji Nicolas Sarkozy zaprezentował 17 czerwca 2008 r. konkluzje Białej Księgi Obrony Narodowej, czyli założenia polityki obronnej Francji na lata Wśród wielu kwestii, które znalazły się w wystąpieniu prezydenta, na szczególną uwagę zasługuje zapowiedź powrotu Francji do struktury wojskowej Sojuszu Północnoatlantyckiego, czyli NATO 1. Nicolas Sarkozy zaznaczył przy tym, że powrót Francji do NATO nie będzie pełny, gdyż dokona się z wyłączeniem sił odstraszania jądrowego, które pozostaną w wyłącznej gestii Francji. Ponadto Francja nie wyśle swego przedstawiciela do Grupy Planowania Jądrowego 2. W Stanach Zjednoczonych zarówno Biały Dom, jak i Departament Stanu za pośrednictwem swoich rzeczników prasowych z zadowoleniem powitali deklarację prezydenta Francji 3. Było to już kolejne publiczne wystąpienie obecnego prezydenta Francji w sprawie powrotu tego kraju do NATO. Odniósł się m.in. do tej kwestii, występując 27 sierpnia 2007 r. na dorocznej konferencji w Paryżu ambasadorów Francji. Jak wówczas powiedział, był to temat, który długo pozostawał tabu. Prezydent przypomniał, że Francja należy do założycieli i głównych uczestników Sojuszu, którego 21 członków, spośród 26, to również członkowie Unii Europejskiej. Wypowiedział się przeciwko przeciwstawianiu Unii Europejskiej NATO stwierdzając, że Francja potrzebuje obu organizacji. Wyraził też przekonanie, że Stany Zjednoczone zrozumiały, iż w interesie Unii leży połączenie sił oraz organizacja własnej obrony w sposób niezależny. Oświadczył, że obie organizacje wzajemnie się uzupełniają. Podzielił się także nadzieją, że w najbliższych miesiącach uda się umocnić obronność Europy oraz odnowić NATO i stosunki 1 W wypowiedziach polityków, w tym prezydenta oraz w publikacjach ekspertów we Francji czyni się na ogół rozróżnienie między Sojuszem Północnoatlantyckim powstałym w 1949 r., którego Francja jest członkiem założycielem, i jego organizacją wojskową, czyli NATO, powstałą w trzy lata później, z której Francja wycofała się w 1966 r. 2 Le Monde z 18 czerwca 2008 r. 3 France-OTAN. Washington salue le retour de la France dans l OTAN, w: Euro 2008; france24.com/fr ( ).

2 52 Stanisław Parzymies NATO Francja. Nicolas Sarkozy stwierdził jednocześnie, że Francja w praktyce już zajmuje należne jej miejsce w niezależnej obronie europejskiej i w NATO. Ma to miejsce w Afganistanie, gdzie realizując mandat ONZ, działają siły zbrojne NATO, w tym siły Korpusu UE pod dowództwem francuskiego generała. Podobnie dzieje się w Kosowie, gdzie Unia Europejska i NATO działają wspólnie pod egidą ONZ 4. Deklaracja ta, w której prezydent mówił, że Francja chce zająć całe swoje miejsce w Sojuszu Północnoatlantyckim, była interpretowana w samej Francji, jak i w środowisku międzynarodowym jako kolejna zapowiedź zbliżenia jej do NATO, a co najmniej jako ponowne zainicjowanie debaty na ten temat, przynajmniej w otoczeniu prezydenta, w MSZ, a zwłaszcza w ministerstwie obrony. Swoje oczekiwania w odniesieniu do NATO prezydent N. Sarkozy sprecyzował również w wywiadzie udzielonym w końcu września 2007 r. amerykańskiemu dziennikowi New York Times, gdzie stwierdził, że są dwa warunki wstępne dla powrotu Francji do NATO, a mianowicie: postęp w realizacji Europy obrony oraz zagwarantowanie przedstawicielom Francji miejsca w kierowniczych instancjach na najwyższym szczeblu NATO, bez czego nie będzie reintegracji 5. Stanowisko to potwierdził prezydent Francji na szczycie Sojuszu w Bukareszcie w kwietniu 2008 r. 6 Z jeszcze większym zdecydowaniem o tych warunkach mówił Nicolas Sarkozy 17 czerwca 2008 r. Cytując Biała Księgę Obrony Narodowej stwierdził, że nic nie przeszkadza, abyśmy uczestniczyli w strukturach wojskowych NATO. Podkreślił jednocześnie, że Francja zachowa całkowitą swobodę decyzji odnośnie do udziału w NATO, nie odda żadnego kontyngentu wojskowego pod dowództwo NATO w czasie pokoju, jak też zachowa pełną kontrolę nad odstraszaniem jądrowym. Swój powrót do organizacji wojskowej Sojuszu Północnoatlantyckiego zamierza Francja ogłosić na szczycie zwołanym z okazji 60. rocznicy powstania Sojuszu, który odbędzie się 3 i 4 kwietnia 2009 r. w Kehl i Strasburgu na granicy francusko-niemieckiej 7. 4 Kierunki polityki zagranicznej Francji. Przemówienie Nicolasa Sarkozy ego, prezydenta Francji, na okoliczność konferencji ambasadorów, Pałac Elizejski, Paryż 27 sierpnia 2007 r. Międzynarodowy Przegląd Polityczny 2007, nr 3, s. 52 oraz Défense Nationale et sécurité collective, listopad 2007, s. 40: Je souhaite que dans les prochains mois nous avancions de front vers le renforcement de l Europe de la défense et vers la rénovation de l OTAN et donc de sa relation avec la France. Les deux vont ensemble. Une Europe de la défense indépendante et une organisation atlantique où nous prendrions toute notre place. 5 Cyt. za: O. Kempf, Chronique de l OTAN, Défense nationale et sécurité collective, listopad 2007 r., s W Bukareszcie prezydent N. Sarkozy oświadczył, że Francja zajmie w NATO całe swoje miejsce, co komentowano jako zaangażowanie się bez zastrzeżeń u boku Stanów Zjednoczonych, La République des Lettres z 18 czerwca 2008 r., 7 Le Monde z 18 czerwca 2008 r.

3 Dlaczego Francja wraca do NATO? Burzliwa historia członkostwa Francji w Sojuszu Północnoatlantyckim Zawarcie Traktatu Brukselskiego 17 marca 1948 r., czyli utworzenie europejskiego systemu samoobrony zbiorowej, było spełnieniem przez pięć państw Europy Zachodniej, Belgię, Holandię, Francję, Luksemburg i Wielką Brytanię sformułowanego przez Stany Zjednoczone warunku, od którego uzależniały udzielenie tym państwom pomocy wojskowej. Po zawarciu Traktatu Brukselskiego ministrowie spraw zagranicznych Francji i Wielkiej Brytanii, Georges Bidault i Ernest Bevin, wystąpili do amerykańskiego sekretarza stanu, George a Marshalla z inicjatywą włączenia Stanów Zjednoczonych do Traktatu Brukselskiego. Dla obu głównych państw Europy Zachodniej sprawa współpracy obronnej ze Stanami Zjednoczonymi wydawała się tym bardziej pilna, że w końcu marca 1948 r. ZSRR rozpoczął trwającą do maja 1949 r. blokadę Berlina. Podpisany 4 kwietnia 1949 r. przez dwa państwa północnoamerykańskie i dziesięć państw zachodnioeuropejskich Traktat Północnoatlantycki zawdzięcza więc swoje powstanie w dużym stopniu wysiłkom Francji. Ale już w momencie jego ratyfikacji przez Francję 27 lipca 1949 r., mimo optymizmu wyrażanego przez ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana, deputowanych do Zgromadzenia Narodowego niepokoił brak automatyzmu w stosowaniu artykułu 5 traktatu, dotyczącego pomocy dla państwa, członka Sojuszu, będącego przedmiotem agresji. Ponadto istniało we Francji przeświadczenie, że jak napisał już 6 kwietnia 1949 r. redaktor naczelny dziennika Le Monde Hubert Beuve-Méry: remilitaryzacja Niemiec jest zawarta w Pakcie Atlantyckim jak żółtko w jajku 8. I rzeczywiście IV Republika Francuska nie była w stanie, mimo podjętej próby, jaką był Plan Plevena z 24 października 1950 r., przeciwstawić się remilitaryzacji Niemiec. Od momentu podpisania Traktatu Północnoatlantyckiego istniała różnica stanowisk między USA i jej europejskimi partnerami w sprawie celu zawartego Sojuszu. Dla Europejczyków, uważających zagrożenie ze strony Związku Radzieckiego dla Europy Zachodniej za jedyną rację bytu Sojuszu, jego podstawowym celem była obrona Europy, natomiast dla Amerykanów, realizujących politykę globalną, cel ten był znacznie szerszy, gdyż obejmował bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych i całego świata zachodniego, również poza kontynentem europejskim. Różnica ta ujawniła się już podczas rokowań dotyczących Traktatu Północnoatlantyckiego. Podczas gdy Francuzi domagali się swego rodzaju jednostronnych gwarancji amerykańskich dla uczestników Traktatu Brukselskiego z 17 marca 1948 r., to Amerykanie zdecydowanie opowiadali się za sojuszem wielostronnym, w którym Stany Zjednoczone nie będą tylko gwarantem bezpieczeństwa, a państwa europejskie jego wyłącznymi beneficjentami. Dlatego też nie zgodziły się na to, aby do Sojuszu weszły tylko państwa członkowskie strony Traktatu Brukselskiego, czyli Francja, Wielka Brytania i kraje Beneluksu, ale zaprosili 8 Zob. F. Bozo, La France et l OTAN. De la guerre froide au nouvel ordre européen, Paris 1991, s. 33.

4 54 Stanisław Parzymies do niego również Danię, Islandię, Norwegię, Portugalię i Włochy, a więc kraje, których terytoria lub posiadłości pozaeuropejskie dawały szanse nie tylko obrony Europy Zachodniej, lecz także wysuniętej, czy też globalnej obrony kontynentu północnoamerykańskiego 9. Powrót do władzy generała Charles a de Gaulle a w 1958 r. rozpoczął w polityce Francji wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego trwający do dzisiaj proces podważania w nim dominującej pozycji Stanów Zjednoczonych i domagania się dla Francji zwiększonej roli przy podejmowaniu kluczowych decyzji. Taki sens miało memorandum rządu Francji z 17 września 1958 r. skierowane do rządów amerykańskiego i brytyjskiego, w miesiąc później odrzucone przez Stany Zjednoczone 10. Nie zniechęciło to nowego prezydenta Francji generała Charles a de Gaulle a do podejmowania kolejnych prób podniesienia rangi Francji w Sojuszu Północnoatlantyckim. Definiując doktrynę niezależnej obrony Francji, opartej na broni jądrowej, de Gaulle uważał, że doktryna ta, aczkolwiek nie wyklucza współdziałania z sojusznikami, nie jest do pogodzenia z podporządkowaniem francuskich sił zbrojnych dowództwu NATO 11. Apogeum procesu odchodzenia Francji od NATO było przesłanie 7 marca 1966 r. przez prezydenta Francji prezydentowi Stanów Zjednoczonych Lyndonowi Johnsonowi listu, w którym napisał, że Francja zamierza pozostać w Sojuszu Północnoatlantyckim, natomiast pragnie zmodyfikować swój udział w organizacji, czyli we wszystkich umowach, porozumieniach i decyzjach, które nastąpiły po podpisaniu traktatu, bądź wielostronnych, bądź też dwustronnych, gdyż nie odpowiadały już one nowym warunkom stosunków Wschód Zachód i bezpieczeństwa Francji 12. Oznaczało to odmowę Francji automatycznego angażowania swych sił, czyli dwóch korpusów armijnych stacjonujących na terytorium RFN, jedynych sił francuskich, które przed 1966 r. pozostawały pod dowództwem NATO, w konflikt z udziałem Sojuszu, w przypadku gdyby uznała, że ten konflikt nie leży w jej interesie. Mieliśmy więc do czynienia z wystąpieniem Francji ze zintegrowanego systemu obronnego Sojuszu Północnoatlantyckiego, czyli z NATO, i zaprzestaniem uczestnictwa w pracach wspólnych organów polityczno-wojskowych i wojskowych. W aide- -mémoire przekazanym w dniach marca 1966 r. przez rząd Francji rządom pozostałych państw członkowskich NATO i uzasadniających wystąpienie Francji z tej organizacji, wyraźnie podkreślono, że ze względu na zmianę warunków politycznych, porozumienia zawarte po podpisaniu Traktatu Północnoatlantyckiego, a dotyczące jego organizacji, nie odpowiadają już potrzebom Francji. Oznaczało to odmowę Francji 9 Por. idem, Où en est l Alliance atlantique? L improbable partenariat, Les notes de l IFRI, Paris 1998, nr 6, s M. Vaïsse, Aux origines du mémorandum de septembre 1958, Relations internationales 1989, nr 58, s Zob. szerzej: S. Parzymies, Czynnik wojskowy w polityce zagranicznej Francji , Warszawa 1984, s Aide-mémoire du gouvernement français aux quatorze représentants des gouvernement de l Alliance atlantique (8 et 10 mars 1966), w: de R. François, La France et la défense de l Europe, Paris 1976, Annexe II.

5 Dlaczego Francja wraca do NATO? 55 podporządkowania jej sił zbrojnych dowództwom sojuszniczym, jak też położenie kresu zagranicznej obecności wojskowej na terytorium Francji. Chodziło o Kwaterę Główną Sojuszu oraz bazy, jednostki i instalacje amerykańskie i kanadyjskie, jak też ułatwienia przyznane RFN na podstawie porozumienia z tym krajem z 25 października 1960 r. 13 Dalsza współpraca sił zbrojnych Francji z siłami Sojuszu, w tym zasady współdziałania w przypadku konfliktu, zostały uregulowane w porozumieniu z 22 sierpnia 1967 r. francuskiego szefa sztabu generalnego generała Charles a Ailleret z naczelnym dowódcą sił sojuszniczych w Europie generałem Lymanenn Louisem Lemnitzerem 14. Porozumienie Francja NATO, które ciągle obowiązuje, określa geograficzne granice strefy operacyjnej sił francuskich w przypadku ich zaangażowania w operacje Sojuszu i wyklucza wszelki automatyzm tego zaangażowania, a także określa sposób utrzymywania łączności pomiędzy naczelnym dowództwem sił zbrojnych Francji i Komitetem Wojskowym NATO. Niemniej jednak to, jak też inne specjalne porozumienia włączały siły francuskie w plany operacyjne NATO 15. Francja przestała uczestniczyć w tych komitetach cywilnych Rady Północnoatlantyckiej, które zajmują się wspólną polityką wojskową państw członkowskich, takich jak Komitet Planowania Obrony, Grupa Planowania Jądrowego, Komitet do Spraw Obrony Jądrowej, a także w Komitecie Wojskowym, Międzynarodowym Sztabie Wojskowym oraz trzech utworzonych według kryterium geograficznego dowództwach sojuszniczych w Europie. Z Komitetem Wojskowym naczelne dowództwo sił zbrojnych Francji utrzymywało łączność za pośrednictwem swej wojskowej misji łącznikowej przy tym Komitecie 16. Ten stan rzeczy w zakresie współpracy Francji z NATO utrzymał się nie tylko do zakończenia zimnej wojny, lecz jeszcze kilka lat później i uległ tylko niewielkim zmianom. W tej chwili Francja nie uczestniczy od 1966 r. w dwóch ważnych organach wojskowych Sojuszu Północnoatlantyckiego, jakimi są: Komitet Planowania Obrony, instancja decyzyjna w sprawach zintegrowanej struktury oraz Grupa Planowania Jądrowego, czyli instancja decyzyjna w sprawach polityki jądrowej Sojuszu. Uczestniczy natomiast od 1995 r. w pracach Komitetu Wojskowego. Mamy więc w dalszym ciągu do czynienia z jednym sojuszem wojskowym, ale z dwoma rodzajami wzajemnych zobowiązań sojuszniczych. Pierwszy rodzaj zobowiązań o charakterze ogólnym został już określony w Traktacie Północnoatlantyckim. Drugi rodzaj zobowiązań występuje tylko między tymi sygnatariuszami Traktatu Północnoatlantyckiego, którzy należą do jego organizacji wojskowej, czyli NATO, a tym samym akceptują integrację w zakresie 13 F. Bozo, La France et l OTAN, op. cit., s. 95: Chodziło o usunięcie w terminie do 1 kwietnia 1967 r. 6 amerykańskich baz lotniczych, 20 innych instalacji piechoty amerykańskiej oraz bazy morskiej w Villefranche sur Mer, czyli w sumie 26 tys. żołnierzy amerykańskich. Z terytorium Francji ewakuowano również 2 bazy kanadyjskie. 14 Porozumienie pozostaje tajne. Pewne informacje na jego temat znajdujemy jednak w cytowanej wyżej książce F. Bozo, s Zob. D. David, France/OTAN: la dernière marche, Politique etrangère 2008, nr 2, s NATO Handbook, Brussels 1973, s. 34.

6 56 Stanisław Parzymies strategii i systemu dowodzenia. Francja nie akceptuje od 1966 r. tej integracji. Francuski politolog Charles Zorgbibe nazwał to kiedyś rozdwojeniem Sojuszu Północnoatlantyckiego 17. Po zakończeniu zimnej wojny Francja stała na stanowisku, że Sojusz Północnoatlantycki powinien być zreformowany w kierunku zwiększenia roli i miejsca w nim jego europejskich członków, zarówno w politycznych gremiach decyzyjnych, jak też w dziedzinie wojskowej i operacyjnej. Jednocześnie Francja wyraźnie podkreślała wolę udziału w adaptacji do nowych warunków zachodniego systemu bezpieczeństwa i promowaniu obrony europejskiej, budowanej w ramach reformy Sojuszu Północnoatlantyckiego 18. Wyrażając wolę uczestnictwa w procesie reformowania Sojuszu, Francja zgłaszała konkretne propozycje. Wszystko to spowodowało na początku lat 90. ubiegłego stulecia zbliżenie Francji do NATO. 2. Francuska koncepcja roli Sojuszu Północnoatlantyckiego po zakończeniu zimnej wojny We francuskim piśmiennictwie na temat Sojuszu Północnoatlantyckiego po zakończeniu zimnej wojny dominował pogląd, że położenie kresu konfrontacji międzyblokowej wymagało od członków Sojuszu odpowiedzi na co najmniej trzy pytania, które dotyczyły jego geograficznego zasięgu, jego funkcji oraz jego wewnętrznej równowagi 19. Rozważano różne scenariusze w zakresie transformacji zachodniego systemu bezpieczeństwa, w tym: jego całkowitą likwidację, czyli koniec istnienia Sojuszu Północnoatlantyckiego i wycofanie Amerykanów z Europy; utrzymanie Sojuszu, ale likwidację jego struktury wojskowej, czyli NATO; powstanie nowego sojuszu dwustronnego między z jednej strony Stanami Zjednoczonymi i Kanadą, a z drugiej Unią Europejską; powstanie europejskiego mocarstwa bez nowego sojuszu atlantyckiego; wreszcie renacjonalizację polityki bezpieczeństwa i obrony 20. Po upadku systemu dwubiegunowego Sojusz Północnoatlantycki pozostał jednak dla Francji czymś w rodzaju ostatniej gwarancji, której utrzymanie zdaniem Francji zapewniało Europie bezpieczeństwo na wypadek odrodzenia globalnego zagrożenia typu sowieckiego 21. Z tego względu Francja sprzeciwiała się realizacji przez Sojusz 17 Ch. Zorgbibe, Les relations internationales, Paris 1975, s. 216: En réalité, la distinction préconisée par le gouvernement français entre le Traité de 1949 et l Organisation issue du Traité a abouti non à un retour à l Alliance des premiers temps à une sorte de dédoublement de l Alliance. 18 J. Klein, La France, la réorganisation du système de sécurité occidentale et la sécurité européenne, Cahiers du CEDSI, 1997, nr 18, s F. Bozo, Où en est l Alliance atlantique? L improbable partenariat, Les notes de l IFRI, Paris 1998, nr 6, s J.-F. Guilhaudis, La réorganisation du système de sécurité occidental et la sécurité européenne, Cahiers du CEDSI 1997, nr 18, s Zob. G. Andréani, La France et l OTAN après la guerre froide, Politique étrangère 1998, nr 1, s. 80.

7 Dlaczego Francja wraca do NATO? 57 innych funkcji niż zapisane w Traktacie Północnoatlantyckim. Uważała, że w nowej dla Sojuszu Północnoatlantyckiego sytuacji dążenie do zapewnienia współpracy politycznej z nowymi demokracjami z Europy Środkowej i Wschodniej w ramach stałego forum grupującego członków Sojuszu i członków byłego Układu Warszawskiego nie mogło być jedynym czynnikiem cementującym Sojusz. Była przeciwna, aby uzupełnieniem podstawowej misji, jaką jest obrona zbiorowa, było zarządzanie kryzysami, czyli przyjęcie na siebie zadania regulowania problemów bezpieczeństwa na całym kontynencie europejskim. Uważała, że nazywanie tego nowymi misjami Sojuszu nie miało nic wspólnego z tym, co stanowiło istotę obrony terytorium europejskiego 22. Przede wszystkim chodziło Francji o to, aby nie dawać nadziei na rozszerzenie Sojuszu na Wschód oraz nie stwarzać złudzeń, że Sojusz traci swoją spójność i swój charakter militarny, czego zdaniem Francji jego europejscy członkowie sobie nie życzyli 23. Wiele państw członkowskich, oczywiście przede wszystkim Francja, sprzeciwiało się jakiemukolwiek poszerzeniu kompetencji Sojuszu poza funkcje obronne sensu stricte. Prezydent François Mitterrand nazwał wówczas takie poszerzenie atlantyckim ględzeniem (prêchi-prêcha) i próbą przekształcenia NATO w Święte Przymierze. Amerykanie podzielali stanowisko Francji, że wydarzenia w Europie z lat nie mogą pozostać bez wpływu na przyszłość Sojuszu Północnoatlantyckiego. Ale uważali, że Francja dąży do zmarginalizowania Sojuszu, podczas gdy Francuzi w upolitycznieniu Sojuszu przez Amerykanów widzieli dążenie do utrzymania kontroli nad bezpieczeństwem europejskim, mimo zniknięcia zagrożenia ze strony ZSRR. Po szczycie w Londynie w 1990 r., gdzie Francja zachowała pewien dystans wobec proponowanej przez Amerykanów nowej strategii Sojuszu, Stany Zjednoczone starały się nawiązać dwustronny dialog z Francją w sprawie jego przyszłości 24. Natomiast Francja większą wagę przywiązywała do rozmów w gronie czterech państw, USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji na temat reformy zintegrowanej organizacji wojskowej Sojuszu. Francuski ambasador w Kwaterze Głównej Sojuszu Gabriel Robin przedstawił w połowie listopada 1990 r. non-paper, w którym podkreślano, że budowa europejskiego filaru obronnego, powrót Francji do NATO oraz adaptacja jego struktur do nowych warunków stanowią istotę debaty atlantyckiej 25. Na wiosnę 1991 r. okazało się, że normalizacja stosunków Francji z NATO jest wykluczona, a nawet pojawiły się we Francji obawy, że NATO zreformuje się bez jej udziału, odsuwając tym samym budowę europejskiej tożsamości obronnej na czas nieokreślony. Jak pisze Frederic Bozo, Francuzi zostali wyłączeni w Sojuszu Północnoatlantyckim z debat dotyczących dziedziny wojskowej, która podlegała organom 22 B. Racine, Intervention dans le débat de politique étrangère française , Paris 2004, s G. Andréani, op. cit., s Zob. P. Zelikow, C. Rice, Germany Unified and Europe Transformed: A Study in Statecraft, Cambridge 1995, s F. Bozo, Mitterrand, la fin de la guerre froide, op. cit., s. 330.

8 58 Stanisław Parzymies zintegrowanym, czyli NATO 26. Francję niepokoiło ponadto mnożenie przez Stany Zjednoczone programów w dziedzinie kontaktów i współpracy z dawnymi państwami członkowskimi Układu Warszawskiego, gdyż dostrzegała w nich dążenie do uczynienia z NATO głównego elementu przyszłej architektury bezpieczeństwa europejskiego 27. Francja czyniła wszystko, aby nie dopuścić, jak stwierdził Hubert Védrine, aby przyznano NATO monopol w odniesieniu do problemów bezpieczeństwa europejskiego. Na tym właśnie polegała w tym okresie istota strategii Francji wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego. Amerykanie mieli jednak na ten temat stanowisko krańcowo odmienne, gdyż dążyli do wyposażenia Sojuszu w kompetencje wychodzące poza funkcje ściśle obronne. Przezwyciężenie podziału Europy stało się dla Amerykanów nową misją Sojuszu, czy jak to nazwał sekretarz stanu James Baker 12 grudnia 1989 r. nowym atlantyzmem 28. Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego w lipcu 1991 r. i upadku Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r. Sojusz Północnoatlantycki pozostał jedynym większym sojuszem wojskowym. Zadawano sobie pytanie, czy jest on jeszcze potrzebny. Rozważano dwa możliwe rozwiązania: utrzymanie Sojuszu, nawet jego rozszerzenie i utworzenie swego rodzaju wspólnoty euroatlantyckiej od Vancouver do Władywostoku lub zastąpienie go nowym systemem obrony europejskiej i nową architekturą bezpieczeństwa zbiorowego w nowej Europie, wolnej od podziałów ideologicznych. Niewielu polityków europejskich było gotowych zaakceptować to drugie rozwiązanie. Jeśli byli tacy, to rekrutowali się głównie spośród Francuzów. Opinie te wyrażał np. były premier z okresu prezydentury Georges a Pompidou, Pierre Messmer. Uważał on, że Sojusz Północnoatlantycki jest zbędny, że nie ma strategii, a Amerykanie powinni zredukować znacznie swoją obecność w Europie, gdyż nie ma ona już uzasadnienia. Francuscy zwolennicy likwidacji Sojuszu Północnoatlantyckiego twierdzili ponadto, że Europejczycy powinni zorganizować się między sobą w sprawach obrony, zapewniając w tym celu wystarczające środki, wspólną logistykę, przemysły zbrojeniowe. Ramy dla budowy systemu wspólnej obrony europejskiej francuscy politycy i eksperci widzieli w Unii Zachodnioeuropejskiej, otwartej na nowych członków z Europy Środkowej, gotowej oczywiście do zawarcia porozumienia z Amerykanami 29. Poza Francją w Europie przeważały jednak opinie, że przynajmniej tymczasowe utrzymanie Sojuszu Północnoatlantyckiego jest uzasadnione, gdyż zmiany polityczne na kontynencie europejskim nie musiały wcale natychmiast modyfikować środowiska strategicznego. Zdaniem francuskiego politologa Charlesa Zorgbiba, za utrzymaniem Sojuszu opowiadały się nie tylko Stany Zjednoczone, pragnące pozostać w Europie, zarówno w celu utrzymania wpływów politycznych, jak i przekonane, że ich nieobecność 26 Ibidem, s Ibidem, s Cyt. za: F. Bozo, Où en est l Alliance atlantique, op. cit., s Zob. Ch. Zorgbibe, La France et l OTAN: vers un retour dans l organisation militaire integrée?, Revue Politique et Parlamentaire 2002, nr , s. 216.

9 Dlaczego Francja wraca do NATO? 59 mogłaby sprzyjać, tak jak po I wojnie światowej, wzrostowi sprzeczności i zagrożeń. Podobne stanowisko wyrażała większość rządów i opinii publicznych w krajach Europy Zachodniej, opowiadających się za utrzymaniem obecności Stanów Zjednoczonych i Sojuszu Północnoatlantyckiego w Europie, jako zwycięzców w zimnej wojnie. Liczyła się również opinia nowych demokracji z Europy Środkowej i Wschodniej, zafascynowanych przez sojusz zachodnich demokracji 30. Ale nawet francuscy politolodzy przyznawali, że Sojusz i jego organizacja wojskowa NATO potrafili zaadaptować się do wstrząsów pozimnowojennych i odważnie zreformować, gdy jednocześnie europejskie projekty w dziedzinie obronności nie ruszały z miejsca, co było wynikiem braku jednomyślności Europejczyków. Francja nieobecna w zintegrowanej organizacji wojskowej Sojuszu nie mogła wpływać na reformę jego struktur, Niemcy zajęte zjednoczeniem wolały trzymać się znanej im struktury wojskowej, jaką jest Sojusz Północnoatlantycki. Wielka Brytania natomiast zachowywała się tak, jak przystało na idealnego europejskiego partnera USA, wspierając ich stanowisko. Generalnie wszystkie państwa zachodniej części Starego Kontynentu poza Francją nie kryły obaw przed kosztami finansowymi ewentualnej autonomii strategicznej Europy 31. Ale i Francji brakowało konsekwencji w jej stanowisku kwestionującym znaczenie Sojuszu Północnoatlantyckiego. 21 stycznia 1993 r. szef sztabu francuskich sił zbrojnych admirał Jacques Laxande i generalny inspektor Bundeswehry generał Klaus Naumann zawarli z naczelnym dowódcą Połączonych Sił NATO w Europie (SACEUR), amerykańskim generałem Johnem Shalikashvilim umowę przewidującą operacyjne podporządkowanie Korpusu Europejskiego dowódcy NATO w razie kryzysu, w tym jego francuskiej części 32. W Białej Księdze na temat obrony z 1994 r. Francja domagała się, aby Sojusz Północnoatlantycki: był miejscem realizacji Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony; adaptował swoje struktury do nowej sytuacji strategicznej, poszerzając koordynację między jej komponentami politycznym i wojskowym przy zwiększonej roli decyzyjnych organów wielostronnych, grupujących przedstawicieli wszystkich szesnastu państw; wykazywał niezbędną elastyczność w adaptacji do nowych sytuacji, zwłaszcza organizując misje wychodzące poza artykuł 5 Traktatu Północnoatlantyckiego, również z udziałem sił państw, takich jak Francja i Hiszpania, niewchodzących do zintegrowanej struktury wojskowej Sojuszu, jak i nienależących do Sojuszu nowych demokracji z Europy Środkowej i Północnej; był głównym miejscem konsultacji między europejskimi państwami Sojuszu oraz Stanami Zjednoczonymi i Kanadą w odniesieniu do ważnych kwestii bezpieczeństwa 30 Ibidem, s Ibidem. 32 J. Krasuski, Francja w NATO, Przegląd Zachodni 1997, nr 1, s. 89.

10 60 Stanisław Parzymies państw członkowskich, zwłaszcza wobec nowych zagrożeń dla państw członkowskich; otworzył się na inne kraje europejskie, zwłaszcza z Europy Środkowej i Wschodniej na warunkach współpracy międzyrządowej w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Sprzyjające warunki dla realizacji przez Francję idei odnowienia Sojuszu i wyposażenia go w europejski filar obronny powstały w momencie zaangażowania Francji i Stanów Zjednoczonych w rozwiązywanie kryzysu jugosłowiańskiego, co doprowadziło do pogłębienia stosunków między Francją i NATO. W latach Francja odgrywała główną rolę w procesie dostosowywania Sojuszu Północnoatlantyckiego do nowych misji, działając na rzecz włączenia się NATO do uregulowania kryzysu jugosłowiańskiego oraz uczestnicząc pod dowództwem NATO w operacjach powietrznych i siłach zabezpieczających realizację porozumień pokojowych. Francuzi uważali, że operacje prowadzone latem 1995 r. przez francusko-brytyjsko-niderlandzką Siłę Szybkiego Reagowania oraz siły powietrzne NATO na obszarze byłej Jugosławii z udziałem lotnictwa francuskiego symbolizowały odnowioną solidarność transatlantycką. Francja chciała wykorzystać tę sytuację, aby wprowadzić zmiany do systemu dowodzenia NATO, uwzględniające zarówno konieczność zwiększenia w tym systemie kontroli politycznej, jak również zaakceptowanie jej udziału jako państwa niezintegrowanego w NATO, ale oddającego po raz pierwszy od 1966 r. swoje siły pod dowództwo Organizacji. Stany Zjednoczone i inni partnerzy z Sojuszu w postępowaniu Francji dostrzegli gotowość podporządkowania się wspólnym zasadom działania, ale nie godzili się na żadne próby kwestionowania amerykańskiego przywództwa. Stanowisko francuskie dotyczyło w tym czasie już tylko potrzeby współdziałania między NATO i europejską zdolnością obronną, co przez Waszyngton, a także liczne kraje europejskie od Londynu po Berlin, było uważane za pozytywną ewolucję i przejaw pragmatyzmu ze strony Francji. Jednocześnie Francja opowiadała się za ograniczeniem działalności NATO do jej historycznej funkcji, jaką jest zbiorowa obrona terytorium państw członkowskich i zastrzeżeniem dla Unii Europejskiej i OBWE misji zewnętrznych. Jacques Chirac w okolicznościowym tekście, zamieszczonym na początku 1999 r. w specjalnym numerze periodyku NATO s Nations z okazji 50-lecia Sojuszu wyraził przekonanie, że Sojusz, aby przetrwać, musi się adaptować (our Alliance must adapt to survive), ale jego podstawowa misja pozostaje niezmienna. Sojusz musi jednak brać pod uwagę głębokie zmiany strategiczne na kontynencie europejskim. Przede wszystkim dwie najważniejsze tendencje: konsolidację UE, pozwalającą na zwiększenie roli Europejczyków w Sojuszu oraz utworzenie w ramach Sojuszu Europejskiej Tożsamości Obronnej. Stanowi to warunek wstępny ożywienia więzi transatlantyckich i zrównoważonego dialogu między USA i UE 33. Zdaniem ówczesnego francuskiego prezydenta Sojusz powinien rozwijać ściślejszą współpracę z innymi 33 J. Chirac, The Future of the Alliance Depends on the Strength of Transatlantic Links, NATO s Nations 1999, nr 1 (numer specjalny z okazji 50-lecia Sojuszu), s. 62.

11 Dlaczego Francja wraca do NATO? 61 europejskimi organizacjami bezpieczeństwa (OBWE, UZE, a nawet Radą Europy pośrednio działającą na rzecz bezpieczeństwa) pod egidą Rady Bezpieczeństwa ONZ. Ale pojawiły się też nowe akcenty, wcześniej nieznane, w stanowisku Francji wyrażonym przez prezydenta Jacques a Chiraca. Prezydent zwracał uwagę, że Sojusz przyciąga wiele państw, których nie może zawieść, co oznacza, że jego poszerzenie powinno być częścią ogólnego procesu europejskiego, otwartego dla wszystkich europejskich kandydatów, zdolnych przyjąć na siebie zobowiązania wynikające z Traktatu Waszyngtońskiego. Prezydent wzywał do odrzucenia nieufności z przeszłości i do wykorzystania pełnego potencjału Aktu Stanowiącego, podpisanego z Rosją 27 maja 1997 r., budując kooperatywne stosunki na zasadzie równości z tym wielkim narodem. Przyszłość Sojuszu pisał prezydent Francji zależy od wzmocnienia więzów transatlantyckich, których kontynuację zapewnia równy podział ryzyka i odpowiedzialności 34. Mówiąc, że Francja gotowa jest wziąć na siebie odpowiedzialność, czy to w Bośni Hercegowinie, gdzie z wieloma innymi sojusznikami zapłaciła wysoką cenę ludzką, czy to w kryzysie kosowskim, Jacques Chirac domagał się, aby takiemu podziałowi ryzyka, w którym większość żołnierzy NATO do b. Jugosławii dostarczyli europejscy sojusznicy, towarzyszył podział odpowiedzialności w Sojuszu 35. Proponowana przez Francję reforma Sojuszu oznaczała konieczność transformacji jego struktury dowodzenia poprzez przekazanie Europejczykom europejskich dowództw regionalnych, częstsze konsultacje ministrów spraw zagranicznych i obrony w ramach Rady Północnoatlantyckiej oraz zdefiniowanie mechanizmów umożliwiających Europejczykom korzystanie z zasobów NATO w prowadzonych przez siebie operacjach. Zważywszy, że Stany Zjednoczone zredukowały o dwie trzecie swoje siły zbrojne w Europie od czasu zakończenia II wojny światowej, Francja uważała, że nadszedł czas, aby w strukturach wojskowych Sojuszu wzrosło znaczenie Europy, w tym na stanowiskach dowodzenia. Nie było jednak we Francji jednolitego stanowiska nie tylko wszystkich formacji politycznych w tej kwestii, ale również wewnątrz rządzącej RPR. Inicjatywa rządu premiera Alaina Juppé była krytykowana nie tylko przez Partię Socjalistyczną, ale także przez większość rządzącej RPR. 3. Francja i obronny wymiar Unii Europejskiej Dążenie do budowy autonomicznej wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego obrony europejskiej charakteryzuje politykę zagraniczną i obronną Francji od czasu powrotu do władzy we Francji w 1958 r. generała Charles a de Gaulle a, a zwłaszcza od momentu, gdy w 1960 r. Francja stała się mocarstwem jądrowym. Służyć temu miały kolejne inicja tywy Francji idące w tym kierunku. Chodzi przede wszystkim o zgłoszony 34 Ibidem, s Ibidem, s

12 62 Stanisław Parzymies 19 października 1961 r. projekt traktatu dotyczącego utworzenia Związku Państw, czyli tzw. Plan Foucheta, czy nieformalną propozycję Michela Joberta z listopada 1973 r. przekształcenia Unii Zachodnioeuropejskiej w forum dyskusji na temat obrony zachodnioeuropejskiej. W dekadzie lat 80. XX w. za takie inicjatywy można uznać wypowiedź premiera Pierre a Mauroy z 14 września 1981 r. o potrzebie autonomicznej obrony zachodnioeuropejskiej, przyjęcie na wniosek Francji w październiku 1984 r. w Rzymie deklaracji UZE w sprawie pogłębienia współpracy między państwami członkowskimi w dziedzinie bezpieczeństwa, bądź też w październiku 1987 r. w Hadze Platformy europejskich interesów w dziedzinie bezpieczeństwa 36. Na początku lat 90. XX w. Francja podjęła działania na rzecz podniesienia rangi Europy w reformującym się Sojuszu Północnoatlantyckim. Francja domagała się bowiem powierzenia powstającej Unii Europejskiej roli organizatora zbiorowego bezpieczeństwa 37. Pewne nadzieje na korzystny dla Francji rozwój sytuacji w tym względzie stwarzał komunikat z posiedzenia Rady Ministerialnej NATO, które odbyło się w Kopenhadze 6 i 7 czerwca 1991 r., w którym Rada witała wysiłki mające na celu wzmocnienie wymiaru bezpieczeństwa w procesie integracji europejskiej. Rada uznawała znaczenie postępu dwunastu państw Wspólnoty Europejskiej w kierunku unii politycznej, zdając sobie sprawę, że to do nich należy przyjęcie niezbędnych postanowień w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz roli obronnej i że konieczne będą określone procedury w celu zapewnienia niezbędnej jawności i komplementarności między Sojuszem i Unią Europejską 38. Francja przystąpiła więc do ofensywy mającej na celu budowę fundamentów Europy Obrony. We wspólnym liście prezydenta François Mitterranda i kanclerza Helmuta Kohla skierowanym do przewodniczącego Rady Europejskiej 14 października 1991 r., na trzy tygodnie przed szczytem Sojuszu Północnoatlantyckiego w Rzymie, ogłoszono zamiar utworzenia Korpusu Europejskiego. Wywołało to żywą reakcje Stanów Zjednoczonych. W liście do prezydenta François Mitterranda z 23 października 1991 r. prezydent George Bush wyraził obawę, czy kontrowersje związane z Korpusem Europejskim, będącym w istocie korpusem francusko-niemieckim, nie doprowadzą do poważnych podziałów w łonie Sojuszu i nie utrudnią poparcia amerykańskiego dla Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony. Jednocześnie prosił prezydenta Francji o potwierdzenie, że nie chodzi tu, nawet w długiej perspektywie, o substytut dla Sojuszu 39. Jeśli sprawa Korpusu Europejskiego była jeszcze przez cały rok 1992 r. przedmiotem dyskusji na różnych forach transatlantyckich, to już podczas szczytu Sojuszu w Rzymie 7 8 listopada 1991 r. strona francuska odniosła wrażenie, że Stany Zjednoczone pogodziły się z zamiarem utworzenia Korpusu Europejskiego, zachowując przy tym ciągle wątpliwości, czy nie zagrozi to trwałości Sojuszu. 36 S. Parzymies, Europejskie struktury współpracy, Warszawa 1995, s F. Bozo, Où en est l Alliance atlantique?,...op. cit., s Cyt. za: ibidem, s Ibidem, s. 341 i 471.

13 Dlaczego Francja wraca do NATO? 63 F. Mitterrand w odpowiedzi przesłanej G. Bushowi zapewnił o znaczeniu, jakie Francja przywiązuje do Sojuszu, a jednocześnie wyjaśnił, że wbrew niewłaściwym interpretacjom bezzasadna jest obawa, że Korpus Europejski może dublować lub zastępować Sojusz 40. W tej atmosferze 22 maja 1992 r. została podjęta na szczycie francusko-niemieckim w La Rochelle przez F. Mitterranda i H. Kohla decyzja o utworzeniu Korpusu Europejskiego z datą realizacji od 1 października 1995 r. Korpus Europejski w sile 40 tys. ludzi umiejscowił swój sztab w Strasburgu. Do udziału w Korpusie zaproszono inne państwa UE. Podczas szczytu w Rzymie sprawa europejskiej tożsamości obronnej była przedmiotem debaty, której wyniki satysfakcjonowały Francuzów. W deklaracji szesnastu państw uczestniczących w szczycie stwierdzono bowiem, że rozwój tożsamości bezpieczeństwa i roli Europy w dziedzinie obrony wzmocni skuteczność Sojuszu i stanowi poważną podstawę jego odnowienia dodając, że te dwa pozytywne procesy wzajemnie się wzmacniają 41. Nie mając jednak nadal przekonania, czy budowa europejskiej tożsamości obronnej jest w interesie Sojuszu Północnoatlantyckiego, prezydent George Bush poprosił wręcz partnerów europejskich, aby jasno potwierdzili, czy Europa Zachodnia zamierza utworzyć organizację bezpieczeństwa poza Sojuszem. Nikt z europejskich uczestników szczytu nie potwierdził takiego zamiaru podczas posiedzenia, ale w rozmowie z amerykańskim prezydentem F. Mitterrand stwierdził, że zapewne rozstrzygnie to historia, gdyż utrzymanie amerykańskiej obecności na Starym Kontynencie jest wątpliwe 42. Francja oceniła jednak, że szczyt rzymski Sojuszu, który odbył się w listopadzie 1991 r., nie wykluczył perspektywy budowy w długim przedziale czasu europejskiej struktury bezpieczeństwa i obrony. Szansa na realizację przez Francję planów budowy autonomicznej wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego obrony europejskiej pojawiła się w Traktacie o Unii Europejskiej z Maastricht, podpisanym 7 lutego 1992 r., którego postanowienia w dużym stopniu sformułowała Francja. Znalazł się tam w artykule J.4 zapis, że Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa obejmuje wszelkie kwestie związane z bezpieczeństwem Unii, włącznie z ewentualnym określeniem wspólnej polityki obronnej, która z czasem może doprowadzić do wspólnej obrony. W tym samym artykule czytamy dalej, że WPZiB respektuje zobowiązania niektórych państw członkowskich wynikające z Traktatu Północnoatlantyckiego i jest zgodna ze wspólną polityką bezpieczeństwa i polityką obronną, ustanowioną w jego ramach 43. Sformułowania te podzieliły członków Unii Europejskiej na zwolenników autonomicznej zdolności europejskiej w zakresie podejmowanie decyzji i działania w dziedzinie obrony, którym przewodziła Francja, i przeciwników takiej autonomii, widzących w NATO jedyną strukturę gwarantującą 40 Ibidem, s OTAN. Déclaration de Rome sur la paix et la coopération, Rome 7 8 novembre J. Krasuski, op. cit., s A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, Dokumenty Wspólnot Europejskich, Lublin 1994, s

14 64 Stanisław Parzymies Europie obronę, gotowych co najwyżej poprzeć ideę wzmocnienia europejskiego filaru Sojuszu. Niewątpliwą zasługą Francji było to, że wnosząc problematykę obrony europejskiej do debaty na temat Unii Europejskiej, potrafiła ją połączyć z problematyką reformy Sojuszu Północnoatlantyckiego 44. Występując 8 czerwca 1996 r. w Instytucie Wyższych Studiów Obrony Narodowej w Paryżu prezydent Francji Jacques Chirac stwierdził, że było rzeczą konieczną położenie kresu panującemu w świecie przekonaniu o europejskiej niezdolności do podejmowania jakichkolwiek działań polityczno-wojskowych na własną odpowiedzialność. Przypomniał, że Francja dąży do lepszego podziału odpowiedzialności w Sojuszu Północnoatlantyckim pomiędzy Stany Zjednoczone i Europę. Podkreślił, że europejski wymiar bezpieczeństwa odnosi się przede wszystkim do będących w dyspozycji Europy sił tradycyjnych, ale również do odstraszania jądrowego, jakkolwiek nie chodzi o zastąpienie amerykańskich gwarancji jądrowych, lecz o stopniowe otwarcie przed zainteresowanymi państwami również innych możliwości. Ponadto dodał, że celem Francji jest doprowadzenie, za pośrednictwem Konferencji Międzyrządowej, do przekształcenia Rady Europejskiej w najwyższy organ, wytyczający kierunki w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony oraz podejmowania decyzji 45. Zanim pojawiły się na jesieni 1998 r. konkretne propozycje brytyjskie na temat polityki obronnej Unii Europejskiej 46, prezydent Francji Jacques Chirac wystąpił na spotkaniu z francuskimi ambasadorami 26 sierpnia 1998 r. w Paryżu z inicjatywą przekształcenia UZE w agendę polityki obronnej Unii Europejskiej. Według francuskiego prezydenta, UZE integrowałoby się stopniowo z instytucjami Unii Europejskiej, podtrzymując równocześnie swe związki z NATO 47. Francja w końcu lat 90. XX w. podejmowała wysiłki w stosunkach dwustronnych z państwami europejskimi na rzecz realizacji koncepcji Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony. Podczas spotkania francusko-niemieckiego na szczycie, które odbyło się 2 grudnia 1998 r. w Poczdamie, zostało potwierdzone wspólne stanowisko obu państw w sprawie włączenia UZE do Unii Europejskiej 48. Istotnego postępu w dyskusji na temat wyposażenia Unii Europejskiej w zdolność do działań w dziedzinie wojskowej dokonała Francja w porozumieniu z Wielką Brytanią podczas spotkania dwustronnego na szczycie w Saint Mâlo 3 i 4 grudnia 1998 r. Przyjęta po spotkaniu Deklaracja w sprawie obrony europejskiej zawierała sformułowania mówiące o potrzebie autonomicznej zdolności Unii Europejskiej do działań przy rozwiązywaniu międzynarodowych kryzysów, przy jednoczesnym podkreśleniu, że pozostają w mocy zobowiązania państw do wspólnej obrony z tytułu artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego 44 Por. G. Andréani, op. cit., s Défense Nationale, lipiec sierpień 1996 r. 46 Zob. F. Gołembski, Stanowisko brytyjskie wobec problemu europejskiej tożsamości obronnej, Sprawy Międzynarodowe kwiecień czerwiec 1999, nr 2, s Bulletin d Information du 27 août 1998 (Ministère des Affaires Etrangères), s Franco German Summit Final Declaration, Potsdam, 2 December 1998 (tekst powielony).

15 Dlaczego Francja wraca do NATO? 65 oraz artykułu V Traktatu Brukselskiego. W Deklaracji podkreślono również, że Unia Europejska winna dysponować zdolnością oceny sytuacji, źródłami informacji, zdolnością planowania strategicznego i prawem sięgania do środków wojskowych NATO, nawet jeśli cały Sojusz nie będzie uczestniczył w działaniach 49. Prezydentowi Francji chodziło przede wszystkim, aby zarówno Stany Zjednoczone, jak i europejskich partnerów z Sojuszu oswoić z ideą Europy Obrony. W przemówieniu wygłoszonym 4 listopada 1999 r. prezydent Jacques Chirac stwierdził, że jest to jedna z ważnych kwestii, wokół której należy mobilizować Europejczyków, dodając, że istnieje potrzeba wiarygodnej Europy Obrony, zdolnej działać bądź w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego, bądź też autonomicznie, w zależności od charakteru kryzysu. Przypomniał, że w połowie 1999 r. Francja przekazała partnerom europejskim plan działania, zawierający propozycję utworzenia instytucji oraz skutecznych zdolności wojskowych, umożliwiających Unii Europejskiej przyjęcie na siebie szerszej odpowiedzialności za działania w dziedzinie obronności. Podkreślił, że będzie to wymagało czasu, wysiłków, zwłaszcza finansowych, oraz środków technicznych, ale przede wszystkim politycznej woli 50. Pascal Boniface, francuski ekspert od spraw bezpieczeństwa, w następujący sposób oceniał ówczesne stanowisko Francji: Kraje europejskie nie chcą europejskiego filaru obronnego poza NATO [ ]; Francja nie powinna więc dalej poszukiwać europejskiej tożsamości poza NATO, ale przygotowywać się do powrotu do organizacji, aby w dalszym ciągu wywierać w niej wpływ. Chodzi o pełny powrót do NATO w zamian za europeizację Sojuszu oraz większy podział władzy między Europejczykami i Amerykanami [ ]. Amerykanie nie byli jednak gotowi, aby pozwolić Europie na uzyskanie większego znaczenia w łonie organizacji atlantyckiej 51. Stosunki między UE i NATO traktowała Francja zarówno w kategoriach rywalizacji, jak też współpracy 52. Występując 27 lutego 2001 r. na sesji Rady Północnoatlantyckiej francuski minister spraw zagranicznych Hubert Védrine oświadczył: Nie będąc w żadnej mierze zagrożeniem dla trwałości NATO, Europa Obrony stanowi szansę [ ] Ryzyko dla NATO, dla więzów transatlantyckich i stosunków euro-amerykańskich, nie wynika z tego, że Europa jest w trakcie tworzenia. Ryzyko powstałoby, gdyby tego nie robiła 53. O tym, jak Francja rozumiała istotę koncepcji obrony europejskiej, mówił 14 lipca 1999 r. w rozmowie z przedstawicielem dziennika Le Monde francuski minister obrony Alain Richard, stwierdzając, że jest to autonomiczna zdolność Europejczyków do działań poza ramami NATO, w przypadku gdy Sojusz Północnoatlantycki nie zechce 49 R.G. Whitman, Amsterdams Unfinished Business: The Blair Governments Initiative and the Future of the WEU. Annex A, Paris 1999, s J. Chirac, La France dans un monde multipolaire, Politique étrangère 1999, nr 4, s P. Boniface, La France est-elle encore une grande puissance?, Paris 1998, s M. Bacot Décriaud, Les nouvelles relations Union européenne-otan en matière de sécurité et de défense: compétion ou coopération, ARES 2002, nr 49, s /s c.htm

16 66 Stanisław Parzymies przyłączyć się do operacji, a ponadto gotowość państw członkowskich UE do udzielania sobie wzajemnie pomocy. Francja wykluczała w dziedzinie wspólnej obrony europejskiej jakiekolwiek rozwiązania ponadnarodowe. W maju 2000 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Francji Hubert Védrine na pytanie, jak znaleźć dobrą równowagę między NATO i Unią Europejską odpowiedział: Jeśli chodzi o akceptację przez Stany Zjednoczone partnerstwa, to nie są mu one przeciwne, byleby nie pociągało to za sobą ani rozłączenia, ani dublowania, ani dyskryminacji. W związku z tym minister uspokajał, że nikt nie ma środków, aby dublować systemy obronne, a Sojusz pozostaje fundamentem obrony zbiorowej swych członków. Jeśli chodzi o rozłączenie, to jego zdaniem mogły go spowodować wyłącznie Stany Zjednoczone. Natomiast dyskryminacja krajów członkowskich NATO niebędących członkami Unii Europejskiej nie była zdaniem ministra niczyim zamiarem, zwłaszcza że chodzi o kraje, które kandydowały już wówczas do Unii 54. Budowa Europy Obrony należy dzisiaj do głównych priorytetów polityki zagranicznej i obronnej Francji. Pragnie ona to czynić równocześnie z powrotem do NATO. Według prezydenta N. Sarkozy ego, powinny to być procesy równoległe i komplementarne, co ma ułatwić fakt, że 22 z 27 państw członkowskich Unii Europejskiej należy również do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Trudność polega na tym, że tylko niektóre z nich są rzeczywiście zainteresowane Europą Obrony i są gotowe uczestniczyć w finansowaniu tego projektu. Jak mówi minister spraw zagranicznych Francji Bernard Kouchner, 25% związanych z tym wydatków bierze aktualnie na siebie Francja, 25% Wielka Brytania, a 50% przypada na pozostałe 25 państw członkowskich Unii 55. Ideę Europy Obrony rozpatruje się w kontekście będącego w procesie ratyfikacji Traktatu Lizbońskiego, zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 56. Traktat, jeśli zostanie ratyfikowany, stworzy solidną perspektywę dla Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP). Jak pisze francuski generał Henri Bentégeat, przewodniczący Komitetu Wojskowego Unii Europejskiej, w tym celu niezbędne jest: wykorzystanie wszystkich możliwości stworzonych przez Traktat Lizboński dla podwyższenia synergii cywilno-wojskowej; zracjonalizowanie w porozumieniu z NATO i USA zdolności planowania i prowadzenia operacji; zbadanie możliwości zwiększenia interoperacyjności armii państw członkowskich UE. Jest to warunek konsolidacji Unii Europejskiej jako aktora globalnego, co jak dodaje generał leży w interesie Francji Hubert Védrine dialogue avec Dominique Moïsi: Les cartes de la France à l heure de la mondialisation, Paris 2000, s Gazeta Wyborcza z kwietnia 2008 r. 56 Wersje skonsolidowane: Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2008/c 115/01), w: Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 115 z 9 maja 2008 r. 57 H. Bentégeat, Europe de la défense: état de lieux, Défense nationale et sécurité collective, czerwiec 2008 r., s. 19.

17 Dlaczego Francja wraca do NATO? Pierwsza próba powrotu Francji do NATO Upadek systemu dwubiegunowego oznaczał kres korzyści, jakie Francja wynosiła ze swej wyjątkowej pozycji w Sojuszu Północnoatlantyckim w okresie zimnej wojny, a ściślej z braku podporządkowania pewnej części swych sił zbrojnych zintegrowanemu dowództwu w ramach NATO. Ponadto nie udało się Francji zbudować, mimo starań prezydenta François Mitterranda i jego poprzedników, żadnego autonomicznego systemu obrony europejskiej poza Sojuszem Północnoatlantyckim, a to z prostej przyczyny, że zarówno sojusznicy Francji, jak i nowe demokracje z Europy Środkowej wierzyli jedynie w amerykański parasol obronny. Już w dniach 2 3 marca 1988 r. F. Mitterrand wziął po raz pierwszy od 1966 r. udział, jako prezydent Francji, w posiedzeniu Rady Północnoatlantyckiej. Mitterrand wzmocnił więzy Francji z NATO w ciągu pierwszych siedmiu lat swych rządów w okresie , gdyż jego instynkt polityczny nakazywał mu czujność wobec ZSRR. Jego następca J. Chirac podjął wysiłki, aby polepszyć stosunki Francja NATO, starając się równocześnie zreformować organizację 58. Pierwsze negocjacje w sprawie powrotu Francji do wojskowej struktury Sojuszu rozpoczęły się na jesieni 1990 r. Na spotkaniu przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji rozmawiano o ewentualnej redefinicji kompetencji naczelnego dowództwa NATO w Europie i roli Komitetu Wojskowego. Francja była gotowa uczestniczyć w pracach Komitetu Wojskowego tylko w przypadku, gdy dyskusja będzie dotyczyć operacji NATO innych niż wynikające z artykułu 5 Traktatu Północnoatlantyckiego, co pośrednio uznano za akceptację przez Francję tego rodzaju operacji. Rozważano uczestnictwo Paryża w innych reformowanych instytucjach, ale po stronie francuskiej pojawiły się poważne wątpliwości i rozmowy zostały przerwane. W 1991 r. Francja poparła USA w wojnie przeciwko Irakowi, co oznaczało podporządkowanie dywizji francuskich operacyjnemu dowództwu amerykańskiemu. Spowodowało to dymisję, na znak protestu, francuskiego ministra obrony Jean-Pierre a Chevenementa. Jego następca Pierre Joxe wypowiedział się za zbliżeniem Francji do NATO 59. Niemniej jednak dopiero w grudniu 1992 r. francuski generał po raz pierwszy od 1966 r. wystąpił w debacie w Komitecie Wojskowym. W Białej Księdze, opublikowanej 23 lutego 1994 r. przez francuskie ministerstwo obrony, mówiono nawet o regularnym uczestnictwie w Komitecie francuskiego szefa sztabu sił zbrojnych, ale prezydent F. Mitterrand, wierny gaullistowskiemu dogmatyzmowi jak napisał Charles Zorgbibe sprzeciwił się temu udziałowi i pierwsze posiedzenie Komitetu Wojskowego z udziałem szefów sztabów wszystkich państw członkowskich Sojuszu, łącznie z Francją, odbyło się dopiero 28 listopada 1995 r. w Brukseli G. Andreani, La France et l OTAN après la guerre froide, Politique etrangère 1998, nr 1, s J. Krasuski, op. cit., s Zob. Ch. Zorgbibe, La France et l OTAN, op. cit., s. 221.