PODKARPACKIE BIURO PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

Transkrypt

1

2

3 PODKARPACKIE BIURO PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO RZESZÓW, ul. Targowa 1, tel./fax (0-17) , ODDZIAŁY ZAMIEJSCOWE: KROSNO, ul. Lewakowskiego 7, tel./fax (0-13) , TARNOBRZEG, ul. 1-go Maja 4, tel./fax (0-15) , Dyrektor: Renata Drążek ZESPÓŁ AUTORSKI: Jacek Morawski Kierownik Zespołu Władysław Gurdak Lidia Bogucka Krystyna Kołodziejczyk-Dobrzańska Barbara Kowal-Słotwińska Anna Matyka Ewa Młodochowska Jolanta Kocoń Jan Sadecki Piotr Słotwiński Janusz Socha Józef Stefan Robert Sudoł 3

4 4

5 Spis treści: 1. Wprowadzenie Historia budowy i stan dzisiejszy obiektów COP-u Historia budowy COP-u na terenie dzisiejszego województwa Historia miejscowości związanych z powstaniem COP-u Bezmiechowa Górna Boguchwała Dębica (Pustynia) Dębica Jasło (Krajowice) Krosno Mielec Myczkowce Nowa Dęba Nowa Sarzyna Pustków Osiedle Rzeszów Wytwórnia Silników Nr Rzeszów osiedle mieszkaniowe przy PZL WSS Rzeszów fabryka obrabiarek Rzeszów osiedle robotnicze i majsterskie dla pracowników fabryki obrabiarek Sanok fabryka gumy i fabryka akumulatorów Sanok fabryka broni i obrabiarek Sędziszów Małopolski Skopanie Osiedle Stalowa Wola Ustjanowa Górna Szczegółowa identyfikacja obiektów Inwentaryzacja istniejących obiektów Zestawienie funkcjonalno-techniczne istniejących obiektów Stan ochrony zabytków związanych z COP-em i jego kontynuacją Uwarunkowania prawne ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Aktualny stan ochrony zabytków Zabytki wpisane do rejestru zabytków Zabytki uznane i planowane do uznania za pomnik historii Utworzone i planowane parki kulturowe Ochrona zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego Zabytki wpisane do gminnej ewidencji zabytków Stan ochrony zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego Ogólne zasady ochrony Analiza zasad ochrony Stalowa Wola

6 Mielec Krosno Wyznaczenie trasy szlaku na terenie województwa Szlak urbanistyczno - architektoniczny (wariant I) Szlak urbanistyczno architektoniczno - przemysłowy (wariant II) Szlak dziedzictwa Centralnego Okręgu Przemysłowego (wariant III) Wybór koncepcji szlaku Wyznaczenie tras w poszczególnych miejscowościach Stalowa Wola Nowa Dęba Skopanie Osiedle Mielec Pustków Osiedle Dębica (Pustynia) Dębica Jasło (Krajowice) Krosno Boguchwała Rzeszów Nowa Sarzyna Sanok Bezmiechowa Górna Myczkowce Ustjanowa Górna Waloryzacja turystyczna projektowanego szlaku Opis metody badawczej Wyniki analizy potencjału turystyczno-kulturowego Interpretacja wyników badania Wnioski Bibliografia i materiały źródłowe Bibliografia Materiały źródłowe Wykazy

7 1. Wprowadzenie Podstawę prawną opracowania stanowi art. 38 Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U ze zm.). Artykuł ten upoważnia organy samorządu województwa do sporządzania m.in. analiz i studiów oraz koncepcji i programów na potrzeby planu zagospodarowania przestrzennego województwa odnoszących się do obszarów i problemów zagospodarowania. Potrzeba prowadzenia prac związanych z badaniem i dokumentacją dziedzictwa kulturowego oraz jego promocją zapisana jest także w Wojewódzkim programie opieki nad zabytkami województwa podkarpackiego W dokumencie zapisane są m.in. zadania określone w Priorytecie III: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości w Kierunku działań 4. Tematyczne szlaki turystyczne poprzez: Zadanie 1. Działania zmierzające do tworzenia nowych tematycznych szlaków turystycznych: rowerowych, pieszych, samochodowych i wodnych uzupełniających obecną strukturę. Celem opracowania jest ocena aktualnego stanu zachowania architektury powstałej w ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego i jego powojennej kontynuacji realizowanej w latach 40-tych i 50-tych XX w. oraz wskazanie rekomendacji dla przebiegu szlaku dziedzictwa Centralnego Okręgu Przemysłowego na terenie województwa. Dokument powstał w Podkarpackim Biurze Planowania Przestrzennego w Rzeszowie. Prace nad nim trwały w latach W skład dokumentu wchodzi: Szczegółowa identyfikacja obiektów cz. 1. Stalowa Wola Szczegółowa identyfikacja obiektów cz. 2. (pozostałe miejscowości) (będąca zbiorem 460 kart adresowych obiektów wykonanym w oparciu o prowadzone prace inwentaryzacyjne w terenie) oraz Studium programowo przestrzenne szlaku kulturowego Centralnego Okręgu Przemysłowego (wraz z mapą w skali 1: ) w którym w zarysie opisano historię budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego w poszczególnych miejscowościach województwa, przeanalizowano obecny stan ochrony z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej i planistycznej oraz zaproponowano wariantowo wybór obiektów i przebieg trasy szlaku. Ponadto zaproponowano przebieg tras spacerowych w miejscowościach i dokonano próby oceny siły szlaku w oparciu o metodę waloryzacji szlaków kulturowych. 7

8 2. Historia budowy i stan dzisiejszy obiektów COP-u 2.1. Historia budowy COP-u na terenie dzisiejszego województwa Centralny Okręg Przemysłowy, sztandarowa obok Gdyni inwestycja II RP zlokalizowana została w tzw. trójkącie bezpieczeństwa obejmującym części dawnych województw: kieleckiego, lubelskiego, krakowskiego i lwowskiego z centralnym ośrodkiem w Sandomierzu. Jej budowę rozpoczęto w 1936 roku z inicjatywy wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Celem inwestycji było zwiększenie potencjału ekonomicznego kraju, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego oraz zmniejszenie bezrobocia. Plany zakładały budowę nowych lub rozbudowę już istniejących zakładów w powiązaniu z rozbudową infrastruktury komunikacyjnej, energetycznej i gazowniczej. Okręg wewnętrznie został podzielony na trzy uzupełniające się rejony: A surowcowy (kielecki), B aprowizacyjny (lubelski) i C przetwórczy (sandomierski). W zasięgu okręgu znalazły się 94 miasta i miasteczka, a w 1938 r. jego obszar zamieszkiwało ok. 5,8 mln osób. W ramach realizacji 4-letniego planu inwestycyjnego przewidziano budowę wielu nowych zakładów zlokalizowanych przede wszystkim w rejonie przetwórczym, z czego do wybuchu wojny zrealizowano i uruchomiono m.in.: Zakłady Południowe i Elektrownię OZET w Stalowej Woli; Wytwórnię Obrabiarek, PZL Wytwórnię Silników nr 2 i Odlewnię Lekkich Stopów w Rzeszowie; PZL Wytwórnię Płatowców nr 2 w Mielcu; Wytwórnię Opon Samochodowych Stomil i Bekoniarnię w Dębicy; Walcownię Metali Kolorowych i Fabrykę Sztucznego Kauczuku w Pustyni, Wytwórnię Materiałów Wybuchowych Lignoza w Pustkowie; Wytwórnię Amunicji nr 3 w Dębie; Zakłady Chemiczne w Sarzynie; Fabrykę Broni i Obrabiarek oraz Fabrykę Akumulatorów w Sanoku; Fabrykę Wyrobów Metalurgicznych Omega w Przemyślu; Państwową Wytwórnię Prochu nr 5 w Krajowicach; Państwową Fabrykę Celulozy PWP w Niedomicach; Odlewnię Metali Kolorowych w Gorzycach; Zakłady Drzewne w Sędziszowie Małopolskim oraz Fabrykę Porcelany w Boguchwale. Rozpoczęto budowę, ale nie zdołano uruchomić produkcji w zakładach: Huta Aluminium w Stalowej Woli; Fabryka Akumulatorów i Rafineria Miedzi w Tarnobrzegu; Fabryka Akumulatorów w Łańcucie i Zakłady Materiałów Impregnacyjnych w Skopaniu. Planowane były kolejne zakłady produkcyjne w Rzeszowie, Mielcu, Strzyżowie, Kamieniu, Majdanie Królewskim i Baranowie Sandomierskim, których budowy nie udało się rozpocząć. W obrębie rejonu przetwórczego oprócz budowy zakładów produkcyjnych, zrealizowano wiele inwestycji infrastrukturalnych w zakresie komunikacji drogowej, kolejowej, powietrznej i wodnej oraz sieci przesyłowych. Ulepszono nawierzchnię drogi Warszawa Nisko, z planowanej linii kolejowej Rzeszów Tarnobrzeg zrealizowano odcinek od Tarnobrzega do Rozalina, wybudowano 10 nowych dworców kolejowych, wybudowano dwa lotniska w Krośnie i Mielcu, dwa szybowiska w Bezmiechowej i Ustjanowej oraz rozpoczęto budowę nowej drogi wodnej na trasie Zagłębie Węglowe Sandomierz. Wybudowano nowe odcinki linii elektrycznych łączących Elektrownię w Mościcach (k. Tarnowa) i Elektrownię w Stalowej Woli z powstającymi i rozbudowywanymi zakładami produkcyjnymi, w tym pierwszą w Polsce linię przesyłową 150 kv łączącą Mościce ze Starachowicami. W zakresie łączności wybudowano nowy kabel podziemny na trasie Warszawa Sandomierz, 65 nowych placówek pocztowo-telekomunikacyjnych oraz budynek urzędu pocztowego z centralą telefoniczną w Rzeszowie. 8

9 Realizacji tych zadań towarzyszyła budowa osiedli mieszkaniowych dla przyszłych pracowników. Projekty osiedli powstały w pracowniach Funduszu Kwaterunku Wojskowego i w Towarzystwie Osiedli Robotniczych (TOR). Nowe osiedla były projektowane na całkowicie wolnych terenach, co pozwalało na swobodne rozplanowanie ich programu funkcjonalnego i układów przestrzennych. Osiedla były projektowane, z bardzo wyraźnym podziałem na status społeczny, mających mieszkać tam pracowników. Powstawały osiedla dla kadry dyrektorsko-inżynierskiej, urzędniczej i majstersko-robotniczej, w których poszczególne budynki oferowały różną wielkość i standard mieszkań. Przy projektowaniu osiedli posługiwano się ponadto zasadą ich strefowania: najbliżej zakładu sytuowano dzielnicę majstersko-robotniczą, dalej urzędniczą i najdalej domy i mieszkania dla inżynierów, głównych specjalistów i dyrektorów. Budowane zakłady przemysłowe działały w dwóch głównych branżach: metalowej i chemicznej, co widoczne jest również w projektach osiedli powstających przy nich. Osiedla powstałe przy zakładach metalowych (Stalowa Wola, Rzeszów, Mielec, Dęba, Pustynia) rozmieszczano zawsze w odległości 1-2 km od zakładu, co było związane z uciążliwością samego zakładu jak również zabezpieczeniem przed nalotem bombowym w razie wojny. Taka odległość ponadto eliminowała potrzebę organizacji codziennych dojazdów do zakładu. Projekty urbanistyczne przewidywały szerokie, długie ciągi uliczne, przy których ustawiano bloki. Mieszkania dla inżynierów, urzędników i majstrów projektowano w blokach trzy lub czteroklatkowych, podpiwniczonych o wysokości trzech kondygnacji, a dla robotników w blokach składających się z czterech do sześciu klatek. Osiedla powstałe przy zakładach chemicznych (Krajowice, Niedomice, Sarzyna, Pustków) były mniejsze i zlokalizowane bezpośrednio przy zakładzie. Projekty urbanistyczne przewidywały luźną, rozrzuconą wśród zadrzewionego terenu zabudowę o wysokości dwóch kondygnacji, składającą się z jednego lub dwóch segmentów. W osiedlach projektowano różnego typu budynki: wille wolnostojące, wille bliźniacze, bloki o układzie korytarzowym lub klatkowym z mieszkaniami jedno lub dwustronnymi oraz galeriowce. Podczas projektowania budynków stosowano ówczesne przepisy prawa budowlanego, warunki techniczne MSW wraz z dodatkowymi wymogami obrony przeciwlotniczej, które nakazywały, żeby w piwnicach każdego domu był schron z żelbetowym stropem, ustępem i dodatkowym wyjściem ewakuacyjnym. Ponadto nad najwyższym stropem w blokach mieszkalnych wykonywano dodatkowe stropy w formie płyty żelbetowej wspartej na żeberkach. W przestrzeni pomiędzy stropami urządzano pomieszczenia gospodarcze pralnie i suszarnie. Wielkość projektowanych budynków, standard ich wykończenia i ich rozplanowanie było uzależnione od rangi społecznej pracowników, dla których były przeznaczone. Mieszkanie dyrektora znajdowało się w wolnostojącej, dwukondygnacyjnej willi, z sześcioma pokojami, kuchnią, łazienką, wc, służbówką i garażem. Mieszkania dla zastępców dyrektora lub wyższego kierownictwa znajdowały się w willach wolnostojących lub bliźniaczych, parterowych lub dwukondygnacyjnych, z 5, 4 lub 3 pokojami, kuchnią, łazienką, wc, służbówką i garażem. Mieszkania dla głównych specjalistów i kierowników działów były czteropokojowe a dla inżynierów trzypokojowe. Wszystkie były wyposażone w kuchnię, łazienkę i wc. Mieszkania dla urzędników były 3 lub 2 pokojowe, z kuchnią, łazienką, wc i w większych ze służbówką. Mieszkania dla majstrów miały 3, 2 lub 1 pokój z kuchnią, łazienkę i w większych służbówkę. Mieszkania dla robotników miały najbardziej zróżnicowany program funkcjonalny. Były to mieszkania: jednopokojowe z piecem kuchennym w pokoju i umywalnią, jednopokojowe z kuchnią i łazienką, jednopokojowe 9

10 z wnęką sypialną, kuchnią i łazienką oraz dwupokojowe z kuchnią i łazienką. Najlepsze mieszkania robotnicze zlokalizowane były w domkach bliźniaczych budowanych na osiedlach Towarzystwa Osiedli Robotniczych. Domki te posiadały program: mniejsze, parterowe pokój z kuchnią i umywalnią, większe parterowe z poddaszem na wynajem pokój z niszą, kuchnię i umywalnię. Wszystkie mieszkania były wyposażone w instalację elektryczną, zimną i ciepłą wodę (z podkowy w piecu kuchennym) oraz kanalizację. W mieszkaniach znajdowały się pawlacze i wbudowane szafy ścienne, a w kuchniach szafki podokienne. Każdy dom posiadał piwnice lokatorskie oraz pomieszczenia do wspólnego użytku mieszkańców. Mieszkania były ogrzewane piecami kaflowymi, wille dyrektorskie i mieszkania dla wyższego kierownictwa miały lokalne centralne ogrzewanie z kotłowni w piwnicy. W projektowanych w nurcie modernizmu nowoczesnych w tamtym okresie budynkach i mieszkaniach stosowano również rozwiązania funkcjonalne wypływające z tradycji budownictwa miejskiego, proletariackiego a nawet wiejskiego. W mieszkaniach dyrektorskich i dla wyższego kierownictwa zastosowano program funkcjonalny kamienic mieszczańskich ukształtowany w połowie XIX w. widoczny m.in. poprzez wyjście na taras lub balkon z pokoju dziennego, połączenie jadalni korytarzem gospodarczym z kuchnią, połączenie kuchni ze służbówką z oddzielnym wyjściem gospodarczym. W niektórych mieszkaniach robotniczych zastosowano program znany z mieszkań proletariackich, w których dostęp do jedynego pokoju odbywał się poprzez kuchnię oraz poprzez łączenie w sekcję czterech mieszkań dostępnych ze wspólnej sieni. Zestawienie kilku sekcji razem i ich nadbudowanie dawało blok robotniczy. Wszystkie domki jednorodzinne i bliźniacze na osiedlach majsterskich miały działki ogrodowe, a na niektórych osiedlach robotniczych w pobliżu bloków zlokalizowane były zespoły niewielkich komórek przeznaczonych do hodowli drobnego inwentarza, co wynikało z tradycji przyniesionych ze wsi skąd pochodzili pracownicy zakładów. Tempo realizacji inwestycji było bardzo szybkie, zarówno przy budowie zakładów produkcyjnych, jak i powstających osiedli mieszkaniowych. W Zakładach Południowych w Stalowej Woli wyprodukowano pierwsze działo po piętnastu miesiącach od rozpoczęcia budowy, w Mielcu do wybuchu wojny zdążono zmontować dziewięć samolotów Łoś. W Rzeszowie Zakłady Lotnicze w przeciągu dwóch lat rozpoczęły produkcję silników samolotowych. Oceniając program Centralnego Okręgu Przemysłowego i postępy w jego realizacji należy z dzisiejszej perspektywy uznać, że wskazane lokalizacje oraz profil zakładów był właściwy. W powstających, wtedy fabrykach wprowadzano najnowocześniejsze technologie produkcyjne a powstające przy nich osiedla mieszkaniowe zapewniały dobre warunki socjalne dla pracowników. Wszystkie wybudowane zakłady były w późniejszym okresie rozbudowywane i są czynne do dnia dzisiejszego, co najlepiej świadczy o trafności podjętych, wtedy decyzji. 10

11 2.2. Historia miejscowości związanych z powstaniem COP-u Bezmiechowa Górna Historia Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej sięga końca lat dwudziestych XX wieku. Zainteresowanie zboczem Słonnego zaczęło się od 1928 r. a już w styczniu 1929 r., doszła do skutku wyprawa szybowcowa do Bezmiechowej zorganizowana przez Związek Awiatyczny Studentów Politechniki Lwowskiej i Aeroklub Lwowski. W roku 1930 odbyły się kolejne wyprawy do Bezmiechowej. W roku 1931 na szczycie Słonnego wzniesiono pierwszy budynek, który miał służyć do obsługi lotów szybowcowych. Miała się tam mieścić kancelaria, kuchnia, pomieszczenia pilotów i mały warsztat. W roku 1932 oficjalnie otwarto Szkołę Szybowcową w Bezmiechowej, której pierwszym kierownikiem był Bolesław Łopatniuk. W 1933 r. powstał w Bezmiechowej budynek administracyjno-warsztatowy. Rok 1937 to okres kolejnej rozbudowy szkoły. Zbudowano w tym okresie duży hangar, rozbudowano stary, a w lesie zbudowano stajnie dla koni. Rozwój szybownictwa w Bezmiechowej przerwały działania wojenne. Fakt, iż przez Góry Słonne przebiegała linia frontu spowodował znaczne uszkodzenia zabudowań szkoły. Hangary i budynki zostały w znacznym stopniu zniszczone. Zniszczenia kontynuowane były przez bandy UPA a potem przez okolicznych mieszkańców, którzy ze zniszczonych obiektów pozyskiwali materiał do budowy i remontów własnych domostw. Aeroklub Podkarpacki po okresie wojny podjął próby uruchomienia Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej. W roku 1947 i kolejno w roku 1948 Aeroklub Podkarpacki zorganizował obozy treningowe w Bezmiechowej. Niestety wszystkie te działania zostały przerwane i w roku 1951 ostatecznie nastąpiła likwidacja ośrodka sportów szybowcowych w Bezmiechowej. W latach 70-tych w Bezmiechowej znowu pojawiły się szybowce. Członkowie Studenckiego Koła Naukowego Lotników przy Politechnice Rzeszowskiej zorganizowali na terenie byłej Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej obóz lotniowy. W dniu 6 sierpnia 1978 roku, po ponad 30 letniej przerwie odbył się pierwszy start szybowca z południowego stoku Słonnego w Bezmiechowej. Dążenia członków Studenckiego Koła Naukowego Politechniki Rzeszowskiej a także Aeroklubu Podkarpackiego w latach 70-tych do reaktywowania Szkoły Szybowcowej nie dały, jednak pozytywnych rezultatów. Wobec braku zainteresowania ze strony Aeroklubu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie odbudowano szkoły. Następny etap w historii szybowiska w Bezmiechowej to lata 90-te. W roku 1991 i 1992 Koło Naukowe Lotników Politechniki Warszawskiej wspólnie z Bractwem Podwójnej Mewy zorganizowało obozy szybowcowe pod hasłem Powrót do Bezmiechowej. W roku 1992 zawiązało się Stowarzyszenie na rzecz reaktywowania i rozwoju Szkoły Szybowcowej w Bezmiechowej. Celem stowarzyszenia było: reaktywowanie przedwojennego górskiego szybowiska w Bezmiechowej z uwzględnieniem jego tradycji, funkcji i nazwy, skupienie wokół siebie entuzjastów i miłośników tych tradycji oraz umożliwienie realizacji indywidualnych zainteresowań lotników lataniem w górskich warunkach, popularyzacja wszelkich dziedzin lotnictwa. Lata 90-te to okres prac, które miały na celu uzdatnienie terenu i przystosowanie go do celów szybownictwa. Obecnie w Bezmiechowej działa Akademicki Ośrodek Szybowcowy Politechniki Rzeszowskiej. 11

12 Fot. 1. Bezmiechowa Górna. Widok na szybowisko i nowy budynek szkoły szybowcowej. Lądowisko w Bezmiechowej przeznaczone jest do wykonywania lotów szybowcowych w dzień i w nocy oraz lotów lotniowych i paralotniowych w dzień. Dopuszczalne jest również wykonywanie lotów samolotowych dla potrzeb holowania szybowców. Na terenie szybowiska obok wieży widokowej zlokalizowane są takie obiekty jak: Bieszczadzka Szkoła Paralotniowa, Akademicki Ośrodek Szybowcowy Politechniki Rzeszowskiej im. Tadeusza Góry, Międzyuczelniane Lotnicze Laboratorium Naukowo- Badawcze Politechniki Rzeszowskiej i Politechniki Warszawskiej. Wszystkie obiekty są nowe i w bardzo dobrym stanie technicznym. Ośrodek Szybowcowy dysponuje salami konferencyjnymi, restauracją i pokojami hotelowymi. Z góry, spod budynku ośrodka rozciąga się piękny widok na Zalew Soliński i pasma okolicznych gór Boguchwała Jesienią 1938 r. przystąpiono do budowy w Boguchwale Fabryki Porcelany. Teren pod zakład o powierzchni ok. 3 ha zakupiono od Zarządu Dóbr Fundacji Zakładów Naukowo - Rolniczych im. Zenona i Wandy Suszyckich w Boguchwale. Budowa realizowana była na podstawie planu inż. Fryderyka Tadaniera z Krakowa, który uwzględniał wymogi techniczne określone przez licencjodawcę - firmę Elektroceramique z Francji. Plan zakładał budowę i montaż: dwóch pieców do wypału porcelany opalanych węglem, stacji prób wysokiego napięcia, trzech budynków mieszkalnych dla majstrów, robotników i właściciela, wydziały pomocnicze, budynek administracyjny i magazyny na surowce. Obiekty produkcyjne o łącznej kubaturze ok m³ zaprojektowano wzdłuż torów kolejowych w kształcie litery J. W maju 1939 r. po ośmiu miesiącach budowy powstała fabryka o nazwie Fabryka Porcelany Boguchwała inż. Stanisław Syska produkująca porcelanę elektroniczną, stołową, apteczną (farmaceutyczną) i galanteryjną. W sierpniu dokonano pierwszego wypału izolatorów oraz porcelany stołowej i laboratoryjnej. Do produkcji porcelany stołowej i galanterii wykorzystywano surowce z importu z Finlandii, Szwecji, Niemiec i Czechosłowacji, natomiast porcelanę elektrotechniczną produkowano z gotowych zestawów dostarczonych przez licencjodawcę z Francji. Wysoko wykwalifikowaną kadrę stanowili specjaliści z fabryk 12

13 porcelany w Ćmielowie i Chodzieży, którzy prowadzili nadzór nad produkcją, a także szkolenia pracowników pochodzących z Boguchwały i okolicznych miejscowości. Podczas okupacji Fabryka Porcelany w Boguchwale znalazła się, jak większość zakładów produkcyjnych, pod nadzorem Izby Przemysłowo - Handlowej w Krakowie, prowadząc nadal swoją działalność produkcyjną. W tym czasie rozbudowano fabrykę o nowe hale produkcyjne, bocznicę kolejową, dwa piece do wypału porcelany oraz zwiększono zatrudnienie i asortyment produkowanych izolatorów. Po wyzwoleniu Boguchwały w lipcu 1944 roku najpierw zabezpieczono mienie zakładu przed grabieżą a następnie przystąpiono do rozruchu i uruchomienia produkcji. Po kilku miesiącach, jeszcze w grudniu tego roku rozpoczęto produkcję elektroporcelany oraz porcelany stołowej i technicznej. Od 1946 roku fabryka została przejęta na własność państwa i funkcjonowała, jako zakład prywatny pod nadzorem państwowym. Po upaństwowieniu otrzymała nazwę Państwowa Fabryka Porcelany Elektrotechnicznej Boguchwała w Boguchwale i została włączona w skład wielozakładowego przedsiębiorstwa Zjednoczone Zakłady Porcelany w Solicach Zdroju. Fot. 2. Boguchwała. Zabudowa przemysłowa od strony linii kolejowej. W latach 50-tych następuje dalsza rozbudowa zakładu o piecownię, kolejne dwa piece komorowe, kotłownię oraz hale i magazyny. W wyniku rozbudowy trzykrotnie wzrasta zdolność produkcyjna z 800 ton do 2300 ton i zatrudnienie z 350 do 595 osób. Powstaje, wtedy jedyny w kraju nowoczesny oddział W-20 produkujący izolatory do świec zapłonowych. W latach 60-tych w sąsiedztwie starego zakładu wybudowano nowy zakład o zdolności produkcyjnej 5000 ton porcelany rocznie. Zakład ten funkcjonuje do dziś w strukturze przedsiębiorstwa, jako wydział produkcji porcelany W-30. W kolejnych dekadach lat 70-tych 80-tych i 90-tych zakład nadal się rozbudowywał i dostosowywał swoją produkcję do potrzeb rynku krajowego i eksportu. W latach 90-tych zakład przeszedł proces prywatyzacyjny i od maja 1992 r. zmienił nazwę na Zakłady Porcelany Elektrotechnicznej ZAPEL Spółka Akcyjna w Boguchwale. Firma ZPE ZAPEL S.A. prowadzi swoją działalność rozwijając produkcję w oparciu o nowe technologie, rozszerza asortyment i rynek zbytu. Większość obiektów dawnego zakładu 13

14 została zachowana a na terenie zakładu została utworzona Izba Tradycji muzeum firmy ZAPEL S.A. Ekspozycja zaprezentowana w izbie przedstawia stary piec opalany węglem służący do wypalania izolatorów, narzędzia produkcyjne wykorzystywane w pierwszych latach funkcjonowania zakładu, a także wybrany asortyment wytwarzany w zakładzie na przestrzeni lat Dębica (Pustynia) W 1937 roku walne zgromadzenie akcjonariuszy walcowni w Dziedzicach zatwierdziło pomysł budowy nowego zakładu na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Przystąpiono do budowy Walcowni Metali Kolorowych we wsi Pustynia położonej w odległości około 3 km na północny-wschód od Dębicy (obecnie w granicach administracyjnych miasta Dębica). W odległości około 1 km od zakładu w kierunku południowo-wschodnim został wyznaczony teren pod budowę osiedla zakładowego. Część zakładu została uruchomiona przed wybuchem wojny, budowa osiedla zakładowego została zaledwie rozpoczęta. Nie zachowały się żadne przedwojenne plany dotyczące budowy osiedla, co nie pozwala na określenie jego planowanej wielkości, jak i procentu rozpoczętych prac do wybuchu wojny. Fot. 3. Dębica. Dawny dom dyrekcji. Cztery budynki, których budowę rozpoczęto usytuowane są po wschodniej stronie drogi prowadzącej z Dębicy w kierunku zakładu. Do wybuchu wojny został zakończony i przekazany do użytkowania tylko jeden budynek dom dyrekcji. Dom ten miał, co prawda wysokość trzech kondygnacji, ale był przykryty wysokim czterospadowym dachem krytym dachówką ceramiczną z mieszkaniami na poddaszu, a jego architektura odbiega od domów stawianych w tym czasie na osiedlach COP-owskich, które nie miały mieszkań na poddaszu i były kryte płaskimi stropodachami. Budynek ten zapewne został zrealizowany według dokumentacji przywiezionej z Dziedzic z przeznaczeniem na tymczasowe mieszkania hotelowe dla dyrekcji i pracowników pionu technicznego w okresie budowy zakładu. Program funkcjonalny budynku był następujący: sześć mieszkań większych dwupokojowych z kuchnią i łazienką oraz cztery mniejsze, jeden pokój z kuchnią i łazienką, 14

15 w tym jedno mieszkanie na poddaszu. Po wojnie dom został zaadaptowany na hotel zakładowy. Obecnie w budynku mieści się dom opieki społecznej. Nikły stan zaawansowania prac przy pozostałych trzech budynkach oraz długa przerwa w ich realizacji spowodowana II wojną światową nie pozwala na stwierdzenie czy były one dokończone zgodnie z przedwojenną dokumentacją. Wśród trzech budynków jest jednorodzinna willa dyrektora i dwa jednoklatkowe budynki wielorodzinne mające po trzy kondygnacje. Wszystkie budynki znajdują się przy obecnej ul. Mościckiego. Budynek dawnego domu dyrekcji jest w bardzo dobrym stanie technicznym, willa dyrektora i bloki są w dobrym i średnim stanie. Upływ czasu najbardziej jest widoczny w skrajnym budynku, którego elewacje wymagają remontu Dębica Wiosną 1937 roku rozpoczęto budowę Fabryki Gum Jezdnych Stomil będącą filią poznańskich zakładów. Wstępny projekt był dziełem amerykańskiego inżyniera E. Hoovrera, który specjalnie w tym celu przyjechał do Polski i Edwarda Wróblewskiego, kierownika działu budowlanego "Stomilu" Poznań. Projekt techniczny opracowali specjaliści amerykańskiej firmy General Tire, we współpracy z polskimi inżynierami: Kazimierzem Obrębskim, Henrykiem Saganem i Wiktorem Piotrowskim. Prace budowlane rozpoczęły się w lutym 1938 r. i trwały kilkanaście miesięcy. Powstała hala produkcyjna o kubaturze ok. 60 tysięcy m 3. W czerwcu 1938 r. przystąpiono do montażu maszyn i urządzeń. Technologia produkcji opon, opracowana została przez poznańskich konstruktorów na podstawie licencji współpracującego ze Stomilem amerykańskiego przedsiębiorstwa General Tire and Rubber Company. Prace montażowe zakończono w 1938 r. Roboty budowlane kontynuowano jeszcze zimą 1939 r. W sumie oddano do użytku obiekty przemysłowe o łącznej powierzchni 9,5 tys. m 2 i kubaturze 73,5 tys. m 3. Koszty budowy wyniosły 300 tysięcy złotych. Ze względu na lokalizację fabryki w dość dużym w tamtym okresie mieście nie planowano budowy nowego zaplecza mieszkalnego dla pracowników, którymi mieli zostać mieszkańcy Dębicy i okolicznych miejscowości. Pierwszą dębicką oponę wyprodukowano 30 marca 1939 r. Oficjalne otwarcie Fabryki Gum Jezdnych w Dębicy odbyło się 4 kwietnia 1939 r. W uroczystości udział wziął m.in. Eugeniusz Kwiatkowski, władze województwa krakowskiego, miasta i powiatu dębickiego oraz przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wojskowych. Na początku wytwarzano ok. 350 sztuk kompletów ogumienia (opon i dętek) na dobę, w kilku różnych rozmiarach. Przeznaczone były w całości dla wojska. Rozwój fabryki przerwał wybuch II wojny światowej. W 1940 r. poznański Stomil wraz z dębicką filią został kupiony od władz okupacyjnych przez niemiecki koncern Continental Gummiwerke AG Hannower. Otrzymał nową nazwę: Posener Gummiwerke. Pierwsze lata powojenne upłynęły na rewindykacji maszyn oraz urządzeń z Niemiec oraz odtworzeniu technologii i produkcji z okresu przedwojennego. W pierwszej połowie lat 50-tych zakład został znacząco zmodernizowany i rozbudowany, zmieniono technologię produkcji oraz wprowadzono nowe maszyny i urządzenia. W latach 60-tych kontynuowano rozbudowę fabryki, nową inwestycją z tego okresu jest hala produkcji opon rowerowych. Kolejna dekada lat siedemdziesiątych była przełomowa dla zakładów, wtedy do produkcji wprowadzono osobowe opony radialne. Na potrzeby ich produkcji powstała Wytwórnia Osobowych Opon Radialanych oraz nowa Centralna Wytwórnia Dętek. Pod koniec lat 70-tych i na początku lat 80-tych w fabryce następuje zahamowanie rozwoju mające związek z ogólnokrajową sytuacją i kryzysem gospodarczym. Dopiero pod 15

16 koniec pierwszej połowy lat 80-tych realizuje się kolejne inwestycje na terenie zakładu. Powstaje, wtedy Wytwórnia Opon Ciężarowych i Rolniczych mająca docelowo produkować 800 tys. sztuk opon rocznie. Fot. 4. Dębica. Widok na budynek dyrekcji i plac przed główną bramą. W pierwszej połowie lat 90-tych zakład przechodzi proces prywatyzacyjny i staje się najpierw jednoosobową spółką Skarbu Państwa notowaną na giełdzie a następnie zostaje w 1995 roku sprzedany inwestorowi strategicznemu firmie The Goodyear Tyre & Rubber Company, który nabywa większościowy pakiet akcji Jasło (Krajowice) Dnia 27 października 1936 roku rząd podjął decyzję o zlokalizowaniu w miejscowości Krajowice jednej z fabryk Państwowej Wytwórni Chemicznej. Budowę Państwowej Wytwórni Prochu nr 5 rozpoczęto w 1937 roku. Prace przy budowie nadzorowała prawdopodobnie Państwowa Wytwórnia Prochu w Pionkach. Rozruch zakładu planowany na 1939 rok nie udał się. Nie zdołano ukończyć budowy i tym samym uruchomić produkcji. Wybuch wojny przerwał wszelkie działania inwestycyjne na terenie zakładu a sam zakład został zajęty przez Niemców w dniu 8 września. W ciągu pierwszych trzech miesięcy okupacji Niemcy zdemontowali i następnie wywieźli maszyny i urządzenia. Zakład w czasie okupacji prawdopodobnie był wykorzystywany przez okupanta, jako pomieszczenia magazynowe. Pod koniec 1944 r. Niemcy wycofując się zburzyli Jasło oraz zakłady przemysłowe zlokalizowane w pobliżu. 16

17 Fot. 5. Jasło. Zabudowa administracyjna firmy GAMRAT S.A. Po wyzwoleniu przez pierwsze kilka lat nikt się nie interesował zniszczonym zakładem. Fabryka została przejęta w 1950 roku przez Zjednoczenie Zakładów Chemicznych ERG w Katowicach. Odbudowa trwała do końca 1954 roku a w 1956 roku zakład, otrzymał nową nazwę - Wytwórnia Chemiczna nr 12 w Krajowicach i rozpoczął produkcję na rzecz obronności kraju. Ponieważ zapotrzebowanie na wyroby wojskowe było małe i wykorzystywano tylko ok. 15% mocy zakładu, zaczęto szukać rozwiązań, aby wdrożyć nowe linie technologiczne. W wyniku tych poszukiwań już w 1956 roku rozpoczęto produkcję płynnych środków ochrony roślin, żywic fenolowych a także masy do tłoczenia płyt gramofonowych. W miarę upływu czasu asortyment produkcji się zwiększał. Od roku 1958 w zakładzie produkowano: wykładziny i płytki podłogowe, wykładziny i okładziny ścienne, folie izolacyjne i dachowe, płyty styropianowe, miękkie i twarde profile z PVC oraz systemy rurowe z PVC i PE. W 1994 roku zakład otrzymał godło promocyjne Teraz Polska za system rynnowy. Obecnie zakład jest własnością prywatnej spółki Lentex a obiekty byłej Państwowej Wytwórni Prochu nr 5 są jego częścią. Dawny zespół zabudowy przemysłowej nie stanowi obecnie jednorodnego założenia. Dawny zakład zajmujący powierzchnię ok. 200 ha podzielony jest pomiędzy wielu właścicieli. Jak wynika z dostępnych materiałów, w tym opracowania wykonanego przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, o nazwie: Opinia dotycząca określenia wartości zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie Zakładów Tworzyw Sztucznych GAMRAT S.A. - stanowiących część zespołu obiektów dawnej Wytwórni Amunicji w Krajowicach pod Jasłem najstarsze obiekty zlokalizowane są najprawdopodobniej na terenie obecnych Zakładów Tworzyw Sztucznych GAMRAT S.A. oraz Zakładu Produkcji Specjalnej GAMRAT spółka z o.o. W tej części terenu znajduje się do dziś 9 budynków z 1939 r. zrealizowanych w ramach COP-u i 9 budynków dokończonych w 1940 r. i oddanych do użytku w czasie okupacji. Wszystkie budynki pochodzące z 1939 roku są obecnie nieużytkowane. W latach 50-tych wybudowano nowe budynki nawiązujące formą i rodzajem materiałów do tych z czasów COP-u. Poza tymi budynkami na terenie zakładu znajduje się obiekt zwany kotłownią tunelową z 1937 roku. 17

18 Obecnie teren zakładu jest otoczony ogrodzeniem, przy którym rosną drzewa tworzące barierę izolacyjną. W pobliżu zakładu, powstała dzielnica przemysłowo - mieszkaniowa z szeregiem nowych obiektów w skład, której wchodzi: zespół magazynów, sklepy, budynki biurowe oraz obiekty usługowe, w tym przedszkole oraz publiczny zespół szkół. W otoczeniu zakładu znajduje się park ze starodrzewem, w którym zlokalizowany jest budynek pierwszego zarządcy, obecnie całkowicie przebudowany. Równolegle z budową zakładu przystąpiono do budowy osiedla mieszkaniowego przy Państwowej Wytwórni Prochu nr 5 w Krajowicach. Osiedle zlokalizowane zostało po północnej stronie drogi biegnącej do Jasła. Do wybuchu wojny, budowa osiedla przyzakładowego nie została zrealizowana w całości. Zdołano wybudować willę dyrektora, usytuowaną na dużej działce, na zachodnim skraju części mieszkaniowej. W części wschodniej znalazły się trzy bloki mieszkalne da pracowników. Dwa z nich zrealizowano w stanie surowym a jeden w stanie zerowym. Fot. 6. Jasło. Przebudowana dawna willa dyrektorska. W okresie powojennym całość, łącznie z willą dyrektora została przekształcona i przebudowana. Budynki zostały przekształcone w wyglądzie zewnętrznym jak i w układzie i wystroju wewnętrznym. Ponadto na terenie osiedla wzniesiono kolejne 3-, 4- i 5- kondygnacyjne budynki wg nowych projektów o odmiennym układzie, wystroju architektonicznym i rozplanowaniu nienawiązujące do istniejącej zabudowy o niskiej intensywności. Spowodowało to zatarcie pierwotnego projektu urbanistycznego osiedla. Istniejąca zabudowa wielorodzinna z okresu COP-u znajduje się w dobrym stanie technicznym, lecz niestety wyróżnia się agresywną kolorystyką i wprowadzonymi wzorami geometrycznymi na odnowionych elewacjach Krosno W roku 1926 powstał projekt budowy małego lotniska, które miało przyczynić się do wzrostu znaczenia miasta w regionie. Rada Miejska uchwałą z r. przeznaczyła pod 18

19 lotnisko grunty miejskie wielkości 600x300 m położone przy granicy ze wsią Polanka i drodze Krosno Zręcin. W dniu roku odbyło się jego uroczyste otwarcie. W krośnieńskim ośrodku lotniczym prężnie działało Krośnieńskie Koło Szybowcowe, co skłoniło Departament Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych do budowy przy lotnisku kolejnego ośrodka szkolenia lotniczego Centrum Szkolenia Podoficerów Lotnictwa. Zgodę na to wydali w dniu r. krośnieńscy radni, ponieważ plany te wiązały się z pozyskaniem nowych terenów. Rada przekazała nieodpłatnie 100 ha gruntów i zobowiązała się do pomocy przy wywłaszczeniach kolejnych 80 ha. Fot. 7. Krosno. Zabudowa lotniska. W roku 1937 rozpoczęto rozbudowę lotniska, którą ukończono na przełomie 1938/1939 roku. W 1938 roku na lotnisko w Krośnie przeniesiono Szkołę Lotniczą z Bydgoszczy oraz oficjalnie otwarto Aeroklub i Centrum Wyszkolenia Pilotów i Mechaników. Konstruktorzy zgrupowani przy lotnisku we współpracy z Politechniką Lwowską pracowali nad modelami samolotów a także nad prototypem rakiety z silnikiem odrzutowym. Równolegle z lotniskiem w Krośnie powstały lotniska w Moderówce i Łężanach. Tworzyły one razem dużą bazę szkoleniową. W dniu 1 września 1939 roku lotnisko w Krośnie zostało zbombardowane. W czasie wojny Niemcy wykorzystywali wszystkie trzy lotniska, które były traktowane, jako strategiczne w walkach z ZSRR. We wrześniu 1944 roku Niemcy wycofując się wysadzili obiekty lotniska. Po wyzwoleniu w październiku 1945 r. reaktywowano pracę Aeroklubu i uruchomiono Lotnicze Zakłady Naprawcze. Od 1958 roku przy lotnisku funkcjonowało przeniesione z Wrocławia Centrum Wyszkolenia Lotniczego, a od 1968 roku Centrum Wyszkolenia Spadochronowego. W 1978 roku władze miasta i zarząd Aeroklubu podjęły decyzję o rozbudowie lotniska, która miała na celu przystosowanie lotniska do celów małej pasażerskiej i towarowej komunikacji lotniczej. W ramach prac została ulepszona droga startowa i dobudowano budynek administracyjny. W 1992 roku zlikwidowano Centrum Wyszkolenia Spadochronowego, a w 1993 roku powołana została Centralna Szkoła Lotniczo-Techniczna Aeroklubu Polskiego. Obecnie na terenie lotniska działa Szkoła Lotnicza kształcąca spadochroniarzy, pilotów szybowców i samolotów. Corocznie organizowany jest cykl imprez lotniczych w tym między innymi atrakcyjne dla widzów Górskie Zawody Balonowe. Lotnisko w stanie istniejącym jest 19

20 użytkowane, jako lotnisko sportowe i szkoleniowe. Położone jest w pobliżu obwodnicy miasta w ciągu drogi krajowej nr 28. W otoczeniu lotniska funkcjonują zakłady przemysłu lotniczego oraz dzielnica przemysłowa, w której znajdują się duże zakłady przemysłowe: Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego w Krośnie oraz Goodrich Aerospace Poland Mielec W 1937 roku podjęto decyzję w Państwowych Zakładach Lotniczych nr 1 w Warszawie o budowie fabryki na terenie wsi Cyranka k. Mielca. W pobliżu budowanej fabryki przystąpiono równolegle do budowy osiedla mieszkaniowego dla pracowników i ich rodzin. Projekt osiedla został opracowany przez Biuro Projektowe Wojskowego Funduszu Kwaterunkowego w Warszawie. W 1937 roku zatwierdzono projekt i rozpoczęto prace budowlane na osiedlu. Fot. 8. Mielec. Widok na Miejski Dom Kultury. Plan osiedla zaprojektowanego w zakolu 15 metrowej wydmy piaskowej wynikał z ukształtowania terenu. Osiedle rozplanowano bez naruszenia naturalnego ukształtowania i dzięki temu przyjęło ono kształt połowy okna weneckiego. Od strony zachodniej osiedle zamykała ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego (obecna ul. Niepodległości), która łączyła osiedle z zakładem i centrum Mielca. W północno-wschodniej części osiedla u podnóża piaszczystej wydmy usytuowano najbardziej charakterystyczny budynek sześciopokojową willę dyrektora naczelnego. Obok niej zaprojektowano bliźniaczą willę dla jego zastępców z mieszkaniami pięciopokojowymi oraz blok z sześcioma mieszkaniami czteropokojowymi dla głównych specjalistów. Każde z wyżej wymienionych mieszkań miało dostęp do działki ogrodowej. Po przeciwnej stronie ulicy znalazły się dwa trzykondygnacyjne bloki z 12 mieszkaniami trzypokojowymi dla inżynierów, a nieco dalej dwa trzykondygnacyjne bloki z 18 mieszkaniami dla urzędników z mieszkaniami dwupokojowymi. W południowo-zachodniej części osiedla oddzielonej szerokim pasem zieleni, przewidziano dwa bloki z 60 mieszkaniami jednopokojowymi dla majstrów i dziewięć bloków z 432 mieszkaniami dla robotników. W sumie wybudowano do wybuchu II wojny światowej 18 budynków różnego typu z 585 mieszkaniami. 20