Audyt Turystyczny regionu przygranicznego Euroregionu Niemen - Pojezierze Suwalsko-Augustowskie i Ziemia Sejneńska

Transkrypt

1 Audyt turystyczny regionu przygranicznego Euroregionu Niemen (Pojezierze Suwalsko- Augustowskie i Ziemia Sejneńska) Opracowanie dofinansowane ze środków Departamentu Turystyki MINISTERSTWA GOSPODARKI, PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ 2003/2004 Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna Polska Agencja Rozwoju Turystyki

2 Audyt turystyczny został przygotowany przez zespół Krajowej Markowej Infrastruktury Turystycznej, pod kierownictwem Tomasza Majki, w składzie: 1. Jacek Debis 2. Adam Mikołajczyk 3. Patrycja Janiszewska 4. Katarzyna Wyszogrodzka 5. Joanna Grudzińska 6. Magda Wawrowska 7. Wojciech Batura (ekspert zewnętrzny PART) Dokument powstał także dzięki uwagom i opniom ekspertów zewnętrznych (M. Ambrosiewicza, J. Brzozowskiego, T. Chuchnowskiego, A. Gregoruka, St. Buchowskiego, Luboszy Wesołowskiej, Teresy Świrupskiej), pracownikom SIRT: prezes Elżbiecie Niedziejko i koordynatorowi projektu ze strony SIRT Juliuszowi Zubkiewiczowi oraz przedstawicielowi PROT dr Grzegorzowi Chocianowi. Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A. istnieje na polskim rynku inwestycji turystycznych od roku Celem Spółki jest pomoc w tworzeniu i realizacji projektów wspierających rozwój infrastruktury turystycznej w Polsce. W ramach PART S.A. powstał program Krajowej Markowej Infrastruktury Turystycznej (KMIT). Głównym celem programu KMIT jest koordynowanie prawidłowego rozwoju i współtworzenie krajowej markowej infrastruktury turystycznej. Program swoim zasięgiem obejmuje zarówno inwestycje w gminach, regionach jak i ogólnokrajowe inicjatywy proturystyczne. Z pakietu usług KMIT wyodrębniono specjalną ofertę skierowaną do samorządów i władz lokalnych o nazwie Atrakcyjny Region. Program ten ma służyć wykreowaniu silnych marek regionów poprzez wykorzystanie i podkreślenie charakterystycznych walorów naturalnych oraz wybranych atrakcji turystycznych. Dzięki skutecznemu i efektywnemu markowaniu objęte programem regiony, będą mogły zaistnieć nie tylko na polskiej, ale i na europejskiej mapie turystycznej. Zapraszamy do współpracy Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A. ul. Stawki 2, Warszawa tel. (0 22) /80 fax. (0 22)

3 Spis treści 3 METODOLOGIA WYDZIELENIE ANALIZOWANEGO REGIONU UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA REGIONU WALORY NATURALNE WALORY I ATRAKCJE HISTORYCZNO-KULTUROWE DOMINUJĄCE FORMY TURYSTYKI Z WYSZCZEGÓLNIENIEM GŁÓWNYCH OŚRODKÓW TURYSTYCZNYCH DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I STAN OCHRONY ŚRODOWISKA WNIOSKI STAN ZAGOSPODAROWANIA TURYSTYCZNEGO BAZA NOCLEGOWA BAZA GASTRONOMICZNA SZLAKI TURYSTYCZNE BAZA TOWARZYSZĄCA WNIOSKI RUCH TURYSTYCZNY I DOMINUJĄCE FORMY TURYSTYKI TRENDY W TURYSTYCE CHARAKTERYSTYKA RUCHU TURYSTYCZNEGO W REGIONIE DOMINUJĄCE FORMY TURYSTYKI WNIOSKI ZAPLECZE INSTYTUCJONALNO- ORGANIZACYJNE SAMORZĄDY BRANŻY TURYSTYCZNEJ PRZEDSIĘBIORSTWA TURYSTYCZNE I INNE JEDNOSTKI SYSTEM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ ZATRUDNIENIE, KWALIFIKACJE I KSZTAŁCENIE KADR DLA TURYSTYKI WNIOSKI AKTYWNOŚĆ MARKETINGOWA W ZAKRESIE TURYSTYKI ORGANIZACJA PROMOCJI ELEMENTY PROMOCJI WNIOSKI ANALIZA S.W.O.T

4 10.2. ANALIZA SILNYCH I SŁABYCH STRON ANALIZOWANEGO OBSZARU W ZAKRESIE ROZWOJU TURYSTYKI ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ ANALIZOWANEGO OBSZARU W ZAKRESIE ROZWOJU TURYSTYKI ZAŁĄCZNIKI BIBLIOGRAFIA

5 3 Metodologia Turystyka jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki. Dążąc do rozwoju gospodarczego wiele krajów, prowincji i regionów rozwinęło markowe programy rozwoju turystyki. Podstawą do generowania takich działań jest wyznaczenie obszaru oraz zbadanie jego potencjału turystycznego. Obecnie rozwój turystyki następuje głównie w obszarach turystycznych, charakteryzujących się dużymi walorami środowiska geograficznego i kulturowego. Aby jednak z obszaru atrakcyjnego turystycznie stworzyć tzw. strefę rekreacyjną - miejsce pobytu turysty, z jego walorami geograficznymi i kulturowymi, ale także świadczonymi usługami, muszą nastąpić odpowiednie inwestycje infrastrukturalne. Szacuje się, że takie zintegrowane strefy rekreacyjne będą głównym motorem dla popytu turystycznego w XXI w. popytu w znacznej części europejskiego. 1 Audyt turystyczny ma za zadanie odpowiedzieć na pytanie, czy analizowany obszar w tym przypadku Pojezierze jest wystarczająco atrakcyjny pod względem występujących na nim walorów naturalnych i antropogenicznych, by w przyszłości stać się strefą rekreacyjną. Wnioski przedstawione w niniejszym opracowaniu oparte są na: 1) analizie walorów naturalnych obszaru; 2) analizie walorów antropogenicznych ze szczególnym uwzględnieniem walorów etnograficznych i historycznych; 3) ocenie stanu ochrony środowiska; 4) ocenie dostępności komunikacyjnej Regionu, z uwzględnieniem napływu turystów z głównych obszarów zbytu, w tym turystów zagranicznych; 5) analizie istniejącej infrastruktury turystycznej i paraturystycznej. W opracowaniu wykorzystano informacje pozyskane przez konsultantów PART korzystających z następujących źródeł i metod: 1) analizy źródeł wtórnych na podstawie publikacji i opracowań historycznych, folderów turystycznych, stron internetowych strategii rozwoju województwa podlaskiego, ankiet PART i opracowań SIRT, danych IT; 2) wywiadów pogłębionych z turystami, gestorami bazy turystycznej, przedstawicielami poszczególnych gmin; 3) wizji lokalnych, połączonych z metodą ekspercką. Dokładny wykaz materiałów znajduje się w załączniku Wydzielenie analizowanego regionu Analizowany obszar Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej jest częścią Euroregionu Niemen i położony jest w północno-wschodniej części Polski 1 J. Kołodziejski, Hipoteza kształtowanie polityki przestrzennej państwa, CVP, Warszawa 1998 r. 5

6 (rysunek 1). W dalszej części opracowania obszar ten będzie nazywany Regionem lub Suwalszczyzną 2. Rysunek 1. Położenie analizowanego obszaru Warszawa Euroregion Niemen Szczecin Gdańsk Białystok Poznań Warszawa Wrocław Kraków Źródło: Opracowanie własne PART S.A. W skład wydzielonego obszaru objętego analizą wchodzą 4 powiaty położone w województwie podlaskim: powiat suwalski - gmina Suwałki - gmina Bakałarzewo - gmina Filipów - gmina Jeleniewo - gmina Przerośl - gmina Raczki - gmina Rutka-Tartak - gmina Szypliszki - gmina Wiżajny powiat augustowski - gmina Augustów - gmina Bargłów Kościelny 2 Patrz strona 8 6

7 - gmina Lipsk - gmina Nowinka - gmina Płaska - gmina Sztabin powiat sejneński - gmina Sejny - gmina Giby - gmina Krasnopol - gmina Puńsk Suwałki - miasto na prawach powiatu grodzkiego 7

8 Rysunek 2. Podział administracyjny analizowanego obszaru Źródło: Opracowanie PART S.A. na podstawie otrzymanych materiałów UWAGA: Po konsultacjach z zespołem ekspertów proponuje się dla określenia regionu będącego przedmiotem opracowania krótkiej i jednolitej nazwy Suwalszczyzna. Określenie obszaru nadane w tytule dokumentu jest niezbyt szczęśliwe nie tylko przez swoją długość i kłopotliwość stosowania. Sugeruje odmienność Ziemi Sejneńskiej. Tymczasem i historycznie, kulturowo i geograficznie teren powiatu sejneńskiego należy do Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego. Zapewne sformułowanie wynikło z oczekiwań administracji samorządowej poszczególnych powiatów, aby żaden nie został pominięty i aby nie było oporów gmin w identyfikacji z podejmowanymi zintegrowanymi dla obszaru przedsięwzięciami. Obszar należący do powiatów augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego w latach wchodził do guberni suwalskiej, stąd na początku XX wieku z chwilą powstania ruchu krajoznawczo-turystycznego (w 8

9 1906 roku zostało powołane Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, przy którym w 1907 roku powstał jego pierwszy oddział terenowy - Suwalski) przyjęło się określenie Suwalszczyzna, nadal używane w literaturze krajoznawczej i nie tylko. Niezależnie równolegle stosowano i stosuje się też określenia Pojezierze Augustowsko-Suwalskie (1937), Suwalsko-Augustowskie (1951), Pojezierze Suwalskie (1953) dla tego samego obszaru. Przyjęło się także używać terminu ziemia, rozumiejąc pod tym teren powiatu, w określeniach stowarzyszeń regionalnych (np. Towarzystwo Miłośników Ziemi Augustowskiej, Stowarzyszenie Ziemia Sejneńska), coraz częściej przejmowanego przez gminy (np. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sztabińskiej im. Karola Brzostowskiego). W zbliżonym znaczeniu używali tego określenia autorzy przewodników wydawnictwa Hańcza Irena i Wojciech Baturowie oraz Stefan Maciejewski, przydzielając jednak tereny dość dowolnie (np. do ziemi augustowskiej zaliczyli obszar gminy Giby, bo w momencie pisania pracy [1992 r.] wchodził on do tzw. rejonu augustowskiego, poza ziemią suwalską znalazły się skrajne okolice należące do powiatu suwalskiego, a leżące na wschód od szosy Suwałki-Budzisko). Podobnie umowny charakter mają podziały na Suwalszczyznę Południową i Północną, przyjęte w wydawnictwie Jaćwież. Popularne wydawnictwo Pascal swój praktyczny przewodnik opatrzyło tytułem Pojezierze Suwalskie i Augustowskie [1999], by w 2001 r. zmienić na Pojezierze Suwalskie i Puszcza Augustowska. Świadczy to o kłopocie klasyfikatorów. Sądzimy przeto, że tego typu pojęcia należy wyeliminować jako zbyt wieloznaczne i wprowadzające niepotrzebne zamieszanie. Należy dodać, że według Jerzego Kondrackiego i Andrzeja Rychlinga geomorfologicznie obszar należy do Pojezierza Litewskiego (mezoregiony: Równina Augustowska, Pojezierze Zachodniosuwalskie, Pojezierze Wschodniosuwalskie), a południowe fragmenty powiatu augustowskiego do Niziny Północnopodlaskiej (głównie Kotlina Biebrzańska, jej górny i środkowy basen, ale też do Wzgórz Sokólskich) oraz od południowego zachodu do Pojezierza Mazurskiego (Pojezierze Ełckie). Biolodzy zazwyczaj zaliczają cały ten teren do Pojezierza Mazurskiego. Administracyjnie ziemie określane dziś najczęściej Suwalszczyzną przynależały przed 1793 rokiem do województwa trockiego powiatu grodzieńskiego traktu zaniemeńskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, poza skrawkiem na południe i zachód od linii rzeka Pruska [Kamienny Bród] jez. Necko Netta z centrum Augustowa włączonym w 1569 roku do Podlasia, części Korony Polskiej. Przez dwa lata ( ) były w województwie grodzieńskim. Po ostatnim rozbiorze weszły do departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich (powiaty 9

10 dąbrowski, częściowo biebrzański, wigierski, sejneński). Po klęsce Prus w wojnie z Napoleonem zostały wcielone do Księstwa Warszawskiego do departamentu łomżyńskiego (powiaty dąbrowski, sejneński, cząstka biebrzańskiego i kalwaryjskiego). W 1815 roku po powołaniu zależnego od Rosji Królestwa Polskiego zostały włączone do województwa augustowskiego (z siedzibą w Suwałkach), z obwodami augustowskim (sięgającym po okolice Łomży) i sejneńskim (które w 1842 roku przekształcono w powiaty). Województwo to w 1837 roku zostało przemianowane w gubernię augustowską. Po klęsce powstania styczniowego w 1867 roku wyodrębniono gubernię suwalską z powiatami m.in. augustowskim, suwalskim, sejneńskim. W 1919 roku po odzyskaniu polskiej państwowości weszły one do województwa białostockiego. Północne powiaty dawnej guberni (mariampolski, władysławowski, wiłkowyski, kalwaryjski, większa część sejneńskiego) przeszły ostatecznie do niepodległej Republiki Litewskiej, co ciekawe zachowując określenie Suwalszczyzna (Suvalkietie). W 1925 roku nastąpiła likwidacja okrojonego powiatu sejneńskiego, którego ziemie zasiliły powiat suwalski. Po klęsce wrześniowej 1939 roku na mocy porozumienia radziecko-niemieckiego Suwalszczyzna została rozdzielona pomiędzy mocarstwa. Część północną wcielono do Prus Wschodnich jako Bezirk Sudauen, część południowa weszła do Białoruskiej SRR, po 22 czerwca 1941 roku była okupowana przez Niemców w ramach Bezirk Bialystok. Granice między nimi wytyczono całkowicie sztucznie. Po drugiej wojnie światowej przywrócono stan przedwojenny. W 1956 roku wyodrębniono powiat sejneński. W 1974 roku w ramach reform gierkowskich nastąpiła likwidacja powiatów, nieco wcześniej wydzielono silne gminy, które weszły 30 czerwca 1975 roku do nowoutworzonego województwa suwalskiego. W 1999 roku reaktywowano powiaty samorządowe, które włączono do województwa podlaskiego z siedzibą w Białymstoku. Suwałki kolejny raz przestały odgrywać naczelną rolę administracyjną regionu. Również termin Suwalszczyzna nie należy do pojęć całkowicie jednoznacznych. W okresie międzywojennym używano go w zakresie węższym, ograniczając do terytorium ówczesnego powiatu suwalskiego. Podobnie działo się w okresie , tj. do momentu, kiedy wydzielono powiat sejneński. W okresie późniejszym mieszano pod tym określeniem zarówno terytoria trzech powiatów jak i jednego powiatu - suwalskiego. Naszym zdaniem bardziej atutem niż problemem jest także to, że ziemia ta nie stanowi monolitu kulturowego i przenikają się ze sobą zjawiska kulturowe o różnej proweniencji etnicznej: w rejonie gminy Lipsk i częściowo Sztabin niezwykle silne są wpływy ruskie, stąd ich ciążenie do Związku Gmin 10

11 Nadbiebrzańskich, w rejonie Puńska i częściowo gminy Sejny dominują litewskie, z oddziaływaniem także na inne gminy przygraniczne, w gminie Bargłów Kościelny znaleźć można zjawiska charakterystyczne dla Kurpiowszczyzny, w zachodnich gminach bardzo silne było oddziaływanie kultury mazurskiej (Mazur Pruskich), grawitującej także przez kolonistów na centralne terytoria obszaru. Jeżeli dodać wspominaną różnorodność środowiska naturalnego i geomorfologii, to w zasadzie pozostaniemy w dużym kłopocie klasyfikacyjnym, bo również tutaj następuje przenikanie się różnorodnych zjawisk (np. pojawianie się organizmów subborealnych i borealnych). Naszym zdaniem w świetle wyżej wymienionych argumentów nazwę Suwalszczyzna z wszystkimi wyżej wymienionymi zastrzeżeniami należy adaptować jako utrwalone już pojęcie administracyjno-historyczne, często stosowane przez krajoznawców i zastosować już na trwałe jako termin krajoznawczy. Jednak rozumieć pod nim należy obszar swoistego subregionu, gdzie krzyżują się różnorodne wpływy dużych regionów. Wśród wszystkich wymienianych nazw regionu, subregionów i ziem Suwalszczyzna jest nazwą najpowszechniejszą, najczęściej stosowaną a także najkrótszą, co w wypadku określeń tzw. produktu turystycznego może być poważnym atutem. Dodatkowym argumentem za powinien być fakt, iż jeśli chcemy jako mieszkańcy trzech powiatów (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) przeciwstawić się zdecydowanie używania pojęcia Podlasie (całkowicie nieuzasadnionego historycznie) lansowanego przez kręgi medialnopolityczne stolicy województwa dla określenia północnej części województwa podlaskiego musimy używać jednego i najbardziej powszechnego określenia Suwalszczyzna. 11

12 4 Uwarunkowania rozwoju turystyki Analiza uwarunkowań rozwoju turystyki na danym obszarze daje możliwości oceny szans rozwoju tego sektora przy obecnie panujących warunkach. Uwarunkowania mają zarówno charakter rekomendacji pod adresem poszczególnych dziedzin rozwoju turystyki, jak i ustaleń ogólnych, przenikających z innych dziedzin. Uwarunkowania można podzielić na uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne Uwarunkowania zewnętrzne Uwarunkowania globalne (międzynarodowe) i krajowe Uwarunkowania ogólnogospodarcze Uwarunkowania polityczne i prawne Uwarunkowania globalne (międzynarodowe) i krajowe Na zmiany w uwarunkowaniach rozwoju turystyki będą wpływały różne elementy, w tym najnowsze trendy i tendencje (zarówno światowe, jak i europejskie oraz krajowe) związane ze zwiększeniem wymiaru czasu wolnego, mobilności jednostki, wymaganiami klientów, nowymi motywami podróżowania oraz zmieniającym się otoczeniem społeczno-gospodarczym. Następuje zmiana modelu życia i charakteru konsumpcji większości społeczeństw, co przekłada się na obecny kształt i funkcjonowanie rynku turystycznego. Tendencje te są wyrazem zmiany systemu wartości bogatszych społeczeństw, które będą dyktować kierunki zmian w przyszłości. Tempo rozwoju gospodarki krajów europejskich stanowi dosyć istotny czynnik warunkujący rozwój wielu form turystyki w Polsce, a obecny zastój gospodarczy takich krajów, jak Niemcy czy Francja, odbija się niekorzystnie na polskim sektorze turystycznym (mniej przyjazdów turystów, mniejsze wydatki na osobę). Na świecie spodziewane jest zmniejszenie udziałów wyjazdów związanych z wypoczynkiem w mieście, głównie na skutek rosnącego zainteresowania turystyką aktywną, w tym na terenach wiejskich. Spodziewany jest wzrost dochodów realnych ludności, co spowoduje większe zainteresowanie turystyką (w tym droższymi, elitarnymi formami) oraz wzrost średnich wydatków na turystykę na osobę. Wzrosną potrzeby turystów w zakresie oferty kulturalnej oraz atrakcji (ożywianie muzeów, atrakcje nocne i wieczorowe, oferty uczestniczące, zagospodarowywanie obiektów zabytkowych na cele kulturalne). 12

13 Wzrosną wymagania turystów w stosunku do ułatwień i udogodnień (w tym infrastrukturalnych), np. darmowe miejsca parkingowe, zintegrowane wypożyczalnie sprzętu sportowego, nowoczesne systemy informacji i rezerwacji, punkty węzłowo-przesiadkowe. Wzrosną wymagania turystów w zakresie oferty gastronomicznej, głównie w zakresie różnorodności i zróżnicowania cenowego, rośnie znaczenie kuchni regionalnych i potraw lokalnych (wędzarnie rybne, karczmy chłopskie itp.). Istotną rolę może odegrać aktywizacja wypoczynku weekendowego, wzrost tego rodzaju wyjazdów powinien wpłynąć także na rozwój turystyki aktywnej i kulturowej. Wzrośnie oferta usług proturystycznych i okołoturystycznych, w tym wycieczek fakultatywnych, przewozów turystycznych, pakietów turystycznych. Integracja Polski z Unią Europejską wymusi poprawę stanu dróg, przejść granicznych, a także rozwój terminali pasażerskich (w tym autobusowych, morskich, lotniczych), co może przyczynić się do zwiększenia ruchu turystycznego na terenie Polski. Globalny rozwój sieci informacyjnych, w tym z wykorzystaniem internetu poprawi dostępność informacji oraz możliwość planowania wyjazdów indywidualnych (rezerwacja on-line). Rośnie wykorzystanie mediów w promocji turystyki (kulturowej, aktywnej, przyrodniczej), w tym rosnąca aktywność promocyjna największych ośrodków turystyki w kraju i Europie. Rośnie rola pakietów turystycznych oferowanych przez sieci turystyczne, hotele, biura podróży (nocleg + atrakcje, oferta rozrywkowa, kulturalna itd.) Wzrośnie rola marek turystycznych - miejsc oraz pojedynczych imprez i wydarzeń wpływających na wizerunek i aktywizowanie ruchu turystycznego. Oczekuje się, iż turyści w wyjazdach nadmorskich i nad jeziora coraz większą uwagę zaczną przywiązywać do aktywnych form spędzania czasu, w tym form specjalistycznych (np. skutery wodne, narty wodne, windsurfing, kitesurfing, bojery, motolotnie). Zmniejsza się znaczenie organizacji rządowych, stowarzyszeń i klubów oraz agencji turystycznych. Uzdrowiska na świecie stale wzbogacają i rozwijają swoją ofertę, o nowe usługi i produkty, uwzględniając zmieniające się oczekiwania i preferencje klientów, cena pobytu zawiera najczęściej pakiet komplementarnych usług i atrakcji. Oczekuje się wzrostu udziału liczby turystów zainteresowanych aspektem zdrowotno-profilaktycznym oraz zdrowotno-rehabilitacyjnym, a także tendencja związana z modą na zdrowy, aktywny wypoczynek. Występuje tendencja do łączenia różnych form turystyki aktywnej (rowerowej, pieszej, konnej, wodnej) w formie szlaków kombinowanych oraz z turystyką przyrodniczą i kulturowo-krajoznawczą. Oczekuje się wzrostu potrzeb w stosunku do dodatkowej oferty rekreacyjnowypoczynkowej, szczególnie nie uzależnionej od pogody, w tym centra sportowe (hale, boiska, pływalnie kryte), aquaparki oraz bogata oferta kulturalno-rozrywkowa. 13

14 Oczekuje się wzrostu zainteresowania ośrodkami biznesowymi w zabytkowych pałacach, zamkach i dworkach, głównie ze względu na elitarność oraz unikalność tych miejsc. Następuje zmiana preferencji przy wyborze destynacji turystycznej większe zainteresowanie produktem turystycznym niż regionem turystycznym Narasta potrzeba podróży turystycznych jako sposobu na odreagowanie stresu Wzrasta aktywność turystyczna osób starszych konieczność wykreowania oferty dla tego segmentu turystów, zwłaszcza zagranicznych Tworzony jest w wileu krajach przychylny klimat do rozwoju turystyki przez dążenie do zachowania walorów środowiska naturalnego i krajobrazu kulturowego oraz przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju. Rośnie znaczenie specjalistycznych ośrodków typu SPA, świadczących obok klasycznych zabiegów przyrodoleczniczych także specjalistyczne usługi w zakresie kosmetologii, chirurgii plastycznej, terapii alternatywnych (np. aromaterapii). Firmy dążąc do poprawy wyników finansowych, ograniczają koszty w szczególności nie związane z bezpośrednią działalnością, w tym pozbywają się ośrodków wczasowych, ograniczają aktywność sponsorską i społeczną (mniej wyjazdów kolonijnych, obozów młodzieżowych, wczasów pracowniczych) oraz wyjazdów typu incentive Uwarunkowania ogólnogospodarcze Wysokie bezrobocie w Polsce może wpłynąć na ograniczenie skłonności wyjazdów turystycznych wśród znaczącej grupy mieszkańców kraju (ok. 20%) lub zmianę preferencji w kierunku tanich form wypoczynku na miejscu. Zła kondycja gospodarcza kraju wpływa hamująco na skalę wyjazdów turystycznych, także w zakresie turystyki pojeziernej. Zbyt silna złotówka może wpływać na rosnący popyt w zakresie tanich wyjazdów do innych krajów. Kontynuowanie procesów prywatyzacji oraz pozyskiwanie sponsorów jest szansą na podniesienie konkurencyjności i dostosowanie do wymogów rynku bazy noclegowej i gastronomicznej. Akces Polski do Unii Europejskiej spowoduje swobodny przepływ ludności, skrócenie procedur na granicy, co powinno zwiększyć zaufanie do Polski jako kraju wartego odwiedzenia. Nasila się tendencja do rozwoju społeczno-gospodarczego regionów poprzez rozwój turystyki Uwarunkowanie polityczne i prawne Prowadzona polityka turystyczna państwa, związana z tworzeniem silnego ekonomicznie, zorientowanego na rynek sektora turystycznego, opartego na 14

15 prywatnej własności i inicjatywie, mogącego sprostać konkurencji na rynku międzynarodowym oraz zdolnego utrzymać popyt na turystykę krajową. Działalność Polskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej zorientowanej na promocję oraz tworzenie pozytywnego wizerunku Polski w dziedzinie turystyki w kraju i za granicą, tworzenie warunków współpracy organów administracji rządowej i samorządowej oraz organizacji zrzeszających przedsiębiorców z dziedziny turystyki. Podnoszenie konkurencyjności polskiej oferty turystycznej na rynku międzynarodowym i krajowym poprzez wdrażanie rządowego programu Strategia rozwoju turystyki w latach z wyszczególnionymi obszarami wsparcia: turystyka biznesowa, turystyka miejska i kulturowa, turystyka na terenach wiejskich, turystyka rekreacyjna, aktywna i specjalistyczna, turystyka przygraniczna i transgraniczna. Polityka turystyczna władz województwa podlaskiego, w tym opracowanie i wdrażanie Programu Rozwoju Turystyki i Zagospodarowania Turystycznego Województwa Podlaskiego do 2010 roku (wraz z planem promocji na rok 2004). Polityka ekologiczna władz województwa podlaskiego jako czynnik aktywnej ochrony walorów przyrodniczych Regionu Program Ochrony Środowiska Województwa podlaskiego, wyrażający zamierzenia w zakresie ochrony środowiska oraz aktualne i planowane źródła finansowania. Uściślenie kierunków rozwoju kultury i prowadzenie spójnej polityki kulturalnej w województwie podlaskim dzięki opracowaniu Programu Rozwoju Kultury Województwa Podlaskiego Rozwój Euroregionu Niemen, w tym wdrażanie Koncepcji Rozwoju Turystyki w Euroregionie Niemen, powinno generować dodatkowe zapotrzebowanie na usługi turystyki. Działalność Podlaskiej Organizacji Turystycznej jako koordynatora rozwoju turystyki w całym regionie. Integracja z Unią Europejską zwiększy dostępność pozyskiwania i wykorzystywania środków strukturalnych na cele stricte turystyczne oraz infrastrukturę paraturystyczną. Podniesienie jakości usług, ujednolicenie przepisów oraz dostosowanie norm i standardów w dziedzinie turystyki po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Tendencja do tworzenia transgranicznych obszarów chronionych zachowanie przyrodniczej atrakcyjności Regionu i poprawa jakości środowiska naturalnego. Uporządkowanie struktury organów państwa związanych z turystyką poprawa skuteczności działania i promocji, skuteczne zarządzanie i koordynacja działań w zakresie turystyki. Tendencja do tworzenia Lokalnych Organizacji Turystycznych, jako organu inicjującego rozwój turystyki oraz pozyskującego środki finansowe (w tym z UE). Uwarunkowania wynikające z obowiązujących dokumentów strategicznych (regionalnych, krajowych i międzynarodowych) tj. Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2010, POLSKA Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju, Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Program rozwoju krajowego produktu turystycznego w latach , Plan ogólny turystyki wiejskiej, 15

16 Polityka ekologiczna państwa, Narodowy Plan Rozwoju oraz inne strategie i programy Uwarunkowania wewnętrzne Uwarunkowania geograficzno-przestrzenne Uwarunkowania ekonomiczne Uwarunkowania społeczne Uwarunkowania infrastrukturalne Uwarunkowania przyrodnicze i historyczno-kulturowe Uwarunkowania polityczno-prawne i instytucjonalne Uwarunkowania geograficzno-przestrzenne Peryferyjne położenie Regionu w skali kraju może powodować utrudnienia w dostępności komunikacyjnej z dalszych regionów Polski. Tranzytowe i przygraniczne położenie oraz dosyć dobrze rozwinięta sieć połączeń komunikacyjnych stwarza dobre warunki do rozwoju ruchu turystycznego. Położenie w pasie Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego oraz Równiny Augustowskiej wraz z Ziemią Sejneńską urozmaicona rzeźba terenu. Duża konkurencja ze względu na położenie między Pojezierzem Mazurskim a dorzeczem Niemna (na pograniczu Białorusi i Litwy). Nierównomierne zagospodarowanie terenu (duży udział obszarów wiejskich), występują obszary zagrożone marginalizacją. Stosunkowa bliskość Warszawy (największego rynku zbytu, zwłaszcza jeśli chodzi o wypoczynek weekendowy) oraz Białegostoku Uwarunkowania ekonomiczne Wysoka stopa bezrobocia w Regionie oraz niskie dochody ludności, co ogranicza wewnętrzny popyt turystyczny (niska konsumpcja turystyczna) oraz możliwość kształtowania podaży. Słaba kondycja finansowa gmin i powiatów analizowanego obszaru, a co za tym idzie niski potencjał rozwojowy i spadek wydatków inwestycyjnych. Niska rentowność firm działających w Regionie ograniczone możliwości rozwoju i inwestowania. Konieczność wsparcia rozwoju turystyki (zwłaszcza infrastruktury) środkami centralnymi i UE. Niedostatecznie rozwinięta działalność biur podróży i operatorów turystyki w Regionie działalność nastawiona właściwie tylko na turystykę wyjazdową. 16

17 Rozwój gospodarczy Regionu przyczynia się bezpośrednio do aktywizacji ruchu turystycznego, obecna zła sytuacja gospodarcza tłumi rozwój tej dziedziny Uwarunkowania społeczne Czynniki demograficzne, związane głównie z kwalifikacjami zawodowymi społeczności lokalnej i poziomem wykształcenia aktywizacja przedsiębiorczości w Regionie, brak wysoko wykwalifikowanej kadry menadżerskiej turystyki. Niski stopień zaludnienia oraz urbanizacji i uprzemysłowienia tereny predestynowane do pełnienia funkcji turystycznych. Wzrost kultury społeczeństwa uprawianie turystyki wymaga osiągnięcia pewnego poziomu kultury, akceptacji mieszkańców dla rozwoju turystyki, nieantagonistyczne nastawienie do zbiorowego obcego - sezonowego skupiska turystów. Duże zróżnicowanie narodowościowe, etniczne i kulturowe Regionu bogactwo tradycji i unikalna obrzędowość jako atrakcyjny walor turystyczny. Zapotrzebowanie na aktywne formy wypoczynku na terenach o niewielkim przekształceniu przez człowieka. Tradycyjna gościnność i życzliwość mieszkańców, tendencja do powstawania kwater agroturystycznych. Tendencja do kontynuowania nauki na studiach wyższych Uwarunkowania infrastrukturalne Niedostatecznie dobrze rozwinięta sieć dróg w Regionie, a ich stan pozostawia wiele do życzenia (przeciążenie systemu drogowego w okresie wakacyjnym). Słaba jakość dróg dojazdowych do Regionu. Niedostatecznie rozwinięta infrastruktura kolejowa, co powodować może ograniczenia komunikacyjne. Tendencja do rozwoju infrastruktury towarzyszącej zwiększenie atrakcyjności, wydłużenie sezonu turystycznego. Przystosowanie zakładowych obiektów wczasowych do nowych trendów w turystyce poprawa jakości usług. Powstawanie sprawnego systemu punktów informacji turystycznej. Możliwość aktywizacji lokalnego portu lotniczego w Suwałkach m.in. na cele turystyczne wzrost międzynarodowego ruchu turystycznego. Funkcjonowanie przejść granicznych na analizowanym terenie w Budzisku i Ogrodnikach (drogowe) oraz w Trakiszkach (kolejowe). Brak mniejszych przejść sezonowych dla turystów (np. rowerowych). Konieczność standaryzacji bazy noclegowej wg norm europejskich podwyższenie poziomu usług. 17

18 Niedobór bazy noclegowej w Regionie, w tym obiektów całorocznych, tanich miejsc noclegowych, schronisk oraz bazy o wysokim standardzie. Rozwój bazy gastronomicznej o charakterze lokalnym (kuchnia, wystrój) i wysokim poziomem usług Uwarunkowania przyrodnicze i historycznokulturowe Wysoka w skali kraju ranga walorów przyrodniczych i kulturowohistorycznych Regionu. Bardzo urozmaicona sieć cieków wodnych oraz zbiorników wody stojącej, a także wysoki udział terenów leśnych w ogólnej powierzchni (w tym duże kompleksy leśne - Puszcza Augustowska) - niepowtarzalna, urozmaicona rzeźba terenu. Różnorodność ekosystemów, bogactwo fauny i flory z licznymi stanowiskami rzadkich gatunków. Rozwinięty system obszarów chronionych Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Krajobrazowy, fragment Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz liczne rezerwaty. Czyste i mało przekształcone środowisko naturalne rozwój form ekoturystycznych i proekologicznych. Unikatowa w skali kraju różnorodność kulturowa i narodowościowa, w tym pozostałe liczne zabytki. Różnorodność i odrębność historyczna Uwarunkowania polityczno-prawne i instytucjonalne Przychylność władz dla idei rozwoju regionu jako obszaru atrakcyjnego turystycznie i opierającego swój rozwój na tej dziedzinie gospodarki. Działanie Suwalskiej Izby Rolniczo-Turystycznej jako organizacji realizującej zadania LOT-u: tworzenie i rozwój produktów turystycznych i lokalnych atrakcji, promocja, gromadzenie i aktualizacja informacji o produktach i atrakcjach, prowadzenie centrum it. Powstanie Augustowskiej Organizacji Turystycznej. Działania wpływające na kierunki rozwoju turystyki w Regionie wynikające ze Strategii Rozwoju Obszaru Funkcjonalnego Zielone Płuca Polski kompleksowe ujęcie takich obszarów jak: ekologia, gospodarka, infrastruktura i społeczeństwo. Ścisła współpraca transgraniczna (szlaki transgraniczne (rowerowe, piesze, wodne), sezonowe przejścia graniczne dla turystów, wspólne imprezy, tworzenie wspólnych inicjatyw w zakresie ochrony przyrody (tworzenie obszarów chronionych), poprawa komunikacji. Funkcjonujące lokalne dokumenty strategiczne np. strategia rozwoju powiatu augustowskiego, wpisujące się w strategie na poziomie regionalnym czy centralnym. 18

19 Działalność regionalnych i lokalnych organizacji i stowarzyszeń w sferze turystyki m.in. Ośrodek Pogranicze, oddziały PTTK (Suwałki, Augustów), Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Sejn i Sejneńszczyzny Ziemia Sejneńska, Wigierskie Stowarzyszenie Turystyczne itp. 19

20 5 Atrakcyjność turystyczna Regionu Atrakcyjność turystyczna regionu budowana jest w głównej mierze na bazie walorów naturalnych i historyczno-kulturowych. Siła ich oddziaływania np. piękno, niepowtarzalność krajobrazu wynika z ich wzajemnego przenikania. Obiektem wspaniale łączącym obie strony jest na analizowanym terenie dzieło człowieka Kanał Augustowski, doskonale wkomponowany w otaczającą przyrodę. Do rozważań należy przyjąć założenie, że wartość atrakcji wynika z preferencji adresatów ofert. Dla odbiorcy krajowego bardziej liczyć się będą wartości rekreacyjne, zaś dla zagranicznego nie będą tak istotne, za to będzie dla niego interesujące surowość, naturalność Regionu oraz przyroda, występowanie okazów roślin i zwierząt rzadkich lub niedostępnych w kraju pochodzenia turystów. Przykładem są bociany białe, gniazdujące w całym naszym kraju, które dla turysty krajowego specjalną atrakcją nie będą, albo występowanie grzybienia białego, zwanego przez Niemców różą wodną, także rosnącego na wielu krajowych wodach. Zróżnicowanie preferencji zależy także od wieku, wykształcenia, stanu zdrowotnego, osobistych zainteresowań turysty, przeto istotną sprawą jest rozpoznanie owych preferencji. Zdarza się, że dla odbiorców spoza Europy nie będą istotne walory historyczno-kulturowe, które dla odbiorcy krajowego, a nawet europejskiego, będą miały znaczenie. Ważnymi czynnikami jest ponadto dostępność komunikacyjna, łączność z innymi miejscami atrakcyjnymi, dobrze rozwinięta baza żywieniowa i noclegowa o różnorodnym standardzie, infrastruktura, usługi organizacyjno-turystyczne ich poziom i cena, bogaty repertuar ofert, także kulturalnych, szczególnie oryginalnych w pomyśle imprez plenerowych, dostępność, rzetelna informacja (ostatnio najbardziej poszukiwana w Internecie) oraz stan ochrony środowiska. Zestawienie powyższych elementów pozwala określić atrakcyjność turystyczną danego regionu. Pamiętać należy jednak, że ocena taka jest ściśle związana z oferowanym produktem turystycznym oraz segmentem turystów, którzy mają być odbiorcami danej oferty Walory naturalne 3 Walory naturalne obejmują takie elementy, jak: obfitość wód powierzchniowych (jeziora, sieć rzek), występowanie obszarów chronionych (parki narodowe, parki krajobrazowe), lesistość terenu (występowanie dużych kompleksów leśnych), struktura użytkowania gruntów oraz inne walory (urozmaicone ukształtowanie terenu, góry). Struktura użytkowania gruntów Struktura użytkowania gruntów w danym regionie dostarcza podstawowych informacji na temat możliwości turystycznego wykorzystania obszaru. Na obszarach zurbanizowanych możliwe będzie rozwijanie odmiennych form 3 Podpunkt opracowany przy współpracy z Panem Wojciechem Baturą 20

21 turystyki niż na terenach o charakterze rolniczym czy o wysokim stopniu zalesienia. Tabela 1. Struktura użytkowania gruntów na analizowanym obszarze(dane z 2001 r.) Rodzaj gruntu Lasy i grunty leśne Użytki rolne Pozostałe grunty Łącznie Gmina ha % ha % ha % ha Augustów (gm. miejska) Augustów (gm. wiejska) , , , , , , Nowinka , , , Płaska , , Lipsk , , , Sztabin , , , Bargłów Kościelny Sejny (gm. miejska) Sejny , , , , , , , , , Puńsk , , , Krasnopol , , , Giby , , , Suwałki (gm. wiejska) , , Wiżajny , , Rutka-Tartak , , , Szypliszki , , Jeleniewo , , , Przerośl , , Filipów , , Bakałarzewo , , Raczki , , Suwałki (miasto na prawach powiatu grodzkiego) , , RAZEM , , ,

22 Źródło: Gospodarczy Atlas Polski, BMBank 2001 Jak wynika z powyższego zestawienia analizowany obszar ma rolniczy charakter, wskaźnik udziału użytków rolnych w ogólnej powierzchni wynosi niecałe 53%. Średnia lesistość w Regionie wynosi niecałe 35% - znacznie więcej niż średnia dla kraju. W powiecie augustowskim dominują grunty o charakterze rolniczym, najwięcej w gminach Bargłów Kościelny i Lipsk. Dwie gminy charakteryzują się bardzo wysokim wskaźnikiem udziału terenów leśnych w ogólnej powierzchni gm. Płaska (81% - najwięcej na całym analizowanym terenie) oraz gm. Nowinka. Powiat sejneński także składa się z gmin z przewagą użytków rolnych (najwięcej Puńsk ponad 80%). Jedyną gminą z przewagę terenów leśnych w powiecie jest gm. Giby wskaźnik lesistości wynosi ponad 76%. Powiat suwalski to tereny typowo rolnicze. Najwięcej użytków rolnych znajduje się w gminach: Jeleniewo (ponad 77%) i Szypliszki (ponad 76%). Tereny leśne stanowią niewielki procent najwięcej gruntów tego typu jest w gminie wiejskiej Suwałki (niecałe 30%). Wody powierzchniowe Tabela 2. Wybrane jeziora naturalne na obszarze Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej Lp. Nazwa Charakterystyka Położenie 1. Necko 2. Białe 3. Siekierowo 4. Sumowo 5. Głębokie 6. Skazdubek 7. Ingieł 8. Jodel Powierzchnia 4,11 km2. Położone u stóp pn. części Augustowa. Powierzchnia 108 ha, głębokość max. 38 m. Bardzo czysta woda. Powierzchnia 28 ha, głębokość max. 19 m. Położenie wśród lasów, są miejsca do kąpieli. Powierzchnia 81 ha, głębokość max. 13,6 m. Bardzo malowniczo położone, doskonałe miejsce do kąpieli. Powierzchnia 12,5 ha, głębokość max. 17,5 m. Jezioro eutroficzne o ciemnozielonej barwie wody. Powierzchnia 21 ha, głębokość max. 22,5 m. Owalne jezioro o mało przejrzystej wodzie. Powierzchnia 16 ha, głębokość max. 9,7 m. Jezioro bardzo malowniczo położone, dobre warunki do kąpieli. Powierzchnia 12,5 ha, głębokość max. 4,7 m. Płytkie jezioro eutroficzne o czystej wodzie. Augustów Babańce (gmina Sejny) Bakałarzewo Bakałarzewo Bakałarzewo Bakałarzewo Becejły (gmina Szypliszki) Becejły (gmina Szypliszki) 22

23 9. Boczniel 10. Czostków 11. Długie 12. Białe 13. Kamienne 14. Garbaś 15. Gulbin 16. Szelment 17. Jemieliste 18. Bolesty Powierzchnia 16 ha, głębokość max. 3 m. Jezioro eutroficzne, jest siedliskiem bobrów. Nadaje się do rekreacji. Powierzchnia 16 ha, głębokość max. 9,4 m. Jezioro eutroficzne o wysokich brzegach. Nadaj się do rekreacji. Powierzchnia 15 ha, max głębokość to 5 m. Jest to jezioro rynnowe, przez które przepływa Rospuda. Dobre warunki do kąpieli. Powierzchnia 117,5 ha, max głębokość to 53 m. Jezioro rynnowe o wysokich brzegach. Bardzo czysta woda, piaszczyste dno, doskonałe warunki do rekreacji. Powierzchnia 38,5 ha, max głębokość to 20 m. Zbiornik rynnowy na szalaku Rospudy. Leszczowe. Z wieloma miejscami przeznaczonymi do rekreacji. Powierzchnia 152 ha, max głębokość to 48 m. Jezioro o wysokich brzegach położone na szlaku Rospudy. Powierzchnia 7,5 ha, max głębokość to 8 m. Jezioro o słabo rozwiniętej linii brzegowej na szlaku Szeszupy. Powierzchnia 356 ha, max głębokość to 40 m. Zbiornik typu rynnowego, atrakcyjny do połowów pod lodem. Powierzchnia 56 ha, max głębokość to 7,5 m. Jezioro rynnowe, eutroficzne, bardzo rybne. Nadaje się także do rekreacji. Powierzchnia 116,5 ha, max głębokość to 16,2 m. Jezioro rynnowe na szlaku Rospudy, bardzo długie. Doskonałe warunki do kąpieli. Błaskowizna (gmina Jeleniewo) Czostków (gmina Filipów) Filipów Filipów Pierwszy (gmina Filipów) Filipów Pierwszy (gmina Filipów) Garbas (gmina Filipów) Gulbieniszki (gmina Jeleniewo) Jeleniewo Jemieliste, gmina:filipów Karasiewo (gmina Bakałarzewo) 23

24 19. Karasiewek 20. Kojle 21. Okrągłe 22. Perty 23. Przechodnie 24. Okrągłe 25. Krusznik 26. Kupowo 27. Kamenduł Mieruńskie 28. Wielkie Powierzchnia 12,5 ha, max głębokość to 5 m. Istnieją warunki do rekreacji. Powierzchnia 17,5 ha, max głębokość to 20 m. Jezioro o mało przejrzystej wodzie. Powierzchnia 15 ha, max głębokość to 5 m. Zbiornik owalny, przepływa przez nie Szeszupa. Powierzchnia 21,6 ha, max głębokość to 30 m. Jezioro malowniczo położone, o czystej wodzie. Leszczowe. Są miejsca do rekreacji. Powierzchnia 21 ha, max głębokość to 5 m. Zbiornik eutroficzny, wytopiskowy, linowo-karasiowy, położony na szlaku Szeszupy. Powierzchnia 37,5 ha, max głębokość to 4,7 m. Jezioro wytopiskowe, eutroficzne, o mętnej wodzie. Siedlisko wielu gatunków zwierząt (ptaki, bobry). Powierzchnia 23,5 ha, max głębokość to 3,5 m. Jezioro eutroficzne, dosyć rybne o urozmaiconej linii brzegowej. Są warunki do rekreacji. Powierzchnia 27 ha, max głębokość to 13,2 m. Jezioro eutroficzne o słabo rozwiniętej linii brzegowej. Istnieją warunki do kąpieli. Powierzchnia 26 ha, max głębokość to 10 m. Jezioro eutroficzne, dobre warunki do kąpieli. Powierzchnia 192 ha, max głębokość to 6,7 m. Jezioro rynnowe, silnie eutroficzne, bardzo rybne. Karasiewo (gmina Bakałarzewo) Kleszczówek (gmina Wiżajny) Kleszczówek (gmina Wiżajny) Kleszczówek (gmina Wiżajny) Kleszczówek (gmina Wiżajny) Kotowizna (gmina Bakałarzewo) Krusznik (gmina Nowinka) Kupowo-Folwark (gmina Szypliszki) Łopuchowo (gmina Jeleniewo) Mieruniszki (gmina Filipów) 24

25 29. Wigry 30. Pobondzie 31. Mały Szelment 32. Boczne 33. Hańcza 34. Kościelne 35. Krzywe 36. Przerośl Powierzchnia 2187 ha, max głębokość to 73 m. Jest największym jeziorem na Pojezierzu, kształtem przypomina literę S. Posiada bardzo urozmaiconą linię brzegową, leży na nim 18 wysp. Jezioro w całości położone jest na terenie Wiegierskiego Parku Narodowego. Powierzchnia 50 ha, max głębokość to 10 m. Jezioro wytopiskowe, malowniczo położone o charakterze eutroficznym. Leszczowoszczupakowe. Powierzchnia 150 ha, max głębokość to 28,5 m. Jezioro eutroficzne, bardzo rybne (linowo-szczupakowe). Istnieją warunki do kąpieli. Powierzchnia 52,5 ha, max głębokość to 33,5 m. Jezioro rynnowe o czystej wodzie. Posiada dobre warunki do kąpieli. Zbiornik rybny. Powierzchnia 304,5 ha, max głębokość to 112 m. Najgłębsze jezioro w Polsce, o stromych zboczach misy jeziornej, rybne. Uchodzi do niego Czarna Hańcza. Powierzchnia 47,5 ha, max głębokość to 6,6 m. Jezioro rynnowe, przepływowe, eutroficzne. Zbiornik karasiowy. Występują miejsca do rekreacji. Powierzchnia 47,5 ha, max głębokość to 21,3 m. Jezioro o czystej wodzie, rynnowe. Jezioro o bardzo czystej i przejrzystej wodzie, z wieloma miejscami do kąpieli. Zbiornik leszczowy. Nowinka Pobondzie (gmina Rutka-Tartak) Przejma Wysoka (gmina Szypliszki) Przerośl Przerośl Przerośl Przerośl Przerośl 25

26 37. Przystajne 38. Żubrowo 39. Rospuda 40. Jaczno 41. Pierty 42. Wysokie 43. Szurpiły 44. Udziejek 45. Wistuć 46. Wiżajny 47. Zelwa Powierzchnia 26 ha, max głębokość to 15,9 m. Jezioro eutroficzne o charakterze sandaczowo-szczupakowym. Istnieją warunki do rekreacji. Powierzchnia 87,5 ha, max głębokość to 17 m. Jezioro eutroficzne, linowoszczupakowe. Istnieją warunki do kąpieli. Powierzchnia 334 ha, max głębokość to 39 m. Jezioro bardzo malowniczo położone. Powierzchnia 41 ha, max głębokość to 19 m. Jezioro wytopiskowe, silnie eutroficzne, rybne. Istnieją warunki do kąpieli. Powierzchnia 227,5 ha, max głębokość to 38 m. Jezioro silnie eutroficzne, bardzo rybne. Powierzchnia 23,5 ha, max głębokość to 24,1 m. Jezioro rynnowe, malowniczo położone, z dobrymi warunkami do rekreacji. Powierzchnia 82 ha, max głębokość to 46,8 m. Wody jeziora bardzo przejrzyste, na środku znajduje się wyspa Pustelnia. Powierzchnia 6 ha, max głębokość to 6 m. Jezioro wytopiskowe, dobre warunki do rekreacji na zachodnim brzegu. Powierzchnia 17,5 ha. Jezioro w kształcie trójkątna. Powierzchnia 260,5 ha, max głębokość to 5,3 m. Jezioro rynnowe, eutroficzne o urozmaiconej linii brzegowej. Jezioro malowniczo położone o bardzo czystej i przejrzystej wodzie. Doskonałe warunki do kąpieli. Przerośl Remieńkin (gmina Krasnopol) Rospuda (gmina Filipów) Smolniki (gmina Wiżajny) Smolniki (gmina Wiżajny) Supienie (gmina Filipów) Szurpiły (gmina Jeleniewo) Udziejek (gmina Jeleniewo) Wiżajny Wiżajny Zelwa (gmina Giby) Źródło: Opracowanie na podstawie serwisu internetowego SIRT-u Bardzo atrakcyjne są także zbiorniki wodne z linii Kanału Augustowskiego i okolic jak: Rospuda Augustowska, Krechowieckie, Studzieniczne, Sajno, Długie-Kalejty, 26

27 Serwy, Orle, Paniewo, Krzywe, Staw Wojciechowski, Staw Gorczyczki, Staw i Jezioro Sajanek, Mikaszewo, Mikaszówek. Podstawowym walorem naturalnym jest występowanie jezior z czystszą wodą, niż w innych rejonach pojeziernych naszego kraju, z na ogół dostępnymi brzegami. Są tu nawet wody pierwszej klasy czystości (np. jezioro Aszarynis o konsystencji deszczówki, Białe Wigierskie, Szurpiły, Jeglówek, Szelment Wielki, Hańcza, Staw Wojciechowski, Busznica, Długie (Kalejty), Białe Filipowskie, Długie Sejneńskie, Dmitrowo, Brożane). Ze względu na troficzność, obfitość substancji mineralnych wyróżnia się jeziora oligotroficzne, eutroficzne, dystroficzne, mezotroficzne. Ze względu na pochodzenie geolodzy wyznaczają jeziora rynnowe, morenowe (zaporowe), oczka wytopiskowe. Dla celów rekreacyjnych najbardziej pożądane są jeziora rynnowe, zazwyczaj oligotroficzne lub eutroficzne, mające wysokie piaszczyste brzegi, otoczone wysokopiennym sosnowym lasem. Taki typ przeważa na Równinie Augustowskiej oraz na Pojezierzu Zachodniosuwalskim (dorzecze Rospudy). Wyróżnia się malownicze, o bardzo rozwiniętej linii brzegowej, a potężne obszarowo jezioro Wigry (2187 ha powierzchni), zaliczane do dziesięciu największych jezior Polski (rynnowo-wytopiskowe). Idealnie nadają się one do uprawiania kąpieli, plażowania, uprawiania sportów wodnych, szczególnie żeglarstwa. Inspekcja Ochrony Środowiska grupuje je w zespoły jezior wigierskich i huciańskich, strefy Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Kanału Augustowskiego, Rospudy-Netty i Blizny, ciągu Bludzi, zlewni Czarnej Hańczy i Pawłówki, Marychy. Są i bardziej szczegółowe klasyfikacje. Oprócz zespołów jezior wigierskich, augustowskich dużych, augustowskich małych, wyróżnia się grupy bakałarzewską, filipowską, huciańską, kleszczowiecką, pierciańską, rzeki Szelmentki, szurpilską, sejneńską, gibiańską, berżnicką, rzeki Blizny. Znajdują się one w dorzeczach Rominty (Wigry, Błędzianki), Szeszupy (Potopki, Szelmentki), Czarnej Hańczy (Wierśnianki, Gremzdówki, Pawłówki, Wiatrołuży, Kamionki, Płaski-Paniówki), Marychy (Dziedziulki, Kunisianki), Zopsi (Hołnianki), Bludzi, Rospudy-Netty (Blizny), Jarki. Atlas jezior Polski wymienia na Suwalszczyźnie 150 naturalnych zbiorników wodnych. Z akwenów najbardziej nadają się do uprawiania żeglarstwa: Wigry i Gaładuś (za zgodą straży granicznej), na mniejszą skalę Necko, Białe Augustowskie (Krechowieckie), Sajno, Serwy i inne jeziora szlaku Kanału Augustowskiego, Szelment Wielki, Pomorze, Bolesty, Rospuda Filipowska, Garbaś, Białe Filipowskie, Zelwa, Tobołowo. Poza Wigrami i Gaładusią (na których nie powinny działać ograniczenia) dostępne są one raczej dla mniejszych jednostek o wysuwanych mieczach do 20 cm. Wszystkie jeziora, także mniejsze, zwłaszcza znajdujące się na górzystym Pojezierzu Wschodniosuwalskim (tu dominują jeziora wytopiskowe), wspaniale urozmaicają krajobraz. Z punktu widzenia gospodarki rybackiej wyróżnia się jeziora sielawowe (ponad 20 m głębokości), leszczowe, sandaczowe (10-15 m), linowo-szczupakowe (eutroficzne 6-10 m), karasiowe (najpłytsze). Na Suwalszczyźnie występują wszystkie typy jezior. Ważną sprawą jest własność wód, a tym samym ich dostępność. Większa ich część jest wydzierżawiana przez spółki i przedsiębiorstwa rybackie od skarbu państwa. Wielu z dzierżawców prowadzi ostatnio (być może z przyczyn fiskalnych) nadmierne połowy, stosując agregaty elektryczne. Jeżeli dodać prowadzone na ogromną skalę kłusownictwo, niewiele zostaje ryb dla wędkarzy. Rozwiązaniem są łowiska specjalne. Doskonale sprawdza się to na przykładzie jezior Gaładuś, Hańcza, Pomorze i Zelwa (pow. sejneński). Wędkarstwo stanowi wielką szansę regionu na rozwój turystyki poza sezonem letnim (szczególnie modne ostatnio wędkarstwo podlodowe). Jeziora włączone do systemu Kanału Augustowskiego wykorzystuje Żegluga Augustowska, organizując rejsy statkami białej floty, a także inne przedsiębiorstwa oferując przejażdżki gondolami, motorówkami, jachtami motorowymi i poduszkowcem. Na Wigrach funkcjonuje statek pasażerski. Dla grup specjalnie zainteresowanych treningowym nurkowaniem idealne warunki istnieją na jeziorach głębokich np. Hańczy, Wigrach (za zgodą dyrektora WPN), Ożewie, Szurpiłach, Busznicy, Gaładusi. Na jeziorze Necko przy plaży miejskiej władze Augustowa zainstalowały wyciąg do 27

28 nart wodnych, stanowiący dużą atrakcję miasta. Ciągi jezior w porach zimowych można wykorzystywać do łyżwiarstwa długodystansowego oraz na trasy wyścigów psich zaprzęgów. 28

29 Tabela 3. Wybrane rzeki na obszarze Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej Lp. Nazwa Charakterystyka 1. Rospuda 2. Czarna Hańcza 3. Marycha 4. Szeszupa 5. Biebrza Rzeka ma długość 102 km. Wypływa z Jeziora Czarnego, a uchodzi do jeziora Rospuda. Tworzy szlak wodny o długości ok. 67 km. Przepływa przez 9 jezior. Rzeka tworzy średnio trudny, bardzo urozmaicony szlak wodny, charakteryzujący się zróżnicowanym nurtem oraz przeszkodami w postaci zwalonych drzew, mostów itp. Czas spływu to ok. 4-5 dni. Rzeka ma długość 141,8 km (na terenie Polski 107,8 km) i tworzy długi, bo ok. 100 km szlak wodny. Początek szlaku jest w Gawrychrudzie lub w Starym Folwarku, skąd od wypływu Czarnej Hańczy z Wigier szlak prowadzi przez Puszczę Augustowską do Rygoli, gdzie rzeka łączy się z Kanałem Augustowskim, którym kajakarze dopływają do Augustowa. Jest to jeden z najpopularniejszych i najbardziej urozmaiconych szlaków wodnych w kraju. Czas spływu to 5-7 dni. Rzeka tworzy 23 km szlak wodny. Początek spływu jest zazwyczaj w Sejnach, skąd rzeka płynąc wśród polnych wzniesień dostaje się do malowniczego jeziora Pomorze. Potem płynie przez bory Puszczy Augustowskiej. Szlak kończy się w Zelwie. Jest to rzeka długości 297 km należąca do Pojezierza Litewskiego dopływająca do Niemna. Jej 24-kilometrowy odcinek leży po stronie polskiej. Płynie przez Suwalski Park Krajobrazowy. Rzeka tworzy ok. 20 km szlak wodny. Rzeka o długości 164 km jest prawym dopływem Narwi. Płynie szerokim, zbagnionym korytem (fragmentami przez gminę Sztabin). Wokół rzeki powstał Biebrzański Park Narodowy znany z niezliczonego bogactwa i różnorodności ptaków (głównie wodno-błotnych). Rzeka tworzy szlak wodny wzdłuż południowych obrzeży Suwalszczyzny, od Lipska do połączenia się Biebrzy z Kanałem Augustowskim w Dębowie. Od śluzy Dębowo szlak prowadzi Kanałem Augustowskim do Augustowa. Można też Biebrzą płynąć dalej, przez Biebrzański Park Narodowy, aż do jej ujścia do Narwi. 6. Netta Rzeka tworzy 35 km szlak wodny. 7. Szelmentka 8. Wiatrołuża Rzeka o długości 25 km (z czego ostatnie 3 km leżą już na terenie Litwy). Rzeka tworzy bardzo malowniczy i urozmaicony szlak kajakowy, przepływający przez kilka jezior, pokonuje wiele przełomów. Rzeka wpada do Szeszupy. Tworzy 21 km szlak wodny. Rzeka ma 20 kilometrów długości. Jest stosunkowo wąska i płytka, W wielu miejscach porośnięta jest szuwarami. Przepływa przez malowniczo położone jezioro Królówek i wpada do jez. Pierty. 29

30 9. Blizna Czarna Pawłówka 10. Żubrówka Wigra Bludzia Rzeka tworzy szlak o długości 35 km. Jest to szlak puszczański. Początek jest we wsi Ateny. Stąd, po przecięciu zachodniego krańca jeziora Blizno, kajakarze dostają się do wypływu Blizny. Dalej Puszczą Augustowską do połączenia się z Rospudą. Mniejsze rzeki Regionu raczej nie nadające się do spływów. Źródło: Opracowanie na podstawie serwisu internetowego SIRT-u oraz przewodników Pscala Dal Aktywnych. Jeziora łączą rzeki, stanowiące naturalne szlaki kajakowe, o mało zmienionym środowisku. Najłatwiejsze do pokonania, atrakcyjne krajobrazowo i najbardziej rozpropagowane są rzeki herbowe Suwalszczyzny: Czarna Hańcza i Rospuda oraz Marycha. Osobną nadającą się do spływów rzeką jest stanowiąca granicę krainy Biebrza. Dla zwolenników trudniejszych eskapad warto wymienić Bliznę, Szczeberkę, Wołkuszankę, Szlamicę, Szeszupę, górne koryto Czarnej Hańczy, które jednak nie nadają się dla masowego turysty. Rzeki: Marycha, Szlamica, Szeszupa i Łączanka (Hołnianka) mają przedłużenie na Litwę (pierwsza i druga biegnie granicą Litwy i Białorusi). Ukształtowanie terenu Swoistą wizytówką Suwalszczyzny jest niezwykłość, wyrazistość krajobrazu, zachowującego wiele pierwotnych cech, mało przekształconego przez człowieka. Już Henryk Syska (1954) sformułował opinię, że jest to ziemia piękna jak baśń. Pomijając wątki kulturowe, egzotyczne, legendowe składające się także na to pojęcie, ważną tu przesłanką jest bogactwo form geomorfologicznych. Urozmaicona rzeźba terenu została ukształtowana przez najmłodsze zlodowacenie tzw. Wisły, wcześniej nazywane bałtyckim, zwłaszcza stadiał pomorsko-leszczyński (22-13 tysięcy lat temu). Masa lądolodu, lodu przemieszanego ze skałami, grubości 1-2 km przemieszczająca się, napływająca z dwóch kierunków: północnego zachodu i północnego wschodu, spowodowała powstanie unikatowych obiektów takich jak: moreny czołowe (np. Cisowa Góra, Krzemieniucha), boczne, moreny spiętrzenia (np. pod Daniłowcami) i wyciśnięcia, moreny denne (np. Pagórki Sejneńskie) wielkie zagłębienia wytopiskowe (Zagłębienie Szeszupy), misy wytopiskowe, rynny polodowcowe (wypełnione jeziorami), naturalny bruk tworzący głazowiska (np. Bachanowo, Łopuchowo, Rutka), głazy narzutowe dużych rozmiarów (np. w Pawłówce Nowej, nad jeziorem Hańcza na północ od Błaskowizny) oraz ozy usypane w szczelinach lądolodu największe Turtulski, Berżnicki, w Okrągłym, a także formy martwego lodu (kemy np. Tabaczyzna, drumliny wodziłkowskie, płaskowyże, terasy kemowe). Także usypane przez wody roztopowe wielkie przestrzenie sandrowe żwirowo-piaszczyste, tworzące Równinę Augustowską, urozmaicane są efektami wietrzenia wydmami, pagórkami drobnopromiennymi. Nierzadko przykrywają formy z poprzednich okresów zlodowaceń. Lasy Dużą atrakcją naturalną jest spora lesistość regionu, wpływająca na czystość powietrza. Dostrzega się następujący mechanizm: Sąsiedztwo kompleksu leśnego i jezior łagodzi surowy kontynentalny klimat. Wysoko leżące piaski mocno nagrzewają się we dnie, a nocą pod wpływem oparów jezior są ochładzane, w efekcie następuje stała cyrkulacja powietrza. Duże zapory leśne stanowią osłonę od wiatrów. Zdrowy drzewostan sosnowo-świerkowy pełni funkcję filtra oczyszczającego, który wzbogaca powietrze w tlen, olejki eteryczne, fitocydy. 30

31 Wszystkie te czynniki mają działanie bakteriobójcze, normalizują ciśnienie tętnicze i rytm serca, dodatnio wpływają na drogi oddechowe. Zalety atmosfery wpłynęły na utworzenie uzdrowiska w Augustowie. Ze względu na surowość klimatu wyróżnia się północno-zachodnia Suwalszczyzna z anomalią w okolicach Wiżajn nazywaną polskim biegunem zimna, albo wręcz polską Skandynawią. Niemal połowę opisywanego obszaru zajmuje potężny kompleks Puszczy Augustowskiej, łącznie z przygranicznymi lasami litewskimi (Puszcza Dajnowska) i białoruskimi (Leśnictwo Augustowskie) stanowi około ha powierzchni. Przyjmuje się dziś za Puszczę Augustowską obszar byłej Puszczy Perstuńsko- Przełomskiej, fragmentu Puszczy Nowodworskiej (Jaminy) [w XVIII wieku Leśnictwa Bobrzańskiego] oraz dołączonych po pierwszej wojnie światowej lasów podonacyjnych (największe Dowspudy i Mazurk), a po drugiej światowej przejętych przez administrację rządową lasów miejskich (Augustowa, Suwałk, Sejn, Lipska) oraz tzw. Fundacji Sztabińskiej. Łącznie obejmuje on w kraju powierzchnię około ha. W Puszczy Augustowskiej dominują bory sosnowe (ok. 70 % powierzchni), poza tym występują: świerk (prawie 10%), brzoza brodawkowata (9%), olsza (8%), dąb (3%), brzoza omszona, lipa drobnolistna, grab pospolity, osika, klon, jesion, jarzębina, wiąz górski i pospolity, kilka gatunków wierzb, modrzew europejski. Jak widać, przeważają stanowiska borowe (75%), zwłaszcza bór mieszany świeży. Można zapoznać się także z borami brusznicowymi, wilgotnym borem trzęślicowymi, trzcinnikowo - sosnowym borem mieszanym, trzcinnikowo- świerkowym borem mieszanym, sosnowo-dębowym borem mieszanym, borem bagiennym (z największym obszarowo torfowiskiem w rezerwacie Kuriańskie Bagno), świerkowym borem torfowcowym, torfowcowym borem mieszanym, leszczynowo-świerkowym lasem mieszanym (zwłaszcza w północnej części puszczy), świetlistą dąbrową (także jej odmiana las ciepłolubny), olsami, łęgami jesionowo-olszowym, olszowoświerkowym, gwiazdnicowo-olszowym, a także w południowej części puszczy stanowiskami grądowymi. Osobliwością są śródleśne torfowiska pojezierne (ponad sześćdziesiąt). Suwalszczyzna stanowi obszar przenikania się cech przyrodniczych Europy Środkowej i Europy Wschodniej, przy przewadze tych drugich. Zachowało się wiele reliktów borealnych i subborealnych. Łącznie botanicy wynotowali prawie tysiąc gatunków roślin naczyniowych, trzysta porostów, ponad dwieście mchów i wątrobowców, wielką ilość grzybów, śluzowców i glonów. Ponad pięćdziesiąt roślin chronionych odnaleziono na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego i Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Jedyne stanowiska w kraju ma storczyk miodokwiat krzyżowy (w dolinie Rospudy). W samej puszczy rośnie około dwudziestu gatunków storczyków (m.in. kukuczka kapturkowata, tajęża jednostronna, listery sercowata i jajowata, podkolan biały, rozmaite kruszczyki, storczyk krwisty i plamisty, obuwik pospolity). Rzadkimi roślinami są paproć pióropusznik strusi (na dwóch stanowiskach w rezerwacie Glinki i nad Szczeberką), brzoza niska, wierzba borówkolistna, wierzba lapońska (nad jeziorem Kolno), widłak cyprysowy, sasanki łąkowa i Tekli. W Suwalskim Parku Krajobrazowym występuje jedyne na Suwalszczyźnie stanowisko skrzypu olbrzymiego. Pod ochroną są także m.in. wawrzynek wilczełyko, sasanka otwarta, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity, lilia złotogłów, pomocnik baldaszkowy, widłaki jałowcowaty, goździsty, spłaszczony, trochę rzadszy wroniec, wełnianeczka alpejska, goździk piaskowy, grążel żółty i grzybień biały i inne. Bogaty jest świat grzybów. Z gatunków chronionych występują smardz jadalny i stożkowaty, sromotnik bezwstydny, szmaciak gałęzisty, purchawica olbrzymia, a nawet czarka szkarłatna, piestrzenica infułowata, kasztanowata i olbrzymia, czasznica oczkowata, żagiew okółkowa, mleczaj rydz. Rzadkimi są rozmaite porosty, które świadczą o braku dwutlenku siarki w powietrzu np. z rodzaju brodaczek czy włostki (pod ochroną). 31

32 W puszczy stwierdzono występowanie ponad dwóch tysięcy gatunków zwierząt. Z nich większość to bezkręgowce, wśród nich chronione gatunki borealne, związane z torfowiskami, m.in. motyle - skalnik arktyczny, perłowiec błotny i tundrowy, trzmiel tajgowy i pszczoła porobnica miodunkowa, mszarnik jutta, dzienna ćma sówka Diachrymia Zosiami. W samym WPN sklasyfikowano ponad 100 gaunków owadów będących na listach gatunków zagrożonych i chronionych. Z ryb obok pospolitych gatunków występujących na obszarze całego kraju złowić można w jeziorach głębokich sieję, sielawę, stynkę, troć jeziorową, a w rzekach Czarna Hańcza i Marycha pstrąga potokowego, strzeblę potokową, kozę i lipienia. Bardzo rzadkie gdzie indziej płazy reprezentowane są przez dwanaście gatunków (m.in. grzebiuszkę ziemną, ropuchę paskówkę, ropuchę szarą, rzekotkę drzewną). Inne gady są stosunkowo liczne m.in. jaszczurka zwinka, padalec, żmija zygzakowata, zaskroniec. Występuje tu prawie 230 gatunków ptaków, w tym ponad 170 gatunków lęgowych, co stanowi 54 % krajowej awifauny i ok. 72% wszystkich ptaków lęgowych w Polsce. Jest więc ten teren autentycznym ptasim rajem. Wypatrzono m.in. niegnieżdżące się w Polsce: myszołowa włochatego, jemiołuszkę, rzempołucha, jera, zaroślówkę, gęś zbożową i białoczelną. Do najciekawszych należą coraz częściej spotykane bociany czarne (30 par lęgowych), żurawie (prawie 80 par lęgowych), głuszce (od 100 do 200 osobników), cietrzewie ( osobników), bieliki (trzy pary), orliki krzykliwe (25 par), orlik grubodzioby, gnieździ się sześć gatunków sów (także puchacz i włochatka, a nawet puszczyk mszarny). Południową granicę występowania mają krzyżodziób świerkowy, droździk, sowa uralska. Żyje tu co najmniej czterdzieści sześć gatunków ssaków. Swoistym symbolem (wybranym na logo Wigierskiego Parku Narodowego) jest bóbr, który przetrwał na tym obszarze drugą wojnę światową, i ma największe w kraju zagęszczenie. Północne gatunki reprezentują m.in. zając bielak, łasica, gronostaj i ryś. Pospolita jest zwierzyna płowa, tu i ówdzie napotkamy tropy wilka (jest ze trzydzieści osobników, coraz częściej pojawia się on na obrzeżach). Chronione są ponadto ryjówki, jeże, nietoperze (m.in. mroczek posrebrzany, borowiec wielki, karlik brunatny, gacek brunatny), kuna domowa, norka, pilchowate, wydra. Puszcza to kraina myśliwych. Mogą oni upolować jelenia, sarnę, dzika, lisa, jenota, piżmaka, kunę leśną (tumaka), zająca, a z ptaków jedenaście gatunków dzikich kaczek, słonkę, dziką gęś, łyskę, gołębia grzywacza, bekasa, kuropatwę, jarząbka. Dla zwykłych zjadaczy chleba najważniejsze jest bogactwo runa leśnego, możliwość zbierania czarnych jagód (borówki czarnej), borówki brusznicy, żurawiny błotnej, łochyni (borówki wysokiej), grzybów jadalnych, a także rozmaitych ziół leczniczych. 32

33 Obszary chronione Dla potrzeb ochrony gatunkowej świata roślinnego, zwierzęcego i form krajobrazowych powołano parki narodowe, krajobrazowe i rezerwaty. Rysunek 3. Podstawowe obszary chronione Regionu Źródło: Serwis internetowy SIRT-u Północną część Puszczy Augustowskiej zajmuje Wigierski Park Narodowy, powołany w 1989 roku na bazie funkcjonującego od 1976 roku Wigierskiego Parku Krajobrazowego, który zajmuje obecnie powierzchnię , 49 ha, z tego na lasy przypada 61%, wody 19%, użytki rolne 15%. Najcenniejszym jego elementem jest samo jezioro Wigry (2187 ha), charakteryzujące się dużą głębokością (do 73 m), wyjątkowo bogatą linią brzegową z dużymi wyspami (część z nich to moreny czołowe), półwyspami, zatokami, o zróżnicowanej morfologii dna. Ze względu na te walory i osobliwości mikrofauny już w 1975 roku zostało objęte programem Aqua, wpisane przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych (IUCN) na listę najcenniejszych ekosystemów świata, a w 1998 roku zostało objęte patronatem Międzynarodowego Towarzystwa Limnologicznego (SIL). Ponadto na terenie parku i jego otuliny znajduje się jeszcze 46 naturalnych stałych zbiorników wodnych, z których najcenniejsze są dystroficzne jeziorka śródleśne tzw. suchary. 33

34 W granicach parku aż 396 ha podlega ochronie ścisłej Jezioro Długie, Czarna Hańcza, Kamionka, Jezioro Białe, Maniówka, Pietrowizna, Suchar Wielki, Suche Bagno, Walik, Wądołek, Wiatrołuża Pierwsza i Wiatrołuża Druga. Samych zbiorowisk roślinnych naliczono tu 112. Poza tym w Puszczy Augustowskiej i jej otulinie utworzono następujące rezerwaty: Jezioro Kolno (269,3 ha - ornitologiczny), Glinki (1,7 ha - stanowisko pióropusznika strusiego), Kozi Rynek (146,6 ha - bory bagienne, faunistyczny, mogiła powstańców 1863 roku), Kuriańskie Bagno (1713,6 ha torfowiskowo-leśny, największa w kraju ostoja głuszca), Stara Ruda (83,2 ha - źródliska rzeki i otaczające je drzewostany), Starożyn (298, 4 ha unikatowy las grądowy), Mały Borek (90,5 ha - interesujące partie borowe, tokowisko głuszca), Perkuć (209,8 ha -zamierające jezioro Kruglak, cenne partie leśne, torfowiska, ostoja ptactwa), Brzozowy Grąd (0,08 ha - wyspa na Jeziorze Studzienicznym - stanowisko obuwika pospolitego), Jezioro Kalejty (740,7 ha krajobrazowy), Tobolinka (4,3 ha - jeziorka dystroficzne z torfowiskiem i borem), Kukle (315,5 ha - torfowo-leśny), Łempis (126,2 ha - ekosystemy wodne, torfowiskowe i leśne), Pomorze (20,5 ha - wiekowy drzewostan z grodziskiem pojaćwieskim), Ostoja Bobrów Marycha (194 ha), Cmentarzysko Jaćwingów w Szwajcarii (4,1 ha - także florystyczny, m.in. z sasanką łąkową). Od lat 70. XX wieku przygotowywane jest powołanie następnych: Płaska, Głuszcowe Bagno, Żegarskie Bagno, Dolina Rospudy, Dolina Czarnej Hańczy, Wiłkokuk. Na terenie zachodniej części Pojezierza Wschodniosuwalskiego utworzono w 1976 roku Suwalski Park Krajobrazowy obejmujący unikalne zagłębienie Szeszupy z przylegającą do niejgo wysoczyznę Czarnej Hańczy. Jego powierzchnia wynosi ha, a obszar strefy otuliny ochronnej ha. Chroni on przede wszystkim młodoglacjalne formy rzeźby terenu, wyjątkowo piękne pod względem krajobrazowym, a często mające duże znaczenie naukowe i edukacyjne z punktu widzenia geologii. Najbardziej znane obiekty, wokół których przeprowadzono szlaki piesze, rowerowe i ścieżki poznawcze, to: najgłębsze na Niżu Środkowoeuropejskim jezioro Hańcza, niezwykły oz turtulsko-bachanowski w dolinie górnej Czarnej Hańczy, Góra Zamkowa w Targowisku (autentyczne grodzisko jaćwieskie), głazowiska Rutka, Bachanowo i Łopuchowo, torfowiska wiszące nad jeziorem Jaczno, panoramy w Smolnikach na jeziora Kleszczewickie i na jezioro Jaczno, Góra Gulbieniska nazywana też Cisową (morena czołowa), wisząca dolina Gaciska, Amfiteatr Wodziłkowski utworzony przez moreny czołowe i spiętrzenia), tryskające źródła w Starej Hańczy, oraz pozostające poza obszarem parku, ale ściśle z nim związane Brama Jeleniewska i Dolina Rowelska. Cechą cenną dla turystyki jest występowanie dużych wzniesień, które można wykorzystać do narciarstwa zjazdowego (np. Góra Leszczynowa nad Hańczą 272 m n.p.m., wzgórza nad Wilczymi Jarami w rejonie Smolnik, Góra Cisowa 256 m n.p.m., czy występujące w pobliżu Góra Rowelska 298 n.p.m., góra Marianka i Góry Sudawskie). Różnice wysokości osiągają nawet do m. Na terenie parku znajdują się 22 jeziora, z których największe to Hańcza (304 ha), Szurpiły (80,9 ha), Jaczno (41 ha). Niektóre zostały uznane za użytki ekologiczne (Kojle, Perty, Szurpiły i Jeglówek). Mają czystą wodę i doskonale nadają się do wędkarstwa. Przy okazji chroni się także cenne ekosystemy, gatunki roślin i fauny. Rośnie tu prawie 700 gatunków roślin, z których 36 podlega całkowitej ochronie a 13 częściowej. Najciekawszymi są czosnek niedźwiedzi, miesiącznica trwała, skrzyp olbrzymi. Osobliwością są skorupiaki skandynawsko-bałtyckie m.in. Pallasea guadrispinosa. W jeziorze Hańcza obok siei i sielawy żyje reliktowy głowacz pręgopłetwy (jedyny na terenie Polski niżowej), rzadkim okazem jest głowacz białopłetwy, troć jeziorowa, strzelba potokowa. Podjęto próbę reintrodukcji raka szlachetnego. Ze 130 zaobserwowanych gatunków ptaków gniazduje tu 106. Z ssaków najcenniejszy jest nietoperz nocek łydkowłosy (największa, jedna z dwóchstwierdzonych koloni na obszarze kraju). Na obszarze parku ustanowiono rezerwaty przyrody: Jezioro Hańcza (305 ha), Głazowisko Łopuchowskie (16 ha), Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą (0,98 ha), Rutka (głazowisko- 50 ha). Planuje się powołanie następnych: Jaczno (torfowiska wiszące ), oz turtulsko-bachanowski, Zamkowa Góra grodzisko 34

35 jaćwieskie. Lasy z dominującym leszczynowo-świerkowym borem mieszanym stanowią 24% obszaru parku, zwłaszcza ciekawe są torfowiska i bagna (4%). Zdecydowaną większość stanowią użytki rolne (60%), resztę inne grunty oraz wody (10%). Cenny poznawczo jest znajdujący w Szurpiłach magazyn odwiertów Państwowego Instytutu Geologicznego, który pozwala zapoznać się z minerałami, pochodzącymi z wnętrza ziemi. Interesujące są także obiekty znajdujące się poza zwartymi obszarami chronionymi np. oz w Okrągłym, stanowiska dokumentacyjne interglacjału eemskiego w Szwajcarii pod Suwałkami, podobne odsłonięcie w pagórku czołowomorenowym Posejanka, oz berżnicki. Użytkami ekologicznymi są jeziora Marianka I i II, Igieł enklawy występowania raka szlachetnego oraz torfowisko Bagno Wiżajny. We wschodniej części Pojezierza Wschodniosuwalskiego projektowany jest przez Instytut Ochrony Środowiska następny Park Krajobrazowy Sejneński, mający obejmować terytorium ok ha przylegające do drugiego pod względem wielkości jeziora Gaładuś oraz grupy jezior berżnickich. Obok ciekawej rzeźby polodowcowej znajdują się tam cenne torfowiska o powierzchni ponad 200 ha (projektowany rezerwat Żegarskie Bagno). Łącznikiem są utwory moreny dennej, odsłonięte całkowicie. Większą szansę szybszej realizacji ma koncepcja powołania Parku Krajobrazowego Puszczy Augustowskiej, którego osią będzie Kanał Augustowski, zbieżna z ideą powołania Parku Kulturowego Kanału Augustowskiego. Na razie wprowadzono decyzją wojewody obszary krajobrazu chronionego wzdłuż tej drogi wodnej i wzdłuż rzeki Rospudy. Do Suwalszczyzny zalicza się także obrzeża górnego i środkowego basenu Biebrzy, wchodzące do największego obszarowo w Polsce Biebrzańskiego Parku Narodowego, unikalnego w Europie obszaru bagiennego, ustanowionego w 1993 roku. BPN chroni jeden z największych obszarów torfowiskowych w Europie. Główną oś hydrologiczną parku tworzy rzeka Biebrza o długości 164 km. W dolinie Biebrzy stwierdzono występowanie ponad 950 gatunków roślin naczyniowych oraz 70 zespołów roślinnych, a także wiele gatunków zwierząt, w tym m.in. ssaków (48), ryb (37), płazów (12), gadów (5) i ponad 2000 gatunków bezkręgowców. Występuje tu także ok. 270 gatunków ptaków, w tym ok. 180 lęgowych. Symbolem parku jest batalion, którego tokowiska można oglądać na biebrzańskich rozlewiskach oraz wodniczka niewielki ptak, który jest najbardziej zagrożonym wędrownym ptakiem wróblowatym w Europie. Z ogólnej powierzchni ha 7603 ha należy do powiatu augustowskiego. Znajduje się tu ponad 50 zbiorowisk roślinnych, ich szczególne nagromadzenie znajduje się w obszarze ochrony ścisłej - Czerwone Bagno (gmina Goniądz). Jest to prawdziwe eldorado dla ornitologów (występowanie 180 gatunków ptaków lęgowych na ogólną liczbę 240 zaobserwowanych, zwłaszcza z rodziny siewkowatych). Symbolem parku jest batalion, do niedawna tokujący na łąkach pod Mogilnicą i Rogożynem. Wizytówką parku stała się wodniczka, gatunek całkowicie wymierający (tu mający największą w Europie populację par). Z ssaków najbardziej charakterystycznym osobnikiem jest łoś. Coraz częstszymi bywalcami są wilki (pisze się o dwóch watahach). Cennymi obiektami naturalnymi są pomniki przyrody. Najczęściej usytuowane są one na terenie parków narodowych i krajobrazowych, zagęszczenie drzew pomnikowych występuje w całej Puszczy Augustowskiej. Poza tymi terenami najciekawszymi są: głazy narzutowe: granitognejsy w Postawelku (gm.szypliszki) i w Pawłówce Nowej (gm.przerośl), piaskowiec kwarcytowy z kulistymi sklepieniami minerałów ciężkich pod Kruszkami, gnejs szaro-różowy, drobnoziarnisty, z falistymi smugami łyszczykowymi w parku przy Rondzie Marconiego w Augustowie (pochodzący ze Ściokłej gm.sztabin), dąb szypułkowy w Żylinach (między Suwałkami a Bakałarzewem), w Promiskach (gm. Augustów), lipa w Smolanach (gm. Krasnopol), lipa drobnolistna w Augustowie, klon w Widugierach (gm.puńsk). Sporo pomnikowych drzew rośnie w parkach miejskich i dawnych podworskich (w Augustowie na Rynku Zygmunta Augusta i przy Rondzie Marconiego, w 35

36 Suwałkach, w Netcie Folwark gm.augustów, w Reszkach gm. Bargłów, w Klejwach, Krasnogrudzie, Łumbiach, Hołnach Mejera gm.sejny, w Cisowie gm. Sztabin, w Starej Hańczy gm.wiżajny, w Szejpiszkach gm. Krasnopol, w Dowiaciszkach gm. Puńsk, w Dowspudzie i Koniecborze gm.raczki), na cmentarzach grzebalnych i przykościelnych. Obiekty przyrody żywej ulegają degradacji, dlatego trudno stwierdzić aktualny stan ich liczebności (np. ostatnio znikł drzewiasty jałowiec z Sernetek). Suwalszczyzna pod względem przyrodniczym należy do najcenniejszych terenów w Europie, jest trwałym elementem Zielonych Płuc Polski i sercem Zielonych Płuc Europy. Według koncepcji Grzegorza Rąkowskiego, stworzonej w Instytutcie Ochrony Środowiska, Suwalski Park Krajobrazowy z terenami przyległymi jest istotnym ogniwem Suwalsko-Wisztynieckiego Obszaru Chronionego (obejmującego jeszcze Puszczę Romincką z terytoriów Polski i Rosji oraz Wisztyniecki Park Regionalny z Litwy), a Puszcza Augustowska z Wigierskim Parkiem Narodowym, projektowanymi Parkami Krajobrazowymi Puszczy Augustowskiej i Sejneńskim Transgranicznego Obszaru Chronionego Trzy Puszcze (łącznie z tzw. Dajnowską na Litwie i Grodzieńską na Białorusi). Walorami naturalnymi są też kopaliny. W okolicach Augustowa (złoża między Szczebrą a Blizną, pod Kolnicą i Czarnuchą) zlokalizowano bogate pokłady wysokiej jakości borowiny leczniczej. W samym mieście wydobywa się z osadów górnojurajskich (ok.500 m głębokości) fluorkową wodę mineralną Augustowianka. Ich występowanie przyczynia się do rozwoju funkcji uzdrowiskowych miasta. Pewien potencjał mineralogiczny zlokalizowano w gminie Sejny w postaci wód chlorkowo sodowych Walory i atrakcje historyczno-kulturowe 4 Walory antropogeniczne, czyli będące dziełem człowieka, stanowią istotny element oferty pobytowej i są motywem przyjazdu do analizowanego Regionu. Pełnią one także funkcję wspomagającą w stosunku do walorów naturalnych, wzajemnie się uzupełniając Wielokulturowość Regionu Charakterystyczną cechą oblicza Suwalszczyzny jest wielokulturowość, wynikająca z historii tego regionu. Średniowieczni mieszkańcy Jaćwingowie vel Jaćwięgowie (przez Krzyżaków nazywani Sudowami), lud bałtyjski zaliczany do plemion pruskich, zostali zgładzeni w wyniku wypraw krzyżowych w końcu XIII wieku. Z uwagi na ich dramatyczną historię i na pozostałości w nazwach topograficznych oraz zabytkach archeologicznych, podtrzymywane jest duże zainteresowanie społeczne ich historią i reliktami kulturowymi. Z badań nad nią podjętych powstały ośrodki naukowobadawcze tego terenu (Kompleksowa Ekspedycja Jaćwieska w końcu lat 50. i połowie lat 60. XX wieku). W okresie funkcjonowania województwa suwalskiego ( ) wzrosło zainteresowanie, bo była to jedyna z tradycji spajających obszar, łącząca całą Suwalszczyznę z Mazurami Wschodnimi (pokrywał się on mniej więcej z terenem zasiedlenia tego ludu). Przewija się ona m.in. w nazwie oddziału PTTK, pisma i wydawnictwa w Suwałkach ( Jaćwież ), organizacji festynów archeologicznych przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach, w projekcie Wakacyjnej Wioski Bałtów w Pobądzienie (gm. Rutka-Tartak), koncepcjach 4 Podpunkt opracowany na przez Pana Wojciecha Baturę 36

37 rekonstrukcji zagród jaćwieskich w Augustowie, pod Puńskiem i w Szwajcarii, w nazwach pensjonatów i przedsiębiorstw (np. Spółdzielnia Mleczarska Sudovia ). Nawiązuje do tej tradycji wiele legend i utworów literackich (np. o Żaltisie i Egle). Najciekawszymi zabytkami archeologicznymi, są: średniowieczne i starsze grodziska na Górze Zamkowej w Szurpiłach, Przejmie Wielkiej, Sudawskich, Jeglińcu, Posejnelach, Malinówce, Klejwach, grodziska z okresu rzymskiego w Osinkach i Remienkiniu (Góra Różańcowa), cmentarzyska kurhanowe okresu rzymskiego lub okresu wędrówek ludów, Garbasiu (gm.bakałarzewo), Garbasie (gm.filipów), Dzierwanach, nad jeziorem Jaczno koło Smolnik, nie do końca rozpoznany obiekt na tzw. Pobojnej Górze nad Biebrzą. Niezależnie od tego ostatnio odkryte znaleziska kultur epoki kamienia, zwłaszcza mezolitu, jedno z największych skupisk w kraju w rejonie Szczebry i Strękowizny, w Wójtowskich Włókach oraz nad Jegrznią w Dręstwie, o dużej randze naukowej, wymagają rozpropagowania, choćby w postaci tablic informacyjnych. Najstarsza kolonizacja nowożytna (koniec XV XVI w.) napłynęła z kilku kierunków i niosła ze sobą wpływy ludzi przybywających - Rusinów spod Grodna a nawet Mińszczyzny, Litwinów, Polaków (głównie Mazowszan, ale także z innych rejonów kraju), często zmieszanych z potomkami Jaćwingów. Wiązało się z tym zróżnicowanie religijne: przy dominacji katolików rzymskich, występowali także prawosławni, po 1586 roku unici, kalwini, nawet arianie w Filipowie. Zmiany demograficzne powstałe w wyniku spustoszeń wojennych i związanych z nimi klęsk, a także nowej kolonizacji, spowodowały, że w XVII i XVIII żywioł polski uległ wzmocnieniu. Pojawili się wówczas Żydzi, którzy w drugiej połowie XIX wieku w miastach nawet przeważali, stopniowo jednak ich odsetek malał wskutek emigracji do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Od lat 70. XVIII wieku wzbogacali mozaikę narodowościową Rosjanie-staroobrzędowcy, głównie bezpopowcy represjonowani w swej ojczyźnie. W połowie XIX wieku nastąpiła intensyfikacja osadnictwa tych z nich, którzy związali się religijnie z tzw. jedinowiercami (przyjmującymi popów prawosławnych). Dodać należy, że z inicjatywy miejscowych ziemian na początku lat 20. XIX wieku osiedlali się także przybysze z Anglii, Szkocji i Irlandii (dobra hr. Ludwika Michała Paca Raczki, Dowspuda i Mazurki) oraz Niemcy z Prus i Saksonii (dobra hr. Karola Brzostowskiego Sztabin, oraz dobra Michała Habermanna Smolany), często ewangelicy augsburscy. Przybywali też Rosjanie prawosławni jako urzędnicy, wojskowi lub pracownicy najemni (np. w kolejnictwie). W okresie międzywojennym zwłaszcza wśród służby leśnej i pracowników tartaków pojawiły się rodziny Ukraińców i Białorusinów, zdemobilizowanych z armii Petlury i Bułaka-Bałaszewicza. W Filipowie żywy był ośrodek mariawitów. Wpływy wszystkich tych narodów i religii są zauważalne w kulturze regionu. Pozostały także, aczkolwiek w śladowych ilościach, dzieła artystów włoskich, sprowadzonych w okolice Raczek przez Paca. Produkt turystyczny można budować na kresowości, opierać o swoistą egzotykę, tym bardziej, że nadal są żywe oddziaływania tych ziem m.in. Litwinów i Rosjan staroobrzędowców (zespoły artystyczne, twórczość ludowa, relikty architektury drewnianej). Pozostałości niektórych kultur można odszukać tylko na cmentarzach W Suwałkach na cmentarzu znajdują się oprócz katolickiej kwatery prawosławna (z kaplicami murowaną i drewnianą), ewangelicka i żydowska. Resztki cmentarzy żydowskich zobaczymy ponadto w Augustowie, Raczkach, Lipsku (dobrze zachowany), Krasnopolu, Sejnach. Ponadto w Sejnach, Krasnopolu, Puńsku zachował się dom modlitwy. Pozostały także cerkwie murowane, pobudowane za władzy carskiej, przemianowane po 1915 roku na kościoły katolickie w Suwałkach p.w. Najświętszego Serca Jezusowego (1845) i św. Piotra i Pawła, a w Augustowie Matki Boskiej Częstochowskiej. W wielu wsiach ostały się cmentarzyki ewangelickie (m.in. Sobolewo, Czarne, Garbaś, Huta, Gromadczyzna, Soliny, Kołpakowo, Chmielówka, Witany, Pijawne Małe, Potopka, Smolniki, Łopuchowo, Puńsk, Poluńce, Rutka, Sidorówka, Smolany), a na cmentarzach w Sejnach i Suwałkach osobne kwatery, najczęściej opuszczone i zaniedbane. 37

38 Szczególnie mocno zauważalne są przejawy kultury Litwinów, którzy stanowią 80% ludności gminy Puńsk, do 30% gminy i miasta Sejny, niewielki odsetek w gminach Szypliszki, Rutka-Tartak i Wiżajny oraz w samych Suwałkach. Wokół Domu Kultury Litewskiej w Puńsku, i podobnego w Sejnach, oraz dzięki rozmaitym stowarzyszeniom społeczno-kulturalnym działają zespoły śpiewacze i taneczne (chór Dzukija, kapela Klumpe, zespół taneczny Jotva, zespół wokalnoinstrumentalny Śalcinelis, Dusznica, Alna, Gimtine, Jaunyste w Żegarach, amatorskie grupy teatralne (utrzymujące swoistą formę tzw. Teatru Stodolanego) w Wojtokiemiach, Kompociach, Widugierach), wydawana jest prasa społecznokulturalna, nadal tworzą ludowi plastycy - tkaczki, hafciarki, wycinankarki, pisankarki, rzeźbiarze (szczególne piękne formy przyjmują przydrożne krzyże drewniane i kapliczki słupowe), funkcjonuje prywatne muzeum Jouzasa Vainy, a także muzea społeczne (w tym skansen zagroda ze wsi Wojtokiemie, wystawa archeologiczna i historyczna, Izba Regionalna Stara Plebania ) w Puńsku. Organizowane są imprezy plenerowe, najbardziej znany to Sąskrydis w Burbiszkach. W restauracji (nazwanej kawiarnią) Sodas w Puńsku serwuje się oryginalne i smaczne dania regionalne (np. bliny, kindziuk, czenaki, cepeliny), nie ustępują im podawane w Domu Litewskim oraz w restauracji Skarpa w Sejnach. Wysiedlenie w latach większości ludności pochodzenia rosyjskiego, wyznania staroobrzędowego, spowodowało zmniejszenie się jej populacji i znaczenia. Rodziny stosunkowo zwarcie zamieszkują we wsiach Wodziłki, Bór i Gabowe Grądy oraz w miastach Augustów i Suwałki, pojedyncze w Hołnach Mejera, Głuszynie i w Sztabinkach. Działa jeden zespół Riabina w Gabowych Grądach. Molenny (świątynie staroobrzędowców) znajdują się w Suwałkach, Wodziłkach i Gabowych Grądach. Budzi ciekawość obyczajowość i archaiczne zwyczaje. Relikty kultury materialnej (szczególnie zdobnictwo ciesielskie) są nadal spotykane w budownictwie omawianego terenu. Zachowane są niektóre domy po emigrantach m.in. w Budzie Ruskiej, Pijawnym Ruskim, Aleksandrowie, Pogorzelcu, Żłobinie. Drewniana molenna z Pogorzelca została w 1982 roku przeniesiona do Gib i przekształcona na parafialny kościół katolicki p.w. św. Anny i św. Huberta. Pozostałością po jedinowiercach - ich cerkwi, wybudowanej w latach według projektu carskiego architekta Konstantego Thona, jest mocno zmieniony w latach 20. XX wieku murowany kościół p.w. Świętej Rodziny w Karolinie (dawniej Pokrowsku). Atrakcją tego terenu są banie. Pewną odrębność kulturową wykazuje również ludność gminy Lipsk, która wywodzi się z dawnych unitów, pochodzenia ruskiego (a raczej czarnoruskiego). Folklor kontynuuje zespół wokalny i obrzędowy Lipsk, utrzymywane są tradycyjne rzemiosła, zwłaszcza wysokiej jakości tkactwa i pisankarstwa. Materialnymi przejawami tradycji są: obraz Matki Bożej Bazylianki w kościele p.w. Matki Boskiej Anielskiej w Lipsku, pobazyliański kościół obecnie filialny p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Krasnymborze (gm.sztabin), kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Rygałówce (była cerkiew pobudowana w latach dla byłych unitów, zmuszonych do przejścia na prawosławie), drewniana kaplica na cmentarzu grzebalnym w Rudawce z XVIII wieku (kolejno unicka, prawosławna, teraz katolicka) Kultura ludowa Regionu Kultura ludowa miejscowej ludności polskiej, zaliczanej do tzw. Mazurów suwalskich, znajduje się w zaniku. Z różnym powodzeniem prowadzone są próby jej ożywienia. Dzięki działalności Regionalnego Ośrodka Kultury i Sztuki w Suwałkach i niektórych gminnych ośrodków kultury, znakomicie odbudowuje się folklor słowno-muzyczny. Miejscowe zespoły zdobywają laury na centralnych festiwalach w Kazimierzu Dolnym (oprócz wymienionych wyżej zespołów kultur mniejszościowych wymienić należy m.in. Pogranicze i Małe Pogranicze z Szypliszkach, Modry Len z Nowinki, Szeszupa z Rutki-Tartaku, Jezioranki 38

39 i Małe Jezioranki z Wiżajn, Jaćwież z Jeleniewa, z Becejł, Przeroślacy i Znaroku z Przerośli, kapela Racisów z Jasionowa, Rospuda z Filipowa, Zajączkowiacy z Bakałarzowa, Zorniczeńska z Wysokiego koło Raczek itd.). Pozostały relikty budownictwa ludowego, zarówno drewnianego, kamiennego, jak i z tzw. glinobitki. Szczególnie ciekawe zabudowania mieszkalne (z pięknymi ozdobami ciesielskimi narożników, okapników, pod i nadokienników, elementami stolarki okiennej i drzwiowej, ganków), inwentarskie i magazynowe (stodoły, obory, spichrze podcieniowe, sklepy i piwnice) można spotkać na obszarze całej Suwalszczyzny, lecz najbardziej zadbane są w granicach i w pobliżu parków narodowych i krajobrazowych (najciekawsze przykłady: Remieńkin, Pogorzelec, Stara Żubrówka, Gawieniańce, Posejnele, Babańce, Przełomka, Hańcza, Buda Zawidugierska, Mogilnica). Wydaje się, że turystę może zainteresować obecność budownictwa ekologicznego z gliny (głównie Sejneńszczyna na tzw. Zapolu). Drewniana zabudowa przeważająca na terenie polan Puszczy Augustowskiej, wymaga wprowadzenia ochrony specjalnej. Wytyczono też szlak rzemiosła ludowego - wiodący do osób prowadzących działalność twórczą (m.in. kowala, tkaczki, pszczelarza, rzeźbiarza), obdarzonych talentem gawędziarskim. W tym miejscu warto wymienić zabytki sakralne drewniane, kapliczki zrębowe cmentarne w Augustowie, Smolnikach, Rygałówce, przy kościele w Krasnopolu (św. Agaty), drewniane dzwonnice m.in. w Przerośli i Wiżajnach, kapliczki przydrożne zrębowe w obrębie parafii jamińskiej i pobliskich (Jagłowo, Jaziewo, Mogilnica, Lipowo, Jaminy, Czarny Las, Czarniewo, Janówek) i murowana (Polkowo). Interesującym plonem konkursów plastycznych i plenerów są wielkoformatowe obiekty wolnostojące (rzeźby figuralne, krzyże). W Lipsku funkcjonuje Szlak rękodzieła ludowego, który stanowi ważną atrakcję oraz przyczynia się do kultywowania tradycji rękodzieła tj. wytwarzanie tkanin dwuosnowowych, pisankarstwo, ozdoby świąteczne, pieczywo obrzędowe. Wiele obiektów gastronomicznych czy kwater agroturystycznych dba o zachowanie oryginalnych receptur dań regionalnych (m.in. na uwzględnienie zasługują kartacze, kiszki i babki ziemniaczane, soczewiaki zwane tutaj zawijańcami, kakory oraz dania rybne). Objawem obyczajowości ludowej są zachowane formy turystyki pielgrzymkowej związanej z kultem cudownych obrazów i odpustami. Szczególnie silny jest kult Matki Boskiej tu warto wskazać diecezjalne Sanktuarium Maryjne w Studzienicznej uroczystości na Zesłanie Ducha Świętego i modlitwy o pokój w drugą niedzielę lipca, miejsce dodatkowo uświęcone pobytem papieża Jana Pawła II i wielokrotnymi odwiedzinami tak wybitnych postaci duchownych jak ks. kardynał Prymas Stefan Wyszyński, kardynał Henryk Gulbinowicz, profesor KUL Stefan Świeżawski. Na mniejszą skalę odpusty odbywają się we wszystkich parafiach najbardziej znane Sejny, Wigry (Wniebowzięcia Matki Bożej), Święte Miejsce (św. Jana Chrzciciela), Krasnybór, Becejły, Wiżajny, Puńsk, Żegary. Z dawną kulturą ludową zapoznać się można na stałych ekspozycjach w Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Muzeum Ziemi Augustowskiej w Augustowie, Muzeum Wigierskiego Parku Narodowego w Krzywym, Społecznym Muzeum Regionalnym w Lipsku nad Biebrzą, wymienionych już placówkach w Puńsku, w Izbach Tradycji m.in. w Sztabinie, Smolnikach, Zelwie ( Dawna Wieś ), na wystawach czasowych w Muzeum Okręgowym w Suwałkach i galeriach (Przełomka). Ważną rolę w tym względzie odgrywa Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów w Sejnach, prowadzący dwie galerie i muzeum, mający ambicje znacznie przekraczające wymiar lokalny Obiekty zabytkowe Ważnym elementem walorów kulturowych są zabytki architektoniczne, tym cenniejsze, jeśli są pięknie wpasowane w otaczający krajobraz. Suwalszczyzna 39

40 nigdy nie była znakomicie rozwijającym się gospodarczo terenem, dlatego jest stosunkowo uboga w dużej klasy zabytki kultury wysokiej. Są oczywiście wyjątki od tej reguły, wokół których koncentruje się promocja regionu. Zalicza się do nich: zespół pokamedulski w Wigrach (o znikomej wartości zabytkowej, za to przykład ciekawej XX-wiecznej rekonstrukcji obiektu XVIII-wiecznego), zespół podominikański w Sejnach (cenny przykład tzw. baroku wileńskiego XVII-XVIII wieku z unikatową gotycką szafkową Matką Boską z początku XV wieku), kompleks zabudowy miejskiej klasycystycznej (połowa XIX wieku) wzdłuż ulicy Kościuszki w Suwałkach z kościołem p.w. Świętego Aleksandra, dawnym gimnazjum, ratuszem, odwachem, kościołem ewangelickim (ewenement w skali kraju, są tu dzieła tej klasy architektów jak Piotr Aigner, Henryk Marconi, Antonio Corazzi, Wacław Ritschel, Konstanty Thon), pozostałości pierwszego w kraju obiektu w stylu neogotyku angielskiego pałacu Paca w Dowspudzie ( proj. Piotr Bosio, Henryk Marconi, w otoczeniu pozostałości parku angielskiego) oraz specyficzny, o wyjątkowej randze, który ma niewiele odpowiedników w Europie, zespół Kanału Augustowskiego ( ), projektu generała Ignacego Prądzyńskiego. Kanał miał połączyć Wisłę - przez rzeki: Narew, Biebrzę, Nettę i Czarną Hańczę - z Niemnem, a następnie przez rzekę Windawę z portem nadbałtyckim Windawą. Ponieważ projektowany Kanał Windawski nie został zbudowany - Augustowski łączy się z Bałtykiem poprzez Niemen. System wodny Kanału Augustowskiego reguluje 18 śluz (3 na terytorium Białorusi). Są to: Śluza w Niemnowie, Śluza w Dąbrowie, śluza w Wołkuszu, śluza Kurzyniec, śluza Kudrynki, śluza Tartak, śluza Sosnówek, śluza Mikaszówka, śluza Perkuć, śluza Paniewo, śluza Gorczyca, śluza Swoboda, śluza Przewięź, śluza w Augustowie, śluza Białobrzegi, śluza Borki, śluza Sosonowo, śluza Dębowo. Wszystkie obiekty wspaniale wplatają się w przyrodę. Do innych obiektów nieco mniejszego formatu artystycznego, ale które mają istotne walory i popularność zaliczyć należy: Sanktuarium Maryjne w Studzienicznej (murowana kaplica NMP z 1872 roku, wspomniany kościół, zabytkowe drzewa), kościół w Raczkach p.w. Przenajświętszej Trójcy ( , autorstwa w ostatecznej wersji Henryka Marconiego, z unikatowymi na skalę krajową stelami autorstwa Cincinnato Baruzziego rzeźbiarza z kręgu Antonio Canovy, rzeźbami Carlo Aurellego), klasycystyczny kościół p.w. Św. Teresy w Wiżajnach (największe w regionie schody, 1825), zespół neogotyckiego kościoła św. Izydora w Smolanach z klasztorem poreformackim ( ), kościół neogotycki p.w. Wniebowzięcia NMP w Puńsku (1881, ciekawy zwłaszcza ze względu na zastosowany materiał swoista antologia kamieni narzutowych, także interesujące są kaplice cmentarne). Bardziej współczesne zabytkowe murowane obiekty sakralne katolickie znajdują się niemal we wszystkich większych miejscowościach: Augustów (eklektyczna neoromańsko-gotycka - bazylika p.w. Najświętszego Serca Jezusowego), neogotyckie Sztabin, Lipsk, Janówka, Bargłów, pseudoklasyczny - Krasnopol, Filipów, Przerośl, Bakałarzewo. Dawne dwory ziemiańskie zachowały się w Cisewie (gm. Sztabin), Tobyłce (gm.bargłów), Netcie Folwarku (oficyna) i Kolnicy (gm. Augustów), Szejpiszkach (gm. Krasnopol), Klejwach, Krasnogrudzie, Hołnach Mejera (przebudowany), Hołnach Wolmera, Łumbiach, (gm. Sejny), Sejwach, Dowiaciszkach (gm. Puńsk), Małej Hucie, Żabcinku - Hucie (gm.suwałki), w postaci ruin w Pomianach (gm. Bargłów), Jastrzębnej (gm. Sztabin), Starej Hańczy (gm. Wiżajny), niektóre z pozostałościami budynków inwentarskich i resztkami parków. Nie mają większej wartości artystycznej, a raczej znaczenie sentymentalno-historyczne. Najcenniejszy jest obiekt w Cisewie (gm. Sztabin) z ok.1834 roku, z uwagi na związek z osobą wybitnego reformatora społecznego i menedżera przemysłowego Karola hr. Brzostowskiego ( ). Interesującym obiektem jest także dworek myśliwski w Lubinowie (gm. Płaska) z drugiej połowy XIX wieku donatariusza Łabna gen. Aleksandra Świeczyna. Z Nettą (gm. Augustów) związany był wybitny lekarz rosyjski epidemiolog - Roman 40

41 Czetyrkin i gen. Ignacy Oziewicz pierwszy komendant Narodowych Sił Zbrojnych, z Kolnicą Emil Świda znany przemysłowiec, prezes Jednoty Warszawskiej głowa ewangelików reformowanych w Polsce, z Dowiaciszkami (gm.puńsk) gen. Marian Januszajtis (konkurent Piłsudskiego w legionach), ze Starą Hańczą (gm.wiżajny) organizator partyzantki 1831 roku i awanturnik emigracyjny Bogumił (Teofil) Tomasz książę Mirski, z Krasnogrudą (gm. Sejny) często tu wypoczywający laureat nagrody Nobla, wybitny poeta Czesław Miłosz, w Żabcinku (gm. Suwałki) przebywała znana pisarka Maria Dąbrowska, w Berżnikach pracował Cyriak Accord przywódca władz cywilnych województwa augustowskiego podczas powstania 1863 roku, w Kamionce (gm. Bargłów) urodził się znany ornitolog i podróżnik Tadeusz Chrostowski, w Grabowie (gm. Bargłów) mieszkał i został pochowany Job Prayetfuess, wybitny architekt militarny epoki obu Zygmuntów, związany z nim był również Maciej Strubicz główny kartograf króla Stefana Batorego, w Solistówce (gm. Bargłów) urodził się Jan Joachim Karwowski znany działacz polityczny i charytatywny Wielkiej Emigracji, starościcem augustowskim był jego wuj Andrzej generał powstania kościuszkowskiego i Legionów gen. Dąbrowskiego. Z rodu Karwowskich z okolic Bargłowa wywodziło się znacznie więcej ciekawych postaci m.in. poseł na sejm (Kazimierz - pradziad), regent kancelarii koronnej Stanisław (dziad). Śladów wybitnych postaci można poszukiwać i w innych miejscach w Augustowie i na szlaku kajakowym Czarnej Hańczy papieża Jana Pawła II, wybitnego poety Zbigniewa Herberta, Igora Newerlego, kardynała Stefana Wyszyńskiego, w samym mieście gleboznawcy Sławomira Miklaszewskiego, grafika Jerzego Jaworowskiego, dyplomaty watykańskiego ks. Bolesława Szkiłądzia, w Suwałkach Marii Konopnickiej, Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Aleksandry Piłsudskiej (ukochanej żony Józefa), gen. Henryka Minkiewicza, hydrobiologa Romualda Minkiewicza, fizjologa Kazimierza Białaszewicza, ostatniego premiera rządu londyńskiego Edwarda Szczepanika, reżysera Andrzeja Wajdy, bojownika o wolność Izraela i poety Abrahama Sterna Jaira, w Sejnach budzącego świadomość litewską biskupa Antoniego Baranowskiego vel Baranauskasa, wybitnego plastyka wileńskiego Vytautasa Kairukscisa, absolwentów szkół sejneńskich generała Jerzego Bułharyna (bohatera powstania węgierskiego 1848/49), ks. Hieronima Kajsiewicza (założyciela zakonu zmartwychwstańców), Leonarda Niedźwieckiego (nauczyciela dzieci Mickiewicza), filozofa Adama Bukatego, Szymona Konarskiego (organizatora Stowarzyszenia Ludu Polskiego, męczennika narodowego), Jerzego Aleksandrowicza botanika, podróżnika i pisarza Karola Brzozowskiego, błogosławionego ks. Michała Piaszczyńskiego i wielu innych, w Puńsku oświeceniowego bajkopisarza ks. Antoniego Tomasza Ławrynowicza, ks. Simonisa Norkaitisa współtwórcy budzicielki litewskiej świadomości Auszry, pisarzy Anielusa Markeviciusa i Albinusa Morkusa, w Lipsku błogosławionych Marianny Biernackiej i siostry zakonnej Sergii z Rogożyna, zamordowanych przez hitlerowców, w Filipowie rodziny Morsztynów, historyka i geografa Aleksandra Gwagnina, pisarza i teologa ariańskiego Andrzeja Wiszowatego, w Olszance (gm. Nowinka) znanego pilota, dowódcy Dywizjonu 303 gen. Witolda Urbanowicza, z Wiżajnami związany był popularny pisarz i kapitan żeglugi wielkiej Mieczysław Burhardt oraz organizator konspiracji w czasie ostatniej wojny kapitan Maria Michał Świtalski (ukrywał się m.in. w Pojezierzu gm.krasnopol), w Kaletniku znanego publicystę emigracyjnego Franciszka Grzymały, w Bokszach bohatera spod Stoczka w 1831 roku pułkownika Franciszka Russjana oraz poety piszącego w jidysz Morisa Rozenfelda. Wielu znakomitych absolwentów wydało gimnazjum suwalskie (m.in. członka Rządu Narodowego w 1863 roku Oskara Awejde, ministrów prawników, generałów, naukowców). Od połowy XIX w. Suwałki ze względu na przygraniczne położenie stanowiły duży garnizon. W okresie międzywojennym stacjonowały tu: 2 Pułk Ułanów, 4 Dywizjon Armii Krajowej, 41 Pułk Piechoty, a w Augustowie 1 Pułk Ułanów. Zachowały się także w niezłym stanie kompleksy budynków pokoszarowych z 41

42 końca XIX wieku, użytkowanych w okresie międzywojennym - w Suwałkach (ul. Sejneńska, Pułaskiego,Wojska Polskiego) i w Augustowie, pojedyncze budynki strażnic Korpusu Ochrony Pogranicza w Wiżajnach, Rudce-Tartaku, Sejnach, Hołnach Wolmera, Stanowisku. Ciekawe są pozostałości obiektów technicznych młyny wodne w Białobrzegach (gm. Augustów), Bakałarzewie, Małych Raczkach, Krzywólce (Suwałki), Gawrychrudzie (gm. Suwałki), Foluszu (gm.rutka Tartak), kółkodziejnia tokarnia na wiatrak w Krasnopolu, kuźnie Leszczewku (gm.suwałki) i w Smolanym Dębie (gm.krasnopol), piec elektrowni w Bliźnie (gm.nowinka) z 1916 roku. Cenny był młyn w Augustowie, pochodzący z 1830 roku i ściśle związany z budową Kanału Augustowskiego, który uległ spaleniu w 1999 roku. W tej kategorii bez konkurencji są zachowane w nieznacznie zmienionej formie śluzy komorowe i jazy Kanału Augustowskiego. Kanał Augustowski wybitne dzieło polskiej inżynierii wojskowej pierwszej połowy XIX stulecia. O jego wyjątkowości stanowi zachowanie zbliżonych do pierwotnych wymiarów, konstrukcji śluz i innych budowli piętrzących, obsługiwanych ręcznie, autentycznych murów (z 14 w granicach kraju 9 śluz to autentyki dziewiętnastowieczne), niezmienionej linii wodnej, przybliżonych przekrojów przekopów, stylowych zabudowań mieszkalnych obsługi. Od 1968 roku traktowany jest jako zabytek najwyższej rangi krajowej. Ma on wielkie szanse na umieszczenie na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Ten 102 kilometrowy szlak wodny jest od 1944 roku przedzielony granicą z Białorusią, a 80 km znajduje się w granicach Polski. W połączeniu z walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi włączonych jezior i obrzeży Puszczy Augustowskiej, stanowi niezbędny element szlaku turystycznego Czarnej Hańczy (żeglugowego, kajakowego, pieszego, kolarskiego). Istnieje szansa, by był wykorzystywany na całej swojej trasie, także na zaniedbanym i zrujnowanym odcinku granicznym i białoruskim (od 1992, z przerwą do 1999 roku, odbywają się spływy do Niemna i Druskiennik, głównie organizowane przez środowisko związane z Augustowskim Towarzystwem Kajakowym). Wokół obiektu wytyczono m strefę ochrony krajobrazu, niestety naruszaną. Maciej Ambrosiewicz we współpracy z Instytutem Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie wysunął koncepcję utworzenia Parku Kulturowego Kanału Augustowskiego, który by skutecznie chronił nie tylko zabytkowość obiektów technicznych, ale elementy dawnego krajobrazu kulturowego i przyrody. Z dawnej infrastruktury pozostały wąskie tory kolejek leśnych (z okresu pierwszej wojny światowej), obecnie prawie nie wykorzystywane. Wigierska Kolejka Wąskotorowa prowadzi przejazdy na trasie 5 km z Płociczna do Krusznika, połączone z pomysłowym programem poznawczym. Ambicją organizatorów jest przedłużenie trasy na bazie zachowanej infrastruktury aż do Zelwy, czyli w poprzek niemal całej Puszczy Augustowskiej Obiekty związane z działaniami wojennymi Zainteresowanie społeczne budzą ślady walk i męczeństwa narodowego, pozostałości po działaniach frontowych, trwałe umocnienia. Bogata historia pod tym względem dostarcza wiele przykładów, które można ułożyć w pewne ciągi turystyczne. W skali europejskiej duże zainteresowanie budzi epoka napoleońska. Przez Suwalszczyznę przebiegały marszruty wojsk napoleońskich i przejeżdżał sam Napoleon Bonaparte. W Augustowie zachował się dom, w którym nocował, w Sejnach pozostała tradycja o jego postoju. W Puszczy Augustowskiej przebiega Trakt Napoleoński. Do tradycji napoleońskiej należą pomnikowe drzewa: np. dąb Napoleon w Żylinach. 42

43 Dzięki zachowanym świadectwom historii - można wytyczyć szlak śladem Kazimierza Pułaskiego (późniejszego bohatera rewolucji amerykańskiej) z czasu konfederacji barskiej. Tradycje powstania listopadowego można odnaleźć w Starej Hańczy (ruiny dworu), Jastrzębnej (ruiny dworu), Dębowie, Balince - Glinkach, uroczysku Krakuzy (nadl. Płaska), Gorczycy, Augustowie (ul. 29 Listopada), blisko jest do Rajgrodu (gdzie stoczono największą na obszarze województwa podlaskiego bitwę). Ma też z nimi związek osoba gen. Ignacego Prądzyńskiego i jego współpracowników budowniczych Kanału Augustowskiego. Mogiły powstańców lat i poświęcone im pomniki można zobaczyć m.in. na Uroczysku Powstańce pod Nowinką, Monkiniach (kościół na miejscu szubienicy) (gm. Nowinka), Uroczysku Wierchstaw koło Sernetek (gm.giby), Uroczysku Kozi Rynek koło Hruskiego (gm. Sztabin), cmentarzu w Berżnikach (gm. Sejny), pod Czerwonym Krzyżem (gm.nowinka), Gruszkach, Powstańcu koło Gruszek (gm.płaska), Krasnymborze (gm. Sztabin), Skieblewie (gm. Lipsk). Niebawem stanie w Suwałkach monumentalny krzyż na tzw. Górze Szubienicznej. Związek z powstaniem ma też wystawiona w 1862 r. figura Matki Boskiej lub Św. Jadwigi Śląskiej koło kościoła Św. Aleksandra w Suwałkach. Cmentarze z okresu pierwszej wojny światowej (niektóre jednak mocno zdewastowane) znajdują się w Mieruniszkach, Pieckach - Młynisku (gm. Filipów), Zajączkowie, Marynie, Płocicznie Orłowie, Wólce Rabalinie (gm. Bakałarzewo), Rutce (gm. Jeleniewo), Jałowie, Wierzbiszkach (gm.rutka-tartak), Bilwinowie, Mostówku vel Wygorzelach, Przejmie Wielkiej albo Rasztabolu, Szypliszkach (gm.szypliszki), Dowspudzie (gm. Raczki), Leszczewku i Płocicznie (gm. Suwałki), Tauroszyszkach (gm. Puńsk), Kopcu, Pawłówce (gm. Krasnopol), Berżnikach (gm. Sejny), Frąckach (gm. Giby), Mikaszówce, Serskim Lesie, Rudawce (gm. Płaska), przy Uroczysku Powstańce, w Upustku (gm. Nowinka), lesie Sosnowo i koło Tajenka (gm. Bargłów), Balince, Ewach, Jaminach, Jaziewie (gm. Sztabin), Studzienicznej, między Sajenkiem a Studzieniczną, w Lejzorówce pod Sajenkiem (miasto Augustów), Białobrzegach (gm.augustów). Ciekawą pamiątką jest marmurowy pomnik poległego w 1915 roku porucznika Lewaszewa pod Sołojewszczyzną (gm. Lipsk). Na niektórych cmentarzach znajdują się także mogiły uczestników walk polsko-litewskich w latach (Augustów, Suwałki, Sejny, Berżniki, Serski Las). Bohaterom Powstania Sejneńskiego z 1919 roku poświęcony jest pomnik w Sejnach. W plątaninie okopów przecinających Puszczę Augustowską i inne obszary trudno jest zorientować się, z jakiego okresu pochodzą. Najczęściej są one z września 1939 roku, lipca sierpnia 1944 oraz końca października 1944 roku. Zachowały się elementy stałych linii obronnych w postaci żelbetowych schronów bojowych odcinka obronnego Augustów z 1939 r (Gliniski, Promiski gm. Augustów, niektóre jak w Augustowie w postaci ruin), radzieckiej linii zwanej linią Mołotowa (czasem zębami Stalina, a właściciwie gen. Karbyszewa) z lat (m.in. Żabickie, Skieblewo, Lipsk, Kurianka, Nowe Bohatery Leśne, gm. Lipsk, oraz ziemne rowy przeciwczołgowe na przesiece przeciwpożarowej pomiędzy Sajenkiem a Brzozowymi Grądami), niemieckiej linii tzw. Kocha z wzdłuż linii Rospudy (gm. Raczki, Bakałarzewo, Filipów, Przerośl). Pomniki upamiętniające ofiary zbrodni radzieckich z września 1939 roku znajdują się w Białobrzegach i na cmentarzu w Augustowie, w Płaskiej, niedaleko Paniewa przy szosie Płaska Mikaszówka, Rygoli, okupacji radzieckiej w Augustowie przy Zarządzie Kanału i na cmentarzu, tablice pamiątkowe upamiętniające wywózki syberyjskie (Netta Folwark, Mazurki, dworzec PKP w Augustowie, kościoły w Augustowie, Bargłowie, Jaminach, Janówce, Krasnymborze, Sztabinie), okupacji hitlerowskiej m.in. w Suwałkach, Sejnach, Augustowie, Jasionowie (gm.lipsk), lesie Jasionowo, Jaminach (gm. Sztabin), Siółku (gm.lipsk), pod Szczeberką, w Podnowince (gm.nowinka), Lipsku, Janówce (gm.augustów), Serwach (gm. Płaska), Gremzdówce (gm.giby), Gibach, 43

44 Berżnikach (gm. Sejny), Starym Folwarku, Tartaku, Krzywym (gm.suwałki), Kleszczówku (gm.jeleniewo), Przerośli, Bakałarzenie, Rutce-Tartaku. Wielkie cmentarze jeńców radzieckich i ofiar straceń są w Suwałkach, Szczebrze i lesie Klonownica (gm. Nowinka), Augustowie, Rygoli (gm.płaska), w lesie Szwajcaria (gm.suwałki), Prudziszkach (gm. Jeleniewo). Symboliczna mogiła ofiar obław wojsk radzieckich z lipca 1945 roku znajduje się w Gibach. Na siedzibach NKWD i UBP w Suwałkach i Augustowie znajdują się tablice pamiątkowe, upamiętniające ofiary tych organów. Pomniki ku czci partyzantów akowskich lub poakowskich znajdują się niedaleko Jaz (przy szosie Płaska-Mikaszówka), na cmentarzu w Mikaszówce, Suchej Rzeczce (gm. Płaska), w Upustku (gm. Nowinka), Kryłatce (gm. Sztabin), Okółku (gm. Giby), Płocicznie (gm. Bakałarzewo), Becejłach, Sztabinie, zbiorowe w Suwałkach i Augustowie Muzea Pełniejszą informację o historii, cennych obiektach historycznych i artystycznych, wybitnych postaciach związanych z regionem można znaleźć w muzeach. Najbardziej ciekawymi zbiorami charakteryzuje się i najaktywniejszą działalność wystawienniczą prowadzi - Muzeum Okręgowe w Suwałkach. Posiada stałe ekspozycje geologiczną, archeologiczną, malarstwa polskiego XIX i XX wieku, biograficzną - dotyczącą dorobku uznanego malarza z kręgu monachijskiego Alfreda Wierusza - Kowalskiego. Ponadto posiada zbiory etnograficzne, historyczne (tu zwłaszcza militaria), numizmatyczne. Filią muzeum jest placówka literacka - Muzeum im. Marii Konopnickiej (mieszcząca się w domu, w którym wybitna poetka mieszkała jako dziecko), prowadząca szerszą działalność upowszechniającą tradycje literackie, nie tylko regionu. W Augustowie działa Muzeum Ziemi Augustowskiej, które prócz Działu Etnograficznego posiada stałą ekspozycję Działu Historii Kanału Augustowskiego. Gromadzi ono również muzealia historyczne, dotyczące dziejów miasta i regionu. Z placówek społecznych na uwagę zasługują: Muzeum Regionalne w Lipsku (wielotematyczne, przy szczególnym nacisku na etnografię), muzea i galerie Puńska, Izba Tradycji w Sztabinie (także przyrodnicze), Muzeum 1. Pułku Ułanów Krechowieckich w Augustowie, Muzeum Armii Krajowej w Janówce, Izba Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny w Suwałkach (w klubie garnizonowym), dużym zainteresowaniem cieszy się apartament papieski Jana Pawła II w klasztorze wigierskim. W niektórych szkołach znajdują się izby tradycji, związane najczęściej z patronami (Sztabin Karola Brzostowskiego, Kolnica mjra Dobrzańskiego Hubala, Białobrzegi gen. Prądzyńskiego, Dowspuda hr. Ludwika Michała Paca, Augustów 1.Pułku Ułanów Krechowieckich, Zesłańców Syberyjskich, Suwałki Aleksandry Piłsudskiej, gen. Zygmunta Podhorskiego). Istnieją także prywatne jak np. w Przełomce, w Płocicznie (Muzeum Kolei Wąskotorowych), zbiory kolekcjonerów prywatnych jak zbiór kamieni Józefa Popławskiego w Puńsku, mini-skansen w Tobołowie (nie tylko etnografia, ale i militaria) - (gm. Nowinka), w Rutkach Starych (gm.augustów). Z muzeów przyrodniczych działa jedynie Muzeum Wigierskiego Parku Narodowego. Skromne ekspozycje przyrodnicze znajdują się także w Turtulu, Lipsku i Sztabinie. Działalność wystawienniczą prowadzi też Biblioteka Publiczna w Suwałkach. Walorem może być dla niektórych przybyszy architektura miast i osiedli, także ta współczesna, rażąca swą pretensjonalnością i brakiem gustu, ale zgodna z ich wrażliwością (np. zabudowa z lat 90. i nowsza Augustowa, niektóre kościoły współczesne np. w Smolnikach, Rutce-Tartaku, Augustowie, obiekty turystyczne, 44

45 pensjonaty). Wyróżniają się pozytywnie na tym tle pensjonat w Czerwonym Krzyżu, kościoły w Kolnicy (gm. Augustów), Gawrychrudzie (gm. Suwałki), niektóre osiedla mieszkaniowe (np. w Augustowie przy ul. Ks. Skorupki, w Suwałkach na Osiedlu Północ ), Ośrodek Sanatoryjno-Wypoczynkowy Budowlani w Augustowie (1974). Niedoścignionym wzorcem architektury letniskowo-wypoczynkowej są zbudowane przed wojną w Augustowie Hotel nad Jeziorami (obecnie Zajazd Hetman ), najwybitniejszego architekta polskiego XX wieku Macieja Nowickiego (1939 r. nad jeziorem Necko), Oficerski Yacht Club nad Jeziorem Białym, znanego twórcy Juliusza Nagórskiego (1935 r.), i w Starym Folwarku nad jeziorem Wigry - Schronisko i Dom Turysty PTTK (1929 i 1937). Warto zadbać także o ochronę budynków należących do stylu witkiewiczowskiego (inaczej zakopiańskiego), np. na Lipowcu w Augustowie i w Płocicznie. Coraz częściej nawiązuje się do tradycji regionalnych podczas imprez plenerowych. Muzeum Okręgowe w Suwałkach organizuje Festyn Jaćwieski w Szwajcarii koło Suwałk, Piknik Kawaleryjski (nawiązujący do legendy szwoleżerów i historii ułanów Suwalskiej Brygady Kawalerii), gmina w Raczkach Festiwal Kultury Celtyckiej (w związku z osadnictwem szkockim i irlandzkim w XIX wieku). Ze współczesnych inicjatyw tradycją już stało się Augustowskie Lato Teatralne. 45

46 5.4. Dominujące formy turystyki z wyszczególnieniem głównych ośrodków turystycznych Turystyka aktywna i kwalifikowana Rysunek 4. Główne ośrodki turystyczne w Regionie Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Turystyka aktywna i kwalifikowana w Regionie to przede wszystkim turystyka wodna (spływy kajakowe i żeglarstwo), turystyka piesza oraz turystyka rowerowa. Spływy kajakowe odbywają się głównie na szlaku Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego. Z danych szacunkowych wynika, że blisko 15% turystów odwiedzających region korzysta ze spływów kajakowych właśnie na tych szlakach. Niestety, tak duża liczba odwiedzających (zwłaszcza w szczycie sezonu) nie wpływa korzystnie na środowisko przyrodnicze wokół szlaków. Do tego oby dwie rzeki mają przestarzałą bazę stanic i niski standard pól biwakowych. Problem noclegów zaczynają rozwiązywać obecnie pojawiające się na trasie gospodarstwa agroturystyczne. Na znacznie mniejszą skalę spływy odbywają się na rzekach: Rospuda i Biebrza. Organizowane są tam ciekawe formy spływów tj.przejazdy tratwą. Na innych trasach kajakowych spływy zdarzają się dosyć rzadkoi - mają głównie charakter wypraw towarzyskich lub wyczynowych. Żeglarstwo uprawiane jest głównie na Wigrach, gdzie organizowanych jest wiele imprez i zawodów żeglarskich, m.in. regaty o znaczeniu ogólnopolskim. Imprezy 46

47 o mniejszej skali organizuje Augustów na jeziorach Necko i Białe Krechowieckie. Szlak Kanału Augustowskiego uznawany jest przez specjalistów jako pomocniczy dla Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Obowiązuje tu jedynie ograniczenie do zanurzenia 1 metra z 20 cm kilem oraz ze względu na strefy ciszy stosowanie silniczków elektrycznych. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie planuje realizację drogi wodnej dostępnej dla niedużych jednostek żaglowych, łączącej jezioro Śniardwy a więc cały system Wielkich Jezior Mazurskich z Ełkiem, a dalej poprzez rzeki Ełk, Biebrzę, Kanał Augustowski z Augustowem. Ośrodek w Kuklach organizuje na Jeziorze Pomorze regaty łodzi okrągłych. Od niedawna istnieją próby reaktywowania żeglarstwa bojerowego (popularnego już w 1936 roku). Wypożyczalnia jachtów żaglowych istnieje także nad Szelmentem Wielkim. Windsurfing przez amatorów uprawiany jest niemal na wszystkich akwenach.dużą atrakcją turystyczną jest możliwość spłynięcia na tratwach z Lipska w dół Biebrzy. Coraz bardziej popularną formą turystyki kwalifikowanej jest nurkowanie. Suwalszczyzna posiada dobre warunki do uprawiania turystyki nurkowej, zwłaszcza jej ekstremalnej odmiany - nurkowania głębinowego (w jeziorze Hańcza). W Błaskowiźnie i Rutce znajduje się baza nurkowa i ośrodek szkoleniowo-treningowy. Bardzo dobrze rozwija się na Suwalszczyźnie turystyka piesza. Najbardziej popularne są trasy w Suwalskim Parku Krajobrazowym i Wigierskim Parku Narodowym. Są to tereny badzo atrakcyjne dla pieszych wycieczek także w okresie zimowym. Gestorzy białostoccy organizują wyprawy na podglądanie ptaków w Biebrzańskim Parku Narodowym, lecz rzadko na terytorium Suwalszczyzny. Trasy rowerowe gęstą siecią pokrywają prawie cały analizowany obszar. Najwcześniej wycieczki rowerowe zaczęły organizować i wytyczać dla nich drogi: Węgierski Park Narodowy i Suwalski Park Krajobrazowy, wykorzystując m.in. sieć tras pieszych. Później trasy piesze zaczęły pojawiać się także w gminie Wiżajny. Region najczęściej odwiedzają grupy rowerowe zorganizowane. Są to przede wszystkim wycieczki organizowane przez ośrodki z poza Regionu. Organizacją szlaków rowerowych zajmuje się w Regionie kilka instytucji, m.in. Stowarzyszenie Społeczno-kulturalne Oś z Augustowa, suwalski PTTK działania te wymagają zintegrowania. Wypożyczalnie rowerów działają przy niektórych ośrodkach wypoczynkowych (Sejny, Suwałki), brak jest natomiast oddzielnych, prywatnych wypożyczalni rowerów. Na uwagę zasługują cotygodniowe wycieczki organizowane w okresie wakacyjnym przez oddział PTTK w Suwałkach pod hasłem Wakacje z rowerem. Dobrym pomysłem na rozwój turystyki w mniejszych miejscowościach jest prowadzenie gospodarstw agroturystycznych wraz ze stadninami. Ośrodki tego typu znajdują się m.in. przy gospodarstwach w Żarnowie, Biernatkach (gm. Augustów), Tobołowie (gm. Nowinka), Suwałkach i w gm. Szypliszki. Działają też ośrodki hipnoterapii, m.in. pod Płaską oraz w Nowej Wsi ( Maniówka ). Dobre możliwości do uprawiania tej formy turystyki tworzy szlak konny po Puszczy Augustowskiej, który znajduje się obecnie w trakcie rozwoju. Formą turystyki wyczynowej są tzw. szkoły przetrwania, działające m.in. w Kuklach pod Gibami. Szansę na wydłużenie sezonu turystycznego przy wykorzystaniu istniejącej bazy stanowi wędkarstwo. Powstaje coraz więcej łowisk specjalnych m.in. w gminie Płaska, Sejny, na północnej Suwalszczyźnie (Hańcza). Zawody w łowieniu podlodowym organizowane są m.in. na jeziorze Serwy i na Kanale Augustowskim. Działa Ośrodek Wędkarski w Zelwie. 47

48 Drugą taką szansą jest narciarstwo biegowe i zjazdowe, zwłaszcza na północnej Suwalszczyźnie. Na razie jedyną imprezą mającą ogólnopolski charakter są organizowane przez suwalski oddział PTTK Wędrówki Północy. Poza spływami kajakowymi i żeglarstwem turystykę aktywną i kwalifikowaną uprawia stosunkowo niewielu odwiedzających Suwalszczyznę. W ostatnich latach można jednak zauważyć niewielki wzrost zainteresowania tymi formami turystyki w Regionie. Przy założeniu, że następować będzie systematyczny rozwój infrastruktury i zorganizowana zostanie odpowiednia promocja, kierunek ten może stać się jedenym z podstawowych kierunków rozwoju turystyki na analizowanym obszarze Turystyka pobytowo-rekreacyjna Turystyka pobytowa i rekreacyjna (głównie o charakterze wczasów) skupia się tradycyjnie w kilku ośrodkach. Największym jest 30-tysięczny Augustów, który uważany jest za centrum uprawiania sportów wodnych i turystyki aktywnej. Posiada on od 1970 roku uprawnienia uzdrowiska (od 1993 roku pełne). Wokół jezior augustowskich (Necko, Białe Krechowieckie, Sajno) skupiła się większość bazy noclegowej regionu i infrastruktura towarzysząca. W mieście zadbano o zagospodarowanie wielu plaż i wyposażenie w sprzęt turystyczny kąpielisk strzeżonych. Znajduje się tutaj wiele wypożyczalni sprzętu sportowego oraz organizowane są dla turystów w okresie letnim dodatkowe atrakcje tj. funkcjonujący wyciąg do nart wodnych, loty ze spadochronem za motorówką, przejażdżki statkami żeglugi, gondolami, poduszkowcem czy motorówkami. Wielu turystów korzysta także z bazy noclegowej w miejscowościach letniskowych wokół Augustowi - głównie na obszarze gminy Płaska (Przewięź, Sucha Rzeczka, Serwy), oraz w gminie Nowinka wzdłuż rynny jezior Blizno i Tobołowo. Drugi ośrodek tworzą miejscowości okołowigierskie - Stary Folwark, Gawrych Ruda, ze skupiskiem obiektów agroturystycznych i daczowisk w Leszczewku, Leszczewie, Cimochowiźnie, Płocicznie, Bryzglu, Kruszniku, Zakątach, Mikołajewie, Rosochatym Rogu, Magdalenowie, Remieńkiniu, Tartaku. Trzeci silny ośrodek to Giby i okolice jezior Pomorze i Zelwa. W rejonie Sejn skupisko domków letniskowych i pensjonatów powstaje nad Gaładusią. Odrębne miejsce stanowią Suwałki, w których znajduje się kilka obiektów noclegowych (w tym hoteli i pensjonatów), większość na średnim poziomie. Stanowią one zaplecze dla Wigierskiego Parku Narodowego i Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Tutaj również organizowane są imprezy plenerowe. Kilka obiektów noclegowych powstało wokół jezior huciańskich i nad Szelmentem Wielkim. Na znacznie mniejszą skalę rozwija się baza tego typu wokół jezior Pojezierza Zachodniosuwalskiego i w dolinie Rospudy Turystyka kulturowo-krajoznawcza Znaczącą pozycję w Regionie zajmuje turystyka kulturowo-krajoznawcza. Dużą rolę poznawczą odgrywa Ośrodek Pogranicza w Sejnach, organizując imprezy (wystawy, koncerty, spektakle) na wysokim poziomie artystycznym, ściągając artystów sławy światowej. Znaczącą rolę pełni w regionie także Muzeum Okręgowe w Suwałkach, które organizuje wiele interesujących wystaw i prowadzi badania archeologiczne. W Suwałkach i Sejnach odbywają się koncerty Suwalskiego Lata Muzycznego oraz międzynarodowy festiwal młodych 48

49 organistów. Coraz większą rolę odgrywa w tym zakresie ośrodek Ministerstwa Kultury na Wigrach, dzięki współpracy z renomowaną Filharmonią Aukso. Dodatkową atrakcję stanowią wycieczki objazdowe organizowane przez firmy turystyczne z Suwałk i Augustowa do Wilna (lub Trok), rzadziej do Grodna, oraz po głównych atrakcjach Suwalszczyzny (np. do Stańczyk) Agroturystyka Już w okresie międzywojennym zostały wyznaczone miejscowości letniskowe, wyróżniające się walorami wypoczynkowymi. Liga Popierania Turystyki wyznaczała kwatermistrza odpowiedzialnego za stan i porządek w kwaterach. Do wczasowisk letnich Centralnego Biura Wczasów zaliczano wówczas w powiecie suwalskim: Gawrych Rudę, Leszczewek, Leszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Tartak, Remieńkiń, a w augustowskim: Klonownicę i Sajenek (dziś Augustów). Lokalne władze polecały także Suchą Rzeczkę, Żyliny, Białobrzegi, Studzieniczną, Mikaszówkę i Bryzgiel w powiecie augustowskim oraz Cimochowiznę i Garbaś w powiecie suwalskim a także Giby w dzisiejszym sejneńskim. Obecnie kwatery agroturystyczne znacznie bardziej równomiernie rozłożyły się na terytorium całej Suwalszczyzny. Informacje o nich zbiera Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna w Suwałkach, Stowarzyszenie Ziemia Sejneńska, Biuro Informacji Turystycznej w Augustowie, Ośrodki Doradztwa Rolniczego w Augustowie i Suwałkach. Ciekawym zjawiskiem jest to, że gospodarstwa decydujące się na usługi turystyczne nie zawsze położone są przy akwenach (np. Rutki Nowe, Mazurki). Wiele z nich dba o dodatkowe atrakcje poza standardowym wyposażeniem sprzętu sportowego proponuje się różnego rodzaju wycieczki (np. wolantami lub wozami po okolicy), jazdę konną, pokazy pieczenia sękacza lub chleba, urządza się galerie, serwuje dania regionalne, zapewnia dostęp do literatury regionalnej (przewodników) Pozostałe formy turystyki Wymienione w poprzednim podpunkcie ośrodki pozwalają także na rozwój turystyki weekendowej. Jej znaczenie wzrasta głównie w okresie, gdy odbywają się oryginalne imprezy plenerowe, sportowe oraz występy popularnych artystów estradowych. Szczególnie bogaty program letni oferuje Augustów. Największe zainteresowanie budzą Mistrzostwa Polski w Pływaniu na Byle Czym Co ma pływać nie utonie, Augustowskie Noce z Gwiazdami, Summer Blues Meeting, Międzynarodowe Zawody w Skokach na Nartach Wodnych, przyciągają publiczność spektakle Augustowskiego Lata Teatralnego, ogólnopolska wystawa psów rasowych, a zimą (styczeń lub luty) wyścigi psich zaprzęgów pod hasłem Biegnący Wilk. Turystyka weekendowa skupia się także wokół Suwałk (np. Piknik Kawaleryjski). Na terenie Suwalszczyzny można także zidentyfikować turystykę tranzytową. Jest to jednak forma mało perspektywoczna, która nie generuje zbyt dużych dochodów dla Regionu. 49

50 5.5. Dostępność komunikacyjna Rysunek 5. Przybliżone odległości od największych miast Polski Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Region leży na przecięciu ważnych dróg: E-67 międzynarodowej prowadzącej z Kudowy-Słone przez Warszawę do Kowna i przez Rygę, Tallin do Petersburga i Helsinek (Via Baltica) oraz pokrywających się z nią krajowych 8, 61 z Rzeszowa do Budziska oraz 16 z Dolnej Grupy przez Olsztyn, a od Augustowa przez przejście graniczne Ogrodniki do Wilna via światowej sławy kurort Druskienniki, a także innych wartościowych ciągów turystycznych. Znajdują się tu przejścia na Litwę w Budzisku i Ogrodnikach, przygotowywane jest przejście graniczne na Białoruś (kierunek Grodno, otwierający szlak mickiewiczowski ) w Lipszczanach. Są to jedne z najpopularniejszych tras turystyki międzynarodowej w Europie, zwłaszcza wschodniej. Blisko do rozreklamowanych już litewskich parków regionalnych (Wisztyniecki, Wiejsiejski, Metelski, Dzukijski), rezerwatów Cepkeliau i Uła, a także cennych przyrodniczo obszarów Białorusi w postaci tzw. zapowiedników: Sapockińskiego, Hożauskiego, Pareckiego, Aziory, Katra. Od strony zachodniej region graniczy z atrakcyjnym obszarem Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Mazurskiego Parku Krajobrazowego, bliżej Puszczy Rominckiej i Puszczy Boreckiej. Kierują się tu wycieczki do Kwatery Hitlera w Gierłoży koło Kętrzyna, do Świętej Lipki i Reszla, a na Mazury Garbate do Stańczyk. Na południu zainteresowanie budzi Biebrzański Park Narodowy z twierdzą Osowiec, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ze szlakiem tatarskim, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi z muzeum przyrodniczym w Drozdowie, Narwiański Park Narodowy ( Polska Amazonia ), 50

51 Puszcza Białowieska (z mającym sławę ogólnoświatową Białowieskim Parkiem Narodowym) oraz Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu. Ważnym węzłem drogowym jest Augustów, gdzie zbiegają się drogi międzynarodowa i krajowe 8,16, 61 z szosami wojewódzkimi i lokalnymi. Do Augustowa i Suwałk dochodzi linia kolejowa Białystok Szestokai. W okresie letnim bezpośrednie pociągi jeżdżą do Gliwic i Krakowa, Warszawy i Łodzi oraz do Szestokai na Litwie. Tabela 4. Wykaz stacji PKP w Regionie i dostępnych połączeń (stan z ) Stacja Połączenia Jastrzębna Suwałki (3 razy/dobę) Białystok (2 razy/dobę) Balinka Warszawa Zachodnia (raz/dobę, przez Białystok) Augustów Białystok (2 razy/dobę) Suwałki (6 razy/dobę) Warszawa Zachodnia (3 razy/dobę, przez Białystok) Gliwice (raz/dobę, przez Warszawę Cent.) Blizna Suwałki (3 razy/dobę) Szczepki Płociczno Suwałki Trakiszki Białystok (2 razy/dobę) Warszawa Zachodnia (raz/dobę, przez Białystok) Białystok (2 razy/dobę) Wilno (raz/dobę) Szestokai (raz/dobę) Warszawa Zachodnia (3 razy/dobę, przez Białystok) Gliwice (raz/dobę, przez Warszawę Cent.) Szestokai (raz/dobę) Suwałki (raz/dobę) kolejowe przejście graniczne Źródło: Opracowanie własne PART S.A. na podstawie serwisu internetowego PKP Połączenia autobusowe PKS stałe bezpośrednie łączą Suwałki i Augustów m.in. z Warszawą, Olsztynem, Gdańskiem, Druskiennikami i Wilnem. Przewoźnicy prywatni oferują połączenia z Aachen i Wrocławiem. 51

52 Tabela 5. Największe dworce PKS w Regionie Dworzec Połączenia 52

53 Suwałki Augustów Augustów Becejły Białystok Błaskowizna Budzisko Czarne Ełk Gdańsk Giżycko Gołdap Grajewo Kowale Oleckie Krasnopol Lipsk Mrągowo Nieszki Okliny Olecko Olsztyn Pisz Poszeszupie Przerośl Puńsk Raczki Rutka-Tartak Sejny Smolany Strzelcowizna Stańczyki Węgorzewo Wigry Wiżajny Zelwa Żytkiejmy Aachen (Niemcy) Białystok Dąbrowa Białostocka Ełk 53

54 Puńsk Sejny Giżycko Gołdap Grajewo Huta Jaziewo Kętrzyn Krasnybór Lipsk Lipszczany Łomża Mazurowo Olecko Pisanica Pisz Polkowo Raczki Rubcowo Rudawka Sejny Suwałki Sztabin Warszawa Węgorzewo Wołkusz Aachen (Niemcy) Suwałki Sejny Poluńce Augustów Białystok Hołny Mejera Krasnopol Puńsk Sejny Smolany Strzelcowizna Suwałki Widugiery 54

55 Zelwa Źródło: Opracowanie na podstawie serwisów internetowych PKS-u Niekorzystnym zjawiskiem jest tranzytowy ruch ciężarowy na trasie od Budziska do centrum kraju, tranzytem do Europy Zachodniej, oraz Gołdap lub Bezledy (granica z Rosją Obwodem Kaliningradzkim) Kuźnica Białostocka. Powoduje on dewastację istniejącej infrastruktury drogowej, narusza bezpieczeństwo osób przybywających w celach turystycznych, w ośrodkach wypoczynkowych poprzez hałas i zagrożenie środowiska naturalnego. Ruch tranzytowy powoduje dewastację dróg krajowych, co wymaga stałych konserwacji właściwych służb. Ostatnio wydatnie polepszyła się trasa z Łomży do Rajgrodu, a więc bezpośrednie połączenie z Warszawą, niestety nie najlepszy nadal jest stan tej szosy na terenie gminy Bargłów Kościelny. Koleiny pojawiły się znowu na niedawno poprawionym szlaku z Budziska do Białegostoku. Nieodzowne jest aktywne działanie na rzecz przeprowadzenia tzw. Via Baltica wraz z obwodnicami miast i większych wsi (szczególnie dotyczy to uzdrowiskowego Augustowa, trasa przechodzi obecnie blisko obiektu sanatoryjnego). Infrastruktura drogowa regionu ulega jednak stałej poprawie. Do zdecydowanej większości ciekawych, atrakcyjnych obiektów prowadzą drogi z nawierzchnią utwardzoną - asfaltową, albo ubitą żwirową, wojewódzkie, powiatowe, poprawa następuje na gminnych (gdzie nadal przeważają gruntowe). Coraz gorzej jest z lokalnymi połączeniami autobusowymi PKS-u, pozwalającymi na swobodne przemieszczanie się po całym regionie, a także na docieranie do regionów sąsiedzkich. Dotychczas przedsiębiorstwo utrzymuje dość proporcjonalną sieć, pokrywając cały obszar Suwalszczyzny. Stopniowo jednak z przyczyn ekonomicznych następuje zmniejszanie częstotliwości przejazdów. Łatwiej natomiast o wynajem autobusów i mikrobusów dla grup turystycznych. Działa wiele konkurencyjnych firm transportowych. Rysunek 6. Otoczenie analizowanego obszaru Źródło: Opracowanie własne PART S.A. 55

56 5.6. Infrastruktura techniczna i stan ochrony środowiska 5 W ciągu ostatnich lat następuje stała poprawa infrastruktury technicznej. Wysiłek wielu gmin zaowocował dynamicznym rozwojem sieci wodociągowej. W gminie Lipsk objęła ona 97 % ogółu mieszkańców, Bargłów Kościelny 100%, Jeleniewo 100%, Bakałarzewo 97 %, Filipów 97%, Rutka Tartak ok.100 %, w mieście Sejnach 98,6 %. W gminie Raczki tylko trzy wsie nie zostały jeszcze wyposażone w wodociągi. W pozostałych gminach objęto instalacją zdecydowaną większość gospodarstw. Gorzej przedstawia się sprawa z kanalizacją sanitarną, która w zasadzie ogranicza się tylko do miast i tych ośrodków gminnych, w których wybudowano oczyszczalnie. W rozległym uzdrowiskowym Augustowie położono na nią wielki nacisk, realizując 58,1 km kolektorów przy 19,8 km tzw. burzówki, w Sejnach objęła już 85% mieszkańców (11,1 km), w Suwałkach 75,1 km i 82 km burzówki, w Lipsku 80% (9,1 km sanitarnej i 1,82 burzowej). Do dużych oczyszczalni miejskich przyłącza się stopniowo wsie z sąsiadujących gmin - 79 gospodarstw z Białobrzeg podłączono do oczyszczalni w Augustowie, z gminy Suwałki do oczyszczalni miejskiej podłączono Krzywe i Zielone Kamedulskie. Zrealizowano sieć kanalizacyjną w następujących osadach gminnych: Sztabin (7 km), Nowinka (2,5 km), Puńsk (13,8 km), Jeleniewo (5,7 + 2,3 km przyłączy), Raczki (11,4 km, 1,4 km burzowa), Filipów (1 km Spółdzielni Mleczarskiej oraz 12,5 km burzowej), Bakałarzewo (7,55 km + 1,7 km przyłączy), Przerośl (1,6 km, 0,5 km burzowej), Rutka - Tartak z częścią Pobondzia (7,6 km + 1,4 km przyłącza), Wiżajny (11,3 km). Działają też przepompownie ścieków. Poprawa następuje z każdym rokiem w miarę realizacji zakładanych programów. Mechaniczno-biologiczno-chemiczne oczyszczalnie działają w miastach: w Augustowie funkcjonująca od 1984 roku, została zmodernizowana w 1998 roku, redukuje BZT 5 w 99%, zawiesiny organiczne - 93 %, ChZT 94 %; w Sejnach ( ) niestety boryka się z nieszczelnościami; w Suwałkach redukcja zanieczyszczeń następuje w 100 % biologicznych, 99,1 % BZT 5 i 97,3 % CHZT. Wszystkie mają znaczne rezerwy. Dowozi się do nich nieczystości komunalne stałe i płynne z szamb wozami asenizacyjnymi. Mechanicznobiologiczne urządzenia posiadają Bargłów, Sztabin, Bryzgiel (gm. Nowinka ochrona Wigier), Lipsk (BIOBLOK PS-450), Puńsk (BIOVAC), Jeleniewo (Hydrocentrum), Raczki w Dowspudzie (BIOBLOK), Filipów przy Spółdzielni Mleczarskiej, Bakałarzewo, Przerośl (Biogast 5 SBR)(ta jest przeciążona), Rutka - Tartak (Hydrocentrum) i Wiżajny (Hydrocentrum). W pobliżu miejsc istotnych ekologicznie zaczęto realizację instalacji oczyszczalni ścieków przyzagrodowych w Mazurkach (gm.augustów) działa w 24 gospodarstwach (obok jeziora Necko), w gm. Sztabin (ochrona Biebrzy) w 15, w gm. Nowinka (ochrona Wigier) 15, w gm. Jeleniewo (Suwalski Park Krajobrazowy) 8 (typu SOTRALENTZ), Szypliszki (przy szkołach) - 6 (typu SOTRALENTZ), w Przełomce i Pawłówce po jednej (gm. Przerośl), kilka na terenie gm. Giby. Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego objęto nimi większość osad leśnych i skupisk osiedleńczych: w Czerwonym Folwarku - 5 (typu SOTRALENTZ), 3 - Sobolewo, Słupie i Lipniak (typu BIOVAC), 2 - Leszczewek i Gawarzec (BIOPAN), ponadto na terenie gminy Krasnopol nadleśniczówka Maćkowa Ruda oraz Wysoki Most wyposażone są w mechaniczne typu BIOVAC a Mikołajewo w SOTRALENTZ. Wysiłek jest kierowany głównie na likwidację zanieczyszczeń punktowych ściekami 5 Podpunkt opracowany na podstawie materiałów i opracowań pana Wojciecha Batury 56

57 komunalnymi w rejonach stref chronionej przyrody (park narodowy i krajobrazowy) oraz rzek Rospuda-Netta, Biebrza, Marycha i Szeszupa. Sieć gazowa istnieje tylko w Suwałkach i ma 24 km. Inspekcja ochrony środowiska wskazuje na zmniejszanie się zagrożeń, które wynika z likwidacji dużych zakładów przemysłowych na rzecz mniejszych (w ciągu dziesięciolecia powstało nowych podmiotów gospodarczych) i zaprzestania produkcji, szczególnie uciążliwych dla środowiska. Dodatkowym elementem mającym znaczenie przy zanieczyszczeniach wielkoobszarowych jest mniejsza również aktywność rolnicza, ograniczanie w tym zakresie intensyfikacji produkcji, a więc stosowania na dużą skalę nawozów sztucznych, na rzecz metod ekologicznych. Największe zagrożenia dostrzega w natężeniu ruchu kołowego (zwłaszcza na drogach międzynarodowych i krajowych), w problemie unieszkodliwiania odpadów szpitalnych, w sposobie wykorzystania bądź unieszkodliwiania osadów ściekowych, braku instalacji do ich przeróbki, kompostowni, w składowaniu materiałów środków ochrony roślin przeterminowanych. Odpady przemysłowe niebezpieczne pochodzą z 11 obiektów na terenie powiatu suwalskiego, 9 z powiatu grodzkiego suwalskiego, 6 z augustowskiego oraz 2 sejneńskiego. Dotyczy to odpadów medycznych (największym dostawcą jest szpital w Suwałkach), tłuszczów i mieszanin olejów z oczyszczania ścieków, smarów, odpadów z czyszczenia zbiorników magazynowych po ropie naftowej, zużytych baterii i akumulatorów, odpadów z obróbki metali i tworzyw sztucznych, zaolejonego czyściła, zużytych świetlówek, odczynników fotograficznych, rozpuszczalników, olejów hydraulicznych, płynów hamulcowych, popiołów, zwłaszcza ze spalania odpadów szpitalnych. Nadal nie najlepsza jest sytuacja z odpadami. Większości wysypisk miejskich i gminnych zagraża zamknięcie w ciągu 2-3 lat, nie mówiąc już o tym, iż wielu z mieszkańców wyrzuca śmieci w lasach i torfowiskach, a nawet do wód. Niektóre już powinny być dawno zamknięte. Pozytywnym wyjątkiem jest Lipsk, gdzie wysypisko na Kolonii Lipsk jest wykorzystane w 65%, podobnie długi okres użytkowania ma wysypisko w Bakałarzewie oraz Filipów III. Brakuje kompostowni lokalnych. Działa jeden Zakład Utylizacji Odpadów w Suwałkach. Dopiero ruszają z dużymi kłopotami programy (jak w Wiżajnach) selektywnej zbiórki odpadów. Przerośl i Puńsk mają uzgodniony z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska program na zagospodarowanie odpadów na terenach wiejskich. Program Ocena bioróżnorodności przez zagospodarowanie odpadów realizował Związek Gmin Szelment (Jeleniewo, Rutka - Tartak, Szypliszki, Wiżajny i Przerośl) oraz Stowarzyszenie Gmin Rospuda (Bakałarzewo, Filipów, Raczki). Selekcję odpadów przeprowadza gmina Bargłów. Pomiary zanieczyszczenia powietrza na obecność dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego prowadziły w 1999 roku trzy stacje w Augustowie, w Suwałkach (chemizmu opadów), stacja Wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Środowiska (odpadu ołowiu) a także Wigierskiego Parku Narodowego koło Sobolewa i Instytutu Badawczego Leśnictwa na terenie Puszczy Augustowskiej. Nigdzie nie stwierdzono przekroczenia norm średniorocznych. W najbardziej zagrożonych pod tym względem Suwałkach, jeżeli chodzi o dwutlenek siarki stanowiło to 10% tej wielkości, dwutlenku azotu 25 %, w centrum Suwałk w pobliżu tras tranzytowych także stężenie ołowiu i kadmu nie przekraczało wartości dopuszczalnych. Co ciekawe notuje się tendecję spadkową. Wyjątkiem jest poziom dwutlenku azotu w sąsiedztwie tras komunikacyjnych oraz poziom stężenia pyłu zawieszonego PM10. W Suwałkach do największych dostawców pyłów należą Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej oraz zakłady przemysłowe ATLAS, AQUEL BETONEX, tartak w Płocicznem. W Augustowie stopniowo redukuje się liczbę małych kotłowni węglowych, a w centralnej 57

58 Spółdzielni Mieszkaniowej w Augustowie - przewiduje się w najbliższym czasie zmianę na olejową. Najbardziej uciążliwe pod tym względem pozostawały wyposażone w filtry Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej GIGA sp. z o.o., Augustowska Spółdzielnia Mleczarska, Zakład Tytoniowy British American Tobacco Polska S.A (który do redukcji zanieczyszczeń gazowych wybudował stację odorów, oczyszczacz odorów dwustopniowy redukuje zanieczyszczenia z urządzeń nawilżających krajalni tytoniu), a także Mazurskie Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Budowlane ŚLEPSK (które z procesu obróbki włókien poliestrowo-szklanych i lakierowania wydala kwasy organiczne i ich pochodne, ketony i ich pochodne, alkohole alifatyczne i ich pochodne, węglowodory pierścieniowe aromatyczne i ich pochodne, a urządzeń do redukcji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych nie posiada). Poza miastami źródłami zanieczyszczeń są kotłownie węglowe Spółdzielni Mieszkaniowych w Raczkach i Filipowie, Spółdzielni Mleczarskiej Rospuda w Filipowie, Gospodarstwa Mieszkaniowego w Czerwonce i Zielonym (dawne PGR). Są one nieznaczne. Źródła zanieczyszczeń są nie tylko miejscowe, napływają też wraz z wiatrami z dalszych okolic od zachodu i powodują kwaśne deszcze. Na zanieczyszczenie tlenkami azotu oraz zapylenie wtórne naraża także rozwój motoryzacji. Monitoring chemizmu opadów atmosferycznych oraz depozycji zanieczyszczeń do podłoża przeprowadzają Wigierska Stacja Bazowa oraz Stacja Pomiarowa WIOŚ w Suwałkach. Badania pierwszej wykazywały dominację jonów chlorkowych średnie wartości ph wahały się od 4,61 do 5,18, a w drugiej wysokie roczne ładunki wapnia (ph 5,4-6,58). W 2001 roku dokonywano w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska pomiary hałasu na wylotach dróg krajowych Suwałki-Olecko, Suwałki Gołdap, Suwałki- Augustów i trasie na Budzisko. Odnotowano następujące średnie natężania hałasu: 1.ul. 23 Października tory 67,7 db, 2.ul. Bakałarzewska tory 70,4 db, 3.ul. Pułaskiego (wylot Chopina) 73,4 db. Na wszystkich punktach stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu. Komunikacja jest najważniejszym jego źródłem. Na większości terytoriów wiejskich brak zakładów przemysłowych, niski poziom urbanizacji decyduje o czystości środowiska. Z badań przeprowadzonych na terenie powiatu sejneńskiego wynika, że zawartość metali ciężkich w glebie jest śladowa, podobne wyniki dały badania w powiecie suwalskim przeprowadzone przez Stację Chemiczno-Rolniczą w Białymstoku. Badania osadów wodnych na Netcie w Polkowie, Czarnej Hańczy we Frąckach i w Suwałkach, na jeziorach Boksze, Długie Węgierskie, Szejpiszki, Szelment Mały i Wielki wykazały wielkości w granicach tła geochemicznego. Stały monitoring jest prowadzony w sprawie zanieczyszczenia wód, zwłaszcza rzek Czarnej Hańczy, Szeszupy, Szelmentki i Marychy. Wykazuje on na ogół wartości I i II klasy czystości. Jedyny czynnik dyskwalifikujący to miano Coli na Czarnej Hańczy poniżej Suwałk Źródłami zanieczyszczeń są spływy z pól uprawnych, spływy wód zanieczyszczonych z zagród rolniczych, odchodów ludzkich. Notowana jest stała poprawa czystości. Z punktowych zanieczyszczeń na Szeszupie najmocniej widoczne jest oddziaływanie Straży Granicznej w Rutce -Tartaku, na Marysze Gorzelni Rolniczej w Sejnach, Spółdzielni Mleczarskiej Sejnmlek, zakładu produkcyjnego w Sejnach, na Szelmentce ze ścieków komunalnych. Również jeziora notują coraz wyższą jakość wody. Dokonywano monitoringu także wód podziemnych na ujęciach w Sidorówce 1,3,4,9, Raczkach, Dalnym Lesie, Kamieniu, Suwałkach, Sejnach, Augustowie, Wiżajnach i Puńsku. Najczęściej odpowiadały one I klasie czystości. Tylko w Sidorówce 9 i Suwałkach odnotowano złą jakość tych wód. Negatywnie wpływa na stan środowiska również masowa turystyka. Oddziaływuje poprzez penetrację, która wiąże się z zadeptywaniem, zbieraniem i łamaniem gałęzi, nadmierną eksploatacją runa leśnego, załatwianiem potrzeb 58

59 fizjologicznych, hałasem, poprzez generowanie odpadów i zaśmiecanie krajobrazu, psucie krajobrazu fatalną formą obiektów turystycznych, poprzez penetrację strefy litoralu przez jachty i kąpiących się, co może wpłynąć na eliminację roślinności, a tym samym ułatwia dopływ biogenów ze zlewni oraz niszczy tarliska, poprzez pośrednie lub bezpośrednie doprowadzenie do środowiska wodnego substancji biogennych (fosfor i azot). Badania prowadzono na szlakach kajakowych, na których pola biwakowe w większości przypadków nie posiadają urządzeń sanitarnych, a tylko suche prymitywne toalety. Na stanicach uzupełniają je prymitywne prysznice, odpady kuchenne zbierane są w szambach, zdarza się często, że nieszczelnych. Sezonowe ośrodki wypoczynkowe mają wspólne sanitariaty, często za skromne w stosunku do potrzeb. Jak wynika z przeprowadzanych szacunków, ładunek zanieczyszczeń generowany i emitowany w ciągu roku przez turystów jest porównywalny z ładunkiem ścieków i odpadów emitowanym przez średniej wielkości wieś gminną, zrzucającej do wód surowe ścieki. Wiele tych źródeł znajduje się nad Kanałem Augustowskim, do którego dostaje się ponad 60% emitowanego ładunku. Największą redukcję zanieczyszczeń osiąga się w Augustowie, a najmniejszą na szlakach Rospudy, Blizny i Biebrzy, gdzie dominują pozbawione urządzeń sanitarnych i szamb biwakowiska. Według danych z 1997 roku na biwaki przypada 52% całego ruchu turystycznego, zrzucającego aż prawie 70% zanieczyszczeń. Najbardziej zauważa się wpływ turystyki na środowisko naturalne na Czarnej Hańczy poniżej jeziora Wigry, w bezpośredniej zlewni jezior Białego Krechowieckiego i Studzienicznego oraz Sajna i Wigier. Niekorzystną okolicznością jest krótki, dwumiesięczny okres tak intensywnego oddziaływania. Wniosek z tych rozważań nasuwa się nieodparcie: konieczne jest w najbliższej perspektywie czasowej uporządkowanie infrastruktury sanitarnej w strefie Kanału Augustowskiego i Czarnej Hańczy, przez modernizację istniejących ośrodków, uzupełnienie sieci i wyposażenie w urządzenia oczyszczające ścieki. Program taki powstał na zamówienie Urządu Miejskiego w Augustowie w 1998 roku, lecz dotychczas nie znaleziono środków na jego realizację. Fatalnie wpływa na stan jezior rozwój bazy turystycznej. Jej właściciele zasypują na potrzeby ośrodków i pól namiotowych pasy literału nadbrzeżnego, przyśpieszając zamieranie akwenów Wnioski Suwalszczyzna pod względem przyrodniczym należy do najcenniejszych terenów w Europie, jest trwałym elementem Zielonych Płuc Polski i Zielonych Płuc Europy. Trzeba akcentować ten fakt. Jej główne walory skupiają się w parkach narodowych, krajobrazowych i rezerwatach. Należy doprowadzić do realizacji koncepcji Instytutu Ochrony Środowiska Suwalsko-Wisztynieckiego Obszaru Chronionego oraz Transgranicznego Obszaru Chronionego Trzy Puszcze, a także utworzenia Parków Krajobrazowych Sejneńskiego i Puszczy Augustowskiej. Spośród walorów kulturowych na pierwszy plan wysuwa się unikatowy zabytek Kanał Augustowski arcydzieło rąk ludzkich i natury. Należy dążyć do tego, aby słuszne założenia ochrony krajobrazu były stosowane w praktyce. Najlepszym środkiem jest utworzenie Parku Kulturowego Kanału Augustowskiego. Można pokusić się o odtworzenie według koncepcji inż. Jerzego Górewicza z 1968 roku swoistego skansenu przy jednej ze śluz Kanału Augustowskiego (np. w Sosnówku lub Tartaku), przywracającego w jej najbliższym otoczeniu żurawiowy most zwodzony, a także przebieg dróg holowniczych i zabudowania. 59

60 Wielokulturowość i wielonarodowość Regionu - tygiel kulturowy (Polacy, Litwini, starowierzy, Cyganie, muzumanie, żydzi, ewangelicy), miejsca kultury litewskiej, miejsce styku małych narodów). Bogactwo i różnorodność kultury ludowej miejscowej ludności - kultywowanie folkloru słowno-muzycznego, warsztaty rękodzielnicze. Interesujące zabytki (np. Klasztor Węgierski, Kanał Augutowski). Koniecznością jest doprowadzenie w najbliższym czasie do zdecydowanej poprawy formy bazy turystycznej i warunków sanitarnych przy najpopularniejszych szlakach wodnych. Należy wesprzeć działania organizatorów Wigierskiej Kolejki Wąskotorowej, aby przecięła ona całą Puszczę Augustowską (odtwarzając sieć działającą do połowy lat osiemdziesiątych) do Zelwy i stworzyć program dodatkowych związanych z nią atrakcji. Pozwoli to na pełne udostępnienie jej walorów. Powinno się mocniej akcentować egzotyczność pograniczną regionu, przypominając kulturę Bałtów (Jaćwingów i Litwinów). Z tego względu poparcia wymaga projekty Wakacyjnej Wioski Bałtów, zagród jaćwieskich, ośrodka kulturowo-rekreacyjnego w Szwajcarii, bazy turystycznej i centrum edukacyjnego w rejonie Jeleniewa. Warto oznakować (tablice wielkoformatowe) najciekawsze obiekty archeologiczne regionu, zwłaszcza te, które nie wyróżniają się z otoczenia W większym stopniu należy wykorzystywać oryginalność kultury ludowej, a więc potencjał twórczy miejscowych artystów, np. przez organizowanie festynów pod nazwą jarmarków lub odpustów. 60

61 6 Stan zagospodarowania turystycznego 6.2. Baza noclegowa Istniejąca w regionie baza noclegowa stanowi niezbędny element zagospodarowania turystycznego i ma kluczowe znaczenie dla rozwoju turystki na danym obszarze. Według danych z 2002 r. obszar powiatów augustowskiego, sejneńskiego, suwalskiego oraz miasta Suwałki dysponował 7336 miejscami noclegowymi (1,2 % ogółu miejsc noclegowych w kraju) w 108 obiektach (1,35 % obiektów noclegowych w kraju), w tym 1760 miejsc całorocznych (0,52 % ogółu miejsc całorocznych w kraju). Na 100 mieszkańców regionu przypadają prawie 4 miejsca noclegowe, podczas gdy w Polsce wskaźnik ten wynosił prawie 2 miejsca. Dla porównania podczas analizy bazy noclegowej w regionie będą przytaczane dane z obszarów turystycznych o podobnej specyfice: giżyckim i drawskim. I tak w regionie giżyckim przypada 6 miejsc noclegowych na 100 mieszkańców, natomiast na obszarze drawskim 2 miejsca noclegowe. Baza obszaru objętego audytem jest dobrze rozbudowana. Wskaźnik jest większy niż wskaźnik dla Polski i porównywalnego obszaru drawskiego. Nie jest jednak jeszcze tak dobrze rozbudowana, jak na przykład baza obszaru giżyckiego. Przytaczając te dane należy pamiętać, że znaczna część miejsc noclegowych na omawianym obszarze mieści się na kampingach i polach namiotowych, więc są to miejsca sezonowe a zarazem ich ilość jest daną szacunkową. Rysunek 7. Liczba obiektów oraz miejsc noclegowych z uwzględnieniem miejsc całorocznych miejsca ogółem miejsca całoroczne ilość obiektów Źródło: Dane GUS Liczba obiektów noclegowych na obszarze objętym audytem wykazuje tendencję malejącą. Zmalała ona w latach o 18 %. Porównane zostały dane dotyczące obiektów noclegowych uwzględnionych w Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Jak widać na wykresie powyżej w latach

62 2001 widoczna była tendencja do zmniejszania się liczby miejsc noclegowych ogółem, ale też zwiększania się liczby miejsc całorocznych. Wzrost liczby miejsc całorocznych może być spowodowany procesem adaptacji miejsc sezonowych na całoroczne. Dane z roku 2002 nie potwierdzają wspomnianego trendu. Warto podkreślić, że różnice pomiędzy poszczególnymi latami nie są znaczące i opisana powyżej tendencja ma charakter bardzo łagodny. W roku 2002 odsetek miejsc całorocznych na obszarze wynosił 23,9 %. Odsetek miejsc całorocznych w Polsce wynosił w tym roku 54,8 %. Stosunkowo mały odsetek miejsc całorocznych wynika z faktu występowania na obszarze jednego krótkiego sezonu letniego. Dlatego też, dominującą częścią bazy jest baza sezonowa. Poniższy wykres pokazuje porównanie struktury bazy noclegowej obszaru ze strukturą bazy noclegowej w Polsce i w województwie podlaskim. Zestawienia dotyczące struktury były sporządzone na podstawie uproszczonej klasyfikacji użytej w ankiecie przygotowanej przez PART. W porównaniu do struktury w Polsce i w województwie podlaskim - obszar ma największy procent (ponad 50%) miejsc noclegowych na kampingach i polach namiotowych. Obszar dysponuje małą liczbą miejsc noclegowych w obiektach typu hotele, motele. Dysponuje natomiast stosunkowo dużą liczbą obiektów wykorzystujących warunki naturalne regionu kampingi, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne. Rysunek 8. Struktura bazy noclegowej obszaru w porównaniu ze strukturą bazy noclegowej w Polsce i w województwie podlaskim (porównanie procentowe) pozostałe niesklasyfikowane kampingi i pola namiotowe domy wczasowe schroniska pensjonaty hotele, motele 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Polska podlaskie obszar pozostałe niesklasyfikowane 14,87% 15,26% 13,22% kampingi i pola namiotowe 14,01% 18,81% 53,85% domy wczasowe 44,47% 37,83% 21,15% schroniska 5,43% 9,85% 4,25% pensjonaty 2,30% 1,71% 2,26% hotele, motele 18,91% 16,54% 5,27% Źródło: Dane GUS Rysunek 9 przedstawia porównanie ilość miejsc oraz obiektów noclegowych na obszarze objętym audytem i podobnych terenach. Do porównania wybrano obszar giżycki oraz drawski. W skład obszaru giżyckiego wchodzą powiaty giżycki, węgorzewski i mrągowski; natomiast w skład obszaru drawskiego powiaty drawski, szczecinecki i stargardzki. Powiaty te zostały wybrane ze względu na podobną charakterystykę ukształtowania terenu. Zarówno obszar objęty tym audytem, jak i wymienione obszary są pojezierzami. 62

63 Rysunek 9. Porównanie liczby miejsc i obiektów noclegowych obszaru suwalskiego z obszarem giżyckim oraz obszarem drawskim ilość miejsc noclegowych ilość obiektów obszar suwalski obszar giżycki obszar drawski 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Obszar suwalski charakteryzuje się największą liczbą obiektów noclegowych, natomiast liczba miejsc noclegowych utrzymuje się na średnim poziomie. Oznacza to, że na obszarze tym jest stosunkowo duża liczba obiektów oferujących dość małą liczbę miejsc noclegowych. Podobną zależnością charakteryzuje się też obszar drawski. W przestrzennym rozmieszczeniu bazy noclegowej uwzględniając podział obszaru na powiaty augustowski, sejneński, suwalski i miasta Suwałki należy podkreślić, że najwięcej obiektów noclegowych, a także największa liczba miejsc noclegowych jest w powiecie augustowskim (61 % miejsc noclegowych obszaru). Dzieje się tak dlatego, że Augustów jest znaną miejscowością wypoczynkową. Rysunek 10. Liczba miejsc noclegowych w poszczególnych powiatach w 2002 r. 63

64 miasto Suwałki 8% Powiat suwalski 22% Powiat augustowski 61% Powiat sejneński 9% Źródło: Dane GUS Rysunek 11. Liczba obiektów i miejsc noclegowych w powiatach w 2002 r Powiat augustowski 19 Powiat sejneński 36 Powiat suwalski 6 Powiat m.suwałki miejsca noclegowe obiekty Źródło: Dane GUS Powiat augustowski 64

65 Na terenie powiatu augustowskiego mieści się 61 % miejsc noclegowych obszaru, co stanowi 32 % miejsc noclegowych w województwie podlaskim. Powiat augustowski dysponuje 4551 miejscami noclegowymi w 47 obiektach. 19 % miejsc noclegowych stanowią miejsca całoroczne. Wśród omawianych powiatów augustowski ma najmniejszy odsetek całorocznych miejsc noclegowych. Znaczną liczbę miejsc noclegowych w powiecie augustowskim oferują domy wczasowe. Przykładami mogą być: Ośrodek Puszcza (ponad 200 miejsc), Ośrodek MPEC (ponad 180 miejsc), Ośrodek Wypoczynkowy WSK Klonownica (ponad 100 miejsc). Rysunek 12. Liczba miejsc noclegowych na terenie powiatu augustowskiego w latach Źródło: Dane GUS Liczba miejsc noclegowych w powiecie augustowskim wykazywała w latach tendencję spadkową, natomiast wg danych za rok 2002 tendencja ta została zatrzymana. Struktura bazy noclegowej w powiecie augustowskim przedstawia się następująco: 57% - kampingi i pola namiotowe 28% - domy wczasowe 7% - gospodarstwa agroturystyczne 2% - schroniska młodzieżowe 6% - pozostałe obiekty Na terenie powiatu znaczna liczba miejsc noclegowych usytuowana jest na kampingach i polach namiotowych jest to charakterystyczne dla całego obszaru. Wyróżnikiem struktury bazy noclegowej powiatu jest wspomniana już duża liczba domów wczasowych. W samym Augustowie funkcjonuje Sanatorium Uzdrowiskowe Budowlani, które posiada 200 miejsc całorocznych i 180 sezonowych. Wyposażone jest w nowoczesną bazę leczniczą w zakresie profilaktyki zdrowotnej, leczenia przewlekłych schorzeń oraz rehabilitacji. 65

66 Audyt Turystyczny regionu przygranicznego Euroregionu Niemen - Pojezierze W Augustowie znajduje się tylko jeden hotel 6 Hotel Warszawa. Obiekt Delfin w chwili obecnej ubiega się o nadanie trzech gwiazdek. Powiat sejneński Na terenie powiatu sejneńskiego znajduje się 8,7 % miejsc noclegowych obszaru, co stanowi 4,5 % miejsc noclegowych w województwie podlaskim. Powiat sejneński dysponuje 639 miejscami noclegowymi w 19 obiektach. 25 % miejsc noclegowych stanowią miejsca całoroczne. Rysunek 13. Liczba miejsc noclegowych na terenie powiatu sejneńskiego w latach Źródło: Dane GUS Liczba miejsc noclegowych na terenie powiatu sejneńskiego spadła w latach o 45 %. Bazę noclegową powiatu wyróżniają domy wczasowe, znaczna liczba gospodarstw agroturystycznych oraz kilka pensjonatów. Brak jest tutaj hoteli 7. Struktura bazy noclegowej w powiecie sejneńskim przedstawia się następująco: 55% - kampingi i pola namiotowe 19% - domy wczasowe 13% - gospodarstwa agroturystyczne 10% - schroniska młodzieżowe 3% - pozostałe obiekty Powiat suwalski Na terenie powiatu suwalskiego mieści się 21,6 % miejsc noclegowych obszaru, co stanowi 11 % miejsc noclegowych w województwie podlaskim. 6 Obiekt skategoryzowany zgodnie z ustawą o usługach turystycznych i rozporządzeniu w sprawie kategoryzacji obiektów 7 Obiektów sgategoryzowanych zgodnie z ustawą o usługach turystycznych i rozporządzeniu w sprawie kategoryzacji obiektów 66

67 ilość miejsc Audyt Turystyczny regionu przygranicznego Euroregionu Niemen - Pojezierze Powiat suwalski dysponuje 1589 miejscami noclegowymi w 36 obiektach. 24 % miejsc noclegowych stanowią miejsca całoroczne. Liczba miejsc noclegowych na terenie powiatu była zmienna w latach , co pokazuje rysunek 14. Rysunek 14. Liczba miejsc noclegowych na terenie powiatu suwalskiego w latach Źródło: Dane GUS Struktura bazy noclegowej w powiecie sejneńskim przedstawia się następująco: 50% - kampingi i pola namiotowe 30% - gospodarstwa agroturystyczne 10% - schroniska młozieżowe 8% - domy wczasowe 2% - pozostałe obiekty Miasto Suwałki Na terenie miasta Suwałki znajduje się 7,6 % miejsc noclegowych obszaru, co stanowi 4 % miejsc noclegowych w województwie podlaskim. Suwałki dysponują 557 miejscami noclegowymi w 6 obiektach. 58 % miejsc noclegowych stanowią miejsca całoroczne. Miasto ma największy odsetek całorocznych miejsc noclegowych w regionie. Rysunek 15. Liczba miejsc noclegowych na terenie miasta Suwałki w latach

68 Źródło: Dane GUS Liczba miejsc noclegowych na przestrzeni lat była największa w roku 2000, natomiast w 2002 była taka sama jak w 1998 r. Większość miejsc noclegowych w mieście Suwałki znajduje się w obiektach typu hotelowego - przykładami mogą być Hańcza oferujący 200 miejsc czy Suwalszczyzna (prawie 50 miejsc). W Suwałkach znajduje się tylko jeden hotel 8 - Dom Nauczyciela (ponad 60 miejsc). Ocena bazy noclegowej Turyści obecnie poszukuje obiektów niezwykłych i ciekawych. Modne jest adaptowanie miejsc zabytkowych na obiekty noclegowe. Zainteresowaniem cieszą się także obiekty ulokowane w otulinie parków narodowych i krajobrazowych. Analizowany obszar ma niewiele obiektów zabytkowych, które można przekształcić w obiekty noclegowe, ale jest kilka szczególnych miejsc, na które warto zwrócić uwagę. Przykładem wykorzystania wiekowego budynku usytuowanego w ekologicznym otoczeniu może być Dom Pracy Twórczej. Obiekt jest wyjątkowy w skali województwa. Znajduje się w Wigrach na terenie powiatu suwalskiego. Dysponuje on 119 miejscami noclegowymi. Dom Pracy Twórczej w Wigrach powstał w oparciu o dawny zespół klasztorny Zakonu Kamedułów. Obiekt położony jest na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Misją Domu Pracy Twórczej w Wigrach jest stwarzanie gościom indywidualnie uzgodnionych warunków do twórczej pracy. Obiekt oferuje usługi hotelowe, usługi konferencyjne, a także atrakcji turystycznych, sportowych, wypoczynku i zabawy. Na terenie Suwalszczyzny istnieje tylko jedno sanatorium. Jest nim Sanatorium Uzdrowiskowe "BUDOWLANI" w Augustowie. Obiekt oferuje 275 sezonowych miejsc w domkach campingowych nad jeziorem Necko. Warunki naturalne i klimatyczne Augustowa predysponują je do miana miejscowości uzdrowiskowej. Miasto nie wykorzystuje jednak w pełni swego potencjału uzdrowiskowego. Warto podkreślić, że Augustów ma statut uzdrowiska od 1993 r. Stanowi to niewątpliwą szansę dla dalszego rozwoju miejscowości. Gościniec Jaczno jest obiektem wzorcowym i wartym wyszczególnienia. Kameralny gościniec położony jest nad jeziorem Jaczno na terenie Suwalskiego 8 Obiekt skategoryzowany zgodnie z ustawą o usługach turystycznych i rozporządzeniu w sprawie kategoryzacji obiektów 68

69 Parku Krajobrazowego. Lokalizacja gościńca zapewnia naturalną izolację od świata zewnętrznego. Wnętrze gościńca to połączenie nowoczesnego komfortu z relaksującą, pełną ciepła atmosferą. Każdy pokój ma indywidualny charakter. Wnętrza są przestronne i stylowo umeblowane, w każdym pokoju i apartamencie znajduje się łazienka, telewizor, telefon i minibar. Z większości pokoi rozpościera się widok na jezioro. Obiekt oferuje 40 miejsc noclegowych w pokojach dwuosobowych i apartamentach. Do dyspozycji gości pozostają dwie sale kominkowe, sala bilardowa, siłownia, sauna oraz charakterystyczna dla tego regionu łaźnia parowa. Na analizowanym obszarze funkcjonują tylko dwa obiekty hotelowe skategoryzowane. Pozostałe obiekty są to obiekty zbiorowego zakwaterowania typu hotelarskiego nieskategoryzowane. Szczegółowe informacje na tamt tych obiektów przedstawia poniższa tabela. Tabela 6. Zestawienie oferty hoteli: Warszawa i Dom Nauczyciela oraz obiektu hotelarskiego Delfin Nazwa Miejscowość Standard Hotel Warszawa Augustów *** Liczba miejsc oferta 134 pokoje 1-, 2-, 3-osobowe i apartamenty, (z własną łazienką, wyposażone w TV-sat, telefon, minibar i leżaki plażowe) siłownia, sauna, jacuzzi, solarium i masaże pokoje przystosowane dla osób niepełnosprawnych Delfin Augustów *** cztery profesjonalnie wyposażone sale do przygotowywania szkoleń i konferencji grup liczących do 160 osób, wyposażone w rzutniki folii, slajdów, rzutnik multimedialny, komputer, ekrany, flipcharty, mównice, nagłośnienie, telewizory, magnetowidy, kamerę wideo 127 pokoje 1-, 2-, 3 -osobowe oraz apartamenty. dwie sale konferencyjne restauracja (w ciągu dnia) Night Club "Flipper" (możliwość zorganizowania pokazów mody, występów artystów cyrkowych, koncertów itp.) możliwość zorganizowania ogniska nowocześnie wyposażona siłownia plaża strzeżona (w sezonie), wypożyczalnia sprzętu sportowego i wodnego, przystań yachtowa, wycieczki bryczką, a dla amatorów natury - ścieżka spacerowa. możliwość zorganizowania imprez okolicznościowych typu: wesela, andrzejki, sylwester, imieniny, urodziny itd. 69

70 Hotel Nauczyciela Suwałki ** Dom 69 apartamenty oraz pokoje 1-, 2- i 4-osobowe. wszystkie pokoje są wyposażone w łazienki, TV-Sat, telefon. salon kosmetyczny, fryzjerski i solarium Obiekt jest całodobowo chroniony. Posiada nowoczesną instalację przeciwpożarową i system wczesnego ostrzegania. Dwie sale konferencyjne: do 100 miejsc (przy ustawieniu kinowym) i 30 miejsc, wykorzystywane są do kompleksowej organizacji konferencji, szkoleń, sympozjów Na omawianym obszarze jest mało obiektów zapewniających wyspecjalizowany personel i pełne wyposażenie audiowizualne: nagłośnienie, monitory TV, magnetowidy, rzutniki do slajdów i folii, ekrany, tablice, mównice oraz flip-chart. Wzorcowym przykładem jest hotel Warszawa w Augustowie. W poniższej tabeli prezentowane są obiekty hotelowe z podobnych, pod względem turystycznym, obszarów hotel Wodnik z obszaru giżyckiego oraz hotel Elektor z obszaru drawskiego. Tabela 7. Wybrane hotele z obszarów konkurencyjnych - gizyckiego i drawskiego Nazwa Miejscowość Standard Hotel Wodnik Giżycko *** 106 Hotel "Elektor" Czaplinek *** Liczba miejsc pokoje i apartamenty 3 sale konferencyjne. oferta 52 pokoje 1- i 2 - osobowe z pełnym węzłem sanitarnym, telewizją satelitarną, radio, minibarkiem i telefonem klimatyzowana restauracja drink-bar, bilard sale konferencyjne (od 20 do 60 miejsc) wraz wyposażeniem Studio Zdrowia i Urody z pełną gamą usług profesjonalnego gabinetu kosmetycznego możliwość zorganizowania bankietów, uroczystych obiadów. możliwość zorganizowania i obsługi kameralnych konferencji, spotkań biznesowych, szkoleń i seminariów, a także imprez plenerowych Źródło: Strony internetowe 70

71 Rysunek 16. Porównanie cen usług noclegowych w obiektach noclegowych (Suwalszczyzny i obszarów konkurencyjnych) Elektor 210 Wodnik Hetman Dom nauczyciela - Augustów Krechowiak cena pokoju dwuosobowego Hańcza Dom Nauczyciela - Suwałki Warszawa 250 Delfin Źródło: Strony internetowe oraz informacja telefoniczna Poza obiektem hotelarskim Delfin i Hotelem Warszawa, kótre oferują znacznie droższe usługi noclegowe, pozostałe obiekty posiadają ceny o podobnej wysokości. Rysunek 17. Liczba miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych w gminach 71

72 Wiżajny Suwałki Giby Nowinka Augustów Jeleniewo Płaska Krasnopol Szypliszki Sztabin Rutka Tartak Lipsk Bargłów Kościelny Puńsk Bakałarzewo Przerośl Raczki Filipów ilość miejsc Audyt Turystyczny regionu przygranicznego Euroregionu Niemen - Pojezierze Źródło: Dane z ankiet Suwalszczyzna dysponuje obecnie ponad 2700 miejscami noclegowymi w kwaterach agroturystycznych. Najwięcej miejsc znajduje się na terenie gminy Wiżajny (prawie 22% wszystkich miejsc w gospodarstwach agroturystycznych omawianego obszaru). Warto zwrócić uwagę, że gmina jest pod tym względem fenomenem na skalę kraju. Większość obszaru gminy Wiżajny zajmują tereny rolnicze. Surowy klimat oraz urozmaicony krajobraz niekorzystnie wpływają na rozwój rolnictwa na terenie gminy, stwarzają natomiast doskonałe warunki dla rozwoju turystyki. W coraz większym stopniu staje się ona drugim po rolnictwie źródłem utrzymania mieszkańców wsi. Rozwój turystyki jest jednym z priorytetów w działaniach gminy. Prawie w każdej z 35 wsi na terenie gminy znajdują się kwatery agroturystyczne. Wiele z nich przyjmuje turystów przez cały rok. Od kilku lat gmina rozbudowuje infrastrukturę turystyczną. Na skraju masywu Góry Rowelskiej usytuowana jest wieża widokowa. W Wiżajnach, Smolnikach, Bolciach i Starej Hańczy powstały parkingi, w interesujących miejscach znajdują się tablice informacyjne. Gospodarstwa agroturystyczne z gminy Wiżajny są dobrze promowane w Internecie. Na stronie znaleźć można podstawowe informacje o gminie, ale także wykaz gospodarstw z podstawowymi danymi oraz zdjęciami posesji. Warto zwrócić też uwagę, że suma liczby miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych w czterech gminach: Giby, Nowinka, Augustów i Jeleniewo - stanowi ponad 35% miejsc całej bazy agroturystycznej obszaru. Bardzo ubogą bazę agroturystyczną ma natomiast atrakcyjna turystycznie gmina Puńsk. Nad standardem oferowanych w gospodarstwach agoturystycznych usług czuwa Suwalska Izba Rolniczo Turystyczna, której jednym z priorytetowych zadań jest podwyższanie standardu usług oraz dążenie do kategoryzacji obiektów. Posiada ona największą bazę danych dotyczących noclegów w gospodarstwach agroturystycznych. Baza kampingowa i karawaningowa 72

73 Na omawianym terenie brakuje dobrze przygotowanej bazy karawaningowej. Istniejące pola namiotowe są słabo zagospodarowane. Często położone są przy innych obiektach i stanowią tylko bazę uzupełniającą. Ważnym problemem jest też brak inwentaryzacji tego rodzaju obiektów noclegowych. Warto też pamiętać, że miejsca noclegowe na polach namiotowych i miejsca dla caravaningu są miejscami typowo sezonowymi. Schroniska w szkołach Godnym polecenia sposobem rozbudowania bazy noclegowej obszaru jest modernizacja obiektów po byłych szkołach i wykorzystanie ich na schroniska. Noclegi w leśniczówkach Oryginalnym rodzajem obiektów noclegowych w Regionie są leśniczówki. Wiele z nich mieści się na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Przykładem mogą być leśniczówka Gawarzec, leśniczówka Leszczewek, leśniczówka Lipniak, leśniczówka Lipowe, leśniczówka Mikołajewo. Obiekty położone na obszarze o najwyższej formie ochrony przyrody stanowią dobrą bazę wypadową na wycieczki terenowe po Wigierskim Parku Narodowym oraz na wypoczynek rodzinny. Zaplecze gastronomiczne Wiele obiektów noclegowych dysponuje dobrym zapleczem gastronomicznym. Przykładem mogą być Ośrodek Turystyczny "Kukle" oraz Ośrodek Szkoleniowy "Marcus-Graf, oferujące między innymi kiełbasę myśliwską, smalec chłopski, słoninę podlaską, kartacz, sękacz. Przedsiębiorstwo Turystyczne Wigry oferuje natomiast żywność wytwarzaną z własnych produktów. Są to między innymi: chleb razowy, masło, mleko maślanka, sery, miód, żurek, soczewiaki, sękacze, babka ziemniaczana. 73

74 6.3. Baza gastronomiczna Na analizowanym terenie funkcjonują 152 obiekty gastronomiczne 9. Strukturę rozmieszczenia bazy gastronomicznej prezentuje rysunkek 19. Rysunek 18. Liczba obiektów gastronomicznych w poszczególnych powiatach suw alski 26% sejneński 8% augustow ski 56% m.suw ałki 10% Źródło: Dane z ankiet Jak pokazuje powyższy rysunek ponad połowa obiektów gastronomicznych znajduje się na terenie powiatu augustowskiego. Najmniej obiektów gastronomicznych jest w powiecie sejneńskim. W powiecie augustowskim znajduje się 85 obiektów gastronomicznych, w tym: 41 barów 17 kawiarni 15 restauracji 5 pubów 7 innych obiektów W powiecie sejneńskim znajduje się tylko 12 obiektów gastronomicznych, w tym: 5 barów 3 restauracje 3 kawiarnie 1 zajazd-karczma W powiecie suwalskimznajduje się 40 obiektów gastronomicznych, w tym: 25 barów 8 restauracji 4 zajazdy-karczmy 9 Dane z ankiet (obiekty zarejestrowane i niezarejestrowane) 74

75 3 inne obiekty W mieście Suwałki znajduje się tylko 15 obiektów gastronomicznych, w tym: 5 barów 5 restauracji 3 puby 2 inne obiekty Kuchnia Pojezierza Suwalsko Augustowskiego oraz Ziemi Sejneńskiej jest przykładem kuchni pogranicznej. Znaczącymi faktorami w procesie jej powstawania było ukształtowanie terenu i srogi klimat. Na krajobraz suwalski składa się teren pagórkowaty, porośnięty dużą ilością lasów, przeplatany jeziorami. Należy wspomnieć, iż jest to teren charakteryzujący się glebami niskiej jakości. Ostre, mroźne i przede wszystkim długie zimy, krótki okres wegetacji, suche lata, doprowadziły to tego, iż kuchnia mieszkańców tegoż rejonu opierała się w dużej mierze na żywności wyprodukowanej własnoręcznie, która będzie przydatna do spożycia przez dłuższy czas. Stąd też charakterystyczne potrawy wędzone, solone, kiszone, suszone. Istotny wpływ miała również bliskość Litwy. Bezpośredni kontakt z ludnością litewską, zamieszkującą licznie po dzień dzisiejszy Puńsk, okolice Suwałk i Sejn, sprawił, iż pewne upodobania kulinarne zadomowiły się na stałe wśród miejscowej ludności. Surowy klimat i ograniczenie się do podstawowych produktów żywnościowych uczyniły kuchnię suwalską kuchnią prostą i niezbyt wyszukaną, ale za to sytą, smaczną i jednocześnie oryginalną. Na podstawową dzienną dietę składał się chleb na bazie słodów, mięso i ziemniaki, dodatkowo okraszane, popijane dużą ilością mleka. I chociaż to właśnie ziemniaki i mięso stanowią podstawę potraw na Suwalszczyźnie, turysta będzie zaskoczony liczbą dań oferowanych przez tradycyjną kuchnię regionalną. Mówiąc o daniach regionalnych, należy wspomnieć, iż okazjonalnie organizowane są w regionie również konkursy kulinarne, jak to było w 2000 r. w Suwałkach czy w 2002 r. na Wigrach, gdzie nagrodzono wymienione wyżej potrawy i restauracje oraz wiele osób prywatnych, które brały udział w konkursach. Tego typu imprezy są świetnym sposobem promowania kuchni lokalnej. Niestety trzeba dodać, że Pojezierze Suwalsko-Augustowskie oraz Ziemia Sejneńska, choć bogate w zbiorniki wodne, nie mają na dzień dzisiejszy obiektów z bogatą ofertą dań rybnych. Zdecydowanie zbyt mała jest liczba obiektów, serwujących przysmaki rybne. Choć znane i podawane są takie rarytasy jak lin w śmietanie, wędzony węgorz czy zupa z węgorza, to tak niewielka liczba potraw rybnych nie jest w stanie wypełnić owej luki w ofercie gastronomicznej. Ponadto na terenie tym nie znajdują się prawie żadne, ciekawe restauracje ani karczmy, specjalizujące się wyłącznie w daniach regionalnych. Godne uwagi są tylko nieliczne przykłady, jak wspomniana już restauracja Sodas czy Dom Litewski serwujące obok dań regionalnych również potrawy litewskie. Ponadto brakuje wydzielonych miejsc sprzedaży regionalnych specjałów, w których nie tylko turyści mogliby zakupić typowe potrawy suwalskie. Niepodważalnym atutem kuchni w tym regionie jest jej niepowtarzalny charakter i smak. Inną zaletą są atrakcyjne ceny. W porównaniu z ofertą sąsiadujących z Suwalszczyzną Mazur, czy też rejonów nadmorskich, Zakopanego i jego okolic kształtują się one bardzo konkurencyjnie. Turysta bez problemu znajdzie pełen zestaw obiadowy, składający się z zupy i typowego dania regionalnego, do tego napój, który zamknie się w cenie od 10 zł do15 zł. Dodatkową atrakcję dla przybyszów stanowi rzadko spotykany wygląd oraz egzotycznie brzmiące nazwy potraw. Tabela 8. Typowe dania przygraniczna polsko-litewskiego Kartacze Duże ziemniaczane pyzy (starte ziemniaki surowe, wyciśnięte, 75

76 Babka ziemniaczana Kiszka ziemniaczana Placki ziemniaczane Kołduny litewskie Soczewiaki Kińdziuk Żur Chłodnik Pierogi żmudzkie Kisiel owsiany Sękacz (Baumkuchen) Mrowisko Leśny zawijaniec Chleb litewski Kwas chlebowy Sery połączone z niewielką ilością gotowanych ziemniaków) wypełniane nadzieniem mięsnym (wieprzowe mięso mielone, z cebulą i przyprawami), gotowane, serwowane z zasmażką z cebuli i skwarkami; Starte surowe ziemniaki z ziołami, cebulą i smażoną kiełbasą lub boczkiem, pieczone jak ciasto; Flaki zwierzęce wypełniane startymi ziemniakami z cebulą i smażonym boczkiem, pieczone; Ciasto z surowych ziemniaków z ziołami, z jajkami, smażone, serwowane ze śmietaną; Małe pierożki, wypełniane nadzieniem z różnych mięs, majerankiem, czosnkiem, gotowane w czystym rosole; Ciasto z gotowanych ziemniaków wypełnione farszem z soczewicy, smażone w głębokim oleju z cebulą; Mieszanka najlepszych mięs wędzonych, ubite ciasno w świńskim żołądku bez dostępu powietrza, z dużą ilością soli, ziół, czosnku, następnie suszone przez miesiąc w wędzarni, serwowane w plastrach; Zupa podobna do barszczu białego, robiona na zaczynie chlebowym, gotowana z ziemniakami i smażoną cebulą, skwarkami lub kiełbaską, przyprawiona pieprzem i solą, serwowana z chlebem; Mleko zsiadłe z botwinką, ogórkami, doprawiane solą i pieprzem, serwowane na zimno, szczególnie latem; Duże pierogi z farszem z maślaków, cebuli, koperku, oleju i jajek gotowanych, smażone w głębokim oleju; Mąka owsiana zaparzana przez kilka dni, wyciskana przez sito i gotowana, podawana z makiem (sosem makowym) miodem i rodzynkami, o kwaśnym smaku, podawane na zimno, danie wigilijne; Ciasto z tzw. sękami, o wysokości dochodzącej do 80 cm, przygotowane nad ogniem, na specjalnym drewnianym wałku, smaczne świeże; Ciasto faworkowe, kruche, układane w kopiec warstwowo, polewane miodem i posypywane makiem i rodzynkami; Potrawa mięsna kotlet z pieczarkami zawinięty w naleśnik, panierowany w jajku i tartym żółtym serze. Na oryginalnych słodach, pieczony z kminkiem; Napój serwowany na zimno, z soku brzozy i klonu, łączony z kawałkami chleba, lekki i orzeźwiający; Słodki ser biały mieszany z jajkami i cukrem, następnie gotowany; Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Wybrane obiekty gastronomiczne serwujące dania regionalne na terenie Pojezierza Suwalsko- Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej: 76

77 Kartacze Restauracja Pod Jelonkiem w Jeleniowie, ul. Sportowa 7, tel , czynna w godz. 8:00-22:00, BAR POLSKI w Suwałkach, ul. Kościuszki 59, tel , czynny w godz.11:00-22:00, Babka ziemniaczana Restauracja SUWALSZCZYZNA w Suwałkach, ul. Noniewicza 71a, tel , , czynna w godz. 7:00-22:00 SNACK BAR w Suwałkach, ul. Kościuszki 66, tel , czynny w godz. 9-17, sobota 10:00-16:00, Kiszka ziemniaczana Centrum Tradycji Kulinarnej Kresów Wschodnich JANZA w Suwałkach, ul. Noniewicza 1a, tel , czynne w godz. 6-19, soboty 10-16, niedziele i święta 10-18, Restauracja SODAS w Puńsku, ul. Mickiewicza 17, tel , czynna w godz.10-22, Soczewiaki Restauracja POD SIEJĄ w Starym Folwarku, tel , czynna w sezonie w godz , poza sezonem X-IV sobota, niedziela 12-20, Restauracja GOSPODA w Domu Litewskim w Sejnach, ul. 22 Lipca 9, tel , czynna w sezonie w godz.10-22, poza sezonem 12-22, Pierogi żmudzkie Restauracja DOM NAUCZYCIELA w Suwałkach, ul. Kościuszki 120, tel , czynna w godz. 6-22, Kołduny litewskie Żur Restauracja GOSPODA w Domu Litewskim w Sejnach ul. 22 Lipca 9, tel , czynna w sezonie w godz.10-22, poza sezonem 12-22, Restauracja SUWALSZCZYZNA w Suwałkach, ul. Noniewicza 1a, tel , , czynna w godz. 7-22, Deser MROWISKO Restauracja SODAS w Puńsku, ul. Mickiewicza 17, tel , czynna w godz , Leśny zawijaniec 77

78 Restauracja ALBATROS w Augustowie, ul. Mostowa 3, tel , czynna w godz.12-21, soboty i niedziele 12-2, Sękacz Cafe-bar JANZA w Suwałkach, ul. Noniewicza 12a, tel , czynny w godz. 6-19, soboty 6-16, niedziele i święta 10-18, Kińdziuk Sklepy firmowe masarni DESRA z Puńska: Suwałki, Puńsk, Augustów, Sejny Polecane inne punkty gastronomiczne Augustyniak cukiernia rodzinna w Augustowie; Greek Zorbas restauracja grecka w Augustowie, smaczna kuchnia, przystępne ceny, dobry wybór win, miła atmosfera, latem działa ogródek letni; Pizzeria Rozmarino restauracja w Suwałkach, ciekawe połączenie z galerią zdjęć, koncerty na żywo, latem działa największy ogródek w mieście, koncerty, kabarety, miła atmosfera; Dom Nauczyciela w Suwałkach bardzo dobra kuchnia po przystępnej cenie, miła obsługa; Stary Młyn w Białobrzegach położony nad Kanałem Augustowskim, specjalność lin w śmietanie; Skarpa w Sejnach restauracja regionalna w centrum Sejn, typowe dania z Suwalszczyzny i Litwy; Przełomka typowa kuchnia regionalna, dania serwowane w stylizowanej chacie Galeria Wiejska w przełomie. Restauracja Na Starówce w Suwałkach Szlaki turystyczne Szlaki kajakowe Rozwinięta sieć wodna regionu w połączeniu z innymi walorami naturalnymi decyduje o obliczu turystyki. Dominują szlaki kajakowe, na znacznie skromniejszą skalę na Kanale Augustowskim i zwłaszcza na Wigrach - wykorzystywane przez żeglarzy, szczególnie na jednostkach mieczowych, o płytkim zanurzeniu (do 20 cm). Poza jeziorami ryzykowne jest korzystanie z jachtów balastowych, co najwyżej dochodzących do 1 metra zanurzenia, ze względu na progi śluz. Ponieważ na szlaku Kanału Augustowskiego obowiązują strefy ciszy można korzystać tylko z silniczków elektrycznych. Czarną Hańczą mogą spływać jachty typu Omega i Mikro, z tym, że jest to wyprawa ze względu na zwalone drzewa zaliczana do wyczynów typu ekstremalnego. 10 Podpunkt opracowany przez Pana Wojciecha Baturę 78

79 [Jezioro Wigry, Czarna Hańcza, Kanał Augustowski] Warianty szlaku: Augustów Swoboda jez. Serwy przewóz kajaków na jez. Wigry (lub do Wysokiego Mostu) Gawrych Ruda Stary Folwark Maćkowa Ruda [Buda Ruska] Wysoki Most Frącki Jałowy Róg [Łoski] [Jazy] Płaska Swoboda Augustów. Długość w wersji maksymalnej ok.145 km. Stary Folwark Maćkowa Ruda Wysoki Most Frącki Jałowy Róg [Łoski] [Jazy] Płaska jez. Serwy przewóz kajaków do Gawrach Rudy Gawrych Ruda Stary Folwark. Długość ok.108 km. Organizatorzy spływów wykorzystują najczęściej różne elementy trasy, w zależności od możliwości uczestników i terminów. PTTK, zarówno oddział suwalski, jak i augustowski organizują tzw. tramwaje, czyli wczasy kajakowe, z programem rekreacyjnym i wycieczkami w okolice (np. do Sejn, nad Jezioro Płaskie) i do Wilna po drodze, oparte o stanice wodne (10-14 dni). Inni gestorzy najczęściej tworzą postoje na leśnych polach biwakowych, względnie na polach biwakowych prywatnych lub kwaterach agroturystycznych. Szlak jest łatwy, malowniczy, wyjątkowo atrakcyjny, zaliczany do najpiękniejszych w kraju, wykorzystuje jeziora i siedem śluz Kanału Augustowskiego. Przebiega przez Puszczę Augustowską (także terytorium Wigierskiego Parku Narodowego). Zakola na odcinku rzecznym niezbyt wymagające, czasem pewną trudność stanowią powalone przez bobry drzewa. Duża łatwość zaopatrzenia w żywność, działa baza żywieniowa, choć skromna. Stanice PTTK, niestety, przestarzałe, o niskim standardzie. Działają łaźnie parowe. Przenoska kajaków wyłącznie w Suchej Rzeczce przez szosę Przewięź - Rudawka. Przewożenie następuje na odcinku jez. Serwy jez. Wigry (lub Wysoki Most). Odgałęzienia boczne (bez infrastruktury turystycznej): Szlak Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego Dopływ (łatwy): szlak Pawłówki / Gremzdówki, wykorzystujący jeziora Gremzdy, Głuche, Miałkie, Płaskie, Jurkowo, Kociołek; punkt początkowy Gremzdy Polskie lub Smolany Dąb ok.6-7 km. Odpływ (uciążliwy): szlak Szlamicy, prowadzi z Rygoli kanałem Szlamicy do jazu Rygol, gdzie przenoska, rzeka Szlamica, jez. Głębokie, jez. Szlamy ok. 8 km.(stąd istnieje możliwość przewiezienia kajaków do Kudrynek i dopłynięcia Kanałem Augustowskim poprzez śluzę Tartak do śluzy Sosnówek, czyli do głównego szlaku (patrz C); istnieje też po uzgodnieniach z władzami litewskimi i białoruskimi możliwość dopłynięcia do rzeki Marychy i do Niemna). Odpływ (mało uciążliwy): do granicy Kanałem Augustowskim (dawne koryto Czarnej Hańczy) przez śluzę Tartak do Kudrynek ok.7 km (po uzgodnieniu z władzami białoruskimi i polskimi granicznymi istnieje możliwość kontynuacji spływu do Niemna białoruskim odcinkiem tej drogi wodnej, wówczas szlak wykorzystujący także rzeczkę Ostaszankę należy do trudnych), łatwa możliwość zaopatrzenia się w żywność w Rudawce i Gruszkach. Odpływ (kłopotliwy na początku, potem łatwy): trasa Augustów Augustów przez jezioro Sajno: przenoska przez ruchliwą ul. 29 Listopada (szosa krajowa nr 8, 16, międzynarodowa E-67) na Kanał Bystry, nim do jeziora Sajno, jez. Jeziorko, jez. Staw Sajenek, powrót do jez. Sajno, rzeka Sajownica, 79

80 przenoska kajaków przez wał na Kanał Augustowski, powrót przez śluzę Augustów. (Szlak ostatnio dość zaniedbany, nie wykaszany, istnieje też wariant do Białobrzeg i śluzowania na tej śluzie). Trasa jednodniowa ok. 30 km, wszelako można po drodze korzystać z leśnych pól namiotowych, ośrodków wypoczynkowych kempingowych nad Sajnem oraz kwater agroturystycznych w Sajenku i Białobrzegach. Szlak Rospudy Trasa trudniejsza, 4-6 -dniowa, uciążliwa, z kamienistymi mieliznami, z nisko osadzonymi kładkami, mostkami, młynami, powalonymi drzewami, wykrotami i bystrzynami, wymagająca gdzieniegdzie przenosek. Malownicza pozwala zapoznać się z ciągiem jezior Pojezierza Zachodniosuwalskiego. Można korzystać z leśnych pól namiotowych i kwater agroturystycznych, schroniska PTSM w Czarnem, Bakałarzewie, Raczkach, Augustowie. Początek od Jez. Czarne Jez. Rospuda Filipowska Jez. Kamienne Jez. Długie Jez. Garbaś Jez. Głębokie Jez. Sumowo Jez. Okrągłe Jez.Bolesty Jez. Rospuda Augustowska Augustów. Nie ma kłopotów z zaopatrzeniem, po drodze są sklepy i punkty gastronomiczne w Filipowie, Bakałarzewie, Raczkach. Długość trasy 75 km. Szlak wokół Wigier Trasa 3-5 -dniowa, wykorzystująca malownicze zatoki, połączona z poznawaniem lądem okolic Wigierskiego Parku Narodowego. Pozwala w pełni zapoznać się z najpiękniejszym jeziorem pojezierza. Możliwość noclegów na polach biwakowych, kwaterach agroturystycznych i stanicy wodnej w Gawrach Rudzie, a także w Domu Turysty w Starym Folwarku. Długość ok. 50 km. Możliwość korzystania z rozwiniętej bazy gastronomicznej, zwłaszcza na północnym brzegu jeziora. Trasa najczęściej włączana w szlak Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego. Rzeka Szelmentka Krótki szlak 23 km, pozwalający poznać wspaniałą rynnę jezior szelmenckich. Należy do łatwych, tylko przy końcu ma nieco płycizn, nieoznakowany. Najlepiej spływ rozpocząć od okolic Udryna i Leszczewka, na jeziorze Szelment Wielki, poprzez jeziora Szelment Mały, Jodel, przez wieś kościelną Becejły, jezioro Iłgiel, można zboczyć na jeziorko Postawelek, jezioro Kupowo, zakończenie spływu we wsi Smolnica. Nie ma problemów z zaopatrzeniem w żywność. Szlak z Augustowa Kanałem Augustowskim i Nettą do Biebrzy Szlak pozwalający poznać północną odnogę Kotliny Biebrzańskiej, można połączyć z poznawaniem walorów kulturowych kolejnych śluz kanałowych (zmodernizowanych po 1945 roku), pieszo można dojść do molenny staroobrzędowców w Gabowych Grądach, żelbetowych bunkrów w Gliniskach i Promiskach, ciekawej zabudowy wsi Jagłowo, Mogilnicy, Jamin. Można potraktować jako szlak okrężny około 70 km. Z Augustowa płynie się Kanałem Augustowskim do Białobrzeg, stąd poniżej młyna spływa się na rzekę Nettę, w okolicach Jaziewa i Polkowa dołącza się do nurtu Kanału Augustowskiego, dociera się nim do śluzy Dębowo, następnie osiąga się ujście Kanału do Biebrzy. (Stąd możliwość kontynuacji spływu aż do Narwi przez Goniądz, Osowiec, a od Wizny Narwią do Zegrza i Kanałem Żerańskim do Warszawy; poznaje się wówczas Biebrzański Park Narodowy i Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi). Powrót do Augustowa następuje korytem Kanału Augustowskiego (tzw. Kanałem Nowym) ze śluzowaniem w Sosnowie i Borkach. Istnieje możliwość 80

81 krótszych wersji np. Nettą do kanalika ulgowego śluz Borki lub Sosnowo, a potem powrót Kanałem Nowym do Augustowa. Trasa w wariancie wyłącznie kanałowym wykorzystywana jest przez organizatorów spływów Legą, Ełkiem, Jegrznią lub Kanałem Woźnawiejskim, Biebrzą do Augustowa. Nocować można przy strażnicach obsługi kanałowej oraz na polach namiotowych w Dębowie i Kopytkowie. Baza gastronomiczna i noclegowa tylko w Białobrzegach ( Stary Młyn ). Marycha Sejny jez. Pomorze jez. Zelwa (z poznaniem jez. Kunis Kunisianką) - wieś Budwieć wieś Stanowisko ok.30 km (do granicy z Litwą, dalej można kontynuować spływ do Niemna, po uzgodnieniach z władzami litewskimi i białoruskimi). Najczęściej spływy ze względu na atrakcyjność, a także bywa z racji nieodpowiedniej ilości wody, rozpoczynają się od jeziora Pomorze (Posejnele). Wyżej trasa należy do uciążliwych. Spławny odcinek rzeki 152,5 km, najczęściej pokonywany od Lipska do Wizny 135 km, 7- dniowy. Spływ można rozpoczynać także przy moście w Chorużowcach (17,5 km dalej), lub w Holakach na wschód od Lipska. Szlak łatwy, mało uciążliwy, o wyjątkowych walorach przyrodniczych (zwłaszcza możliwość obcowania z ptakami wodnymi), pozwalający poznać atrakcje Biebrzańskiego Parku Narodowego. Noclegi wyłącznie w oznakowanych obozowiskach w Lipsku, Jastrzębnej I/ Świerzbutowie, Sztabinie, Jagłowie, na odcinku poza Suwalszczyzną: Dolistowie Starym, Wroceniu, Goniądzu, Osowcu, Olszowej Drodze, Brzostowie, Burzynie, Rusi, albo w kwaterach agroturystycznych. W granicach powiatu augustowskiego mieści się ok.55 km trasy. Można ten odcinek skojarzyć ze szlakiem 30 km Kanałem Augustowskim (Nowym) do Augustowa (trasa nr 5). Pieszo warto poznać m.in. Lipsk, Krasnybór, Sztabin, gdzie są ciekawe zabytki i placówki muzealne. Na fragmentach trasy organizowane są spływy tratwami turystycznymi. Nie ma trudności z zaopatrzeniem w żywność, w większych wsiach są bary lub punkty gastronomiczne garmażeryjne. Uwagi Inwestycje na Kanale Augustowskim i Czarnej Hańczy - Zmienić kształt architektoniczny, warunki sanitarne i noclegowe wszystkich stanic PTTK. - Polepszyć standard pól namiotowych w Mikaszówce, nad jeziorami: Mikaszewo, Krzywym, Paniewo, Studzienicznym, Białym oraz w Żylinach, w Maćkowej Rudzie, Budzie Ruskiej, Studzianym Lesie, Łoskach, Dworczysku, Rygolu i innych małych prywatnych, dostosować je do potrzeb turystów zagranicznych. - Umożliwić bezpieczne włączenie Kanału Bystrego, Jeziora Sajno i Kanału Augustowskiego dla kajakarzy poprzez budowę slipu przy lub na jazie przez ul. 29 listopada w Augustowie oraz slipu w Białobrzegach (nr 1 d). Inwestycje na Rospudzie Rzeka Biebrza 81

82 - Należy zagospodarować pola namiotowe na całej trasie oraz utworzyć stałą bazę w Raczkach. Inwestycje na Kanale Augustowskim Nowym - Zagospodarować miejsca na pola namiotowe Białobrzegi i śluza Sosnowo. Inwestycje na Biebrzy - Zagospodarować albo polepszyć zagospodarowanie pól namiotowych Lipsk, Kamienna Nowa, Podhorodnianka, Sztabin, Jagłowo, Dębowo, Jasionowo, Dolistowo Stare. - Ustawić wieże widokowe wzdłuż trasy. Szlaki kajakowe specjalistyczne - dla doświadczonych kajakarzy Trudne, wykorzystywane najczęściej podczas przyboru wód, niektóre tylko wczesną wiosną, połączone z pokonywaniem znacznych przeszkód wodnych, drutów przeciągniętych w poprzek, kamieni, płycizn, bystrz, nisko osadzonych kładek, zwalonych pni. Bardzo atrakcyjne widokowo, o charakterze niemal górskich wąwozów. Górna Czarna Hańcza Trasa: Turtul Krzywólka - Suwałki jez. Wigry. Trasa przetestowana przez Andrzeja Łaptasia (także przez Augustowskie Towarzystwo Kajakowe) ok. 47 km, z objazdem Suwałk pomiędzy Krzywólką, a Sobolewem. Spływ zajął mu 5 dni. Liczne kaskady. Szeszupa Trasa: od młyna we wsi Udziejek Górny Jez. Gulbin Jez. Okrągłe Jez. Okrągłek Jez. Przechodnie Jez. Postawelek Jez. Pobondzie wieś gminna Rutka Tartak przenoska przy młynie w Foluszu most pod Podszeszupiem. Długość spływu 29 km, 2-dniowy, można zatrzymywać się na leśnych polach biwakowych i kwaterach agroturystycznych (istnieje możliwość kontynuacji spływu na terytorium Republiki Litewskiej, tam rzeka jest szersza, łatwiejsza do pokonania i prowadzi aż do Niemna). Augustowskie Towarzystwo Kajakowe zaczyna zwykle spływy od jez. Krejwelek, a kończy na Rutce -Tartaku (odcinek należy do niezbyt uciążliwych). Blizna Trasa: od Augustowa Jez. Necko Jez. Rospuda rzeka Rospuda rz. Blizna Jez. Blizno Danowskie Tobołowo. Ok.35 km. Najczęściej pokonywana przez wytrawnych kajakarzy w ramach jednego z pierścieni szlaku Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego pod prąd z Augustowa na jezioro Blizno (Ateny). Przewożąc kajaki w Danowskich i Kopanicy można poznać piękne, o bardzo rozwiniętych brzegach leśnych jeziora Blizienko i Tobołowo. Wg doświadczeń ATK z ostatnich lat spływy zazwyczaj kończą na Ur. Powstańce, rezygnują oni z pokonywania dalszej części trasy. Niektórzy odcinek Ur. Powstańce Jez. Blizno pokonują na piechotę. Wołkuszanka 82

83 Trasa: od mostu w Wołkuszu do ujścia rzeki do Kanału Augustowskiego i jazu Wołkuszek (tylko za zezwoleniem służb granicznych, bowiem rzeką przebiega granica Polski i Białorusi), ok. 9 km. Szczeberka Odcinek kilkakrotnie przetestowany przez Augustowskie Towarzystwo Kajakowe długości 12 km od wsi Chodorki do mostu pomiędzy wsiami Sokolne i Szczeberka. Według prezesa Augustowskiego Towarzystwa Kajakowego Radosława Twarowskiego istnieje możliwość spływu (tylko w czasie znacznych przyborów wody) rzekami Wigrą do Szeszupy, Głęboką od Suchej Wsi do Rospudy, Jastrzębianką i Lebiedzianką od szosy grodzieńskiej (Augustów-Lipszczany) do Biebrzy. O ile mi wiadomo, jednak na tych trasach imprez nie organizowano Szlaki piesze Teren Suwalszczyzny równomiernie pokrywają szlaki piesze, wyznaczone i utrzymywane przez oddział suwalski PTTK, które w zasadzie nie omijają żadnej atrakcji regionu. Zdecydowana większość z nich nadaje się do pokonywania rowerem, a zimą nartami. Według przyjętych klasyfikacji dzielą się one na szlaki o znaczeniu ogólnopolskim, regionalnym oraz lokalnym. Szlaki ogólnopolskie Czerwony: Jastrzębna PKP Sejny Rakówek [Gołdap] Trasa: Przystanek PKP Jastrzębna Jastrzębna I Hruskie Wilkownia Podwołkuszne Krasne Żabickie Ur. Młynek Lubinowo Gruszki Śluza Tartak Rygol Brożane Ur. Wielki Bór Giby Rez. Tobolinka Zelwa Rez. Kukle Zamieciny Berżniki Półkoty Sztabinki Zaleskie Sejny - Babańce Klejwy Żwikiele os. Teklinowo Smolany Sejwy Szlinokiemie - Puńsk Szołtany Zaboryszki Dębniak Fornetka - Becejły Krzywólka Wygorzel Wierzbiszki - Rutka-Tartak Potopy Marianka Poplin Soliny Sześciowłóki Okliny Mauda Rakówek (opuszczenie terytorium Suwalszczyzny na 177,9 km) [Pobłędzie Maciejowięta Stańczyki Błąkały Gołdap]. Szlak gigant 210 km długości, biegnący wzdłuż granic Rzeczypospolitej Polskiej, wiążący Kotlinę Biebrzańską z puszczańską Równiną Augustowską, morenami sejneńskimi i dalej przez północną Suwalszczyznę (m.in. Dolinę Rowelską) dążącego przez Puszczę Romincką do Gołdapi. Możliwość noclegów na polach namiotowych i kwaterach agroturystycznych w Wilkowni, Gruszkach, w strefie Kanału Augustowskiego, okolicach Gib, Sejn (schronisko PTSM), Puńsk (schronisko młodzieżowe), Becejłach, Rutce-Tartaku, kwater agroturystycznych i pensjonatów w okolicach Wiżajn. Mamy okazję poznania fragmentu pięknego Kanału Augustowskiego i rzek puszczańskich, jezior gibiańskich, berżnickich i sejneńskich, ciekawego tworu geologicznego ozu berżnickiego, interesujących miejsc kulturowych (reliktów staroobrzędowców i możliwość poznania kultury litewskiej), cennych zabytków (Sejny, Smolany), cmentarzy, obiektów budownictwa ludowego, moren w Szołtanach, Gór Sudawskich, fascynujących dolin Rowelskiej i Marianki, jezior u źródeł Czarnej Hańczy, już na Mazurach Garbatych sławnych mostów w Stańczykach. Do punktu początkowego można dojść szlakiem zielonym Augustów - Lipsk. Niebieski: Augustów - Bakałarzewo [Pluszkiejmy] 83

84 Trasa: Augustów Klonownica Goła Zośka Szczebra Uroczysko Młynisko Uroczysko Święte Miejsce Jaśki Dowspuda Raczki Małe Raczki Kotowina Sadłowina - Nowa Wieś Bakałarzewo Matłak Garbas Filipów Wólka Rospuda Huta Czarne Białe Jeziorki 71,3 km - [Czarne Pruskie Kociołki Pluszkiejmy].Cały szlak ma długość 82,8 km. Szlak przedstawiający uroki doliny Rospudy. Schroniska PTSM znajdują się w Raczkach, Bakałarzewie, Pluszkiejmach, trochę leśnych pól biwakowych, kwatery agroturystyczne, dobre zaopatrzenie po drodze. Początkowo przebiega zachodnią rubieżą Puszczy Augustowskiej, później w terenie otwartym górzystym Pojezierza Zachodniosuwalskiego, z widokami na malownicze jeziora Bolesty, Sumowo, Siekierowo, Garbaś, Długie, Kamienne, Rospuda, Czarne, w końcowym etapie przechodzi się przez fragment Mazur Garbatych. Możliwość poznania ciekawych zabytków w Dowspudzie, Raczkach (w pierwszych dwóch miejscowościach o dużej randze artystycznej, związanych z działalnością hr. Ludwika Michała Paca), Bakałarzewie, Filipowie (tu też ciekawe wątki religijne tradycje działalności arian, a w XX wieku mariawitów) oraz pozostałości fortyfikacji tzw. linii Kocha. Szlaki regionalne Zielony: Suwałki Rutka Tartak (47,4 km) Trasa: Suwałki Okuniowiec - Osinki Szwajcaria - Studzieniczne Rezerwat Cmentarzysko Jaćwingów Prudziszki Czerwone Bagno Krzemianka - Jeleniewo Kazimierówka Jeglówek - Góra Zamkowa w Szurpiłach Udziejek Górny Udziejek Dolny młyn Jaczno - Smolniki Jodoziory Postawele - Rutka-Tartak. Bardzo atrakcyjny szlak pozwalający poznać piękną rzeźbę młodoglacjalną najpierw w okolicy Suwałk, a następnie Bramy Jeleniewskiej i Zagłębienia Szeszupy. Po drodze zabytki pojaćwieskie i przedjaćwieskie (mogiły kurhanowe, grodziska), malownicze jeziora Okuniowiec, Szurpiły, Jeglówek, Tchliczysko, Udziejek, Kamenduł, Jaczno, Czarne, Białe, Pobondzie oraz wspaniała Dolinę Rowelska, zabytki budownictwa drewnianego (kościół w Jeleniewie). Żółty: Augustów Mikaszówka (61,9 km) Trasa: Augustów - Rezerwat "Jezioro Kalejty" Strękowizna - Uroczysko Powstańce - jezioro Busznica Danowskie - jezioro Blizno - gajówka Czerwony Krzyż Tobołowo - Sarnetki -Tobołowo Tartaczysko Frącki Okółek Dworczysko Brożane Rygol. Szlak wiąże Augustów ze szlakami wigierskimi (czerwonym, niebieskim). Prowadzi wzdłuż jezior augustowskich Białego Krechowieckiego, Długiego (Kalejty), Busznicy, Blizna, Blizenka, Tobołowa, Brożanego, Płaskiego, rzeki Blizny, przez dział Wisły i Niemna do doliny Czarnej Hańczy wśród pięknych okazów puszczańskich, z polanami wsi tzw. Boru. Baza noclegowogastronomiczna najgęstsza w początku i na końcu trasy, jednak nad Czarną Hańczą są pola namiotowe i kwatery agroturystyczne. Niebieski: Augustów Mikaszówka (55 km) Trasa: Augustów - jezioro Sajno Sajenek - uroczysko Stara Ruda - pas przeciwpożarowy ur. Kozi Rynek ur. Burakowa Luka ur. Królowa Woda 84

85 Hanus gajówka Słoneczna Przyszłość Borek Gruszki śluza Sosnówek Mikaszówka. Szlak puszczańskim matecznikiem dla samotników obcujących z żywym tętnem przyrody, zapoznaje z rezerwatami Stara Ruda, Kozi Rynek, Kuriańskie Bagno, zaprowadza w pobliże Starożynu. Biegnie zrazu północnym brzegiem największego akwenu augustowskiego Sajna, potem pomiędzy Jeziorkiem a Stawem Sajenek, przechodzi przez uroczyska leśne, gdzie są pamiątki po powstaniu 1863 roku oraz walkach drugiej wojny światowej, puszczańskie osady z drewnianymi zabudowaniami, nad zabytkowe śluzy Sosnówek i Mikaszówka. Zielony: Augustów Mikaszówka (39,4 km) Trasa: Augustów - Trakt Napoleoński - Wojciech Studzieniczna - Stanica Wodna PTTK Swoboda - rezerwat "Stara Ruda - Kanał Czarnobrodzki - Czarny Bród - jaz Sucha Rzeczka - jezioro Serwy Gorczyca Płaska - jezioro Pobojne -śluza Paniewo - rezerwat "Perkuć" - jezioro Mikaszewo binduga Jazy - Mikaszówka. Szlak idący wzdłuż najpiękniejszej części Kanału Augustowskiego, także dawnymi drogami holowniczymi (m.in. Kanała Czarnobrodzkiego), jezior włączonych do systemu (Białe Krechowieckie, Staw Wojciechowski, Staw Księdzowski, Studzieniczne, Serwy, Staw Gorczycki, Orle, Pobojne, Paniewo, Krzywe, Mikaszewo, przez lasy Puszczy Augustowskiej. Dobrze zagospodarowany. Zielony: Augustów Lipsk (78,3 km) Trasa: Augustów Białobrzegi Gliniski Świderek - Gabowe Grądy Bór Komaszówka - Huta Sztabińska Kopiec Wrotki - leśnictwo Łubianka Jaminy Czarniewo - Czarny Las -przysiółek Pogorzałe Kunicha Sztabin - Krasnoborki Wolne Jasionowo Krasnybór Komaszówka - przystanek PKP Jastrzębna Jastrzębna I - Jastrzębna II.- Ostrowie Biebrzańskie - Nowy Lipsk - Lipsk nad Biebrzą. Trasa prowadząca głównie północnym obrzeżem Kotliny Biebrzańskiej i Biebrzańskiego Parku Narodowego. Interesująca głównie ze względów kulturowych poznaje się wioski staroobrzędowców, relikty unitów, ślady drugiej wojny światowej w postaci żelbetonowych schronów, tradycję po wielkim reformatorze Karolu hr. Brzostowskim i po jego dziadzie Joachimie Chreptowiczu, ciekawe ludowe budownictwo, zabytkowe kościoły w Jaminach, Sztabinie, Krasnymborze, Lipsku, kapliczki zrębowe, odlewy z Huty Sztabińskiej. Wzdłuż trasy rozległe widoki doliny Biebrzy. Żółty: Suwałki- Filipów (32,4 km) Trasa: Suwałki Ur. Białorogi - Biała Woda Potasznia Osowa Turówka Stara - Taciewo Gaciska Jemieliste Dębszczyzna Olszanka Filipów (32,4 km) [Wieliczki 78,4 km]. Szlak łączący Suwałki z Doliną Rospudy (Pojezierzem Zachodniosuwalskim) i dalej z Pojezierzem Ełckim. Prowadzi od lasu szwajcarskiego, mającego znaczenie martyrologiczne (miejsce straceń) przez wysoczyznę Białej Wody z bardzo efektownymi kanionami, nad położone na równinie jeziora taciewskie do Filipowa, miasta mającego ciekawe tradycje historyczne, a potem dalej przez Puszczę Borecką na Pojezierze Mazurskie. 85

86 Szlaki lokalne suwalsko-wigierskie Baza w kwaterach agroturystycznych, schroniskach młodzieżowych (Błaskowizna, Turtul, Smolniki) skupiona jest głównie przy Suwalskim Parku Krajobrazowym. Czerwony: Prudziszki Dziadówek (25 km) Trasa: Prudziszki Żywa Woda Okrągłe Podwysokie Jeleniewskie Rutka Szeszupka - Wodziłki Cisówek Dzierwany - Dziadówek. Jedna z najpiękniejszych tras widokowych, łącząca tzw. Bramę Jeleniewską z moreną czołową tzw. Garbu Krzemieniuchy, tarasowym obrzeżem pradoliny Czarnej Hańczy, Zagłębieniem Szeszupy, pasmem moren czołowych, źródliskami krawędzi pradoliny Szeszupy, ciągiem ozów do źródlisk Czarnej Hańczy, w dużej mierze przez obszar Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jego otulinę. Na uwagę zasługują relikty kultury staroobrzędowców we wsi Wodziłki, piękne oczka polodowcowe, jeziora Linówek i Cisówek. Niebieski: Prudziszki Smolniki (40,3 km) Trasa: Prudziszki Suchodoły Leszczewo - Góra Jesionowa Przejma Wielka Przejma Mała Ignatówka Podsumowo - Gulbieniszki Góra Cisowa Udziejek Górny Wodziłki - Błaskowizna Stara Hańcza Dzierwany - Smolniki. Jeden z piękniejszych szlaków widokowych prowadzący od Bramy Jeleniewskiej nad jeziora Szelment Wielki i Szelment Mały, koło mniejszych akwenów, a stamtąd do największych atrakcji Suwalskiego Parku Krajobrazowego (do Góry Cisowej, Wodziłek, jeziora Hańczy, panoramy jezior Jaczna i Kleszczewickich). Żółty: Krzywe Żytkiejmy (61,3 km) Trasa: Krzywe Samle Drugie Samle Pierwsze Rezerat Wiatrołuża II - Kaletnik Klonorejść Głęboki Rów - Leszczewo Wołownia Udryn Góra Tabaczyzna Smolniki Ługiele - Dziadówek Kłajpeda Kłajpedka 55,7 km [Pobłędzie Skajzgiry Żytkiejmy]. Szlak wiążący Wigierski Park Narodowy poprzez jeziora huciańskie i okolice Kaletnika z doliną Szelmentki, Bramą Jeleniewską, Suwalskim Parkiem Krajobrazowy do Mazur Garbatych, siedziby Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Bardzo urozmaicony, mający fragmentami cechę górskich ścieżek, z licznymi jeziorami (Krzywe, Czarne, Suchar II, Koleśne, Samle, Gałęziste, Kaletnik, Leszczewo, Udrynek, Sumowo, Krejwelek, Okrągłe, Perty, Kojle, Dziadówek, Pobłędzie Małe. Zielony: Mierkinie Czarne (24,8 km) Trasa: Mierkinie Stołupianka - Wersele Prawy Las - Maciejowięta Nowa Przerośl - Przerośl Czarne (24,8 km). Interesujący szlak dawnym torowiskiem wiążący kotlinę jeziora Hańczy (a tym samym Suwalski Park Krajobrazowy) z fragmentem Mazur Garbatych (doliną Błędzianki), a następnie z północną częścią Pojezierza Zachodniosuwalskiego z zabytkowym dawnym miastem Przerośl, mający niemal górski charakter. Żółte: Malesowizna Czajewszczyzna (10 km) 86

87 Trasa: Malesowizna Turtul Szeszupka Rez. Głazowisko Rutka Targowisko - Jeglówek - Czajewszczyzna Szlak łączący okolice źródeł Szeszupy z Górą Zamkową działem wodnym Czarnej Hańczy i Szeszupy pozwalający poznać kemy wodziłkowskie, głazowisko Rutka i cyrk lodowcowy jeziorka Linówek, zespół jezior szurpilskich. Szlaki mniejsze (łącznikowe) Czarny: Dziadówek Sześciowłóki (2 km). Łącznik wzdłuż rozciągniętej doliny z bogactwem ozowych wzgórz szlaku żółtego (Krzywe Żytkiejmy), zakończenia czerwonego (Prudziszki Dziadówek) z czerwonym gigantem (Jastrzębna PKP Sejny Rakówek). Czarny: Mierkinie Stara Hańcza (1,6 km). Łącznik pozwalający połączyć szlak niebieski (Prudziszki Smolniki) z zielonym (Mierkinie Czarne), prowadzi do ruin dworu w Starej Hańczy nad najgłębszym jeziorem w Polsce (pozostałość parku krajobrazowego, tryskające źródła, dobre kąpielisko). Czarny: Błaskowizna Łopuchowo (4 km). Łącznik pomiędzy szlakiem niebieskim (Prudziszki Smolniki) z czerwonym (Prudziszki-Dziadówek) oraz zielonym (Suwałki - Rutka-Tartak). Pozwala poznać Rezerwat Głazowisko Łopuchowo pomiędzy jeziorem Hańcza a doliną Szeszupy (jeziorem Kamenduł). Czarny: Wodziki Góra Zamkowa (3,5 km). Łącznik wyżej wymienionych szlaków czerwonego i niebieskiego, zielonego z żółtym (Malesowizna Czajewszczyzna) i ścieżką dydaktyczną wokół jeziora Szurpiły. Po drodze rozległe widoki na pradolinę Szeszupy. Czarny: Gulbieniszki - Wiżajny (20,2 km). Gulbieniszki jezioro Udziejek Udziejek Dolny Kojle Smolniki - Bondziszki Poplin - Marianka Rogożajny Małe - Wiżajny Długi łącznik wiążący szlaki Suwalskiego Parku Krajobrazowego z jego otuliną do polskiego bieguna zimna. Idzie od Góry Cisowej przez Zagłębienie Szeszupy, garbem lasu Tabaczyzna do wyjątkowo atrakcyjnych Smolnik, skąd doprowadza nad uroczą górską dolinę Marianki, a stąd na wysoczyznę Wiżajn. Zielony: Sadzawki Wiżajny (33,2 km). Sadzawki Budzisko Majdan Postawelek - Kupowo Kupowo Folwark Smolnica - Poszeszupie Wingrany Michałówka Ejszeryszki Maszutkinie - Skombobole Sudawskie Laskowskie - Wiżajny. Mało znany, a niezwykły krajobrazowo szlak prowadzący dolinami Szelmentki (m.in. kanion tej rzeki), Szeszupy i Wigry poprzez Góry Sudawskie do Wiżajn. Także odpowiedni dla zaprawionych rowerzystów górskich. Czarny: Szypliszki Postawelek (6,6 km). Szlak łącznikowy ułatwiający poznanie doliny Szelmentki, poprzez las wyprowadzający nad jezioro Iłgiel, odchodzący od dogodnego dojazdu PKS do szlaku zielonego. 87

88 Szlaki lokalne suwalsko - wigierskie Obszar nasycony ośrodkami wczasowymi, kwaterami agroturystycznymi, polami namiotowymi, biwakowiskami z licznymi placówkami gastronomicznymi. Niebieski: Suwałki Danowskie (38,8 km) Trasa: Dworzec PKP Suwałki Mała Huta jez. Krzywe Jez. Koleśne Jez. Czarne Krzywe Sobolewo Gawrych Ruda jezioro Staw Płociczno Walne Ateny jez. Blizno Upustek - Danowskie Trasa stanowi połączenie szlaków północnosuwalskich z wigierskimi i augustowskimi. Z pagórkowatego terenu północnego krańca Równiny Augustowskiej przechodzi do płaszczyzny piaszczystej w jej środkowej części nad jeziora rynny Bliznej. Poznaje się rozmaite zbiorowiska leśne Puszczy Augustowskiej, misy jezior huciańskich i okołowigierskich oraz dolinę Czarnej Hańczy ze stanowiskami rzadkich roślin. Duże fragmenty nadają się na trasy narciarskie, niemal całość na wycieczkę rowerową. Po drodze możliwość noclegu w kwaterach agroturystycznych i polach biwakowych nad Wigrami i w rejonie Aten Danowskich. Czerwony im. Alfreda Lityńskiego Krzywe - Stary Folwark (6,9 Trasa: Krzywe Leszczewek jez. Leszczewek km) Stary Folwark. Nazwany na cześć wybitnego biologa, żyjącego w latach , który należał do organizatorów i długo kierował Stacją Hydrobiologiczną w Starym Folwarku, placówką mającą nieprzeceniony dorobek naukowy. Łączy nawiązującą do jego tradycji siedzibę współczesnego ośrodka badawczego przy zarządzie Wigierskiego Parku Narodowego z miejscem jego działalności. Poznaje się po drodze rozmaite zbiorowiska leśne, jezioro Wigry i Leszczewek Zielony okołowigierski im.antoniego Patli Stary Folwark - Stary Folwark (44,9 km) Trasa: Stary Folwark Tartak Magdalenowo Wigry Czerwony Folwark Rosochaty Róg Mikołajewo Ur. Piaski Czerwony Krzyż Jastrzęby Zakąty Krusznik Bryzgiel Ur. Powały Gawrych Ruda Słupie obszar ochronny Czarna Hańcza Cimochowizna Leszczewek Stary Folwark. Poświęcony pamięci pierwszego i najbardziej aktywnego z powojennych przewodników suwalskich i działaczy PTTK Antoniego Patli ( ). Odsłania niemal wszystkie uroki perły suwalskich jezior i otaczających mniejszych jeziorek [Omołówek, Postaw, Klonek, Krusznik, Mulaczysko, Czarne (bryzglowskie), Czarne (gawrychrudzkie), Okrągłe, Długie, Muliczne, Leszczewek] z zespołem pokamedulskim, po drodze panoramy widokowe, z form terenu liczne moreny, kemy, akumulacyjne terasy rzeczne, zagłębienia wytopiskowe. Na dość znacznym odcinku przechodzi wzdłuż granicy postoju czoła lądolodu stadiału pomorskiego zlodowacenia Wisły. Ułatwia kontakt z fascynującą przyrodą, z roślinami chronionymi i zwierzętami. Niebieski: Uroczysko Węgzał Sejny (34,9 km) Trasa: Ur. Węgzał w ok. Mikołajewa Maćkowa Ruda Wysoki Most Karolin Wierśnie Giby Pomorze Posejnele Grudziewszczyzna Sejny. 88

89 Szlak wiążący szlaki nadwigierskie z Sejneńszczyzną, nazwany przez jego projektanta "szlakiem dziesięciu jezior" (grupy gibiańskiej i berżnickiej). Dość urozmaicony. Biegnie przez piękne połacie lasu wschodniej części Wigierskiego Parku Narodowego i innych borów Puszczy Augustowskiej, potem otwartymi obszarami morenowymi (moren czołowych, dennych, pagórków kemowych, ozów). Spotyka się po drodze ślady kultury Rosjan staroobrzędowców, urokliwe kapliczki i krzyże, a w Sejnach wysokiej klasy zabytki, poznaje się także pamiątki narodowej martyrologii. Poza obszarem WPN miejsca biwakowe znajdują się w Wysokim Moście (stanica wodna PTTK), Karolinie, Gibach, Posejnelach, w okolicach Berżnik. Tą trasą można nawiązać kontakt ze szlakiem czerwonym gigantem idącym z Gib na południe w okolice Augustowa, z Sejn - na północ i zachód z Gołdapią, wzdłuż granic z Litwą i Rosją. Zielony okrężny Krzywe - Leszczewo Krzywe (7, 2 km) Szlak spacerowy, bardzo atrakcyjny ze względu na sprzężenie ze ścieżką dydaktyczną przyrodniczą "Suchary". Pozwala na poznanie krajobrazu morenowego i niewielkie jeziorka typu dystroficznego oraz żeremia i żerowiska bobrów. Szlaki krótsze (łącznikowe) Szlak czarny: Płociczno PKP Płociczno (2,6 km). Jeden z krótszych szlaków łącznikowych pozwalający przybyszom z głębi kraju ominąć centrum Suwałk i szybciej dojść do południowych szlaków wigierskich (niebieskiego Suwałki Danowskie i zielonego Szypliszki Postawelek). Czerwony: Wysoki Most - Wysoki Most (13 km). Krótki szlak pozwalający na urozmaicenie ww. szlaku niebieskiego Uroczysko Węgzał Sejny) i poznanie najpiękniejszych fragmentów środkowego biegu Czarnej Hańczy. Łaczy się także w Sernetkach ze szlakiem żółtym, dążącym do szlaków augustowskich. Po drodze przykłady ludowego budownictwa ludowego. Czarny: Wysoki Most - Dziewiętnasty Kilometr (2,7 km). Szlak łącznikowy skracający dojście do szlaku czerwonego (Wysoki Most - Wysoki Most) i żółtego (Augustów Mikaszówka), poza rezerwatem "Studziany Las". Przeznaczony raczej dla rekreacyjnej turystyki masowej, prowadzi do popularnego miejsca piknikowego. Czerwony: Krusznik - Danowskie (8,5 km) Krusznik leśniczówka Krusznik Monkinie Danowskie. Szlak pozwalający połączyć szlaki wigierskie z augustowskimi do jezior Blizno i Blizienko. Pozwala zapoznać się z ładnymi partiami lasu (stanowisko głuszca) i ciekawymi przykładami budownictwa drewnianego z kościołem w Monkiniach. Czarny: Sobolewo I Kładka na Czarnej Hańczy w Obszarze Chronionym Czarna Hańcza (1,7 km). Czarny: Sobolewo II Kładka na Czarnej Hańczy w Obszarze Chronionym Czarna Hańcza (1,5 km) Najkrótsze łączniki pozwalające dojść do szlaku zielonego (Szypliszki Postawelek) z przystanków MPK. Szlaki lokalne sejneńskie Czarny: Dworczysko Ogrodniki (9,4 km) 89

90 Trasa: Dworczysko Sztabinki - Krasnogruda Dusznica Hołny Mejera (przejście graniczne Ogrodniki). Łącznik wiążący szlak czerwony gigant (Jastrzębna PKP Sejny Rakówek) z przejściem granicznym w Ogrodnikach, jako fragment włączony do Europejskiego Szlaku Dalekobieżnego E -11. Po drodze panoramy na jeziora Pirczis, Sztabinki, Dubelnik, Gaładuś, Hołny. Spotyka się ślady staroobrzędowców (cmentarz), miejsce związane z pobytami wybitnego poety Czesława Miłosza. Czarny: Aleksiejówka Zelwa (12 km) Trasa: Aleksiejówka Posejnele Kukle - Zelwa. Szlak łącznikowy wiążący szlaki suwalsko - wigierskie, przechodzące przez Sejneńszczyznę, z augustowskimi, konkretnie niebieski: Ur.Węgzał Sejny (Uroczysko Węgzał Sejny) z czerwonym gigantem (Jastrzębna PKP Sejny Rakówek): Jastrzębna PKP Sejny - Gołdap. Zapoznaje z malowniczymi okolicami jeziora Pomorze i jeziora Kunis. Szlaki lokalne augustowskie Żółty - Augustów Borzymy (33 km) [Ełk 63,5 km] Trasa: Augustów - Białobrzegi - Necki Borek - Netta I - Bargłów Dworny - Bargłów Kościelny Rozalin Pomiany Łabętnik Reszki Kukowo [opuszczenie granic Suwalszczyzny] -[PGR Borzymy Ełk]. Szlak wiążący Augustów najpopularniejszą miejscowość turystyczną na Suwalszczyźnie ze stolicą Mazur Wschodnich Ełkiem, a tym samym Równinę Augustowską z Pojezierzem Ełckim. Biegnie początkowo wzdłuż Kanału Augustowskiego, potem głównie w terenie odkrytym poprzez Wzgórza Milewsko-Bargłowskie (morenę denną), podziwia się interesujące formy wytopiskowe martwego lodu w rejonie Łabętnika, Reszek i Kukowa. Po drodze interesujące przykłady budownictwa ludowego i tradycji historycznych drobnoszlacheckich. Czarny: Danowskie - Sucha Rzeczka (19,7 km) Trasa: Danowskie Kopanica Tobołowo - przysiółek Podserski Las - Serski Las - Serwy - Sucha Rzeczka. Szlak łączący wezeł szlaków Danowskie (32 wigierski czerwony z Krusznika i 21 niebieski z Suwałk, 4 żółty z Augustowa do Mikaszówki) ze strefą Kanału Augustowskiego (6 szlak zielony Augustów-Mikaszówka). Wędruje bezpośrednio nad jeziorami Blizno, Tobołowo, Serwy. Po drodze znajdują się miejsca pamięci narodowej. W pobliżu dobra baza noclegowa i gastronomiczna. Czarny: Mikaszówka Rubcowo Bocianisko (38,5 km) Trasa: Mikaszówka śluza Sosnówek śluza Tartak śluza Kudrynki Rudawka śluza Kurzyniec Wołkusz Bohatery Leśne Nowe Bartniki Starożyńce Rubcowo. Szlak wytyczony przez harcerzy warszawskich poprzez ciekawe miejsca historyczne i stanowiska biologiczne (botaniczne), wzdłuż wschodniej części 90

91 Kanału Augustowskiego, z Puszczy Augustowskiej wychodzi na otwartą przestrzeń północnego szpicu Wzgórz Sokólskich z kotliną górską w Starożyńcach, nad dolinę Wołkuszanki cofa się do puszczańskiej osady Rubcowo. Po drodze m.in. schrony bojowe linii Mołotowa, ciekawe zabudowania wiejskie, kapliczki i krzyże drewniane. Baza noclegowa i sklepy wyłącznie w Mikaszówce i Rudawce. Przez teren powiatu augustowskiego przechodzą ponadto fragmentarycznie (na krótkich odcinkach) lokalne trasy wychodzące i dążące poza jego terytorium (znakowane przez białostocki oddział PTTK): Niebieski: Lipsk Dolistowo Stare. Lipsk (rynek) [Jałowo Kamienna Stara Żakle Rudkowszczyzna-] Jagłowo Dębowo Jasionowo [Dolistowo Stare] 60,3 km. Wzdłuż doliny Biebrzy. Po drodze liczne przykłady ciekawego budownictwa drewnianego. Wzdłuż trasy pola namiotowe leśne i prywatne oraz gospodarstwa agroturystyczne. Żółty: Tama Nowy Świat w Rez. Grzędy. [Tama (PKS) Kuligi - Orzechówka] Tajenko Polkowo Jasionowo Kopytkowo [ Nowy Świat ] - 38,5 km. Trudna trasa pozwalająca poznać niesłychanie urozmaicone pod względem biotopów Czerwone Bagno. Przez terytorium powiatu augustowskiego przebiega środkowy odcinek szlaku. Tu właśnie w Dębowie i Kopytkowie, a także na końcu szlaku znajdują się miejsca noclegowe (prywatne pola namiotowe, gospodarstwo agroturystyczne, domek myśliwski z wieżą widokową. E-11 Europejski Dalekobieżny Szlak Pieszy z Europy Zachodniej (z Amsterdamu przez góry Harzu, Brandenburgię, Pomorze, Mazury) do Rygi. Szlak wytyczony na terenie Polski przez PTTK i uzgodniony z Europejskim Związkiem Wędrownictwa. Fragment suwalski: szlakiem żółtym (Krzywe Żytkiejmy) na odcinku od Pobłędzia [Rakówka] do Dziadówka, czerwonym do Łopuchowi (Prudziszki Dziadówek), czarnym do jeziora Kamenduł, zielonym (Suwałki Rutka Tartak) od Udziejka przez Górę Zamkową, Jeleniewo, Prudziszki do Studzienicznego, czarnym (Stary Folwark Studzieniczne) przez Osinki, Jez. Gałęziste do Starego Folwarku, zielonym (okołowigierski im. Antoniego Patli Stary Folwark - Stary Folwark) przez Magdalenowo, Wigry, Mikołajewo do Uroczyska Węgzał, niebieskim (Uroczysko Węgzał Sejny) przez Wysoki Most, Szlaki rowerowe Karolin, Wierśnie do Gib, czerwonym (Jastrzębna PKP Sejny Odnotowywana ostatnio moda na rowery górskie i wycieczki kolarskie Rakówek) spowodowała przez wyznaczanie rez. Tobolinka, odrębnych od Zelwę, pieszych obok szlaków. rez. Sieć Kukle w obrębie i Łempis, parków narodowych Berżniki i krajobrazowych, do Dworczyska, określono czarnym we współpracy (Dworczysko z suwalskim PTTK jeszcze w połowie lat 90. XX wieku, lecz nie wyznakowano. Od 1997 roku Ogrodniki) na terenie miasta przez Augustowa Sztabinki, przygotowywuje Krasnogrudę się i system Dusznicę ścieżek do rowerowych. przejścia granicznego Niezależnie Stowarzyszenie Ogrodniki. Społeczno-Kulturalne Oś wytyczyło na obszarze powiatu augustowskiego własne trasy, których oznakowanie wzbudziło krytykę u 91

92 specjalistów z PTTK i parków narodowych. Poza tym prywatni gestorzy (np. firma Aga-to z Augustowa) organizują wycieczki po trasach wyznaczanych samodzielnie przez ich przewodnika. Podobnie czyni suwalskie PTTK. Również własne wersje (nieznakowane) proponują autorzy przeróżnych przewodników książkowych. Z inicjatywy Północnopodlaskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków rozpoczęto znakowanie tzw. Podlaskiego Szlaku Bocianiego (przy współpracy m.in. samorządu wojewódzkiego oraz Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki), który w roku bieżącym wkroczył na teren Suwalszczyzny i jest w toku przygotowywania. Podlaski Szlak Bociani (na odcinku augustowsko-biebrzańskim wyznakowany) Trasa: [Białowieża -] Dolistowo Jasionowo śluza Dębowo Mogilnice Jaminy Sztabin Krasnybór Jastrzębna I [Kamienna Nowa Kamienna Stara - Dąbrowa Białostocka Jałowo] Lipsk Kurianka Bartniki Bohatery Leśne - Wołkusz [Rudawka Gruszki -Mikaszówka Strzelcowizna Głęboki Bród - Wysoki Most Stary Folwark]. Trasa międzynarodowa R-11 Euro-Velo Trasa wychodząca z Aten przez Macedonię, Serbię, Węgry, Słowację, a dążąca przez kraje nadbałtyckie i Finlandię do Norwegii Przylądek Północny. Etap wytyczony przez suwalski oddział PTTK: [Ruda - Orzechówka] Tajenko Tajno Łanowe - śluza Sosnowo Kopiec Sosnowo Promiski Gabowe Grądy Obuchowizna Białobrzegi nad Kanałem Augustowskim Augustów dworzec PKP Augustów Augustów Lipowiec Traktem Napoleońskim Wojciech Studzieniczna nad Kanałem Czarnobrodzkim Sucha Rzeczka Dalny Las Danowskie Monkinie Bryzgiel Gawrych Ruda Płociczno Sobolewo Leszczewek Stary Folwark Wigry Czerwony Folwark Rosochaty Róg Mikołajewo Maćkowa Ruda Wysoki Most Pogorzelec Karolin Białogóry Daniłowce Lasanka Marynowo Sejny las Borek Żegary Krasnogruda przejście graniczne Ogrodniki. Ok.173,6 km. W przygotowaniu znajduje się Rowerowy Pierścień Suwalszczyzny PTTK ok.220 km, projekt przygotowany we współpracy z partnerami litewskimi Towarzystwem Atgaja i biurem Euroregionu Niemen w Mariampolu i ma przedłużenie na Litwie: Stary Folwark [tu połączenie ze szlakami augustowskimi Osi i Euro-Velo] trasą Euro-Velo [Magdalenowo Czerwony Folwark Rosochaty Róg Mikołajewo Maćkowa Ruda Wysoki Most Jeziorki Małe Pogorzelec Karolin Białogóry Daniłowce Lasanka Marynowo Sejny Borek Żegary] Radziucie Jenorajście Burbiszki Sankury Buda Zawidugierska Tauroszyszki Przystawańce Kompocie Trakiszki Puńsk Święciszki Wojciuliszki Wojponie Jegliniec Podwojponie Budzisko Majdan Kupowo Folwark Smolnica - Folusz Rutka-Tartak Potopy Michałówka Maszutkinie Ejszeryszki Stanieluszki Wiżajny Wiżgóry Leszkiemie Mauda Polukiemie Rakówek - [odcinek po Mazurach Garbatych: Pobłędzie Degucie Maciejowięta Stańczyki] - Nowa Przerośl - Przerośl Rakówek Czarne Supienie Wólka Filipów Szafranki Garbaś Matłak Bakałarzewo Czerwonka Kotowina Kamionka Stara Wólka Folwark Podwólczanka Rabalina Sidory Choćki Raczki Dowspuda Chodorki Kurianki I Stoki Franciszkowo Józefowo Kierzek Dubowo II Suwałki Mała Huta Obszar Chroniony Kamionka Leszczewo Stary Folwark. 92

93 Wydaje się, że ta niezwykła i mająca dobrą nawierzchnię trasa powinna być pokonywana w odwrotnym kierunku, otworzą się wtedy znacznie rozleglejsze widoki. Jest to połączenie Wigierskiego Parku Narodowego, z Sejnami i najatrakcyjniejszymi ich okolicami, pozwalające poznać kulturę litewską, grodzisko w Jeglińcu, Uroczysko Poszeszupie, Góry Sudawskie, Wiżajny, fragment Puszczy Rominckiej z największą atrakcją mostami w Stańczykach, Dolinę Rospudy, ruiny pałacu Paca, Suwałki i malownicze jeziora huciańskie. Na niektórych odcinkach dość trudny. Atrakcje innych okolic Suwalszczyzny np. Suwalskiego Parku Krajobrazowego pozostawia dla innych szlaków. Szlaki SSK Oś Niebieski: Rzeki Netty (39,7 km) Trasa: Białobrzegi Necki Borek Netta I Netta Folwark - Tajno Łanowe Śluza Sosnowo Kopiec Sosnowo Promiski Świderek - Gliniski Białobrzegi. [Alternatywa ekstremalna : śluza Sosnowo - śluza Borki Spichlerzysko Białobrzegi]. Trasa prowadzi wzdłuż rzeki Netty i Kanału Augustowskiego leżącej w północnej odnodze Kotliny Biebrzańskiej na pograniczu Pojezierza Ełckiego. Po drodze tzw. Necki Borek, resztki parku podworskiego w Netcie, przykłady ciekawego budownictwa drewnianego, śluzy i jazy na Kanale Augustowskim (zmodernizowane w XX wieku), polskie schrony bojowe z 1939 roku w Promiskach i Gliniskach, wsie Gabowe Grądy i Bór - osady staroobrzędowców z charakterystycznymi drewnianymi baniami, czyli łaźniami parowymi, w Białobrzegach zajazd Stary Młyn drewniany młyn wodny z 1926 r., pomnik żołnierzy zamordowanych 23 września 1939 roku przez czołgistów radzieckich. Zielony: Wokół jezior Białe i Studzieniczne (27 km) Trasa: Augustów Przewięź Śluza Swoboda Studzieniczna Wojciech Lipowiec Augustów. Poznawanie otoczenia jezior Białego i Studzienicznego, położonych w systemie Kanału augustowskiego. Na trasie między innymi: zajazd Hetman z 1939 r., zaprojektowany przez wybitnego architekta Macieja Nowickiego, rezerwat krajobrazowy Jezioro Kalejty, ścieżka dydaktyczna Nadleśnictwa Szczebra, śluzy na Kanale Augustowskim - Przewięź i Swoboda, rezerwat florystyczny Brzozowy Grąd na wyspie na jeziorze Studzieniczne, rezerwat krajobrazowo florystyczny Stara Ruda, dystroficzne Jeziorko Ślepe, Sanktuarium w Studzienicznej obejmujące XIX wieczny kościół i klasycystyczną kaplicę z 1872 r., Oficerski Yacht Club wybudowany w 1935 r., zaprojektowany przez znanego architekta Juliusza Nagórskiego, liczne pomniki przyrody, krzyże drewniane i metalowe. Czerwony: Wokół jeziora Kolno (25,5 km) Trasa: Białobrzegi Ponizie Czarnucha Kolnica Rzepiski Komaszówka Twardy Róg Promiski Obuchowizna Białobrzegi. Jezioro Kolno jest rezerwatem ornitologicznym, który obejmuje eutroficzne jezioro z miejscami lęgowymi ptactwa, głównie łabędzia niemego. Godne obejrzenia na trasie: drewniany młyn wodny z 1926 r. oraz śluza na Kanale Augustowskim w Białobrzegach, drewniane chałupy w Kolnicy, izba pamięci poświęcona Henrykowi Dobrzańskiemu Hubalowi w Szkole Podstawowej w Kolnicy, molenna staroobrzędowców z 1948 r. w Gabowych Grądach, liczne drewniane i metalowe krzyże przydrożne, pomniki przyrody. 93

94 Żółty: Wokół jeziora Sajno (35 km) Trasa: Augustów Ośrodek Królowa Woda Kanał Bystry Sajenek Białobrzegi Augustów (35 km). Objazd jeziora Sajno jednego z największych i najpiękniejszych jezior Puszczy Augustowskiej. Po drodze budynek Starej Poczty z 1829 r. w Augustowie, niemieckie okopy z drugiej wojny światowej, galeria konaroplastyki i arboretum Bronisława Skowrońskiego w Sajenku, drewniany młyn wodny z 1926 r. i śluza na Kanale Augustowskim w Białobrzegach, liczne pomniki przyrody. Niebieski: Dolina Rospudy (33 km) Trasa: Augustów Wójtowskie Włóki Mazurki [alternatywa do Piecyka przez Porzeczniak do głównej drogi] Ur. Kalinowszczyzna Ur.Młynisko Ur.Święte Miejsce Józefowo Poduchowne Sokolne Szczeberka Szczebra [ekstremalny odcinek] Goła Zośka Augustów. Wariant raczkowski (+ 19 km): Raczki wzdłuż północno-wschodniej strony Rospudy Kurianki - Ur. Święte Miejsce Jaśki Dowspuda Raczki. Trasa prowadzi wzdłuż rzeki Rospudy z jej unikatową storczykową doliną, a potem urzekającą doliną górskiej Szczeberki, przez Puszczę Augustowską (dawna Pacowizna). Godne obejrzenia na trasie: Uroczysko Święte Miejsce, ruiny pałacu hr. Ludwika Michała Paca oraz park w stylu angielskim z lat 20. XIX w Dowspudzie. Zielony: Rzeki Wołkuszanki (35,4 km) Trasa: Lipsk Skieblewo obok wsi Żabickie leśniczówka Kamienny Most gajówka Markowski Most Sołojewszczyzna - Wołkusz Bohatery Leśne Bartniki Starożyńce - Kurianka Lipsk. Trasa przebiega przez Puszczę Augustowską wokół rzeki Wołkuszanka i jej dopływu Haciłówki oraz rzeki Perstuńki w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Ciekawe krajobrazy północnego szpica Wzgórz Sokolskich, górskiej kotliny w Satrożyńcach. Godne obejrzenia na trasie: krzyże żelazne i drewniane (pomniki aktu tolerancyjnego z 1905 roku), pomnik na mogile powstańców styczniowych, schrony bojowe linii Mołotowa, ładne okazy budownictwa drewnianego, pamiątki z czasów walk w 1915 roku. Żółty: Rzeki Niedźwiedzicy (33,2 km) Trasa: Lipsk Kurianka - Jaczniki Rygałówka Ponarlica - [Koniuszki - Holaki] Rogożyn Nowy Rogożynek - Lipsk. Trasa przebiega w granicach Biebrzańskiego Parku Narodowego i w jego otulinie. Ciekawe widoki doliny Biebrzy oraz jej dopływów Nurki i Niedźwiedzicy. Po drodze ślady po unitach, m.in. kościół w Rygałówce, piękne krzyże drewniane i metalowe. Niebieski (Biebrza Wigry) (59,3 km) Trasa: Lipsk Skieblewo Krasne Hanus gajówka Słoneczna Przyszłość leśniczówka Mały Borek - śluza Paniewo Płaska śluza Gorczyca Gorczyca Mołowiste Macharce Tobołowo Mikołajewo Rosochaty Róg Czerwony Folwark Magdalenowo Tartak [800 m szosą do Starego Folwarku]. 94

95 Trasa prowadzi od Lipska nad Biebrzą przez Puszczę Augustowską do Wigierskiego Parku Narodowego. Godne obejrzenia po drodze liczne schrony bojowe Linii Mołotowa z lat , gustowne budownictwo wiejskie. Szlak ociera się o rezerwaty Kuriańskie Bagno, Mały Borek, Perkuć, prowadzi na dwukomorową śluzę Paniewo na Kanale Augustowskim i następną Gorczycę, biegnie wzdłuż wyjątkowo pięknego jeziora Serwy, obok jeziora Tobołowo, a potem panoramy jeziora Wigry. Trasy Suwalskiego Parku Krajobrazowego Na Górę Zamkową Długość trasy 18,5 km; przebieg: Turtul (siedziba SPK, punkt IT, punkt widokowy 32 m nad poziomem stawu turtulskiego z widokiem na rynnę i dolinę Czarnej Hańczy) Szeszupka (źródliska rzeki Szeszupy; jesion pomnik przyrody) Rutka (rezerwat przyrody Rutka) Szurpiły (grodzisko Jaćwingów: Góra Zamkowa, Góra Kościelna, Góra Cmentarna; jezioro Szurpiły, jezioro Kluczysko, jezioro Jeglówek) Kazimierówka (pole namiotowe w odległości 1 km od jeziora Szurpiły) Szurpiły Turtul. Wokół jeziora Hańcza Długość trasy 22 km; przebieg: Turtul Wodziłki (wieś założona w 1788 r. przez staroobrzędowców (wyznawcy starego, niezreformowanego rosyjskiego prawosławia), we wsi drewniana świątynia molenna ( ), w pobliżu molenny drewniane banie łaźnie parowe) - Stara Hańcza (ruiny dworu z XVIII w., przebudowanego w XIX w.; ścieżka poznawcza SPK pn. Drzewa i krzewy parku podworskiego w Starej Hańczy liczne pomnikowe drzewa) Przełomka (w odległości 1,4 km od drogi, na Leszczynowej Górze, trzypoziomowa wieża widokowa z panoramą na jez. Hańcza, które jest najgłębszym jeziorem w Polsce jezioro Hańcza wraz ze skarpą jest rezerwatem przyrody) Bachanowo i Błaskowizna (rezerwat przyrody Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą ; wsie nad jez. Hańcza z zapleczem noclegowym (kwatery agroturystyczne, sezonowe schronisko młodzieżowe, pole namiotowe), gastronomią (bar, sklep) oraz uzupełniajacą (baza nurkowa, wypożyczalnia sprzętu wodnego, parking samochodowy Kruszki Turtul. Do Góry Cisowej Długość trasy 12 km; przebieg: Smolniki (wieś założona w połowie XVII wieku w miejscu osady smolarzy; na starym cmentarzu zrekonstruowana zabytkowa drewniana kaplica z XVIII/XIX w.; wieś z zapleczem noclegowym (kwatery agroturystyczne, sezonowe schronisko młodzieżowe, pole namiotowe), gastronomią (sklep spożywczy, kiosk smażalnia nad Jez. Czarnym), oraz uzupełniającym (parkingi samochodowe; pomost, kąpielisko i wypożyczalnia łódek nad jez. Czarnym), punkt widokowy u Pana Tadeudza (panorama na jeziora Kojle, Perty, Purwin)) Udziejek Dolny (drewniany młyn wodny z przełomu XIX i XX wieku, we wsi zabytkowe zabudowania wiejskie) Gulbieniszki (Góra Cisowa 256 m n.p.m.,77 m nad poziomem pobliskiego jeziora Kopanego jedno z piękniejszych miejsc widokowych w SPK) Sidory (kwatery agrotutystyczne) Kleszczówek (jeziora kleszczowieckie: Kojle, Perty, Purwin leżące na dnie Zagłębienia Szeszupy)- Smolniki. Trasy północnej Suwalszczyzny (oznakowane dzięki gminie Wiżajny): 95

96 Szlak czarny: Gulbieniszki Smolniki (7 km). Wiedzie wśród morenowych i kemowych wzniesień, obok góry Cisowej i zabytkowego młyna w Jacznie, forsuje szeroki grzbiet Tabaczyzny, pomiędzy jeziorami Kojle i Jaczno dociera do Smolnik. Szlak żółty: Sidory Smolniki Kłajpeda (10 km). Prowadzi przez malowniczą dolinę Szeszupy, wzdłuż północnych brzegów jeziora Perty i Kojle, na wysoką skarpę wysoczyzny smolnickiej oraz w dolinę górnego odcinka Czarnej Hańczy. Zielony: Wiżajny - Budzisko (34,5 km). Wiedzie przez położone przy granicy z Litwą Góry Sudawskie porośnięte lasem, poprzecinane głębokimi dolinami. Krajobraz przypomina tereny podgórskie. Szlak biegnie wzdłuż rzeczki Wigra mijając po drodze dwa dawne folwarki (Sudawskie i Skombobole). Czarny: Smolniki - Wiżajny (13 km). Wychodzi przy szkole w Smolnikach, mija położone w lesie jeziora Czarne i Białe,przechodzi przez pasma pofałdowanych wzgórz i głęboką Dolinę Rowelską do położonych na północnych wysoczyznach Wiżajn. Trasy Wigierskigo Parku Narodowego (park oznaczył jedynie szlaki piesze dostępne dla roweru, nie wykreślając osobnych tras). Szlakiem Powstania Sejneńskiego Z informacji Regionalnej Pracowni Krajoznawczej przy suwalskim oddziale PTTK dowiedziałem się, że harcerze z Warszawy wyznaczyli podwójną pętlę tak nazwanego szlaku, łączącego się ze sobą w Daniłowcach. Wydaje się, że historycznie jest nieco nieporozumień, bo trasa pomija Augustów i Suwałki, skąd pochodziło wielu uczestników powstania. Gdzieniegdzie pomylono działania 1919 roku z Wszelako trasa pod względem widokowym jest bardzo udana. Dla większej przejrzystości dzielę ją na dwa pierścienie: sejneński i krasnopolski. Sejny Zaleskie wzdłuż jeziora Pirczis Poćkuny Berżniki Kukle Posejnele Giby Białowierśnie Daniłowce Marynowo Sejny. Krasnopol Żłobin Orzechowo Daniłowce Białogóry Karolin Pokrowsk Pogorzelec Jeziorki Małe Wysoki Most Maćkowa Ruda Mikołajewo Czerwony Folwark Burdyniszki Magdalenowo Tartak (dojazd ze Starego Folwarku) Remieńkin Różańcowa Góra Żubronajcie Krasnopol Podjezioro Krasnopol. Z okazji 51 Centralnego Zlotu Kolarzy PTTK, który odbył się w 2002 roku w Starym Folwarku, oddział suwalski PTTK na czas imprezy wyznaczył kilka szlaków rowerowych, których opis opublikowała Jaćwież : Szlakiem Papieskim (45 km) 96

97 Szak tożsamy z zielonym szlakiem pieszym okołowigierskim, nieuwzględniający wszystkich miejsc pobytu papieża Jana Pawła II na Suwalszczyźnie]: Stary Folwark Magdalenowo Czerwony Folwark Rosochaty Róg Mikołajewo Ur. Węgzał Piaski Czerwony Krzyż pole namiotowe Jastrzęby Zakąty Krusznik Bryzgiel Ur. Powały Płociczno Tartak Gawrych Ruda Słupie Obszar Ścisłej Ochrony Czarna Hańcza Cimochowizna Stary Folwark. Szlakiem Litewskim (73 km) Stary Folwark Ryżówka Żubrówka Kopiec Krasnopol Sejny Babańce - Smolany Sejwy Wojtokiemie Trakiszki Puńsk Szołtany Zaboryszki Wiatrołuża - Kaletnik Bobrowisko Rezerwat Wiatrołuża II szlakiem żółtym do Ur. Gałęzistego obszar chroniony Kamionka Leszczewo Stary Folwark. Inne trasy częściowo oznakowane (lub nieoznakowane) Szlak północno-zachodni Trasa: Lipsk Jastrzębna II Balinka Kozi Rynek Kuriańskie Bagno leśniczówka Hanus Krasne Skieblewo Batorówka Lipsk. (ok. 60 km). Pierwsza część trasy pokrywa się ze szlakiem zielonym pieszym PTTK do Jastrzębnej II. Dalej przechodzi leśną drogą niedaleko od rezerwatu florystycznego Glinki, za Balinką drogą w kierunku północno-wschodnim przez puszczański ostęp Krasny Kąt i Brzozowe Grądy osiąga się rezerwat Kozi Rynek z pomnikiem żołnierzy UBK AK i mogiłą powstańców z 1863 r, następnie przez Uroczysko Burakową Lukę zgodnie z niebieskim szlakiem pieszym przechodzi przez rezerwat Kuriańskie Bagno, następnie do osady leśnej Hanus, a dalej w stronę wsi Krasne, nie wjeżdżając do niej skręca do Skieblewa granicą borów Puszczy Augustowskiej i łąk dolin niewielkich, zmeliorowanych w tej części rzeczek, Wołkuszanki i Haciłówki. Nad Kanałem Augustowskim (37 km) Trasa: Białobrzegi- Śluza Borki - Śluza Sosnowo- Kopiec Huta Komaszówka - Jezioro Kolno Twardy Róg Bór - Białobrzegi Trasa za Stefanem Maciejewskim, którą na wielu odcinkach można nazwać ekstremalną (podmokłe łąki na dawnej drodze holowniczej Kanału Augustowskiego z licznymi norami bobrów, zagrodami z drutu, w okolicach Huty i pod Borem piaszczyste odcinki drogi). Do ruin pałacu Paca (48 km) Trasa: Augustów- Szczebra- Ur.Święte Miejsce- Jaśki Borowe Dowspuda- Raczki- Rudniki Kurianki I- Szczeberka- Szczebra. Szlak mający podobne walory jak Osi nr 5, nieznacznie się różniący. Ścieżki poznawcze Suwalskiego Parku Krajobrazowego Doliną Czarnej Hańczy 97

98 Długość ścieżki 3,5 km; znaki ścieżki rozpoczynają się przy młynie w Turtulu (kwadrat koloru białego, z zielonym paskiem poprowadzonym po przekątnej znaku), a kończą się w Błaskowiźnie. Na trasie ścieżki możliwe jest zapoznanie się z ciekawymi formami geomorfologicznymi Parku: dolina Czarnej Hańczy, oz turtulski, dolina zawieszona, głazowisko w Bachanowie (rezerwat przyrody), rynnowe jezioro Hańcza (rezerwat przyrody). Na Górę Zamkową Długość 7 km; znaki ścieżki (kwadrat koloru białego, z niebieskim paskiem poprowadzonym po przekątnej znaku) prowadzą przez malownicze Zagłębienie Szeszupy do Góry Zamkowej, miejsca ostatniego centrum plemiennego Jaćwingów. Z Góry Zamkowej możemy podziwiać piękną panoramę na jeziora szurpilskie (Szurpiły, Jeglówek, Kluczysko). Obok Góry Zamkowej znajduje się Góra Kościelna i Cmentarna, należące również do dawnego grodziska Jaćwingów. Na trasie ścieżki znajdują się pomnikowe głazy narzutowe. Wokół jeziora Jaczno Długość trasy 7 km; znaki ścieżki (kwadrat koloru białego, z żółtym paskiem poprowadzonym po przekątnej znaku) prowadzą trasą, na której można zobaczyć panoramę na Zagłębienie Szeszupy z ozami, kemami, jeziorami wytopiskowymi (jeziora kleszczowieckie, jezioro Jaczno), wiszącymi torfowiskami. Na trasie ścieżki znajduje się drewniany młyn wodny we wsi Jaczne i liczne gospodarstwa agroturystyczne. Drzewa i krzewy parku podworskiego w Starej Hańczy Długość trasy 1,5 km; znaki ścieżki (kwadrat koloru białego, z czarnym paskiem poprowadzonym po przekątnej znaku) prowadzą przez dobrze zachowany park podworski, gdzie można zapoznać się z opisanymi w terenie gatunkami drzew i krzewów, zobaczyć pomnikową Aleję Lipową, ruiny dworu, a także wykąpać się w jeziorze Hańcza (rezerwat przyrody). Na terenie parku podworskiego znajdują się zadaszone miejsca na odpoczynek i wyznaczone miejsca do ogniskowania. Ścieżki poznawcze Wigierskiego Parku Narodowego Ścieżka przyrodniczo-archeologiczna LAS Rozpoczyna się z Krzywem, obok Dyrekcji Wigierskiego Parku Narodowego (tematyka: las, bobry, jeziora dystroficzne Suchary ) i wiedzie wokół jeziorka Suchar I. Na trasie ścieżki można obejrzeć kilka siedlisk leśnych występujących na terenie Wigierskiego Parku Narodowego: grądu, łęgu, borów, środowisko życia bobra, żeremie a także miejsce, gdzie żyli ludzie w czasach prehistorycznych stanowisko archeologiczne z epoki kamienia. Ścieżka przyrodnicza "Suchary" Rozpoczyna się w pobliżu Dyrekcji Wigierskiego Parku Narodowego (tematyka: jeziora dystroficzne Suchary, bobry, płazy) czas zwiedzania około 2 godz. - prowadzi wokół śródleśnych jezior (sucharów), przez lasy torfowiskowe z charakterystycznymi roślinami i zwierzętami. Na trasie ścieżki przy odrobinie szczęścia można zobaczyć bobry, ich żeremia i zgryzy bobrowe - wynik ich pracy. Ścieżka została wyposażona w kładki przez tereny podmokłe, zadaszone 98

99 miejsce odpoczynku oraz platformę widokową, z której można obserwować bobry i ptactwo wodne. Ścieżka przyrodnicza "Płazy" Rosochaty Róg (tematyka: płazy) - czas zwiedzania około 60min. Ścieżka przebiega wokół drobnych oczek wodnych specjalnie odtworzonych dla płazów. Pozwala ona na zapoznanie się z biologią, znaczeniem i czynną ochroną płazów zamieszkujących tereny otwarte.długości około 0,5 km i wyposażona jest w 6 tablic informacyjnych oraz kładkę i pomost. Ścieżkę Płazy podobnie jak pozostałe można zwiedzać przez cały rok, najlepszym okresem do obserwacji płazów jest IV VI, kiedy zwierzęta te odbywają gody. Ścieżka przyrodnicza Jeziora Gawrych Ruda Słupie Gawrych Ruda (tematyka: rośliność Wigierskiego Parku Narodowego, geomorfologia jeziora Wigry, Suchar Wielki) czas zwiedzania około 2 godz. Ścieżka znajduje się w południowej części jeziora Wigry, początek trasy jest nad Zatoką Słupiańską koło półwyspu Łysocha. Ścieżka pozwala zapoznać się z historią terenu, jego geomorfologią oraz trzema jeziorami WPN: Wigry, Suchar Wielki i Długie. Można dowiedzieć się o lesie, który otacza te jeziora o jego roślinności i żyjących w nim zwierzętach. Ścieżka przyrodnicza Puszcza Wysoki Most (tematyka: historia, archeologia, geomorfologia terenu, rośliność i zwierzęta Puszczy) - Trasa ścieżki prowadzi w okolicach polany w Wysokim Moście, położonej na północnym skraju Puszczy Augustowskiej. Ścieżka ma 8 przystanków opisanych w przewodniku Puszcza (I Stare trakty, II - Czarna Hańcza, III Stanowisko archeologiczne z epoki kamienia, IV Kamedulska smolarnia, V Morena czołowa i oz, VI Żurawinowe Bagno, VII Starodrzew, VIII Suchar Konopniak). Ścieżka Eksploatacja Dóbr Puszczańskich Ścieżka została wyposażona w 7 dużych tablic informacyjnych: GOSPODARKA LEŚNA (Powały), BARTNICTWO (Bartny Dół), KOLEJKA LEŚNA (Płociczno), HUTNICTWO (Gawrych Ruda), BINDUGA, OSTĘP (Krusznik), WAPIENNIK (Leszczewo). Ponadto leśne ścieżki dydaktyczne dla potrzeb tzw. zielonych szkół, zapoznające z podstawowymi informacjami o drzewach, lesie, florze, faunie, gospodarce leśnej, zorganizowały nadleśnictwa. Nadleśnictwo Szczebra w Przewięzi na trasie leśniczówka Białe Jeziorko Ślepe Jezioro Długie (Rezerwat Jezioro Kalety ) Przewięź. Ok.2,5 km. Nadleśnictwo Augustów w Augustowie w lesie pomiędzy Kanałem Augustowskim (starorzecza Netty) a jeziorem Sajno w pobliżu Ośrodka Wypoczynkowego Królowa Woda. Ok. 2,5 km. Nadleśnictwo Płaska przy siedzibie w Żylinach Leśne Przedszkole. 99

100 Szlaki naraciarskie Północna Suwalszczyzna to wyśmienity teren do zjadów narciarskich (Bolcie, Smolniki, Wiżajny) i biegów. Gmina Wiżajny zawiadomiła o wytyczeniu następujących tras specjalnych: Zielona: Trasa narciarska w okolicy Wiżajn (6,5 km). Ciekawostki: Góra Gulberek, Góra Prusaka /170m n.p.m., żeremie bobrów, jezioro Ślepak, park i pozostałości dworu Rekoszów. Niebieska: Trasa narciarska w okolicy Smolnik (11 km). Ciekawostki trasy: wylot Wilczego Jaru nad jez. Jaczno, dolina Jez. Kleszczowieckich z górą Cisową w tle, stary młyn nad jez. Jaczno. Do biegów narciarskich doskonale nadaje się zdecydowanie większa część wyznakowanych przez PTTK szlaków pieszych. Od lat 60. jest organizowany przez oddział suwalski Ogólnopolski Rajd Narciarski Wędrówkami Północy ; co roku ustalana jest inna wersja tras na północnej Suwalszczyźnie i Puszczy Rominckiej. Ostatnio także niektóre z nich biegną przez terytorium Rosji i Litwy. Długodystansowe trasy łyżwiarskie Długotrwałość pokrywy lodowej na jeziorach i kanałach daje możliwość traktowania ich jako długodystansowych szlaków łyżwiarskich. Jedyną trudność mogą budzić nadmierne opady i czapy śniegu. Jeżeli nie odmiotą powierzchni wiatry, należy pomyśleć o wydzieleniu pozbawionych śniegu torów, omijających miejsca niebezpieczne. Władze miasta Augustowie zamierzają we współpracy z Holendrami przygotować podczas mroźnych zim tory dla łyżwiarzy długodystansowych na jeziorach: Necko, Rospuda, Białe Krechowieckie, łącznie około 30 km. Nadają się na nie także odcinki Kanału Augustowskiego pomiędzy śluzami (na Kanale Czarnobrodzkim łącznie z Jeziorkiem Ślepym i Jeziorem Staw Gorczycki będzie tam i z powrotem około 20 km). Na jeziorze Sajno i Jeziorko odległość ta wyniesie około 24 km. Jeszcze większe możliwości dają pod tym względem Wigry (ok.50 km). Szlak Konny Puszczy Augustowskiej Najdłuższy szlak w terenie leśnym wytyczony w Polsce nizinnej. Oznakowany formą zielonego proporczyka niestety oznaczenie jest zupełnie niewidoczne. Prowadzi z Biebrzańskiego Parku Narodowego przez Puszczę Augustowską do Wigierskiego Parku Narodowego. Zawiera kilka pętli i odnóg, doprowadzających do stadnin lub dobrych miejsc na stajnie. Powstał z inicjatywy miłośników jeździectwa leśników, przy głównym udziale i inspiracji Karola Chodkiewicza z Nadleśnictwa Białobrzegi (obecnie już w Nadleśnictwie Rajgród). Przebiega przez następujące obszary: Biebrzański Park Narodowy - 13 km, nadleśnictwo Białobrzegi - 88 km, nadleśnictwo Płaska - 52 km, nadleśnictwo Szczebra - 34 km, nadleśnictwo Augustów - 25 km, nadleśnictwo Suwałki - 7 km, Wigierski Park Narodowy - 27 km, razem 246 km. Wędrówkę można rozpocząć w najsłynniejszej leśniczówce Biebrzańskiego Parku Narodowego Grzędy. Stąd przez bagna, łozowiska i łąki dotrzemy do leśniczówki Łosiowy Kąt. Obie te osady pełnić będą funkcje stanic konnych. Najdłuższy 88 km odcinek nadleśnictwa Białobrzegi stanowi ogromną pętlę w krajobrazach leśnych i łąkowych wzdłuż Kanału Augustowskiego, rzeki Sajownicy, jeziora Sajno i sztabińskich ozów. Stadnina w Żarnowie, leśniczówki 100

101 w Balince i kilka gospodarstw rolnych są w stanie zapewnić zakwaterowanie ludziom i koniom. Część augustowska prowadzi z Balinki przez rezerwat Stara Ruda do Sanktuarium w Studzienicznej i dalej wzdłuż jeziora Studzieniczne i brzegiem Kanału Augustowskiego do leśniczówki w Czarnym Brodzie. Tutaj szlak biegnący dalej przez nadleśnictwo Szczebra krzyżuje się z odcinkiem nadleśnictwa Płaska, oferującym największe atrakcje tego terenu: Śluzy Paniewo, Perkuć, Kudrynki, Kurzyniec, rezerwat Perkuć - tzw. trójrzecze Szlamicy, Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego. leśniczówka w Gruszkach i liczne gospodarstwa agroturystyczne pretendują do roli stanic. W części szczeberskiej wędrujemy od jeziora Serwy przez starodrzew sosnowy do jezior Tobołowo i Busznica, Uroczysko Powstańce i osadę leśną Upustek do stadniny przy leśniczówce w Podnowince. Po przebyciu 7 km odcinka w nadleśnictwie Suwałki, przez Uroczysko Zielona Karczma, docieramy do granic Wigierskiego Parku Narodowego, który oferuje stanice konne w Gawarcu i Lipniaku. Spodziewane jest przedłużenie tras w Wigierskim Parku Narodowym oraz przyłączenie się Nadleśnictw Pomorze i Głęboki Bród. Jednym z motywów utworzenia szlaku jest chęć zintensyfikowania ruchu turystycznego poza sezonem i w weekendy. Ma temu służyć m.in. ustanowienie odznaki jeździeckiej KAMIENIA MILOWEGO PUSZCZY AUGUSTOWSKIEJ, w czterech wariantach trudnościowych z najcenniejszym zimowym, który można zdobyć odbywając minimum 200 km rajd w okresie od listopada do marca. Ostatnio szlak konny został powiększony o odnogi do lasu Rogowo, do Kopanicy i do bazy harcerskiej w Suchej Rzeczce. Łączna długość wynosi już 260 km. Na stanice konne wyznaczono leśniczówkę Grzędy, gospodarstwo agroturystyczne w Orzechówce, gospodarstwo na tzw. Sosnówkach koło Tajenka, gajówkę Rogowo, gospodarstwo agroturystyczne z własną stadniną w Żarnowie, leśniczówkę Jastrzębna w Balince, leśniczówkę Czarny Bród koło Studzienicznej, leśniczówkę Żyliny w nadleśnictwie Płaska, leśniczówkę Gruszki, bazę Związku Harcerstwa Polskiego w Suchej Rzeczce, gospodarstwo agroturystyczne w Kopanicy, gajówkę Chapowo w Podnowince, gospodarstwo w Kolnicy Podborowej, osady WPN Gawarzec i Lipniak, zapewne też dołączy też leśniczówka Łozki. W Wigierskim Parku Narodowym została wyznaczona sieć ścieżek konnych, lecz nie jest odrębnie oznakowana. Wynika to m.in. z konieczności wykorzystywania przewodnika, znającego teren. Szlaki samochodowe Nie ma oficjalnych szlaków wyznaczonych i oznakowanych tego typu, jak np. stało się to na Litwie (np. Szlak Mikołaja Cziurlonisa, szlak Czesława Miłosza). Każde wydawnictwo turystyczne przedstawia własne wersje owych tras i rozmaicie je nazywa. Z Augustowa wg Ireny Batury (punkt wyjściowy Rynek): Augustów Klonownica Szczebra Nowinka Ateny Monkinie - Bryzgiel Tobołowo Macharce Serski Las Przewięź Augustów Lipowiec Augustów (Rynek) 58 km. [do południowej części Wigier]. Augustów Studzieniczna Przewięź Dalny Las Serwy Sucha Rzeczka Żyliny Płaska Śluza Paniewo Jazy Mikaszówka Jazy 101

102 Płaska Gorczyca Sucha Rzeczka Przewięź Augustów 73 km. [wzdłuż Kanału Augustowskiego]. Augustów Sajenek Balinka PKS Kozi Rynek Hruskie Jasionowo Skieblewo Lipsk Nowy Lipsk Ostrowie Biebrzańskie Jastrzębna II Jastrzębna I Krasnybór Wolne Krasnoborki Sztabin Kamień Podcisówek Cisów Kolnica Osowy Grąd Białobrzegi Augustów 94 km. [przez Puszczę Augustowską w otulinę Biebrzańskiego Parku Narodowego]. Augustów Białobrzegi Obuchowizna Bór Gabowe Grądy Promiski Sosnowo Kopiec Wrotki Jagłowo Dębowo Mogilnice Lipowo Jaminy Czarny Las Sztabin Kamień Podcisówek Kolnica Osowy Grąd - Białobrzegi Augustów 73 km.[głównie ze względu na wartości kulturowe wzdłuż południowo zachodniego odcinka Kanału Augustowskiego] do strefy środkowego basenu Biebrzy]. Augustów Netta I Bargłów Dworny PKS Bargłów Kościelny Barszcze Rajgród Barszcze Kroszewo Prusaka Tajno Stare Tajno Łanowe Netta Folwark Netta I Augustów 54 km. [wzdłuż południowozachodniego odcinka Kanału Augustowskiego i po obrzeżach Pojezierza Ełckiego]. Augustów Studzieniczna Przewięź Dalny Las Macharce Frącki Giby Poćkuny Sejny Krasnopol Ryżówka Magdalenowo Wigry Ryżówka Stary Folwark Krzywe Suwałki Płociczno Gawrych Ruda Bryzgiel Monkinie Walne Ateny Nowinka Szczebra Augustów 132 km. [do Sejn, Wigier i Suwałk]. Z Suwałk wg Stefana Maciejewskiego: Suwałki Okuniowiec Lipniak Wiatrołuża Kaletnik Głęboki Rów Wołownia Jeleniewo Suwałki 43 km. [obrzeżami północnego szpica Wigierskiego Parku Narodowego na Wyniesienie Wołowni i Bramę Jeleniewską]. Suwałki Szwajcaria Szypliszki Zaboryszki Kaletnik Wiatrołuża Nowa Wieś Suwałki 47 km. [do kurhanów przedjaćwieskich wzdłuż północnego szpica WPN]. Suwałki Jeleniewo Wołownia Przejma Becejły Rutka - Tartak Maszutkinie Wiżajny Rutka - Tartak Sidory Gulbieniszki Jeleniewo Suwałki 82 km. [nad Szelment, Góry Sudawskie i Zagłębienie Szeszupy - SPK]. Suwałki Jeleniewo Sidory Smolniki Rogożajny Stara Hańcza Mierkinie Hańcza Kruszki Pawłówka Nowa Śmieciuchówka Suwałki 68 km.[atrakcje Suwalskiego Parku Krajobrazowego oraz jeziora taciewskie]. Suwałki Motule Przerośl Przerośl Gołdapska Linowo Stańczyki Błąkały Żytkiejmy Wiżajny Rutka-Tartak Jeleniewo Suwałki 87 km. [wzdłuż jezior taciewskich na Pojezierze Zachodniosuwalskie i do akweduktów północy czyli Stańczyk oraz do Puszczy Rominckiej, zjazd przez Dolinę Rowelską]. Suwałki Filipów Wólka Supienie Czarne Białe Jeziorki Łoje Linowo i jak w trasie nr 5 do Suwałk -104 km [włączenie Doliny Rospudy]. Propozycje te możliwie w różnych konfiguracjach powtarzają się, choć warto pokusić się o włączenie odcinków z Gib przez Zelwę do Berżnik i stąd do Sejn, z Sejn przez Żegary, Radziucie, Jenorajście, Burbiszki, Budę Zawidugierską, Sejwy 102

103 do Puńska, a stąd przez Szołtany do Szypliszk lub Zaboryszek do Suwałk, względnie z Sejn przez Marynowo, Daniłowce, Pogorzelec, Mikołajewo, Wigry do Suwałk. Niemalże oficjalnie egzystuje Szlak Papieski z Augustowa do Studzienicznej, z niej przez Przewięź, Suchą Rzeczkę do Gorczycy, z niej przez Mołowiste, Tobołowo, Monkinie, Bryzgiel, Płociczno, Sobolewo, Krzywe, Stary Folwark (wypad w bok do Leszczewa) Magdalenowo Wigry, stąd powrót przez Suwałki do Augustowa. Przy trasie tej istnieje wiele pomników, tablic i okazjonalnych kapliczek drewnianych upamiętniających przejazd papieża Jana Pawła II 9 czerwca 1999 roku. Szlaki tematyczne Szlak patriotyczny gminy Augustów 19,1 km (rowerowo-samochodowy): Trasa: Augustów kościół pw Jana Chrzciciela na Borkach (pamiątki Sybiraków) Janówka (Muzeum Armii Krajowej) - Dowspuda Jaśki Święte Miejsce [szlak jakby urwany] [Augustów?]. Wydaje się, że szlak nie został przemyślany do końca. W moim odczuciu powinien biec od Suwałk (Izba Pamięci Żołnierzy Suwalszczyzny) Szczebra (miejsce straceń) Święte Miejsce Dowspuda Janówka Augustów (tu Izba poświęcona Sybirakom w gimnazjum nr 2 i kościoły - na Borkach i Bazylika, Muzeum Historii Kanału Augustowskiego). Były wójt gminy Augustów chciał dołączyć do niego jeszcze Izbę Pamięci poświęconą Westerplatczykom w Szkole Podstawowej w Rutkach Nowych, Izbę Pamięci Sybiraków w Szkole Podstawowej w Netcie, schrony bojowe w Gliniskach z 1939 roku, Izbę Pamięci poświęconą gen. Ignacemu Prądzyńskiemu w Białobrzegach, Izbę Pamięci poświęconą majorowi Hubalowi Henrykowi Dobrzyńskiemu. Rękodzieło i tradycje wsi suwalskiej (opracowany przez Regionalny Ośrodek Kultury i Sztuki w Suwałkach w 1998 roku): Trasa: Sudawskie pod Wiżajnami (pszczelarz Edmund Buczyński) Stankuny gm. Wiżajny (pszczelarz Jan Radzewicz) Burniszki gm. Wiżajny (Krystyna Stasińska pieczenie domowego chleba) Przełomka gm. Przerośl ( Galeria Wiejska Haliny i Macieja Mickiewiczów) Wodziłki gm. Jeleniewo (bajnia Aleksandra Markowa) Suwałki (SIRT) [Augustów nie wymieniają Działu Etnograficznego Muzeum Ziemi Augustowskiej] Lipsk (pisankarka Genowefa Sztukowska, tkaczka Kazimiera Makowska, plastyka obrzędowa Krystyny Cieśluk [nie wymieniają Muzeum Społecznego!] Rogożynek [tokarz misek Sławomir Chomiczewski] [Augustów] Gulbin (rzeźbiarz Franciszek Masalski) Grudziewszczyzna (rzeźbiarz i wytwórczyni słomianych pająków Eugenia i Józef Kubrakowie) Sejny (pszczelarz Eugeniusz Klimaniec pasieka w Krasnogrudzie, kowal Jan Borowski kuźnia w Smolanym Dębie) Puńsk (tkaczka Weronika Wolańska, hafciarka Wilhelmina Żukowska) Becejły gm. Szypliszki (tkaczka Helena Korejwo) Jasionowo (muzykant Franciszek Racis z Kapelą Rodzinną Racisów ) Potopy (wytwórczyni serów Maria Micielica) [Wiżajny]. Jest to raczej propozycja do odwiedzin niż szlak, gdyż są różne terminy pokazów. Uwagi Infrastruktura turystyczna w postaci wież widokowych, miejsc postojowych, tablic informacyjnych, w zasadzie nie występuje poza parkami narodowymi i krajobrazowym, ewentualnie (jak pod Rowelami) ich najbliższej otuliny. Należy przeanalizować miejsca, w których wskazane byłoby ustawienia takich obiektów również w strefie Kanału Augustowskiego. Kiedyś taką 103

104 dodatkową atrakcję spełniały wieże triangulacyjne (popularne majaki). Aż się prosi o postawienie wieży widokowej na Cisowej Górze (Gulbieniskiej) i na Krzemieniusze (za kapliczką). Dopiero w bieżącym roku miasto Augustów ze środków unijnych ustawiło tablice informacyjne przy poszczególnych śluzach. W Puszczy Augustowskiej przy wodach i szosach przygotowane zostały przez nadleśnictwa miejsca postojowe (dla grzybiarzy) i przy wodach leśne pola biwakowe. Brakuje takich obiektów przy szlakach pieszych i rowerowych w głębi kompleksu leśnego, np. przy pieszym szlaku niebieskim Augustów Mikaszówka (nr 5 wykazu), np. przy osadach Wilkownia i Hanus. Na pozytywne podkreślenie zasługuje ustawienie dobrze merytorycznie przygotowanych tablic informacyjnych przy poszczególnych rezerwatach i drogach przy granicach nadleśnictw. Oddział PTTK w Suwałkach podjął się realizacji zintegrowanego systemu zagospodarowania i wykorzystywania szlaków turystycznych Suwalszczyzny, aby ujednolicić i dostosować do obowiązujących norm petetekowskich szlaki piesze, wodne, rowerowe, konne, motorowe. Szacuje, że potrzeba zbudować zagospodarowanych miejsc odpoczynku (woda, WC ekologiczne, ławki, wiata, stojaki np. na rowery), które ze względu na występujący powszechnie wandalizm powinny być położone przy osadach bezpośrednio przy szlakach, ustawić minimum 3 tysiące drogowskazów na słupach drewnianych lub rogaczach (do 800 sztuk), ustawić trójjęzyczne tablice informacyjne (80 szt.) oraz 20 szt. tablic dużych z płyty poliwęglanowej, z mapami, zabezpieczonych daszkami. Planuje także wyznaczyć wykorzystując już istniejące szlaki trasy spacerowe dla niepełnosprawnych w każdej miejscowości gminnej i najczęściej odwiedzanych miejscowościach (5-8 km) Baza towarzysząca Obiekty kulturalne Instytucjami, które "z urzędu" zajmują się krzewieniem kultury w Suwałkach, są Regionalny Ośrodek Kultury i Sztuki oraz Młodzieżowy Dom Kultury, Muzeum Okręgowe w Suwałkach. Placówki te prowadzą działalność w zakresie amatorskiego ruchu artystycznego, organizują cykliczne imprezy kulturalne, występy zespołów muzycznych, przeglądy kulturalne, festiwale, wystawy. Z działających zespołów należy wymienić: w dziedzinie teatru - "Mikrus", "Plama","Dzieci z Bullerbyn i Spółka", "Teatr Efemeryczny";w dziedzinie tańca - Zespół Pieśni i Tańca "Suwalszczyzna", "Flex", "Kontra", "Piruecik", Zespół Tańca Współczesnego "Fantazja";w dziedzinie muzyki - zespoły muzyczne "Shamrock", "Night Come", "Kawa z Deszczem", zespoły muzyczno-wokalne "Retro" i "Suwalski Chór Seniora" oraz Miejska Orkiestra Dęta; w dziedzinie plastyki dziecięca grupa plastyczna "Plamka", Autorskie Studio Rysunku i Amatorska Grupa Plastyczna "Sztaluga",w dziedzinie fotografii - Klub Fotograficzny "PaCamera". W mieście działają trzy muzea: Muzeum Okręgowe, Muzeum im. Marii Konopnickiej (oddział Muzeum Okręgowego), Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny dwa kina: 104

105 Kino Bałtyk Kino Merkury oraz galerie: Chłodna 20 Pakamera Rozmarino. Obok prasy lokalnej, funkcjonuje radio i telewizja lokalna. Na terenie Suwałk ukazuje się 5 tytułów, w tym m. in.: Miesięcznik - "Nasza Gazeta Suwalska" Kwartalnik - "Jaćwież" "Tygodnik Suwalski" "Nasze Krajobrazy", a także dzienniki regionalne "Gazety Współczesnej", "Gazety Wyborczej" i "KurieraPorannego". W mieście działa również Radio "5" oraz Telewizja Suwalska "Vectra". Ponadto istnieją różne biblioteki, świetlice i specjalnie z myślą o osobach starszych powołano Uniwersytet Trzeciego Wieku. W roku 1999 powstało w Suwałkach Augustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe. W Augustowie prężnie działa kilka jednostek kulturalnych, które mogą się pochwalić dość ciekawym programem w szczególności latem. Są to: Miejski Dom Kultury Osiedlowy Dom Kultury dodatkowo muzea: oraz Muzeum Ziemi Augustowskiej Muzeum Kanału Augustowskiego Muzeum I Pułku Ułanów Krechowieckich Muzeum Armii Krajowej w Janówce Kino "Iskra" Amfiteatr na plaży miejskiej nad jez. Necko. W okolicach Augustowa działają oprócz tego Izba Regionalna Ziemi Sztabińskiej oraz Izba Karola Brzostowskiego. Z kolei w Lipsku istnieje przy MGOK kinoteatr Batory. Dużą popularnością i uznaniem cieszą się organizacje kulturalne na terenie Sejn, znane nie tylko w Polsce ale i za granica: Polsko - Litewskiej Izby Turystyki i Dziedzictwa Kulturowego; Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne SEJNY; Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Sejn i Sejneńszczyzny Ziemia Sejneńska, 105

106 Ośrodek Kultury w Sejnach i działające przy nim zespoły: Kabaret "A JEDNAK" humor, muzyka, piosenka; Pracownia Plastyczna zajmuje się edukacją plastyczną dzieci i młodzieży oferuje ogromną gamę możliwości wyrażenia się przez prace plastyczne; grupy taneczne, młodzieżowa grupa lat; dziecięce, młodzieżowe grupy teatralne, młodzieżowy teatr dramatyczny (skupia miłośników żywego słowa i gry aktorskiej); Pracownia muzyczna: studio piosenki, nauka gry na instrumentach, grupy rockowe trzy zespoły młodzieżowe. Ośrodek "Pogranicze sztuk, kultur, narodów" prowadzi szeroką działalność kulturowo - artystyczną, o czym świadczy powstanie: Teatru Sejneńskiego - całość dorobku zespołu była prezentowana podczas "sceny letniej" w Białej Synagodze w Sejnach, gdzie obok nowego spektaklu i koncertu "Kapeli Klezmerskiej" prezentowane były również wcześniejsze spektakle teatru: "Dybuk" i "Wijuny". Kroniki Sejneńskie - projekt dziecięcy edukacyjny - zmierzający do wyzwolenia procesu artystycznej kreacji dzieci, które z zasłyszanych od starych ludzi opowieści, własnych przeżyć i odkryć, budują bogaty w rozmaite znaczenia emocje kosmos własnego miejsca zamieszkania. Do tej pory powstała "Mapa Sejn", gobeliny z Aniołami patronującymi miastu, glinianą makietą z domkami i postaciami mieszkańców. W tym roku w ramach tego programu powstanie widowisko teatralne "Zaduszki Sejneńskie" oraz wydana zostanie "Księga Sejneńska" - rodzaj przewodnika po mieście. Camera Pro Minoritate - projekt realizowany jest już od 1997 r. w październiku. Poświęcony jest problematyce mniejszości narodowych regionów Europy Środkowo-Wschodniej w filmie dokumentalnym, telewizyjnym, reportażu. Klasa Dziedzictwa Kulturowego - program edukacyjny - projekt ten realizowany jest przez "Pogranicze" z młodzieżą różnych narodowości naszego regionu, stał się już wzorem dla podobnych tego typu inicjatyw w Polsce i w Europie. Obejmuje on dodatkowe lekcje dla młodzieży liceum sejneńskiego poświecone historii i kulturze naszego regionu. Środkowo-Europejskie Forum Kultury - organizowane jest już od 1990 r. W tym roku zostanie zorganizowane w końcu listopada 2000 r. w klasztorze wigierskim i "Białej Synagodze" w Sejnach. Tematem spotkania będzie "Nowa Europa". Dyskusje toczyć się będą wokół kryzysowych sytuacji we współczesnej Europie (takich jak Kosowo i Austria), wokół formułowania nowych idei odpowiadającym wyzwaniom chwili i wokół roli jaką powinna odegrać kultura w tym procesie. Dom Litewski centrum kultury litewskiej w Sejnach; Ośrodek "Pogranicze" prowadzi również Centrum Dokumentacji Kultury Pogranicza Europy Środkowo-Wschodniej centrum@pogranicze.sejny.pl. Centrum gromadzi zbiory dotyczące praw człowieka, mniejszości narodowych, tolerancji, tożsamości, kultur narodowych i religii, regionalizmu i wielokulturowości na całym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. W zbiorach Centrum znajduje się już ponad 15 tys. woluminów książek i czasopism, bogata kolekcja pozycji antykwarystycznych, filmoteka, fonoteka, bogate zestawy fotografii i wycinków prasowych, unikalny dział rękopisów i maszynopisów. Na terenie powiatu wydawany jest miesięcznik "Przegląd Sejneński". Ważną rolę spełniają gminne ośrodki kultury, m.in. w Lipsku (działa tu także zespół wokalno-obrzędowy Lipsk ), w Żarnowie (z zespołem wokalnym Rabin czy Nowince (z zespołem Modry Len ). 106

107 Wielką aktywność artystyczną wykazują Litwini. Większość z nich uczestniczy w amatorskiej działalności artystycznej, pielęgnuje kulturę i tradycje przodków. Przy Domu Kultury Litewskiej w Puńsku działają zespoły folklorystyczne: mieszany chór "Dzűkija", grupa taneczna, mianowana zespołem choreograficznym "Jotva", teatr stodolany, kapela "Klumpë", zespół estradowy "Punia". Godne uwagi w Puńsku są także trzy placówki muzealne: dwie etnograficzne i jedna historyczna. W muzeum etnograficznym możemy podziwiać narzędzia i sprzęty używane przez chłopów litewskich w gospodarstwie, zbiory tkanin, monety, stare książki, czasopisma i dokumenty. Są też zabytki sztuki ludowej: rzeźby Chrystusa, kolekcja metalowych krzyży. Wśród tych pamiątek znajdują się siekierki kamienne, monety, medale itp. W Puńsku działalność wydawniczą prowadzi "Aušra". Wydaje głównie w języku litewskim książki i czasopisma, takie jak: miesięcznik dla dzieci "Aušrele", kwartalnik "Suvalkietis". Ponadto na terenie SPK działają Galeria Wiejska w przełomie oraz Izba Regionalna przy Szkole Podstawowej w Smolnikach, Z kolei na obszarze WPN znajdują się Kino Letnie U Jawora w Gawrach Rudzie. Należy dodać, iż niemal w każdej gminie działają gminne ośrodki kulturalne, biblioteki i świetlice. Imprezy w Regionie Teren opisywanych powiatów proponuje dość ciekawą i różnorodną ofertę imprez zarówno spotowych, turystycznych jak i kulturalnych oraz religijnych. Są to imprezy okazjonalne oraz cykliczne, mające już wielotetnie tradycje. W dużej mierze są to uroczystości związane ze świętami państwowymi, kościelnymi lub obchodami kalendarzowymi. Nie znaczy to jednak, iż brak jest innego rodzaju wydarzeń. Ze względu na bliskość jezior oraz różnych parków narodowych i krajobrazowych wiele imprez związanych jest z właśnie z przyrodą. Są to regaty, zawody nart wodnych, zawody piłki plażowej, rajdy piesze i rowerowe, spływy kajakowe, rajdy nart biegowych, imprezy ekologiczne, propagujące ochronę przyrody. Kolejną grupę imprez stanowią koncerty, szanty, festiwal celtycki, pokazy teatralne, wydarzenia plenerowe. Obok imprez typowo turystyczno-sportowych, organizowane są tradycyjne uroczystości, powoli zamierającej niestety w innych regionach, związane np.: z Nocą Świętojańską, herodami, kolędnikami, dożynkami, odpustami. Dostępne nie tylko dla mieszkańców regionu wydarzenia odbywają się przede wszystkim w okresie wiosenno letnim. Wtedy to właśnie kalendarium imprez jest najbogatsze. Tabela 9. Wybrane imprezy w Regionie wg charakteru Rodzaj imprezy Imprezy sportowe i turystyczne Nazwa Ogólnopolski Rajd Narciarski Wędrówki Północy - okres ferii zimowych; Ogólnopolski Wielodyscyplinowy Rajd po Wigierskim Parku Narodowym; Festiwal Spotkanie z piosenką szantową nad Wigrami 107

108 wraz z regatami; Międzynarodowe Zawody w Skokach na Nartach Wodnych w Augustowie, Ogólnopolski Rajd Stokrotka, Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Regaty o Błękitną Wstęgę Jezior Augustowskich. Międzynarodowe Recitale Chóralne Hora Cantavi ; Międzynarodowy Festiwal Teatrów Dziecięcych i Młodzieżowych Wigraszek ; Międzynarodowy Festiwal Ludowych Zespołów Tanecznych Źródliska ; Inne Suwalskie Lato Muzyczne; Suwalski Jarmark Folkloru; Ogólnopolski Festiwal Saksofonowy; Filharmonia AUKSO. Summer Blues Meeting, Augustowskie Noce z Gwiazdami. Festyn Archeologiczny; Piknik Kawaleryjski; Wigilia Chłopska. Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Tabela 10. Wykaz imprez organizowanych przez Suwalski Park Krajobrazowy Nazwa wraz z krótką charakterystyką Zimowe spotkania w Turtulu impreza zimowa, ferii zimowych Spotkania edukacyjne w siedzibie SPK w Turtulu organizowane dla uczestników Zimowego Ogólnopolskiego Rajdu pn. "Wędrówki Północy" "Spotkania z naturą" - cykl szkoleń Dzień Ziemi (22-24 kwietnia) na terenie SPK; impreza coroczna; "Archeologia dzisiaj" w nawiązaniu do ogólnopolskiego hasła "Szlaki natury - szlaki kultury". W ciągu 3 dni kwietnia Dzień Parków Narodowych 24 maja Akcja "Sprzątania świata impreza coroczna wrzesień SPK w Malesowiźnie - Turtulu, Czynna ochrona płazów na terenie SPK. Zielona szkoła czynna cały rok Źródło: Opracowanie własne PART S.A. 108

109 Tabela 11. Wykaz imprez organizowanych przez Wigierski Park Narodowy Rodzaj imprezy Nazwa wraz z krótką charakterystyką Imprezy sportowe i turystyczne Spotkania z przyrodą i dziedzictwem kulturowym zwiedzanie sali przyrodniczej, etnograficznej, ścieżek przyrodniczych: LAS, SUCHARY, JEZIORA. Każdy czwartek godz Przygoda Masło Maślane, czyli przetwórstwo mleka tradycyjnymi metodami W programie: dojenie krowy, pozyskiwanie śmietany, wyrób masła i twarogu, degustacja wyrobów powstałych podczas warsztatów. Zajęcia w wakacyjne piątki. Przygoda z ceramiką - I Ty możesz zostać gliniarzem, w 5-godzinnym programie: lepienie z gliny, wycieczka po WPN. Zajęcia w piątki Inne Ferie z Wigierskim Parkiem Narodowym - styczeń i luty. Dzień Ziemi w Wigierskim Parku Narodowym impreza jednodniowa, trzeciej dekadzie kwietnia. Sztafeta Rowerowa Obszarów Chronionych Województwa Podlaskiego. W trzeciej dekadzie maja. Ogólnopolski Wielodyscyplinowy Rajd po Wigierskim Parkiem Narodowym. Festyn Świętojańskie rozpoczęcie sezonu turystycznego w trzeciej dekadzie czerwca. Regaty o Puchar Dyrektora WPN 15 sierpnia Regaty Żeglarskie O Błękitną Wstęgę Wigier we wrześniu Plener rzeźbiarski Integrart w sierpniu Strumiłły w Maćkowej Rudzie Akcja Sprzątanie Świata w Wigierskim Parku Narodowym Zielona Szkoła zajęcia w Ośrodku Edukacji Środowiskowej Wigierskiego Parku Narodowego od 1 maja do 15 październikazajęcia na ścieżkach edukacyjnych Wigierskiego Parku Narodowego: Las, Suchary, Płazy, Puszcza, Jeziora. Zajęcia dydaktyczne w szerokim zakresie tematycznym, możliwe uzgodnienie własnych propozycji, z kartami pracy i innymi pomocami dydaktycznymi. Konieczne wcześniejsze zgłoszenia. Warsztaty rzeźbiarskie, tkackie i garncarskie w Wigierskim Parku Narodowym Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Tabela 12. Wykaz imprez organizowanych przez PTTK Rodzaj imprezy Nazwa wraz zkrótką charakterystyką Imprezy sportowe, turystyczne i krajoznawcze Ogólnopolski Rajd Narciarski Wędrówki Północy. Impreza cykliczna, organizowana w okresie ferii zimowych przez Oddział PTTK w Suwałkach. Podczas Rajdu zorganizowanych jest kilka tras, mających na celu ukazanie piękna, promocję turystyczną regionu oraz upowszechnianie form czynnego wypoczynku. W imprezie bierze udział około 200 osób. 109

110 Wielodyscyplinowy rajd po Wigierskim Parku Narodowym. Impreza cykliczna, organizowana w okolicach świąt Bożego Ciała przez Oddział PTTK w Suwałkach. Przygotowywanych jest kilka tras, m.in. kajakowa, rowerowa, konna. Zapewniona jest opieka przewodników i ratowników oraz kajaki, przewóz bagaży, noclegi oraz ubezpieczenie uczestników. Regaty o Puchar Dyrektora WPN. Impreza cykliczna, organizowana 15 sierpnia przez Oddział PTTK w Suwałkach. Głównym celem Regat jest zapewnienie turystom oraz Suwalczanom z całymi rodzinami odpoczynku nad jeziorem Wigry i wspólnej weekendowej zabawy (koncerty, konkursy, przejażdżki jachtami). Ogólnopolskie Regaty o Błękitną Wstęgę Jeziora Wigry. Impreza cykliczna, organizowana w pierwszą niedzielę września przez Oddział PTTK w Suwałkach. Regaty odbywają się w trzech klasach: omega drewniana, omega plastikowa, jacht kabinowy open. Celem imprezy jest popularyzacja walorów krajobrazowych Suwalszczyzny, rozbudzanie pasji żeglarskich, integracja środowiska oraz podtrzymywanie tradycji żeglarskich związanych z jeziorem Wigry. Wakacje na rowerze z PTTK. Impreza cykliczna organizowana przez Oddział PTTK w Suwałkach. Rajdy rowerowe z przewodnikiem PTTK, odbywające się w każdy wakacyjny piątek. W imprezie bierze udział młodzież szkolna z Suwałk i okolic oraz turyści. Trasy liczą około 30 km i prowadzą przez najatrakcyjniejsze tereny regionu. Młodzieżowy Turniej Turystyczno-Krajoznawczy. Impreza cykliczna organizowana przez Oddział PTTK w Suwałkach. W turnieju należy wykazać się wiedzą krajoznawczą, turystyczną, topograficzną oraz znać zasady udzielania pierwszej pomocy. Turniej cieszy się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży. Ferie zimowe z PTTK. Oddział PTTK w Suwałkach proponuje dzieciom i młodzieży szkolnej ciekawą ofertę jednodniowych, autokarowych wycieczek po Suwalszczyźnie. Pod opieką przewodnika uczestnicy (około 100 osób) zwiedzają m.in. Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Krajobrazowy oraz Puszczę Augustowską. Prowadzone są liczne konkursy ze znajomości wiedzy o regionie. Poznajemy Ojcowiznę. Konkurs krajoznawczy organizowany przez Regionalną Pracownię Krajoznawczą Oddziału PTTK w Suwałkach. Ma na celu upowszechnianie wśród młodzieży poznawania małej ojczyzny, Suwalszczyzny, jej przeszłości, pogłębiania wiadomości o miejscu zamieszkania oraz dokumentowanie poznawanych obiektów. Rezultatem zadania jest wyłonienie zwycięskich prac, które reprezentują Suwalszczyznę w eliminacjach ogólnopolskich. Konkurs ekologiczny. Impreza cykliczna organizowana przez Oddział PTTK w Suwałkach, w której uczestniczy młodzież wraz z opiekunami. Celem konkursu jest przybliżenie młodzieży wiedzy o walorach przyrodniczych Suwalszczyzny (ekologia, parki narodowe, krajobrazowe). Wygłaszane są prelekcje (m.in. przez pracowników Wigierskiego Parku Narodowego, Suwalskiego Parku Krajobrazowego) dotyczące walorów przyrodniczych w 110

111 parkach narodowych, krajobrazowych, ciekawych zakątków regionu. Organizowane są również konkursy z zakresu omawianego tematu. Młodzieżowa Akademia Krajoznawcza. Zajęcia cykliczne organizowane przez Oddział PTTK w Suwałkach. Celem spotkań, w których uczestniczy młodzież szkolna jest przybliżenie wiedzy o Suwałkach i okolicy z zakresu historii, tradycji, zabytków, kultury, ludności, ekologii, etc. wygłaszane są prelekcje przez pracowników Muzeum Okręgowego, WPN, przewodników PTTK, redaktorów kwartalnika Jaćwież. Część tematów realizowana jest podczas wycieczek po mieście lub Muzeum Okręgowym w Suwałkach. Dzięki spotkaniom uczestnicy poznają piękno, bogactwo i odrębności swojej małej ojczyzny. Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Spotkanie z piosenką szantową nad Wigrami. Impreza cykliczna, organizowana 15 sierpnia przez Oddział PTTK w Suwałkach. Podstawowym celem imprezy jest promocja regionu, a w szczególności okolic jeziora Wigry, jako regionu turystycznego związanego z turystyką wodną. Ponadto realizowana jest promocja aktywnego wypoczynku całych rodzin przy muzyce szantowej. Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Wykaz najciekawszych imprez w wybranych gminach Tabela 13. Wykaz imprez w mieście Augustów Rodzaj imprezy Imprezy sportowe i turystyczne Nazwa wraz krótką charakterystyką Lipiec: Turniej siatkówki plażowej - impreza cykliczna (każda niedziela wakacji); Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Mistrz Wyciągu Wyciąg Nart Wodnych, Plaża Miejska nad j. Necko, Regaty Żeglarskie o Puchar Burmistrza Miasta Augustów - lipec Mistrzostwa Polski w Pływaniu na Byle Czym Co Ma Pływać Nie Utonie Lipiec sierpień: Imprezy wodne Trójbój wodny Trójki organizowane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji i Radio Trójkę: Zawody w nartach wodnych Zawody w kajakach, Mini Maraton; Międzynarodowe Zawody w Skokach na Nartach Wodnych w Augustowie, Regaty o Błękitną Wstęgę Jezior Augustowskich. Dni Augustowa lipiec (towarzyszą temu różne koncery, pokazy, festyny, przedstawienia teatralne na powietrzu, występy kabaretowe, dyskoteki); Lato z Radiem Wielkie Gotowanie - Błonia nad Nettą (sierpień) Augustowskie Lato Teatralne w Amfiteatrze nad Jez. Necko, Summer Blues Meeting, Augustowskie Noce z Gwiazdami. 111

112 Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Tabela 14. Wykaz imprez w Dowspudzie Rodzaj imprezy Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Nazwa wraz z krótką charakterystyką Festiwal Kultury Celtyckiej w Dowspudzie - jest imprezą zainspirowaną przeszłością hrabstwa Dowspuda. Właściciel dóbr dowspudzkich - hrabia Ludwik Michał Pac - mecenas sztuk, generał wojsk napoleońskich, zafascynowany kulturą wysp brytyjskich, wybudował pałac w stylu neogotyku angielskiego (znany z przysłowia: "Wart Pac pałaca, a pałac Paca"). Sprowadził do swoich posiadłości około 500-osobową grupę farmerów szkockich, aby upowszechniali wśród tamtejszego chłopstwa tradycje nowoczesnego rolnictwa brytyjskiego. Po upadku powstania listopadowego i konfiskacie majątku Paca, posiadłości dowspudzkie ulegały stopniowemu upadkowi, jednak wielu osadników pozostało w tych okolicach. Ich potomkowie żyją tu do dnia dzisiejszego. Pragnąc przypomnieć historię szkockiego osadnictwa, zorganizowano imprezę, nawiązującą do kultury wysp brytyjskich - w sierpniu 1997 roku w Dowspudzie, w pozostałościach pałacu hrabiego Paca odbył się pierwszy koncert. Pomimo skromnych początków pomysł okazał się trafiony - impreza uznana została przez środowiska związane z kulturą za jedno z najciekawszych przedsięwzięć artystycznych w północno - wschodniej Polsce. Rok później w Dowspudzie wystąpiły największe gwiazdy polskiej sceny folk (m. in. Carrantouhill, Open Folk, Tomasz Szwed, Kwartet Jorgi), gościliśmy także artystów z Irlandii - Deana O'Callaghana i Timiego McCarthy oraz Monice Grace, która prezentowała swoje prace fotograficzne. Trzydniowy festiwal urozmaicono także imprezami towarzyszącymi takimi jak: warsztaty muzyczne i taneczne, turniej łuczniczy. Obok koncertów grup profesjonalnych na scenie dowspudzkiej prezentować mogą swe umiejętności zespoły amatorskie, uprawiające muzykę związaną z kulturą celtycką. W poprzednich latach laureatami zmagań konkursowych były - Dudy Juliana i Shamrock oraz w 1998 roku Folkstone. Uwaga: Dąży się to tego, by Festiwal Kultury Celtyckiej w Dowspudzie stał się wydarzeniem w życiu kulturalnym opisywanego regionu, jednakże, aby impreza mogła się rozwijać, potrzeba coraz większych środków finansowych. Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Tabela 15. Wykaz imprez w mieście i gminie Sejny Rodzaj imprezy Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Nazwa wraz z krótką charakterystyką Międzynarodowy Festiwal Teatrów Dzieci i Młodzieży "Baltic -Satelid" - czerwiec, uczestnikami festiwalu są dzieci i młodzież uzdolniona teatralnie z Polski i innych krajów Europy, w tym głównie z krajów nadbałtyckich. Międzynarodowy Festiwal Organowy Młodych "Juniores Priores Organorium Sejnenis" sierpień, festiwal jest formą warsztatów prowadzonych dla najwybitniejszych młodych organistów przez najlepszych polskich profesorów. Od początku festiwalu jest z nim związany prof. Józef Serafin oraz prof. Julian Gembalski Koncerty klezmerskie w synagodze sejneńskiej okres wakacji 112

113 Filmowe wtorki Pogranicza Dom Pogranicza Na terenie Suwalszczyzny działa prężnie mniejszość litewska. Szczególnie widoczna dbałość o zachowanie tradycji i przekazywanie jej kolejnym pokoleniom zauważalna jest w Puńsku, wręcz litewskiej enklawie, gdzie na ulicy mówi się w języku litewskim, istnieją różne folklorystyczne zespoły, małe formy teatralne itp. Tabela 16. Wykaz imprez w gminie Puńsk Rodzaj imprezy Nazwa wraz z krótką charakterystyką Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Festiwal Teatrów Dziecięcych - marzec - Sejny, organizuje: Stowarzyszenie Litwinów w Polsce i Dom Kultury Litewskiej w Puńsku. Obchody z okazji restytucji Państwa Litewskiego - marzec - Puńsk, Suwałki, organizuje: Liceum 11 Marca w Puńsku, Stowarzyszenie Litwinów w Polsce. Konkurs wielkanocnej sztuki obrzędowej - kwiecień - Puńsk, organizuje: Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce. "Wiosna Poezji" -maj - Góra Zamkowa w Jeglińcu, organizuje: Wydawnictwo "Aura" i Stowarzyszenie Litwinów w Polsce. Zlot Zespołów Dziecięcych - czerwiec - Puńsk, organizuje: Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej w Polsce. Wystawa i sprzedaż rękodzieła ludowego z Polski i Litwy, - czerwiec - wrzesień- Puńsk, organizuje: Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce. Zlot Litewskich Zespołów Estradowych -czerwiec - w Burbiszkach (nad jez. Gaładuś), organizuje: Stowarzyszenie Litwinów w Polsce. Noc Świętojańska nad jeziorem Sejwy - czerwiec, organizuje: Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce, A. Szuszczewicz. Festiwal Teatrów Stodolanych - lipiec - Puńsk (skansen), organizuje: Dom Kultury Litewskiej w Puńsku, Stowarzyszenie Litwinów w Polsce. Festiwal Piosenki Estradowej - sierpień - Puńsk, organizuje: Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej w Polsce. Koncert Zaduszkowy - październik - Puńsk, organizuje: Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, Dom Kultury Litewskiej w Puńsku. Spotkania Mniejszości Narodowych - listopad - Puńsk, organizuje: Dom Kultury Litewskiej w Puńsku, Stowarzyszenie Litwinów w Polsce. Wieczór Adwentowy - listopad - Sejny, organizuje: Stowarzyszenie Litwinów w Polsce i Litewskie Towarzystwo św. Kazimierza. Występy miejscowych amatorskich zespołów artystycznych - czerwiec - lipiec - Puńsk, organizuje: Dom Kultury Litewskiej w Puńsku. Wieczory literackie - na które zapraszani są poeci i pisarze z Litwy oraz poeci i pisarze litewskojęzyczni z Polski. Źródło: Opracowanie własne PART S.A. Tabela 17. Wykaz imprez w gminie Maćkowa Ruda 113

114 Rodzaj imprezy Imprezy kulturalne (w tym muzyczne) Nazwa wraz z krótką charakterystyką INTEGRART - w posiadłości prof.andrzeja Strumiłły w Maćkowej Rudzie odbywają się plenery rzeźbiarskie, uczestniczą w nich poza Polakami twórcy m.in. z Austrii, Francji, Słowacji, Niemiec, Litwy, Białorusi, USA; odbywają się one na terenie WPN w posiadłości prof. Strumiłły, położonej nad Czarną Hańczą, poplenerowe dzieła wystawiane są w ogrodzie, gdzie tworzą galerię gołym niebem. Od 2004 roku kontynuacją będzie plener Pierścień Sztuki. Żródło: Opracowanie własne PART S.A. Obiekty sportowe i rekreacyjne Na terenie opisywanego obszaru istnieje mała liczba obiektów sportowych o wysokim standardzie, przeważającą ilość stanowią lokalne sale gimnastyczne i boiska przyszkolne. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż opisywany region stanowią w dużej mierze tereny wiejskie i niewielkie miasteczka. Oto następujące przykłady: Suwałki Ośrodek Sportu i Rekreacji; Zespół Obiektów nr 1, składający się z hal sportowych (hali dużej, hali małej), sauny oraz terenów zielonych wokół hali, stadionu lekkoatletycznego boiska LA, boiska asfaltowego, boiska treningowego, trzech kortów tenisowych; Zespół Obiektów nr 2, składający się z pływalni basenu 25 m, stadionu piłkarskiego boiska głównego, dwóch boisk treningowych, ośrodka rekreacyjnego zalewu Arkadia ; Lotnisko sportowe. Łącznie na terenie Suwałk znajdują się cztery hale sportowe, dwie pływalnie kryte, pełnowymiarowe boisko piłkarskie, pięć kortów tenisowych. Augustów Ośrodek Sportów Wodnych; Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji (korty tenisowe, boiska sportowe, stadion, tor lodowy); Ośrodek Sportów Wodnych Borki; Międzyszkolny Ośrodek Sportowy; Centrum Sportu i Rekreacji, w jego skład wchodzą: basen sportowy, basen rekreacyjny z atrakcjami (masaże, bicze), zjeżdżalnia, brodzik dla dzieci z parasolem wodnym, jacuzzi, sauna, siłownia, salki gimnastyczne, solarium i gabinet odnowy biologicznej, fitness, aqua aerobik, prowadzone są zajęcia dla osób z nadwagą, nauka pływania i płetwonurkowania; Obiekt hotelowy Delfin kryty basen ze zjeżdżalniami. 114

115 Prywatne niewielkie stajnie, gdzie możliwe jest uprawianie jeździectwa konnego, mogą z pewnością urozmaicić program rekreacyjny. Można tam wykupić lekcje z instruktorem lub wynająć konia na jazdę w terenie, organizowane są wakacyjne zajęcia w siodle oraz typowe imprezy sezonowe. Przykładowe stajnie na terenie trzech powiatów: Klub Sportowy Wigry sekcja jeździecka, J. Płoński, Suwałki; ul. Reymonta 149, tel. (0-87) , fax. (0-87) Ośrodek Hossa Wigry, Huryn Stanisław, Płociczno Tartak 40, tel. (0-87) lub kom Zespół Szkół Dowspuda, Raczki, tel. (0-87) Wigierski Ośrodek Turystyki Konnej, Leszczewo nr 25a, Stary Folwark, tel. (0-87) Agnieszka Winkler, Żarnowo I Nr 36, Augustów, tel. (0 87) WICHER Trocki Witold, Biernatki Nr 7, Augustów, tel. (0-87) Elżbieta Szyc, Karoliny 9, Sztabin rajdy konne, tel. (0 87) Jadwiga i Jan Szmytowie, Podnowinka 24, Nowinka. Jednakże na obszarze opisywanego Rejonu łączna liczba i jakość stajni nie jest zadowalająca, pomimo iż teren ten ze względu na ukształtowanie i swoje piękno wydaje się być do tego stworzony. By wzbogacić program pobytu przyjezdnych gości i nie tylko, oddano do użytku kilka wypożyczalni sprzętu rekreacyjnego. Niestety często jest tego sprzętu niewiele lub o niskiej jakości. Większość istniejących wypożyczalni działa przy gospodarstwach agroturystycznych. Należy również wspomnieć o owym programie na terenie Suwalszczyzny przeprowadzonym i monitorowanym przez Suwalską Izbę Rolniczo-Turystyczną. Jego zadaniem było uruchomienie sieci wypożyczalni sprzętu rowerowego, punktów serwisowych i informacyjnych na szlakach przeznaczonych do turystyki rowerowej. Powiat suwalski Jaworowscy 5 łodzi, 15 kajaków, 2 rowery wodne, Gawrych Ruda Wypożyczalnia sprzętu wodno-turystycznego 2 łodzie, 10 kajaków, 10 rowerów górskich, 10 namiotów 2- i 3-osobowymi, 1 rower wodny i 1 windsurfing, Krzywe PTTK łódki, kajaki, rowery wodne, Suwałki (Stary Folwark), Dom Pracy Twórczej kajaki, rowery, łodzie wiosłowe,wigry, Stary Folwark Wypożyczalnia łódek nad Jez. Czarnym, Smolniki, Wypożyczalnia rowerów i kajaków nad jez. Hańcza, Wypożyczalnia rowerów i nart śladowych w Turtulu przy siedzibie SPK Powiat augustowski Elżbieta Korenkiewicz kajaki, 3 rowery wodne, 2 łodzie, Augustów, Przedsiębiorstwo Turystyczne Szot - kajaki, canoe, namioty, rowery, butle gazowe, Augustów, Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego Necko w Augustowie, 115

116 Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego P.P.U.H Jan Wojtuszko w Augustowie, AGATO wypożyczalnia rowerów i rolek, BORT PTTK, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji wypożyczalnia sprzętu wodnego, Kanu i Sirocco wypożyczalnie kajaków, Tramp kajaki, łodzie, motorówki. Największą atrakcję Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej stanowią niezaprzeczalnie akweny, jeziora, rzeki i Kanał Augustowski, dlatego istotna rolę w bazie uzupełniającej stanowią porty, przystanie, stanice wodne itd. Ośrodki żeglarskie Klub Wodny PTTK, Suwałki, Międzyszkolny Ośrodek Sportowy, Suwałki, Stary Folwark, Suwalski Okręgowy Związek Żeglarski, Suwałki, Przystań Jachtowa SZEKLA-PORT PTTK, Augustów, Międzyszkolny Ośrodek Sportów Wodnych w Augustowie. Rejsy statkiem są nie lada atrakcją. Zwłaszcza, gdy płyniemy słynnym Szlakiem Papieskim, możemy podziwiać nieskażoną jeszcze naturę, historyczne zabytki, jakimi są np.: śluzy na Kanale Augustowskim. Takie przejażdżki oferują: Powiat suwalski: Armator Przedsiębiorstwo Produkcyjno Handlowo Usługowe, Suwałki, Powiat augustowski: Rejsy statkiem po Kanale Augustowskim i okolicznych jeziorach; I i II port Gondoli również oferujące rejsy gondolą po Kanale Augustowskim i jeziorach. Na opisywanym obszarze występuje niezliczona ilość kąpielisk, plaż miejskich i dzikich. Do najlepiej znanych i chętnie uczęszczanych przez mieszkańców tych okolic należą: Powiat augustowski: Jezioro Necko Augustów Jezioro Białe - Augustów Lipowiec, Przewięź Jezioro Serwy - Serwy Powiat suwalski: Jezioro Wigry Stary Folwark, Gawrych Ruda Jezioro Krzywe Krzywe Powiat sejneński: Jezioro Gaładuś ok. Żegar 116

117 Jezioro Pomorze Często kąpieliskom tym towarzyszy dodatkowa infrastruktura w postaci pomostów, zjeżdżalni, boisk do gry w piłkę siatkową. Na terenie całego Wigierskiego Parku Narodowego i Suwalskiego Parku Krajobrazowego zostało zbudowanych wiele platform i wież widokowych. Są one nierzadko wzbogacone o szkice, fotografie lub mapy danego obszaru, który oglądać można z danego punktu. Ciekawe punktu widokowe znajdują się również na trasie Czarnej Hańczy, Kanału Augustowskiego Augustowskiego oraz nad jeziorem Necko. Poza wymienionym atrakcjami istnieją jeszcze ine ciekawe obiekty, których jednak nie da nigdzie zakwalifikować, są to na przykład: Wigierska Kolej Wąskotorowa przewożąca turystów uroczą, leśną i polną, trasą o długości 20 km z Płociczna do Krusznika i z powrotem. W okresie 1 VII - 31 VIII kolejka wyrusza codziennie o godzinie (powrót o godz ) i (powrót o godz.14.30). W innych porach oraz po sezonie - po uzgodnieniu z właścicielem. Organizator przewozów, na życzenie, może połączyć przejazd kolejką z innymi atrakcjami - przejażdżkami konnymi, bryczką lub saniami, a także ogniskiem, majówką lub inną biesiadą. Wyciąg dla narciarzy wodnych na jez. Necko Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Wyciąg narciarski zimowy w Wiżajnach Wnioski Charakterystyczną cechą bazy noclegowej na obszarze jest jej nierównomierne rozmieszczenie przestrzenne, co powoduje z kolei nierównomierną koncentrację ruchu turystycznego. Baza noclegowa obszaru ma charakter wybitnie sezonowy, co pociąga za sobą także sezonowość ruchu turystycznego i wypoczynkowego. Większość całorocznych miejsc noclegowych znajduje się w niewielkich obiektach - pokojach gościnnych i pensjonatach. W ostatnich latach następuje modernizacja bazy noclegowej i dostosowanie obiektów do funkcjonowania w ciągu całego roku. Znaczna cześć bazy noclegowej nie podlega kategoryzacji wyjątkiem może być kilka hoteli oraz część gospodarstw agroturystycznych. Niekorzystne jest też słabe wyszkolenie kadry obsługującej obiekty noclegowe. Na obszarze brakuje rekomendowanej bazy dla turystyki aktywnej, obiektów mogących przyjąć turystów na krótki czas a zarazem zapewnić im możliwość przechowywania sprzętu np. rowerów. Zdecydowanie zauważalny jest brak specjalistycznej infrastruktury noclegowej. Niepowtarzalny charakter kuchni regionalnej (interesujący wygląd, egzotyczne nazwy, wyszukany smak). 117

118 Niewykorzystany potencjał tradycji kulinarnych Regionu brak godpód, karczem, restauracji specjalizujących się tylko w daniach regionlanych, o ciekawym, stylizowanym wnętrzu. Brak sklepów oferujących regionalne specjały (lub brak ich reklamy). Duża liczba szlaków, różnorodność tematyczna i skala trudności szlaków turystyki aktywnej. Niewystarczające zagospodarowanie szlaków, brak odpowiedniej infrastruktury i bazy towarzyszącej na szlakach. Analizowany region nie dysponuje obecnie znaczącymi atrakcjami w zakresie infrastruktury sportowej, ma duży, niewykorzystany optymalnie potencjał, jaki daje charakter tego regionu do uprawiania różnych form sportu i rekreacji brak oferty sportowej na zimę. 118

119 7 Ruch turystyczny i dominujące formy turystyki 7.2. Trendy w turystyce Według danych Instytutu Turystyki w Warszawie w pierwszych trzech kwartałach 2003 r. występowały na terenie kraju następujące zjawiska: Przyjechało do Polski 38,3 mln cudzoziemców (o 0,5% więcej niż w porównywalnym okresie 2002 r.), z czego w trzecim kwartale -15,8 mln (o 6,3% więcej niż rok temu). Ruch przyjazdowy z Niemiec wzrósł o 1,7%, a liczba przyjazdów z pozostałych krajów Unii Europejskiej zmalała o 2,8%. Zmalała liczba przyjazdów z: Belgii (o 31%), Holandii (o 29%), Rosji (15%), Francji (11%), Ukrainy (9%), Kazachstanu (5%) Szwajcarii (5%). W pierwszym półroczu 2003 r., według wstępnego oszacowania, liczba przyjazdów turystów wyniosła około 6,1-6,2 mln, a w trzecim kwartale - ok. 4,4 mln. W porównaniu z 2002 rokiem dwa kwartały 2003 roku przyniosły niewielki spadek liczby turystów, a trzeci kwartał - niewielki wzrost (o 1-2%). Liczba wyjazdów Polaków za granicę spadła o 16,3% w porównaniu z odpowiednim okresem 2002 r. Tylko na granicy wschodniej zanotowano wzrost, zwłaszcza na granicy z Ukrainą. Liczba podróży lotniczych Polaków wzrosła o 1,5% w porównaniu z trzema kwartałami roku 2002 r. Dla oceny sezonu turystycznego istotne są tendencje zaobserwowane w lipcu, sierpniu i wrześniu.w porównaniu z trzecim kwartałem 2002 roku: Ogólna liczba przyjazdów wzrosła o 6,3%. Liczba przyjazdów z Niemiec wzrosła o 9,9%, a z pozostałych krajów Unii Europejskiej o 4,8%. szczególnie duży był wzrost liczby przyjazdów z Danii, Irlandii, Włoch, Hiszpanii, Austrii, Wielkiej Brytanii, Finlandii, a także Norwegii. Istotnie wzrosła liczba przyjazdów z krajów pozaeuropejskich (zwłaszcza z Korei Płd., Kanady, Japonii i USA). 119

120 WTO przewiduje, że do roku 2020 będą miały miejsca następujące zjawiska związane ze światowym ruchem turystycznym. Liczba podróży wzrośnie 2,5- krotnie i wynosić będzie ponad 1560 mln podróży. Do roku 2020 wpływy z sektora turystycznego wzrosną około 4,4 razy i osiągną wartość 2 bilionów USD. WTO przewiduje także, że kontynent europejski pozostanie najczęściej odwiedzanym regionem świata, gdzie przewiduje się 1,8-krotny wzrost liczby przyjazdów turystycznych (do 717 mln, co stanowić będzie prawie 46% wszystkich podróży). Wśród regionów europejskich o największym wzroście liczby przyjazdów turystycznych do 2020 r. wymienia się Europę Środkowo- Wschodnią (około 223 mln przyjazdów) oraz południowo-wschodni region basenu Morza Śródziemnego (około 212 mln przyjazdów). Region Azji Wschodniej i Pacyfiku stanie się drugim po Europie najczęściej odwiedzanym miejscem na świecie, a jego udział w ogólnej liczbie podróżujących wzrośnie do ponad 25%. Do 2020 r. najszybciej będzie rosła liczba turystów odwiedzających region Bliskiego Wschodu. WTO szacuje także, że w okresie roku wskaźnik mówiący o udziale światowego przemysłu związanego z turystyką i podróżami w tworzeniu PKB, przekroczy 3,8%. 11 Tabela 18. Prognozy WTO przyjazdów turystycznych na świecie według regionów Wyszczególnienie Prognozy (w mln przyjazdów) Średnia stopa wzrostu (%) Region / Lata Świat ogółem 1006,4 1561,1 4,1 100 Europa 527,3 717,0 3,0 45,9 Ameryki 190,4 282,3 3,9 18,1 Afryka 47,0 77,3 5,5 5,0 Azja Wsch. i Pacyfik 195,2 397,2 6,5 25,4 Bliski Wschód 35,9 68,5 7,1 4,4 Udział w rynku (%) Źródło: Łopaciński K., Radkowska B, Ocena bieżącej sytuacji na rynku turystycznym i prognozy na lata , Instytut Turystyki na zlecenie Polskiej Organizacji Turystycznej, Warszawa 2002 WTO i WTTC zaprezentowały w 2002 roku specjalny raport pt. International Travel Trends 2001 & 2002, w którym przedstawiono nowe trendy w wypoczynkowej turystyce europejskiej. Z raportu wynika, że do najważniejszych z nich należą 12 : wzrost liczby krótkich pobytów w cywilizacyjnych i kulturalnych stolicach europejskich (dzięki tanim przelotom weekendowym) wyjazdy te stają się elementem życia codziennego (koncerty, wystawy, festiwale, konkursy, imprezy sportowe); dynamiczny rozwój turystyki morskiej, przechwytującej najbogatszy segment turystów (rejsy luksusowymi statkami pasażerskimi, rejsy luksusowymi statkami żaglowymi, rejsy jachtami żaglowymi lub motorowymi także wzdłuż wybrzeży Morza Bałtyckiego); 11 Łopaciński K., Radkowska B., Ocena bieżącej..., op.cit. 12 Łopaciński K., Radkowska B., Ocena bieżącej..., op.cit 120

121 rozwój wodnej turystyki śródlądowej (wielodniowe rejsy statkami, rejsy barkami i łodziami motorowymi, spływy canoe lub kajakami po atrakcyjnych krajobrazowo rzekach); wzrost znaczenia wyjazdów podmiejskich do coraz bardziej rozwijających się centrów rozrywkowo-handlowych oraz na łono natury; obserwuje się także wzrost zainteresowania wyjazdowymi formami doskonalenia umiejętności zawodowych, hobby itp. oraz spotkaniami pracowników jednej firmy. Następuje również dynamiczny rozwój imprez targowych i turystyki konferencyjno-biznesowej. Jak wynika z prognoz Instytutu Turystyki dotyczących przyjazdów turystów, w latach będziemy obserwować wahania liczby przyjazdów. Średnie roczne tempo wzrostu przyjazdów turystów z zagranicy wyniesie 0,9%. Od 2004 spodziewany jest powrót tendencji wzrostowej, jednak liczba przyjazdów w 2007 roku nie osiągnie poziomu z roku Przedstawiane prognozy oparte są na założeniu powolnej zmiany struktury ruchu przyjazdowego do Polski do 2007 roku. Zakłada się, że w ogólnej liczbie przyjazdów zwiększy się udział turystów, zmniejszy zaś odwiedzających jednodniowych. Instytut Turystyki zakłada, że zmianom ulegać będzie również struktura turystów odwiedzających Polskę, przy czym zmiany te uwarunkowane będą krajem pochodzenia 13 : Niemcy - udział przyjazdów turystów zwiększy się z 33,7% w 2001 roku do 38% w 2007 roku; Rosja, Litwa, Białoruś, Ukraina - znaczny spadek liczby przyjazdów w 2003 roku, a od 2004 roku bardzo powolna tendencja wzrostowa; Czechy i Słowacja tendencja wzrostowa do 2007 roku; kraje bałtyckie - tendencja spadkowa do 2004 roku i ustatkowanie się w 2005 roku; kraje pozostałe (głównie z Europy Zachodniej i Ameryki Północnej) po spadku w 2002 roku nastąpi nieznaczny wzrost w latach następnych. Według analizy IT głównym celem krajowych długookresowych podróży turystycznych Polaków w latach był cel turystyczno-wypoczynkowy (ponad połowa podróży). W 2002 roku w porównaniu z rokiem 2001 nieznacznie (o 1%) wzrosła liczba długookresowych podróży związanych z odwiedzinami u krewnych lub znajomych. W kategorii podróży krótkookresowych nadal największe znaczenie mają odwiedziny u krewnych i znajomych (około 58% wszystkich podróży). W 2002 roku o 3 % w porównaniu z rokiem poprzednim spadła liczba krótkookresowych podróży służbowych. Instytut Turystyki prognozuje, że uczestnictwo Polaków w wyjazdach turystycznych wzrośnie w 2007 r. do 70%, a liczba wyjazdów urlopowowakacyjnych wzrastać będzie w latach średnio o 3,7% rocznie. Według danych szacunkowych IT w 2002 roku województwo podlaskie odwiedziło 0,7 mln turystów. Najwięcej z Białorusi, Litwy, Rosji i Ameryki Płn. Głównym motywem przyjazdu były zakupy. Turyści wydawali przeciętnie 117 USD/osobę (o 20 USD więcej niż przed rokiem). Na analizowanym obszarze (powiat augustowski, sejeneński, suwalski i miasto Suwałki) w 2000 roku korzystało z noclegów 125 tys. turystów (w całym województwie ok. 390 tys.). Korzystający w poszczególnych powiatach: powiat augustowski korzystających z noclegów, 13 Łopaciński K., Radkowska B., Ocena bieżącej..., op.cit. 121

122 powiat sejneński , powiat suwalski miasto Suwałki

123 7.3. Charakterystyka ruchu turystycznego w Regionie 14 Analizowany obszar Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego w 2002 roku najwięcej turystów odwiedziło z województwa mazowieckiego (24% wszystkich odwiedzających) oraz podlaskiego (17%). Turyści z województwa warmińskomazurskiego stanowili 8% wszystkich przyjezdnych, a z pomorskiego i dolnośląskiego 7%. Szczegóły prezentuje rysunek poniżej. Rysunek 19. Turyści według miejsca pochodzenia dolnośląskie 7% kujawsko-pomorskie 2% lubelskie 2% lubuskie 3% łódzkie 2% małopolskie 6% Polska 96% mazowieckie 24% opolskie2% podkarpackie 2% Zagranica 4% podlaskie 17% pomorskie 7% śląskie 5% świętokrzyskie 1% warmińsko-mazurskie 8% wielkopolskie 5% zachodnio-pomorskie 1% Źródło: Opracowanie na podstawie Analiza rynku turystycznego 2002 Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna W 2002 roku tylko 4% wszystkich odwiedzających stanowili turyści zagraniczni. W przypadku analizy miasta pochodzenia, to najwięcej przejeżdża turystów z Białegostoku i aglomeracji warszawskiej. Później z Gdańska, Poznania, Łodzi, Wrocławia oraz aglomeracji katowickiej. W strukturze wiekowej turystów odwiedzających Region przeważają ludzie młodzi w przedziale wiekowym lat (34% wszystkich turystów). 21% stanowili turyści w wieku lat. Najmniej przyjeżdża do Regionu osób starszych, w wieku 60 lat i powyżej. Szczegóły prezentuje rysunek 25. Rysunek 20. Turyści według grup wiekowych 14 Podpunkt opracowany na podstawie Analiza rynku turystycznego 2002 Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna 123

124 9% 3% 15% % % % 60 i pow. Rysunek 21. Cel wizyty w Regionie Źródło: Opracowanie na podstawie Analiza rynku turystycznego 2002 SIRT Ponieważ Region najczęściej odwiedzają ludzie młodzi należy promować turystykę aktywną i specjalistyczną oraz łączyć aktywne formy spędzania czasu z turystyką kulturowo-historyczną i przyrodniczą. Chcąc zwiększyć udział przyjazdów ludzi starszych zaleca się promować kulturowe formy turystyki oraz turystykę zdrowotno-profilaktyczną. W czasie pobytu turystów w Regionie zdecydowana większość korzysta z niekomercyjnej bazy noclegowej (noclegi u znajomych i rodziny). Z bazy komercyjnej największą popularność mają kwatery agroturystyczne oraz pola namiotowe. Najmniej wykorzystywane są domy wycieczkowe i schroniska. 16% 2% urlop, czas wolny 6% biznes 76% odwiedziny u rodziny i znajomych inny Źródło: Opracowanie na podstawie Analiza rynku turystycznego 2002 SIRT Jeśli chodzi motywy przyjazdu do Regionu to w zdecydowanej większości jest to chęć spędzenia wolnego czas czy spędzenia urlopu (76%). 16% wszystkich odwiedzających to osoby odwiedzające swoją rodzinę lub znajomych. Według badań przeprowadzonych przez SIRT turyści najbardziej doceniają czystość środowiska, dziewiczość i różnorodność przyrody i piękne krajobrazy w Regionie. Niedoceniane jest bogate dziedzictwo kulturowe oraz aspekty zdrowotne Regionu. 124

125 Do najczęściej odwiedzanych miejsc w Regionie należą: Klasztor w Wigrach, Wigierski Park Narodowy, Kanał Augustowski, Suwalski Park Krajobrazowy, Jezioro Hańcza, Puszcza Augustowska Grodziska Jaćwingów, Miejsca kultury litewskiej. Sejny. W 2002 roku turyści najczęściej korzystali z urządzeń i sprzętów do sportów wodnych oraz bazy sportowej (korty tenisowe, boiska, wypożyczalnie rowerów itp.) Dominujące formy turystyki Na podstawie doświadczeń własnych PART S.A., opinii przedstawicieli gmin i powiatów, a także gestorów bazy turystycznej oraz wyników analizy ruchu turystycznego w Euroregionie Niemen w 2002 r. przeprowadzonej przez SIRT dokonano podziału istniejących form turystyki uwzględniając: miejsce pochodzenia turystów, segment rynku, najczęściej oferowane produkty, sposób spędzania wolnego czasu turystów, długość pobytu itp. Poniżej zostały wymienione i scharakteryzowane te formy turystyki, które dominują na analizowanym obszarze i mają największe znaczenie dla rozwoju turystyki w Regionie. 125

126 Podział ze względu na segment rynku najszybciej rozwijająca się forma turystyki, zdobywająca coraz większe uznanie wśród turystów, obejmuje szeroki zakres aktywności opartej na zasobach naturalnych Regionu i atrakcjach kulturalnohistorycznych, turyści uprawiają głównie turystykę pieszą i rowerową oraz wodną, korzystają z sieci dostępnych tras i szlaków turystyki aktywnej, coraz częściej pojawia się forma turystyki konnej, w sezonie letnim dominują sporty wodne i piesze wycieczki, korzyścią dla turysty jest możliwość aktywnego zwiedzania interesującego Regionu, obcowania z dziewiczą przyrodą, podziwianie przepięknych krajobrazów, zwiedzanie zabytków, Turystyka aktywna i specjalistyczna główne powody odwiedzania Regionu to obfitość wód (czyste jeziora i rzeki), niepowtarzalne krajobrazy oraz naturalne środowisko, główne miejsca pobytu to: Augustów, Czarna Hańcza, Kanał Augustowski, Wigry (turystyka wodna), Suwalski PK i Wigierski PN (turystyka piesza i rowerowa), klient indywidualny lub grupowy, rodziny, studenci, pasjonaci aktywnego spędzania czasu, zauważyć można coraz większą aktywność klientów zagranicznych uprawiających ten rodzaj turystyki, klient średnio wymagający, oczekuje dobrze przygotowanej infrastruktury do uprawiania turystyki aktywnej (np. okołoszlakowej), odpowiedniej bazy noclegowej, rozrywki wieczornej (np. kulturalnej) oraz dobrze zorganizowanego systemu usług, największa aktywność w sezonie od kwietnia do września (w sezonie zimowym uprawia się sporty zimowe), turyści dbają o środowisko naturalne i swój stan zdrowia, klienci zwracają też uwagę na wszelkie atrakcje kulturowe, forma generująca umiarkowane zyski (zauważalne w przypadku turystów zagranicznych), ale wykazująca tendencje wzrostowe. 126

127 dosyć wąski segment rynku choć mający tendencję wzrostową, forma turystyki, która posiada długą tradycję związaną z wyjazdami amatorów (głównie młodzieży szkolnej) i profesjonalistów przyrodników, naukowców w celu ujrzenia i/lub sfotografowania zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt, klient w pełni doceniający walory przyrodnicze Regionu, forma uprawiana głównie na terenie Wigierskiego PN, Suwalskiego PK oraz części Biebrzańskiego PN, forma turystyki, która w większości przypadków wymaga koordynacji specjalistów (pracownicy parków, przewodnicy, itp.), duży udział parków przy obsłudze tego rodzaju turystyki, duży wachlarz dostępnych imprez i programów edukacyjnych, Turystyka edukacyjnoprzyrodnicza (w tym młodzieżowa) nacisk także na edukację kulturową i regionalną warsztaty rękodzielnictwa, hafciarstwa, wypieku chleba, itp., niewielki udział turystów zagranicznych uprawiających ten rodzaj turystyki, są to głównie zorganizowane grupy młodzieży szkolnej lub grupy profesjonalistów (naukowców) lub studentów, forma która pozwala rozwijać turystykę zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, klient zdeklarowany, bardzo wymagający, szukający konkretnych atrakcji, turysta oczekuje dobrze przygotowanej oferty programowej, odpowiedniej bazy noclegowej, turysta zwraca uwagę także na atrakcje kulturowohistoryczne oraz rozrywkę wieczorną, grupy poruszają się autokarem, samochodem lub pieszo, forma turystyki generująca zazwyczaj krótkie przyjazdy, największa aktywność w sezonie od kwietnia do września, mniejsze natężenie w sezonie zimowym i jesiennym, rodzaj turystyki generujący obecnie umiarkowane zyski 127

128 segment bardzo szeroki, trudny do jednoznacznego zdefiniowania (dodać tutaj można także takie rodzaje aktywności jak wędkarstwo, grzybobrania itp.), są to głownie rodziny (2+1, 2+2), nieformalne grupy turystów zorganizowanych oraz turyści indywidualni, ruch turystyczny skoncentrowany jest wokół zbiorników i wodnych oraz kompleksów leśnych, forma turystyki generująca zazwyczaj pobyt dłuży (1-2 tygodnie), Turystyka pobytoworekreacyjna (w tym rodzinna) turyści szukają różnego rodzaju atrakcji, kulturalnych, sportowych, przyrodniczych, imprez turystycznych oraz oferty wieczornej, klienci uprawiają także turystykę aktywną i krajoznawczą oraz wędkarstwo i grzybobranie, są to zazwyczaj klienci wymagający, zwracają uwagę na standard bazy noclegowej i gastronomicznej, oferowane usługi dodatkowe, dużą rolę odgrywa w tym przypadku cena, największa aktywność w sezonie letnim, duża także w okresach kwiecień-czerwiec oraz wrzesień, forma generująca umiarkowane zyski (zauważalne w przypadku turystów zagranicznych), ale wykazująca tendencje wzrostowe. główne powody odwiedzania Regionu to obfitość wód (czyste jeziora i rzeki), niepowtarzalne krajobrazy i naturalne środowisko oraz bogate dziedzictwo kulturowe 128

129 są to głównie rodziny, turyści zagraniczni, grupy zorganizowane lub nieformalne grupy turystów indywidualnych, zyskiem dla klienta jest możliwość poznania interesującej historii Regionu, wielokulturowości i wielonarodowości tych terenów, zabytków (sakralnych, architektury) oraz podziwiania malowniczych krajobrazów, możliwość uprawiania turystyki praktycznie przez cały rok, Turystyka krajoznawczokulturowa turyści odwiedzają muzea, izby regionalne, zabytki sakralne, miejsca kultury litewskiej, grodziska jaćwingów, Klasztor Wigierski, sanktuaria, itp., zauważyć można coraz większą aktywność klientów zagranicznych uprawiających ten rodzaj turystyki, klient średnio wymagający, oczekuje dobrze przygotowanej oferty imprez kulturalnych i turystycznych, odpowiedniej bazy noclegowej, rozrywki wieczornej (np. kulturalnej), są to zazwyczaj krótkie pobyty, turyści poruszają się samochodem, autokarem lub łączą ten rodzaj turystyki z formami aktywnymi (pieszo, rowerem), klienci zwracają uwagę na wszelkie atrakcje kulturowe a także walory przyrodnicze Regionu, rodzaj turystyki generujący obecnie umiarkowane zyski Turystyka niekonwencjonalna segment stosunkowo wąski, generujący średnie zyski klient wymagający, poszukujący konkretnych imprez i atrakcji, możliwość uprawiania cały rok, choć natężenie następuje w sezonie letnim, klient indywidualny lub grupowy, o dosyć zasobnym portfelu, turyści uprawiają także sporty ekstremalne (nurkowania głębinowe), przedsięwzięcia zazwyczaj wymagają specjalistycznej obsługi, obsługą zajmują się zazwyczaj specjalistyczne biura podróży, turystyka generuje głównie krótkie pobyty (1-2 dni), turysta często nie zwraca uwagi na inne atrakcje 129

130 Inne rodzaje turystyki związane z wybranymi segmentami rynku Turystyka zdrowotno-uzdrowiskowa głównie na terenie Augustowa, Turystyka biznesowo-konferencyjna głównie w dużych ośrodkach (Augustów) lub kameralnych pensjonatach, Agroturystyka i turystyka wiejska coraz bardziej popularna wśród turystów, generująca miejsca pracy, Turystyka religijno-pielgrzymkowa związana w wielokulturowością Regionu oraz odwiedzaniem miejsc gdzie bywał Jan Paweł II Podział ze względu na długość pobytu Wyjazdy jednodniowe obejmują głównie turystów grupowych lub turystów indywidualnych zainteresowanych konkretnymi atrakcjami lub wydarzeniami (głównie związana z segmentem turystów przyrodniczo-edukacyjnych, krajoznawczokulturowych oraz turystów uprawiających turystykę specjalistyczną i ekstremalną), forma bardzo często spotykana na analizowanym terenie, przynosi stosunkowo znaczące dochody, często są to grupy objazdowe turystów polskich jak i zagranicznych, możliwość organizowania przyjazdów przez cały rok Wyjazdy weekendowe odnoszą się głownie do grup, rodzin lub osób indywidualnych poszukujących odpoczynku i rekreacji na łonie natury oraz uprawiających turystykę aktywną, są to także wędkarze i myśliwi, są to turyści krajowi, głównie z dużych miast (Białystok, Warszawa), mają najczęściej związek z wypoczynkiem aktywnym, forma która generuje obecnie niewielkie zyski, przyjazdy najczęściej w sezonie wiosennym i letnim, 130

131 Wyjazdy jednodwutygodniowe forma dosyć rzadko spotykana na analizowanym obszarze, odnosi się głównie do segmentu rodzin oraz turystów indywidualnych (lub grup młodzieży), przyjazdy głównie na wiosnę i jesień w przypadku młodzieży szkolnej i dodatkowo w lecie w przypadku rodzin, minimalny udział tej formy turystyki w ogólnym ruchu świadczy o małej świadomości potencjału turystycznego Regionu oraz stosunkowo słabej promocji i małego wyboru atrakcji oraz niedostatecznie rozbudowanej infrastruktury turystycznej, Turystyka objazdowa dotyczy przede wszystkim turystów krajoznawczokulturowych oraz grup młodzieży, obsługiwani się zazwyczaj przez biura podróży spoza Regionu, zwiedzają atrakcje związane z historią i tradycją regiony, muzea, zabytki, sanktuaria, (w przypadku młodzieży także PN i PK), poznawanie danego miejsca ma charakter raczej pobieżny, cały wyjazd trwa zazwyczaj jedną dobę, forma dosyć często spotykana na analizowanym terenie, turystyka generuje znaczne dochody ale tylko w miejscach docelowych Podział ze względu na sposób poruszania się Turystyka samochodowa dotyczy głównie rodzin i turystów indywidualnych, uprawiają turystykę krajoznawczo-kulturową, sentymentalną, religijno-pielgrzymkową, biznesowokonferencyjną, a także specjalistyczną, samochód jest także jednym z głównych środków transportu podczas dłuższego pobytu turystów rekreacyjnych, 131

132 Turystyka piesza dotyczy głównie turystów aktywnych lub turystów przyrodniczych i krajoznawczo-kulturowych, są to zarówno grupy zorganizowane jak i turyści indywidualni i rodziny, jest to forma otwarta, dostępna przez prawie cały rok, turyści korzystają z dostępnych tras i szlaków turystyki aktywnej (wytyczonych przez PTTK lub na terenie PN i PK) oraz sami eksplorują Region, piesze wycieczki są najczęściej spotykaną formą turystyki aktywnej na analizowanym terenie, ważnym podsegmentem są przyrodnicy, turyści zwracają także uwagę na walory antropogeniczne Regionu, turystyka generuje znikome zyski Turystyka rowerowa uznawana za bardzo modną i predestynowaną do dalszego rozwoju w Regionie, dotyczy turystów aktywnych, przyrodniczych, krajoznawczo-kulturowych, są to zarówno grupy zorganizowane jak i turyści indywidualni i rodziny, zwracają uwagę na walory antropogeniczne, zabytki, jak i walory przyrodnicze, korzystają z dostępnych szlaków rowerowych oraz tras na terenie PK i PN, turyści dbają o środowisko naturalne jak i swój stan zdrowia, forma przedłużająca sezon turystyczny, odpowiadająca na oczekiwania gestorów bazy i władz Regionu, generuje znaczące zyski w Regionie 132

133 Turystyka wodna dosyć zróżnicowany segment rynku, turystyka kajakowa to spływy Czarną Hańczą, Rospudą, Biebrzą, Marychą, Kanałem Augustowskim czy szlakiem na Wigrach, turystyka kajakowa organizowana jest zazwyczaj przez biura podróży spoza Regionu, wymaga często obsługi specjalistów, forma bardzo popularna w okresie maj-sierpień, organizuje się spływy od jednego do kilku dni, turyści kajakowi są średnio wymagający, oczekują odpowiedniego zaplecza i infrastruktury przy szlakach, turystyka żeglarska na jeziorach: Necko, Białe Augustowskie, Serwy, Wigry, największe natężenie w okresie wakacyjnym, zwracają uwagę na odpowiednio przygotowane zaplecze przy przystaniach, turystyka indywidualna i grupowa, forma generująca umiarkowane dochody, Turystyka konna forma mało rozpropagowana i praktycznie nie występująca na analizowanym terenie, wymaga dobrego przygotowania fizycznego i dosyć zasobnego portfela, turystyka generująca znikome dochody, forma turystyki indywidualnej i/lub grupowej, wyjazdy krótkie (kilkugodzinne), turyści korzystają z dostępnych tras konnych lub eksplorują teren sami Turystyka autokarowa turystyka całoroczna generująca średniej wielkości dochody, dotyczy turystów krajoznawczo-kulturowych, przyrodniczych oraz grup młodzieży, forma turystyki masowej, bardzo popularna forma na analizowanym obszarze, wyjazdy krótkie od kilkugodzinnych do dwudniowych, Podział ze względu na kraj pochodzenia klienta 133

134 Turyści krajowi są to najczęściej osoby młode, rodziny, grupy zorganizowane lub turyści indywidualnie z większych lub średnich miast w Regionie oraz takich miejscowości jak: Warszawa, Białystok, Gdańsk, Łódź, Wrocław, Poznań, Lublin, turyści krajowi stanowią zdecydowaną większość ogółu odwiedzających Region, główny okres aktywności to okres kwiecień-wrzesień (w niektórych przypadkach także okres jesienno-zimowy), turyści uprawiają głównie turystykę aktywną, kulturowokrajoznawczą oraz pobytowo-rekreacyjną, obecnie segment przynosi niewielkie dochody Turyści zagraniczni są to głównie grupy zorganizowane z Europy zachodniej, rzadziej ze wschodniej, jest czynnikiem, który wymusza podnoszenie standardu usług oraz bazy noclegowej i gastronomicznej, udział tego segmentu jest znikomy ale sukcesywnie rośnie, generuje średniej wielkości dochody, głównie przez małą skalę zjawiska, uprawiają turystykę objazdową (kulturowo-krajoznawczą), sentymentalną oraz przyrodniczą i specjalistyczną Transformacja wybranych form turystyki na obszarze Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej Forma obecna Forma oczekiwana uprawiana całorocznie, ze względu na atrakcyjność i różnorodność szlaków i tras, powiązana z innymi formami turystyki aktywnej Turystyka piesza uprawiana przez większą część roku, związana ze szlakami i terasami PTTK oraz PN i PK, generuje znikome dochody, (t. rowerową i wodną), dostępny cały wachlarz różnego rodzaju szlaków (w tym tematycznych) spinających Region, uprawiana także przez turystów zagranicznych oraz kulturowo-krajoznawczych i grupy młodzieży aktywizuje społeczność lokalną i generuje średniej wielkości dochody organizowana zazwyczaj najbardziej popularna forma podróżowania Turystyka indywidualnie lub przez biura i aktywnego zwiedzania, rowerowa spoza Regionu, powiązana z turystyką pieszą i kajakowa przynosząca niewielkie (możliwość przesiadek), 134

135 Forma obecna Forma oczekiwana dochody, forma poznawania walorów przyrodniczych związana z turystyką i kulturowo-historycznych Regionu, przyrodniczą, turystyka generująca znaczne zyski i aktywizująca społeczność lokalną (biura podróży, usługi na szlakach, wypożyczalnie rowerów), turystyka zorganizowana, grupa oraz indywidualna (specjalistyczno-hobbystyczna), dostępna duża ilość szlaków (w tym markowych) oraz tras ponadregionalnych i międzynarodowych, spinających Region, forma ogólnodostępna, całoroczna, umożliwiająca swobodne podróżowanie po Regionie (możliwość oddania roweru w dowolnym miejscu) turystyka odpowiednio zorganizowana, połączona z turystyką rowerową i pieszą (sieć Turystyka wodna turystyka masowa (dosyć chaotycznie zorganizowana), obsługiwana zazwyczaj przez biura spoza Regionu, bardzo popularna w okresie wakacyjnym, przynosząca średniej wielkości dochody, punktów przesiadkowych), turystyka stawiająca na aspekt ekologiczny, ochrony przyrody, obsługiwana i organizowana przez jednostki z Regionu, przynosząca znaczne dochody, także w miesiącach maj-czerwiec oraz wrzesień, szlaki są odpowiednio zagospodarowane (punkty przystankowe, pola biwakowe), aktywizacja mniejszych rzek (szlaki ekstremalne, sezonowe) Turystyka konna forma turystyki bardzo rzadko uprawiana na analizowanym terenie, przynosząca znikome dochody, organizowana zazwyczaj indywidualnie, znikome zagospodarowanie związane z tą formą turystyki, forma ogólnodostępna, rozpropagowana, połączona z innymi formami turystyki aktywnej (rowerową, pieszą, kajakową), turystyka przynosząca znaczące dochody, aktywizująca społeczność lokalną, forma zorganizowana, urozmaicona imprezami i wycieczkami sezonowymi, Turystyka autokarowa, turystyka objazdowa jedna z popularniejszych form turystyki na analizowanym obszarze, turyści odwiedzają pojedyncze atrakcje (przyrodnicze i kulturowe), zwiększenie liczby odwiedzanych miejsc, wydłużenie czasu wycieczki, noclegi na trasie, forma przynosząca średniej wielkości dochody (w tym poza branżą transportową), połączenie tej formy z turystyką aktywną 135

136 Forma obecna Forma oczekiwana przez większą część Regionu przejeżdżają tranzytem, zazwyczaj jest to wycieczka bez noclegu w Regionie Turystyka przyrodniczoedukacyjna coraz popularniejsza forma turystyki (w tym także uprawiana przez turystów z zagranicy), organizowana i skupiona głównie wokół PN i PK, przynosząca średniej wielkości dochody, jedna z głównych form turystyki na analizowanym obszarze, silnie połączona z turystyką aktywną (rowerową, pieszą, kajakową i konną), przynosząca znaczne dochody, urozmaicona imprezami, dostępna cały rok turystyka aktywna i pobytowa nastawiona na Przyjazdy turystów zagranicznyc h przyjazdy sporadyczne, związane z turystyką krajoznawczo-kulturową i aktywną oraz przyrodniczą przynosząca obecnie niewielkie dochody obsługę turystów zagranicznych, urozmaicona oferta imprez i wydarzeń, programy dla profesjonalistów z zagranicy (przyrodników, fotografów), turystyka związana z wymianą młodzieży szkolnej turystyka całoroczna, przynosząca znaczne dochody jedna z głównych form turystyki w Regionie, związana z wycieczkami szkół połączona z turystyką aktywną (rowerową, Turystyka kulturowokrajoznawcza oraz turystyką objazdową, charakteryzuje się krótkim okresem trwania, przynosi obecnie niewielkie dochody, pieszą, kajakową), turystyka przynosząca znaczne dochody, charakteryzująca się wydłużonym czasem pobytu, szerokim spektrum atrakcji (w tym imprez i wydarzeń kulturalnych), forma otwarta, dostępna przez cały rok forma jedno- lub dwutygodniowa rozpropagowany, modny rodzaj turystyki nie Turystyka pobytoworekreacyjna główny segment rynku to rodziny (2+1, 2+2) oraz turyści indywidualni i grupy młodzieży szkolnej, tylko rodzinnej, forma powiązana także z turystyką aktywną oraz kulturowo-krajoznawczą i przyrodniczą, turystyka przynosząca średniej wielkości turystyka generuje obecnie dochody, dostępna praktycznie przez cały rok niewielkie dochody, Turystyka w okresie zimowym forma obecnie bardzo słabo rozwinięta na analizowanym terenie forma indywidualna, forma rozpowszechniona, masowa i indywidualna turystyka związana z całą gamą atrakcji i ofert pobytowych 136

137 Forma obecna Forma oczekiwana niekonwencjonalna forma wydłużająca sezon, przynosząca średniej wielkości dochody 7.5. Wnioski Najczęściej uprawianą formą turystyki na analizowanym terenie jest turystyka aktywna i kwalifikowana (spływy kajakowe, wycieczki piesze i rowerowe, nurkowanie) oraz turystyka pobytowo-rekreacyjna (główne ośrodki to Augustów, Stary Folwark, Gawrych Ruda, okolice Gib i Suwałk). Brakuje form turystki zimowej oraz innych przedłużających sezon turystyczny. Większość form turystyki wiąże się z pobytami bardzo krótkimi (1-2 dni), brak interesującej oferty poza sezonem. 137

138 8 Zaplecze instytucjonalnoorganizacyjne Jednym z podstawowych elementów rozwoju turystyki w regionie jest rozbudowane i właściwie działające zaplecze instytucjonalno-organizacyjne. Takie zaplecze tworzą samorządy branży turystycznej, przedsiębiorstwa turystyczne i skupiające je stowarzyszenia, systemy informacji turystycznej a także jednostki kształcące i przygotowujące kadry dla turystyki. Ich celem jest kreowanie turystycznego wizerunku regionu, tworzenie i zarządzanie ofertami, promocja walorów i atrakcji turystycznych zarówno w kraju jak i zagranicą oraz zapewnienie odpowiedniego standardu świadczonych usług. Gwarancją efektywności działań poszczególnych jednostek musi być jednak ścisła współpraca i wspólna polityka zmierzająca do osiągnięcia wyznaczonych celów Samorządy branży turystycznej Wiodącą rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu mają niewątpliwie samorządy terytorialne. Znaczenie turystyki i miejsce jakie zajmuje w realizacji tej polityki zależą od zaangażowania komórek zajmujących się tą dziedziną (wydziały, departamenty, biura promocji). Wiedza, kompetencje i odpowiednie przeszkolenie pracowników pozwalają na wspomaganie i aktywizowanie działań pozostałych jednostek tworzących zaplecze instytucjonalno-organizacyjne regionu. Kierunki rozwoju turystyki oraz zasięg promocji kształtowane są także przez funkcjonujące na danym obszarze organizacje i stowarzyszenia turystyczne. Skupiają one zarówno jednostki gospodarcze jak i osoby zaangażowane w turystykę. Na terenie omawianego obszaru działają: Podlaska Izba Turystyki Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna w Suwałkach Oddział PTTK w Suwałkach wraz z Regionalną Pracownią Krajoznawczą Oddział PTTK w Augustowie Lokalna Organizacja Turystyczna w Augustowie Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu Niemen w Augustowie Fundacja Pogranicze i Ośrodek Pogranicze - Sztuk, Kultur i Narodów w Sejnach Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Sejn i Sejneńszczyzny Ziemia Sejenńska, Polsko-Litewska Izba Turystyki i Dziedzictwa Kulturowego w Sejnach. 138

139 Podlaska Izba Turystyki (PIT) jest oddziałem terenowym jednostki nadrzędnej jaką jest Polska Izba Turystyki z siedzibą w Warszawie. Jej działanie obejmuje obszar całego województwa podlaskiego i ma na celu dbałość o rozwój turystyki tego obszaru i realizację działań określonych statutem. Wkład PIT w regionalny rozwój gospodarki turystycznej to przede wszystkim wspieranie miejscowych przedsięwzięć zarówno inwestycyjnych jak i promocyjnych, pomoc w doskonaleniu kadr i współudział w tworzeniu lokalnych organizacji turystycznych. Bardziej ukierunkowaną działalność prowadzą organizacje lokalne. Na obszarze powiatu suwalskiego wiodącą rolę pełni Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna (SIRT), która realizuje zadania lokalnej organizacji turystycznej. Główne zadania SIRT to: rozwój infrastruktury turystycznej, informacja turystyczna (gromadzenie i aktualizacja danych), ochrona walorów naturalnych regionu, reprezentowanie zrzeszonych członków (obecnie około 150 osób fizycznych i przedsiębiorstw turystycznych), szeroka promocja turystyki w regionie (w tym wydawnictwa), szkolenia, tworzenie i współpraca przy projektach finansowanych ze środków unijnych. W ramach Suwalskiej Izby Rolniczo-Turystycznej działa Biuro Agroturystyki, wspierające działalność turystyczną w gospodarstwach rolnych przez szkolenia (we współpracy z Podlaskim Stowarzyszeniem Agroturystycznym i Wojewódzkim Podlaskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego), wspólne promocje i wydawnictwa. Ponadto Biuro ma za zadanie prowadzić inwentaryzację, lustrację i kategoryzację obiektów agroturystycznych. Można tu również dokonać rezerwacji miejsc. W powiecie sejneńskim takie zadania spełnia Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Sejn i Sejneńszczyzny Ziemia Sejneńska". Na omawianym obszarze prężnie funkcjonują oddziały Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Organizowane przez PTTK imprezy (cykliczne i okazjonalne) przyciągają nie tylko miłośników krajoznawstwa, różnych dyscyplin sportowych czy turystów, ale aktywizują również społeczności lokalne i podnoszą ich świadomość co do konieczności rozwijania i promowania turystyki. Do ważniejszych wydarzeń należą: spływy kajakowe Czarną Hańczą i Rospudą Ogólnopolski Rajd Narciarski Wędrówki Północy" Ogólnopolski Wielodyscyplinowy Rajd po Wigierskim Parku Narodowym Centralny Zlot Turystów Kolarzy Turystyka zajmuje także ważne miejsce w działalności stowarzyszeń kulturowych obejmujących omawiany obszar. Polsko-Litewska Izba Turystyki i Dziedzictwa Kulturowego Do głównych założeń działalności powstałej w maju 2001 roku Izby należą m.in.: wspieranie i rozwijanie turystyki w Polsce, na Litwie i w krajach trzecich, ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki, 139

140 rozszerzanie oferty gospodarstw agroturystycznych, ożywienie wymiany turystycznej Polski, Litwy i krajów trzecich pomoc w nawiązywaniu kontaktów pomiędzy podmiotami Polski, Litwy i innych krajów, promocja ofert turystycznych tych krajów, wspieranie turystycznych inwestycji krajowych i zagranicznych, badania rynku usług turystycznych, reprezentowanie interesów swoich członków wobec organów państwowych, władz samorządowych, organizacji krajowych i zagranicznych, pozyskiwanie środków na działalność Stowarzyszenia. Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu Niemen W roku 1997 przedstawiciele Polski, Litwy i Białorusi podpisali Porozumienie o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion Niemen". Powołanie Euroregionu miało na celu intensyfikację kontaktów społecznych, gospodarczych i politycznych pomiędzy krajami założycielskimi. Wraz z porozumieniem powołano do życia Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Niemen, które po rozszerzeniu formuły działania i zmianach statutu zmieniło nazwę na Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu Niemen. W realizacji założeń statutowych stowarzyszenie podejmuje inicjatywy ściśle związane z rozwojem turystyki oraz ochroną dziedzictwa geograficznego, historycznego i kulturowego. Ośrodek Pogranicze - sztuk, kultur, narodów w Sejnach W roku 1990 powstała Fundacja Pogranicze, a pół roku później powołano Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów z siedzibą w Sejnach. Ośrodek prowadzi aktywną działalność na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego narodów związanych z historią Sejn (m.in. Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza, Europejska Szkoła Pogranicza, projekt Otwarte Regiony Europy Środkowo-Wschodniej ). W tym celu powstały także: Teatr Sejneński wraz z Kapelą Klezmerską, Galeria Papuciarnia prezentująca sztukę i kulturę pogranicza (wystawy malarstwa, grafiki, fotografii), kawiarnia literacka Cafe Europa. Poprzez organizację wielu ciekawych imprez, także międzynarodowych (koncerty, wystawy, konkursy, spektakle, przeglądy filmów itd.), działalność edukacyjną i wydawniczą (Wydawnictwo Pogranicze foldery w jęz. polskim i językach obcych, wydawnictwo książkowe Kroniki Sejneńskie ) Ośrodek wspiera promocję miasteczka i jego okolic. Uzupełnieniem działalności kulturowoartystycznej są ciekawe wycieczki i programy turystyczne. Zielona Płuca Polski Obszar powiatu suwalskiego, augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej (jako cześć woj. podlaskiego) należy do Porozumienia Zielone Płuca Polski. Idea realizowana jest od ponad 20 lat; jej głównym założeniem jest usystematyzowany, regionalny program ochrony zasobów naturalnych i dziedzictwa kulturowego północnowschodniej Polski. Dzięki Porozumieniu ZPP na terenach objętych programem realizowana jest proekologiczna polityka rozwoju społeczno-gospodarczego. Do najważniejszych osiągnięć ZPP należą: utworzenie m.in. 3 Parków Narodowych (Biebrzańskiego, Narwiańskiego i Wigierskiego), 13 Parków Krajobrazowych, ponad 270 rezerwatów przyrody, budowa oczyszczalni ścieków, kanalizacji, wysypisk śmieci, realizacja szerokiego programu edukacji ekologicznej społeczeństwa (szkolenia, wydawnictwa, mapy, filmy), 140

141 wprowadzenie Znaku Promocyjnego ZPP. Obecnie Porozumienie ZPP podjęło prace nad projektem Zielone Płuca Europy, będącym rozwinięciem koncepcji ZPP. W związku z wejściem Polski do struktur europejskich planowane jest powołanie z początkiem roku 2004 Fundacji Zielone Płuca Polski. Główna działalność Fundacji skierowana będzie w stronę pozyskiwania i wykorzystywania środków strukturalnych Unii Europejskiej Przedsiębiorstwa turystyczne i inne jednostki Z organizacją i obsługą ruchu turystycznego bezpośrednio związane są szeroko pojęte przedsiębiorstwa turystyczne. Przedsiębiorstwa hotelarskie i gastronomiczne zostały szerzej omówione w rozdziale 2 niniejszego opracowania. Wśród podmiotów zajmujących się bezpośrednio organizacją i dystrybucją ofert należy wymienić przede wszystkim biura podróży i agencje turystyczne. Zakres ofert, poziom świadczonych usług i zasięg działań promocyjnych stanowią w znacznym stopniu o natężeniu ruchu turystycznego na danym obszarze. Poza funkcją organizatora turystyki przedsiębiorstwa te sprawują także rolę informatorów turystycznych ta funkcja ma ogromne znaczenie dla indywidualnego ruchu turystycznego w regionie jest to o tyle istotne, że wielu klientów planujących wypoczynek w kraju organizuje pobyty we własnym zakresie, na podstawie informacji uzyskanych m.in. w agencjach i biurach turystycznych. 141

142 Tabela 19. Wybrane biura podróży i agencje turystyczne Powiat Augustowski nazwa dane teleadresowe oferta (krajowa) Biuro Podróży "Ela-Travel" Biuro Turystyczne "NECKO" Biuro Usług Turystycznych "Żak Tourist" Biuro Podróży Żak Tourist Usługi Turystyczne "Zoobi-Tour" s.j. ul. Żabia 3a, Augustów tel elatravel@poczta.onet.pl ul. Chreptowicza 3/39, Augustów tel , ul. Mostowa 5, Augustów tel ul. Rybacka 2, Augustów ul. Polna 13, Bargłów Kościelny tel zoobi-tour@atlasnet.pl zorganizowane wycieczki po Suwalszczyźnie, przejazdy kolejką wąskotorową po Wigierskim Parku Narodowym, spływy kajakowe w Polsce i na Litwie Organizacja spływów kajakowych i wycieczek rowerowych Organizacja wyjazdów zagranicznych Pielgrzymka Śladami Jana Pawła II po ziemi augustowskosuwalskiej, organizacja wycieczek autokarowych 142

143 Przedsiębiorstwo Turystyczne "SZOT" Biuro Turystyczne "SIROCCO" Polskie Biuro Podróży Licencja ORBIS PIWEK-TOURS ul. Konwaliowa 2, Augustów tel./fax , ul. Zarzecze 5a, Augustów tel , Rynek Zygmunta Augusta 22, Augustów tel ul. Polna 25, Augustów, tel organizacja i kompleksowa obsługa spływów kajakowych organizacja obozów młodzieżowych, wycieczek i obozów rowerowych, wycieczek autokarowych po regionie i do Wilna, rejsów statkami po jeziorach augustowskich, wycieczek bryczkami po Puszczy Augustowskiej, wypraw krajoznawczych i tematyczne (Wigierski i Biebrzański Park Narodowy, Bagna Biebrzańskie), organizacja konferencji, szkoleń, imprez dla firm. spływy kajakowe wycieczki krajowe i zagraniczne, wczasy krajowe, pośrednictwo w wynajmie domków letniskowych na Suwalszczyźnie Organizacja spływów kajakowych Miasto Suwałki nazwa dane teleadresowe oferta (krajowa) 143

144 Polskie Biuro Podróży Licencja ORBIS Biuro Turystyki Agro-Universal Przedsiębiorstwo Turystyczne "WIGRY" Biuro Podróży "DOROTA-TRAVEL" Agencja Turystyczno- Usługowa GROMA- TOUR PTTK ul. Noniewicza 48, Suwałki tel , , fax ul. Chłodna 12, Suwałki tel./fax , ul. Kościuszki 84, Suwałki tel./fax ul. Utrata 2 c lokal 16, Suwałki tel , fax dorotatravel@wp.pl ul. Kościuszki 86, Suwałki tel./fax , groma_tour@poczta.onet.pl ul. Kościuszki 37, Suwałki tel , pttk@suwałki-turystyka.info.pl wycieczki krajowe i zagraniczne, wczasy krajowe, pośrednictwo w wynajmie domków letniskowych na Suwalszczyźnie wycieczki krajoznawcze po Polsce, spływy kajakowe, pobyty weekendowe na Suwalszczyźnie wycieczki krajoznawcze po Suwalszczyźnie, spływy kajakowe, wyjazdy dla młodzieży Wczasy i wycieczki krajowe i zagraniczne, spływy kajakowe, wynajem domków letniskowych Obsługa grup turystycznych na terenie Suwalszczyzny i całego kraju, obozy i kolonie kompleksowa obsługa wycieczek krajoznawczych po suwalszczyźnie i Mazurach, organizacja spływów kajakowych, rejsów, kuligów i przejażdżek bryczką po Puszczy Augustowskiej, wczasów w ośrodku w Starym Folwarku oraz winnych obiektach noclegowych, imprez turystyki kwalifikowanej (Ogólnopolski Rajd Narciarski "Wędrówki Północy", Ogólnopolski Wielodyscyplinowy Rajd po Wigierskim Parku Narodowym, Pieszy Rodzinny Rajd Sobótkowy, spływy kajakowe szlakiem Czarnej Hańczy i Rospudy, regaty żeglarskie) Źródło: Opracowanie własne PART S.A. 144

145 W powiecie sejneńskim nie ma biur i agencji turystycznych. Głównym organizatorem imprez typowo turystycznych jest Stowarzyszenie Ziemia Sejneńska. Łączna liczba podmiotów turystycznych w województwie podlaskim sięga 107 (dane Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z listopada 2002 r.), z czego 20% stanowią jednostki zarejestrowane na obszarze powiatów suwalskiego i augustowskiego. Podstawowa oferta biur i agencji turystycznych obejmuje organizację wycieczek, pobytów wypoczynkowych i rekreacyjnych na terenie regionu, spływów kajakowych i turystyki młodzieżowej. Z uwagi na przygraniczne położenie regionu firmy oferują także wyjazdy na Litwę (wycieczki, wczasy sanatoryjne). Z uwagi na specyfikę omawianego obszaru oraz jego predestynację do uprawiania turystyki kwalifikowanej, istotnym uzupełnieniem podstawowej oferty turystycznej są propozycje pobytowe i imprezy organizowane przez inne jednostki typu wypożyczalnie sprzętu wodnego, ośrodki żeglarskie, ośrodki jeździeckie. TURYSTYKA WODNA Powiat suwalski Ośrodek PTTK Stary Folwark, Ośrodek PTTK Gawrych Ruda 40, Biuro Turystyki Aktywnej FORMA-T Stary Folwark, Wypożyczalnia Kajaków CAMP LESZCZ Stary Folwark, Wypożyczalnia Kajaków HOBBIT Wigry 12, Stary Folwark, Międzyszkolny Ośrodek Sportowy Stary Folwark, Wypożyczalnia Kajaków POTOK Suwałki, Klub Wodny PTTK Suwałki, Suwalski Okręgowy Związek Żeglarski Suwałki, Powiat augustowski Augustowski Oddział PTTK Augustów, Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego Tramp Augustów Borki, Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego Augustów, Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego Canoe Augustów, Wypożyczalnia Sprzętu Wodnego Necko Augustów, Ośrodek Sportów Wodnych Dom Nauczyciela Augustów, Ośrodek Sportów Wodnych Augustów Borki, J. Wojtuszko. Turystyka konna (ośrodki, stadniny, stajnie, gospodarstwa agroturystyczne) Ośrodek WBN Maniówka Suwałki, Nowa Wieś 9, Monika Nowakowska, Białorzeczka Giby, 145

146 Dariusz Anuszkiewicz Jeleniewo, Szurpiły 17, Bogdan Glazer Jeleniewo, Czajewszczyzna 8, Ośrodek Hossa-Wigry Płociczno Tartak 40, Jadwiga i Jan Szmytowie Nowinka, Podnowinka 24, Paweł Płoński Augustów, A. i G. Winklerowie, L. Karpeta Augustów, Żarnowo I nr.36, Wicher Trocki Witold, Biernatki 7, Augustów 8.4. System informacji turystycznej W skład Systemu Informacji Turystycznej na analizowanym obszarze wchodzą: punkty informacji turystycznej, komputerowy system informacji turystycznej, strony internetowe, prasa regionalna. Analizowany obszar posiada wiele punktów Informacji Turystycznej. Znajdują się one w większych miejscowościach oraz przy Suwalskim Parku Krajobrazowym i Wigierskim Parku Narodowym. Punkty Informacyjne swoją działalność prowadzą najczęściej w biurach podróży, oddziałach PTTK, ośrodkach kultury, parkach narodowych i krajobrazowych. Zadaniem takich punktów jest m.in. gromadzenie i udzielanie informacji w zakresie turystyki i agroturystyki krajowej, bazy noclegowej, rozdawanie i sprzedaż materiałów informacyjnych, pośrednictwo w zamawianiu usług przewodnickich oraz doradztwo turystyczne. Tabela 20. Punkty Informacji Turystycznej Miasto/Gmina Punkty Informacji Turystycznej Informacje Augustów Lipsk Sztabin Centrum Informacji Turystycznej ul. 3 Maja Augustów tel./fax (087) Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Lipsku ul. Rynek Lipsk tel./fax (087) , mgok@lipsk.pl Punkt Informacji Turystycznej ul. Polna 50 czynne: codzienne w godz sobota w godz niedziela w godz czynne: codziennie w godz czynne: Codziennie w godz

147 Sztabin tel. (087) Sejny Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Czynne: Sejn i Sejneńszczyzny Ziemia Sejneńska Codziennie w godz. ul. Wojska Polskiego 60b Sejny tel./fax (087) stow-zs@su.home.pl Suwałki Centrum Informacji Turystycznej czynne: i Promocji Regionu przy Suwalskiej poniedziałek piątek Izbie Rolniczo-Turystycznej (SIRT) w godz ul. Kościuszki 45 w sezonie letnim: Suwałki poniedziałek piątek tel.(087) , , w godz fax (087) sobota w godz agro@suwalki-turystyka.info.pl Wiżajny Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju czynne: Gminy Wiżajny i Okolic codziennie w godz ul. Wierzbołowska Wiżajny tel. (087) stowarzyszenie@wizajny.pl Wigierski Park Centrum Informacji Turystycznej czynne: Narodowy przy WPN poniedziałek - piątek Krzywe 82 w godz Suwałki tel./fax (087) wigry_pn@su.onet.pl Suwalski Krajobrazowy Park Punkt Informacji Turystycznej przy siedzibie SPK w Turtulu Malesowizna Jeleniewo tel./fax (087) czynne: w sezonie: codzienne w godz sobota - niedziela w godz

148 poza sezonem: PN-PT godz Źródło: opracowanie własne PART S.A. na podstawie ankiet i informatorów nadesłanych przez gminy. Kioski IT niestety nie spełniają swojej funkcji oferują niepełną informację i bardzo łatwo się psują. Na analizowanym terenie Suwalska Izba Rolniczo- Turystyczna wdraża komputerowy system informacji turystycznej. Ogromnym plusem jest fakt, że informacje dostępne są przez całą dobę. Możemy z nich dowiedzieć się m.in. o bazie noclegowej, gastronomicznej czy połączeniach komunikacyjnych. Dotychczas uruchomiono 9 takich punktów. Cieszą się one ogromnym zainteresowaniem ze względu na bardzo prostą obsługę i zakres informacji. Znajdują się one w łatwo dostępnych miejscach. Tabela 21. Elektroniczne Kioski Informacji Turystycznej Elektroniczne Kioski Informacji Turystycznej Augustów Sejny Puńsk - przy budynku Informacji Turystycznej - przy budynku Urzędu Miejskiego - ok. 50 m od budynku Urzędu Gminy Turystycznej - na dworcu PKS Krzywe Jeleniewo Szypliszki Wiżajny - przy bramie wjazdowej do Wigierskiego Parku Narodowego - przy budynku zarządu Suwalskiego Parku Krajobrazowego - przy budynku Urzędu Gminy - przy budynku restauracji Kometa Tabela 22. Strony internetowe Źródło: Opracowanie własne PART S.A. na podstawie ankiet i informatorów nadesłanych przez gminy. Część z funkcji informacji turystycznej spełniają strony internetowe. Informacje na temat analizowanego Regionu można znaleźć na wielu stronach. Zawierają one mniej lub bardziej przydatne turystom informacje. Adres strony Suwałki - przy budynku Suwalskiej Izby Rolniczo- Informacje dla turystów - baza noclegowa, - ciekawe miejsca do zwiedzania, - przyroda, - gastronomia, - zakupy, - urzędy, - komunikacja. - ogólne informacje o Regionie, 148

149 - baza adresowa urzędów, - baza gastronomiczna, - baza noclegowa, - komunikacja PKS i PKP. - informacje o potrawach regionalnych, - przyroda, - atrakcje turystyczne, - zabytki, - baza gospodarstw agroturystycznych. - ogólne informacje na temat powiatu, - opis atrakcji dla turystów, - baza noclegowa, - gospodarka, - kultura. - ogólne informacje na temat powiatu, - zabytki kultury, - baza noclegowa, - spis ważniejszych adresów i telefonów, - galeria zdjęć Regionu. - galeria fotografii, - szlaki turystyczne, - baza noclegowa, - trasy wycieczkowe, - najciekawsze miejsca, - historia. - mapa Suwalszczyzny, - szlaki kajakowe Suwalszczyzny, - organizacja spływów kajakowych, - stanice wodne, - baza noclegowa, - baza gastronomiczna, - zabytki kultury. - mapa parku, - opis jezior i rzek, - historia, - opis najciekawszych miejsc. - opis szlaków turystycznych, 149

150 - historia Lipska, - baza noclegowa. - podstawowe informacje o gminie, - historia gminy, - przyroda, - baza gospodarstw agroturystycznych, - baza przydatnych adresów i telefonów. - plan miasta, - ogólne informacje o Suwałkach, - kalendarz imprez kulturalnych, - opis tras turystycznych. - przewodnik po Podlasiu, - historia miasta, - komunikacja autobusowa, - baza noclegowa, - baza organizatorów turystyki. - kalendarz imprez kulturalnych, - historia gminy Filipów. - baza adresowa członków SSPEN, - strony internetowe członków SSPEN. - historia gminy, - opis zabytków, - środowisko przyrodnicze, - rozkład jazdy autobusów. - historia gminy, - baza gospodarstw agroturystycznych, - opis szlaków turystycznych gminy. - mapa gminy, - ogólne informacje na temat gminy, - historia Bargłowa Kościelnego, - opis walorów turystycznych. - mapa Augustowa, - panorama firm augustowskich, - baza noclegowa. - mapa Augustowa, - galeria zdjęć, - atrakcje turystyczne, 150

151 - plan miasta, - ogólne informacje o Augustowie. - historia, - zabytki, - imprezy, - rozkład jazdy PKS. - mapy parku, - opis walorów przyrodniczych i krajobrazowych, - historia parku, - opis najbardziej interesujących miejsc - opis szlaków turystycznych, Źródło: Opracowanie własne PART S.A. - imprezy, - opis walorów turystycznych, - katalog teleadresowy, - rozkład jazdy PKS i PKP. Wiele ciekawych i praktycznych informacji o walorach turystycznych regionu można znaleźć w regionalnej i lokalnej prasie. Informacje o walorach przyrodniczych, kulturowych, historii regionu, zabytkach można znaleźć w następującej prasie: Podlasie, Wigry, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, Jaćwież kwartalnik krajoznawczo-kulturalny. Na analizowanym obszarze walory przyrodnicze, historyczne, kulturowe prezentowane są także w kilkunastu lokalnych gazetach Zatrudnienie, kwalifikacje i kształcenie kadr dla turystyki Właściwe kierunki rozwoju turystyki wiążą się nieodłącznie z przygotowaniem wykwalifikowanej kadry. Dlatego tak istotną rolę odgrywa kształcenie przyszłych pracowników turystyki oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych zatrudnionego już personelu. Programy szkolenia kadr dla turystyki można podzielić na dwa poziomy: kształcenie instytucjonalne szkoły i uczelnie kształcenie poza instytucjonalne kursy doszkalające, uzupełniające, podnoszenie kwalifikacji Obie formy dotyczą zarówno kadry turystycznej bezpośredniej (np. hotelarze, obsługa ruchu turystycznego) jak i kadry paraturystycznej (np. kelnerzy, kucharze, ciastkarze a nawet mechanicy). Omawiając podstawowe formy 151

152 kształcenia instytucjonalnego należy wziąć pod uwagę obszar całego województwa, nie ograniczając się jedynie do szkół w obrębie regionu. Na terenie województwa podlaskiego funkcjonują następujące placówki kształcące pod kątem turystyki (w tym także hotelarstwa): 13 szkół średnich (technika), 6 policealnych studium trzy szkoły wyższe (publiczne i niepubliczne) podlegające MENiS: - Politechnika Białostocka - Wyższa Szkoła Menedżerska w Białymstoku - Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu Edukacja na poziomie wykształcenia średniego daje możliwość uzyskania specjalizacji technik hotelarstwa i technik obsługi ruchu turystycznego. Kształcenie odbywa się w dwóch placówkach: w Zespole Szkół Ekonomicznych w Suwałkach oraz w Augustowskim Centrum Edukacyjnym w Augustowie (Technikum Hotelarskie). W Zespole Szkół im. gen. Ludwika Michała Paca w Dowspudzie funkcjonuje czteroletnie technikum, który kształci w trzech zawodach związanych z turystyką: technik rolnik o specjalizacji: obsługa ruchu turystycznego na wsi, technik hodowca koni o specjalizacji: turystyka konna, technik ekonomista o specjalizacji: obsługa ekonomiczna firm turystycznych. Kształcenie na poziomie wyższym odbywa się w dwóch etapach studia licencjackie (trzyletnie) i magisterskie. Na Politechnice Białostockiej studia na kierunku Turystyka i rekreacja prowadzi Wydział Zarządzania. Zajęcia odbywają się w systemie dziennym i zaocznym. W takim systemie odbywa się także szkolenie w Wyższej Szkole Menedżerskiej w Białymstoku studia licencjackie turystyka i rekreacja. Kształcenie poza instytucjonalne, dające możliwość poszerzania posiadanych umiejętności, zdobycia nowych i podniesienia kwalifikacji, odbywa się w ramach szkoleń i kursów, zarówno cyklicznych jak i doraźnych (odpowiednio do potrzeb). Są one organizowane przez właściwe instytucje zaangażowane w rozwój turystyki w regionie: Podlaskie Stowarzyszenie Agroturystyczne, Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna, Wojewódzki Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, a także Oddziały PTTK (np. kursy pilotów i przewodników). Programy doszkalające są również organizowane przez firmy niezależne na terenie całej Polski. Niestety szkolenia takie są raczej kosztowne; bardzo niewiele jest również szkoleń z zakresu turystyki. Na obszarach rolniczych, gdzie znacznie zmieniła się struktura zatrudnienia przyczyniając się do zwiększenia bezrobocia (np. tereny popegeerowskie) realizuje się także politykę przekwalifikowania zawodowego w ramach aktywizacji miejscowej społeczności. Najważniejszym jej elementem są szkolenia organizowane przez urzędy pracy, instytucje doradztwa zawodowego oraz stowarzyszenia. Szkolenia te odbywają się często w ramach lokalnych programów specjalnych i programów celowych przeciwdziałania bezrobociu; przykładem takiego programu jest Szansa na własny sukces kształcenie z zakresu agroturystyki oraz w zawodach około turystycznych (np. kucharz, kelner, obsługa transportowa). 152

153 8.6. Wnioski Oferta biur i agencji turystycznych działających w regionie opiera się w głównej mierze na turystyce wodnej spływy kajakowe; organizatorzy zapewniają pełne, kompleksowe przygotowanie imprezy i jej obsługę; Walory naturalne i atrakcje turystyczne są podstawą do organizowanie wycieczek objazdowych po regionie (programy obejmują: rejs po jeziorze, przejażdżkę bryczkami po puszczy, zwiedzanie zabytków, krótki spływ kajakowy; dłuższe programy zawierają jednodniową wycieczkę do Wilna); Oferta jest jednak mało urozmaicona, nieróżnorodna; W ofercie przedsiębiorstw turystycznych brakuje oferty wypoczynkowej i wczasowej (zarówno w ośrodkach jak i w gospodarstwach agroturystycznych) na omawianym obszarze. Brak zorganizowanej sieci punktów informacji turystycznej, Materiały dostępne w punktach informacji turystycznej są na wysokim poziomie, tylko niektóre materiały przygotowane są w wersjach obcojęzycznych, obszerne materiały dotyczące analizowanego regionu dostępne są w Internecie, Brak czasopisma regionalnego, które informowałoby o aktualnych wydarzeniach i imprezach w Regionie. 153

154 9 Aktywność marketingowa w zakresie turystyki Rozwój turystyki to nie tylko ochrona walorów przyrodniczych i kulturowych, rozbudowa infrastruktury oraz przygotowanie produktów turystycznych, ale przede wszystkim odpowiednia promocja i dystrybucja oferty. Szczegółowa analiza głównych form aktywności marketingowej oraz wybranych narzędzi marketingowych, najczęściej stosowanych w promocji, pozwoli na dokładne zdefiniowanie i opracowanie kierunków działania w tym zakresie na omawianym terenie. Pozwoli także na ujednolicenie turystycznego wizerunku regionu Organizacja promocji W ocenie sfery marketingowej wsparcia rozwoju sektora usług turystycznych poddano analizie podstawowe wybrane narzędzia marketingowe materiały drukowane (ulotki, mapy, foldery) oraz oficjalne strony internetowe dotyczące omawianego obszaru. Przeanalizowano także dotychczasowe rezultaty związane z budową tożsamości regionu. Lista analizowanych materiałów: Podstawy wiedzy regionalnej. Ziemia suwalska Suwalski Park Krajobrazowy Suwalszczyzna Zaniemenie, przewodnik Seria ścieżka poznawcza: na Górę Zamkową, Dolina Czarnej Hańczy, wokół Jeziora Jaczno Plan miasta Suwałki z informatorem Miejski Kalendarz Planowanych Imprez Kulturalnych, Sportowych, Turystycznych, Suwałki 2003 Opis tras rowerowych, do Góry Cisowej, na Górę Zamkową, wokół Jeziora Hańcza Najlepsze wycieczki na rowerze górskim, Suwalszczyzna, przewodnik Kalendarium imprez w Dolinie Biebrzy na 2003 r. Wigry, kwartalnik Wigierskiego Parku Narodowego Seria folderów Poznaj Wigierski Park narodowy : torfowiska, dziedzictwo kulturowe, lasy, ssaki, owady lądowe, płazy, storczyki, chronione gatunki zwierząt, porosty, wody stojące, chronione gatunki roślin, owady wodne Przewodnik turystyczny po Ziemi Sejneńskiej 154

155 Zapraszamy do zwiedzania Puńska i Sejn Mapa powiatu augustowskiego Szlak wodny Czarnej Hańczy Kanał Augustowski Bramą Europy Seria Rowerem przez Puszczę Augustowską, trasy rowerowe: wokół Jeziora Sajno, rzeki Netty, wokół jezior Białe i Studzienniczne, doliny Rospudy, wokół Jeziora Kolno Przewodnik agroturystyczny powiatu augustowskiego Przewodnik dla turysty i wczasowicza po ziemi augustowskiej Wędkarskie ABC, przewodnik Jaćwież Na szlakach pogranicza Polsko-Litewskiego Wczasy na wsi, katalog 2003 Prezentacje multimedialne na CD-ROM: - Na szlakach pogranicza polsko-litewskiego, - Miasta Euroregionu Niemen, - Poznaj przyrodę Wigierskiego Parku Narodowego, - Ochrona płazów w Suwalskim Parku Krajobrazowym. Oficjalne strony internetowe:

156 Elementy promocji Do podstawowych ocenianych elementów promocji należą: - podstawowe materiały promocyjne (wydawnictwa informacyjne, foldery reklamowe, ulotki, katalogi), - oficjalne strony internetowe miast, gmin, powiatów lub poszczególnych jednostek, - nieoficjalne strony dotyczące obszaru, - logo turystyczne/herb zasady stosowania, - inne dostępne materiały promocyjne, - imprezy i targi promujące dostępne formy turystyki w regionie, - inne Materiały informacyjno-promocyjne Materiały drukowane stanowią ważny element promocji zarówno usług jak i towarów (w tym także produktów turystycznych). Istotną rolę odgrywa tu odpowiednia oprawa graficzna i zawartość merytoryczna, które w znacznym stopniu wpływają na wizerunek regionu, przyciągają turystów, a co za tym idzie przyczyniają się do rozwoju turystyki. Na omawianym obszarze, każdy z powiatów prowadzi działania promocyjne poprzez własne wydawnictwa. Brak zatem spójnej polityki marketingowej dla całego obszaru. Foldery, broszury, biuletyny i czasopisma, mapy poszczególnych obszarów, plany miast wydawane są przez urzędy miast i gmin (lub na ich zlecenie). Niezbędne dla rozwoju aktywnej turystyki są specjalistyczne wydawnictwa dotyczące tras rowerowych (mapa wraz z opisami i przydatnymi adresami), szlaków kajakowych, a także przewodniki po konkretnym obszarze (np.: Po Ziemi Augustowskiej autorstwa Ireny i Wojciecha Baturów, Po Ziemi Sejneńskiej Ireny Baturowej, Suwalszczyzna Zaniemienie Katarzyny i Tomasza Krzywickich), zawierające kompleksowe informacje nt. historii, atrakcji turystycznych, dostępnych form turystyki, szlaków oraz wykaz przydatnych adresów (baza noclegowa i gastronomiczna, urzędy, instytucje etc.). Ciekawe pozycje stanowią przewodniki i informatory dla wędkarzy oraz przewodniki i katalogi agroturystyczne. Własne wydawnictwa mają agencje i przedsiębiorstwa turystyczne oraz stowarzyszenia działające na omawianym obszarze. Tu dużą aktywność wykazuje Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna (SIRT), która w swych wydawnictwach nawiązuje także do współpracy polsko-litewskiej w zakresie turystyki. Liczne materiały promocyjno-edukacyjne wydawane są przez dyrekcję Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Biebrzańskiego Parku Narodowego i Wigierskiego Parku Narodowego (niektóre finansowane ze środków zagranicznych). Wszystkie analizowane materiały promocyjne zawierają szerokie spektrum informacji niezbędnych turystom i wczasowiczom odwiedzającym lub chcącym 156

157 odwiedzić region pojezierza suwalsko-augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej. Tak więc wartość merytoryczna wydawnictw jest zgodna z ich przeznaczeniem. Zastrzeżenia można mieć jednak do ich jakości i strony graficznej niestety charakteryzują się one niską jakością przygotowania i druku, niską jakością zdjęć i mało atrakcyjną grafiką. Jednym słowem wygląd zewnętrzny, szczególnie folderów i broszur nie zachęca do ich przejrzenia. PODSUMOWANIE: Plusy: Minusy: odpowiednia wartość merytoryczna większości materiałów promocyjnoinformacyjnych szeroki zakres tematyczny, w tym wydawnictwa dla turystyki kwalifikowanej (szlaki rowerowe, szlaki kajakowe, informatory dla wędkarzy), poznawczej (wydawnictwa edukacyjne) i agroturystyki zamieszczanie szczegółowych mapek, schematów tras i szlaków zamieszczanie danych teleadresowych przydatnych turystom brak jednolitej formuły i spójności materiały wydawane przez różne podmioty i instytucje mało atrakcyjna, niespójna forma graficzna, słaba jakość (szczególnie materiału zdjęciowego) większości wydawnictw niezbyt czytelny układ informacji w niektórych broszurach Promocja bezpośrednia Gminy wchodzące w skład analizowanego Regionu, wykazują różny stopień zaangażowania we współpracę z miastami partnerskimi w Polsce i za granicą oraz uczestnictwa w targach i imprezach o charakterze promującym turystykę. Lista targów obejmuje imprezy zarówno z Polski, jak i zagranicy. Targi, w których analizowane powiaty biorą udział, to: - Międzynarodowy Salon Turystyczny TOUR SALON Poznań, - Międzynarodowe Targi Turystyki, Sprzętu Turystycznego i Sportowego GLOB Katowice, - Międzynarodowe Targi Turystyczne TT Warsaw Tour & Travel Warszawa, - Gdańskie Targi Turystyczne GTT Gdańsk, - Międzynarodowe Targi Regiony Turystyczne Na Styku Kultur Łódź. 157

158 W aktywności marketingowej Regionu, szczególną uwagę zwraca intensywna współpraca z miastami partnerskimi. Lista obejmuje miasta partnerskie z takich krajów jak: Niemcy, Włochy, Francja i Litwa. Miasta partnerskie powiatu suwalskiego: - Műritz, - Marijampol, - Grande-Synthe, - Voru, - Waren, - Alytus, - Kupiszki. Instytucje partnerskie Wigierskiego Parku Narodowego: - Dzukijski Park Narodowy, - Fédération des Parcs Naturels Régionaux de France, - Parc Naturel de la Brenne, - Federacja EURPOPARC, - Fundacja Lasów i Jezior "FONDELF", - Park Narodowy Müritz, - Muzeum AQUA w Silkeborg. Miasta partnerskie gmin z powiatu sejneńskiego: - Onikszta, - Łoździeje, - Alytus, - Kalvarija, - Marijampol, - Veisejai. Miasta partnerskie powiatu augustowskiego: - Tuusula, - Porto Ceresio. Miasto Suwałki oraz powiaty: augustowski, sejneński i suwalski współpracują ze sobą w ramach Forum Samorządowego Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego i Ziemi Sejneńskiej. Po przystąpieniu Polski do UE staną się pełnoprawnymi członkami Europejskiej Fundacji Jezior i Lasów FONDELF. 158

159 Internet, prezentacje multimedialne Przy ocenie aktywności marketingowej w zakresie wykorzystania sieci internetowej wzięto pod uwagę przede wszystkim oficjalne strony urzędów miejskich poszczególnych gmin. Strona posiada wiele ciekawych informacji, jednak na pierwszy rzut oka rozmieszczone są one w mało czytelny sposób. Na szczególną uwagę zasługuje opis atrakcji turystycznych z licznymi zdjęciami. Bardzo dobrze opisany jest także kalendarz imprez. Pomysłową rzeczą jest możliwość wysyłania ze strony elektronicznych kartek. Strona niestety ma tylko polską wersję językową. Strona uboga zarówno pod względem graficznym jak i merytorycznym. Na tronie znajduje się 7 bloków tematycznych: o gminie ogłoszenia historia oświata inwestycje agroturystyka kontakt. Skromny opis walorów naturalnych oraz bazy noclegowo-gastronomicznej dostępnej w gminie i najbliższej okolicy. Nie ma również wersji obcojęzycznej. Opracowanie graficzne strony nie jest specjalnie atrakcyjne. Zgromadzone informacje, podane są w sposób mało ciekawy. Znajduje się tu opis dostępnych gospodarstw agroturystycznych. Zawartość merytoryczna niektórych sekcji opracowana jest dosyć pobieżnie. Strona przedstawiona w sposób mało atrakcyjny pod względem graficznym, natomiast ogólne wrażenie o zawartości merytorycznej jest pozytywne. Strona ma dobrze opisaną bazę gospodarstw agroturystycznych. Większość informacji dotyczących walorów turystycznych, poparta jest galerią zdjęć. Pewnym minusem jest brak informacji w wersji obcojęzycznej. Całkiem atrakcyjna i dość szeroka merytorycznie strona poświęcona Sejnom. Każdy z bloków tematycznych otwiera się w nowym oknie. Strona dostępna jest również w angielskiej wersji językowej. Do ciekawych i przydatnych informacji na stronie należą obszerny opis zabytków wraz ze zdjęciami, rozkład jazy PKS, plan miasta, galeria fotografii a także blok dotyczący pogody. Strona średnio atrakcyjna pod względem graficzny jak i merytorycznym. Informacje na niej zawarte są pobieżne. Brakuje informacji w wersji obcojęzycznej. Strona nie posiada opisu walorów turystycznych miasta i okolic. Strona jest mało ciekawa zarówno pod względem graficznym jak i merytorycznym. Jedynymi przydatnymi informacjami dla turystów mogą być: kalendarz imprez kulturalnych i rys historyczny. Jednak i te sekcje zostały opracowane w sposób bardzo skrótowy. Brakuje opisu walorów naturalnych, bazy noclegowej i gastronomicznej. Strona nie zawiera informacji dotyczących turystyki. 159

160 Strona czytelna i prosta w obsłudze. Ogólne wrażenie o stronie zarówno pod względem graficznym jak i merytorycznym jest pozytywne. Brakuje tu szczegółowego opisu najciekawszych imprez i wydarzeń. Informacją przydatną turystom może być opis szlaków i gospodarstw agroturystycznych. Strona ciekawa pod względem graficznym. Informacje przedstawione są w czytelny sposób. Turysta może tu znaleźć wiele interesujących informacji o walorach turystycznych i komunikacji. Niestety strona dostępna jest tylko w polskiej wersji językowej. Ocenie poddano również inne strony internetowe, które pełnią funkcję informacyjno-promocyjną w zakresie oferty turystycznej analizowanego Regionu. Wśród pozostałych stron znalazły się: Opracowanie graficzne strony nie jest specjalnie atrakcyjne. Poszczególne sekcje są dość dobrze przygotowane pod względem merytorycznym. Grupy tematyczne na stronie zostały podzielone na następujące sekcje: Noclegi Przyroda Zwiedzanie Gastronomia Sport Rozrywka Zdrowie Zakupy Religia Biznes Urzędy Obsługa Komunikacja Informator. Plusem są cztery wersje językowe strony: polska, litewska, niemiecka i angielska. Portal Regionu Podlasia jest mało efektowny graficznie i mało czytelny. Jednak jego zawartość merytoryczna jest bardzo obszerna i wyczerpująca. Portal zawiera bazę teleadresową urzędów wojewódzkich, miejskich, gminnych, starostw powiatowych i wielu innych placówek. Bardzo dobrze opisana jest baza gastronomiczna i noclegowa podane są ulice, telefony i krótka informacja na temat obiektu i jego usług. Brak natomiast charakterystyki i opisów najciekawszych miejsc i zabytków Regionu. Atrakcyjna graficznie strona poświęcona Ziemi Sejneńskiej. Dostępne są na niej ciekawe galerie zdjęć najpiękniejszych zakątków Regionu. Obszerne i ciekawe opisy poszczególnych sekcji: Dawne Dzieje Matka Natura Na wycieczkę Agroturystyka Coś dla ciała i ducha Wilno i Wileńszczyzna My Sejnianie Stowarzyszenie Ziemia Sejneńska. Można tu znaleźć opisy regionalnej kuchni, zabytków, bazę gospodarstw agroturystycznych oraz opis działalności Stowarzyszenia. Warto podkreślić także możliwość korzystania ze strony w wersji niemiecko i angielsko języcznej. Strona powiatu augustowskiego przedstawia opis poszczególnych gmin. Bardzo obszerna tematycznie a informacje użyteczne są zarówno dla turystów jak i samych mieszkańców. Strona jest ciekawa graficznie, czytelna i prosta w obsłudze. Dostępna jest tu zarówno bogata galeria zdjęć jak i opisy środowiska naturalnego oraz kanału augustowskiego. Strona poświęcona Suwalszczyźnie została przygotowana niezwykle starannie zarówno od strony merytorycznej jak i graficznej. Elementy flash podnoszą jej atrakcyjność. Bardzo dobrym pomysłem jest umieszczenie na stronie mapy Suwalszczyzny. Na stronie znajdują się linki do adresów innych stron 160

161 internetowych należących do analizowanego Regionu. Strona dostarcza także użytecznych informacji o najciekawszych miejscach suwalszyzny, zabytkach oraz bazie noclegowej i gastronomicznej. Strona ciekawa zarówno pod względem graficznym jak i marytorycznym. Na stronie znajduje się obszerny informator w którym można znaleźć m.in. rozkład jazdy PKP i PKS, repertuar kin oraz program radia i telewizji. Turysta może tu znaleźć wiele ciekawych i przydatnych informacji o zabytkach i szlakach turystycznych. Na stronie znajduje się także ciekawa galeria zdjęć. Na analizowanym Regionie dostępne są cztery płyty CD z prezentacjami multimedialnymi: - Na szlaku pogranicza polsko-litewskiego, wydawnictwo zostało przygotowane bardzo starannie zarówno od strony graficznej jak i merytorycznej. Prezentacja została podzielona na 9 bloków tematycznych: Informacje o regionie Informacja turystyczna Przyroda Historia, kultura trasy turystyczne noclegi gastronomia inne usługi wycieczka. Jest tu zamieszczony także krótki film o walorach Regionu. Prezentacja jest obszerna tematycznie, choć zbyt powierzchownie potraktowano zagadnienia dotyczące zabytków. Bardzo przydatne są informacje dotyczące bazy hotelowej i gastronomicznej. Można znaleźć tu również informacje dotyczące imprez. Wszystkie zawarte na płycie informacje dostępne są w angielskiej, francuskiej, niemieckiej i litewskiej wersji językowej. - Miasta Euroregionu Niemen, wydawnictwo jest dostępne w polskiej, litewskiej i angielskiej wersji językowej. Zamieszczone na płycie filmy i zdjęcia stanowią ciekawą formę promocji miasta i regionu. Płyta dostarcza wielu ciekawych informacji dotyczących miast Euroregionu Niemen. Grafika strony jest ciekawa a przedstawione informacje czytelne. - Poznaj przyrodę Wigierskiego Parku Narodowego, płyta zawiera cenne informacje dotyczące Wigierskiego Parku Narodowego. Można tu znaleźć wiele ciekawych informacji dotyczących np. ścieżek edukacyjnych i tras rowerowych parku, opis jezior i rzek, chronione rośliny i zwierzęta, itp. Płyta została przygotowana bardzo starannie pod względem graficznym i merytorycznym. - Ochrona płazów w Suwalskim Parku Krajobrazowym, można tu znaleźć następujące informacje: płazy Suwalskiego Parku Krajobrazowego, ochrona tras migracji płazów i miejsc rozrodu płazów. Informacje zawarte na płycie rozmieszczone są w sposób czytelny jednak mało efektowny pod względem graficznym. Podsumowując, informacje na CD-ROM zostały starannie przygotowane zarówno od strony merytorycznej jak i graficznej. Większość z nich dostępna jest w wielu wersjach językowych np. litewskim, angielskim, niemieckim, francuskim. Uruchomienie programów nie sprawia żadnych trudności. Dobrym pomysłem byłoby stworzenie przez wszystkie gminy biorące udział w projekcie własnej płyty multimedialnej zawierającej kompleksową informację o walorach i atrakcjach turystycznych Regionu. W sprzedaży brakuje też oferty z filmami dotyczącymi walorów turystycznych Regionu. Filmy o tematyce turystycznej mogłyby stanowić ciekawą formę promocji Regionu. 161

162 Logo turystyczne i wizerunek regionu Region nie maposiada jednolitego logo, tworzącego określoną tożsamość turystyczną obszaru. Materiały promocyjno-informacyjne opatrywane są logo instytucji czy organizacji wydających takie materiały lub herbami miast, których dotyczą. Opracowanie i wprowadzenie konkretnego znaku/logo oraz zasad jego używania pomoże stworzyć spójną politykę działań marketingowych dla całego obszaru. Tabela 23. Przykładowe znaki używane w działaniach promocyjnych Herb Augustowa Herb Suwałk Herb wykorzystywany jest na większości nośników informacyjnych dotyczących miasta (strona internetowa, foldery); nie jest on jednak znakiem firmowym regionu i nie określa jego atrakcyjności turystycznej; nie może być zatem wykorzystany do stworzenia sytemu identyfikacji wizualnej związanego z turystyką. j.w. Logo Wigierskiego Parku Narodowego Logo Suwalskiego Parku Krajobrazowego Wigierski Park Narodowy, jako jednostka ściśle związana z ochroną dóbr naturalnych Polski, prowadzi własne działania promocyjno-edukacyjne. Wszystkie materiały z tym związane (w tym także wytyczone szlaki np. rowerowe) opatrzone są logo WPN. Jest ono także wykorzystywane w programach naukowych (materiały szkoleniowe, programy edukacyjne dla młodzieży); niestety dotyczy jedynie parku i prowadzonej działalności. j.w. Logo Fundacji Pogranicze Ze względu na szeroką działalność kulturowo-artystyczną i promocyjną na obszarze Sejneńszczyzny logo 162

163 Pogranicza jest dobrze rozpoznawalne i utożsamiane z kulturowym dziedzictwem regionu. Nie kojarzy się jednak bezpośrednio z promocją turystyki. Logo Stowarzyszenia Ziemia Sejneńska Logo Suwalskiej Izby Rolniczo- Turystycznej Stowarzyszenie, realizując działalność edukacyjną, promocyjną, kulturotwórczą i agroturystyczną, uczestniczy w wydawnictwach promocyjnych dotyczących zarówno Ziemi Sejneńskiej jak i całego obszaru poj. augustowsko-suwalskiego. Stowarzyszenie firmuje swoim logo m.in. katalogi agroturystyczne. SIRT prowadzi aktywną działalność promocyjną regionu, m.in. poprzez udział w szeregu wydawnictwach promocyjnych, własne publikacje, szkolenia, PR, opracowywanie i realizacja projektów turystycznych, rozwój współpracy transgranicznej. Logo SIRT jest już dobrze znane nie tylko w regionie i dobrze kojarzone z promocja turystyki (szczególnie agroturystyki). Logo Biebrzańskiego Parku Narodowego największego parku narodowego w Polsce. Park prowadzi działalność edukacyjną na szeroką skalę oraz zajmuje się także działalnością wydawniczą. Stworzenie wspólnego logo i związanego z nim systemu wizualizacji dla omawianego obszaru łączy w sobie wiele korzyści. Przede wszystkim tworzy pewną tożsamość wizualną, dzięki której turysta kojarzy nie tylko poszczególne miejscowości, ale i całą atrakcyjność turystyczną regionu. Ujednolicony znak graficzny i szczegółowe zasady jego stosowania to bardzo ważny element strategii marketingowej. Może być on wykorzystany np. do programu lojalnościowego udział w systemie (dodatkowa promocja) i otrzymanie logo (jako gwarancji odpowiedniego standardu usług) w znacznym stopniu rozwija i utrwala współpracę pomiędzy dostawcami usług turystycznych i około turystycznych, co wpływa na jakość produktów turystycznych. PODSUMOWANIE: Plusy: konsekwentne wykorzystanie herbów miast w materiałach promocyjnych wydawanych przez władze miejskie lub na ich zlecenie właściwe oznakowanie materiałów promocyjnych, informacyjnych i edukacyjnych wydawanych przez poszczególne jednostki (SIRT, 163