Brzezna SEMINARIUM. 20 stycznia 2009 r. Środowisko naturalne. atut czy przeszkoda w rozwoju Sądecczyzny?

Transkrypt

1 Brzezna 20 stycznia 2009 r. SEMINARIUM Środowisko naturalne atut czy przeszkoda w rozwoju Sądecczyzny?

2 Organizatorzy: Powiat Nowosądecki, Fundacja Sądecka, Nadleśnictwo Stary Sącz Honorowy patronat Marszałek Województwa Małopolskiego MAREK NAWARA Program seminarium Środowisko naturalne atut czy przeszkoda w rozwoju Sądecczyzny? 20 stycznia 2009 r. Gimnazjum im. św. Jadwigi Królowej Polski w Brzeznej (konferencja rozpoczyna się o godz ) Przewidywany czas wystąpień i dyskusji: Powitanie uczestników ZYGMUNT BERDYCHOWSKI, prezes Fundacji Sądeckiej. Prowadzący seminarium: LESZEK ZEGZDA, wicemarszałek Województwa Małopolskiego. Przyroda Sądecczyzny i Beskidu Sądeckiego wczoraj i dziś. wykład PIOTR GARWOL, dyrektor Popradzkiego Parku Krajobrazowego. (przerwa) Ochrona środowiska naturalnego dlaczego musimy to robić i co z tego mamy. wykład: ALEKSANDRA MALARZ, dyrektor Departamentu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Ministerstwo Środowiska. Ochrona środowiska, a rozwój gospodarczy Sądecczyzny. wykład: BOŻENA KOTOŃSKA, dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie. (przerwa) Fundusze ochrony środowiska jako partner w działaniach na rzecz ochrony środowiska. Priorytety w działaniach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. wykład: MAŁGORZATA SKUCHA, z-ca prezesa Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. (przerwa) Jak najefektywniej realizować działania związane z prowadzeniem infrastruktury w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. dyskusja panelowa MAREK NAWARA, marszałek Województwa Małopolskiego. ZBIGNIEW KOWAL, dyrektor ds. Funduszy Unijnych, Sądeckie Wodociągi sp. z o.o. w Nowym Sączu. (przerwa obiadowa)

3 Na jakich zasadach wspierane będą działania związane z modernizacją infrastruktury. dyskusja panelowa: WOJCIECH KOZAK, członek Zarządu Województwa Małopolskiego; KRZYSZTOF BOLEK, prezes Zarządu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie; ALEKSANDRA MALARZ, dyrektor Departamentu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Ministerstwo Środowiska. (przerwa) Woda jako bogactwo narodowe plany i możliwości wykorzystania. wykład: JERZY GRELA, dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie. Gospodarka wodna na Sądecczyźnie. wykład: STANISŁAW LISAK, Naczelna Organizacja Techniczna w Nowym Sączu. Geotermia możliwości, bariery wykorzystania. wykład: JAN PUCHAŁA, starosta powiatu limanowskiego. Co zrobić, aby woda dla mieszkańców aglomeracji sądeckiej była tania i łatwo dostępna? wykład: JANUSZ ADAMEK, prezes Zarządu Sądeckich Wodociągów, sp. z o.o. w Nowym Sączu. (przerwa) Gospodarka leśna, rozwój gospodarczy, a ochrona środowiska. wykład: RYSZARD KAPUŚCIŃSKI, zastępca dyrektora generalnego ds. gospodarki leśnej, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych w Warszawie. Lasy Sądecczyzny bilans aktywów i pasywów. dyskusja panelowa PAWEŁ SZCZYGIEŁ, nadleśniczy, Nadleśnictwo Stary Sącz. GRZEGORZ SKALSKI, z-ca dyrektora Zespołu Szół Zawodowych i Technikm Leśnego w Starym Sączu Stolica Sądecczyzny, Nowy Sącz, leży w widłach dwóch rzek: Dunajca i Kamienicy. 3

4 Słowo wstępne Przyroda, nasze góry i lasy, woda i powietrze to wielkie bogactwo Sądecczyzny, które w nienaruszonym stanie powinniśmy przekazać następnym pokoleniom. Ochrona środowiska naturalnego jest naszym obowiązkiem. Postępująca urbanizacja regionu, eksplozja motoryzacji i żywiołowy rozwój gospodarczy zagrażają Ziemi Sądeckiej. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz dostępność w najbliższych latach dużych środków finansowych na podstawową infrastrukturę stwarzają szanse skutecznego przeciwdziałania procesom degradacji środowiska naturalnego. O awansie cywilizacyjnym Sądeczan, w większym stopniu niż liczba samochodów i komputerów, będzie stanowić poziom skanalizowania wiosek i gmin, dostępność mieszkańców do smacznej, zdrowej i taniej wody, budowa oczyszczalni ścieków i wysypisk śmieci, racjonalna gospodarka odpadami, wreszcie filtry na kominach i przyjazne dla środowiska źródła energii. Nasza konferencja ma na celu zdiagnozowanie sytuacji w zakresie ochrony środowiska na Sądecczyźnie i zastanowienie się, co w tym zakresie należy i jest możliwe do zrobienia. Aby w ostatecznym rozrachunku przyroda stała się atutem, a nie kulą u nogi rozwoju Sądecczyzny. Ten dylemat dobrze obrazują spory na temat budowy kolejnych stacji narciarskich. Jedni uważają, że to ogromna szansa Sądeczan na lepsze życie. Dla drugich to bezpowrotna dewastacja Beskidu Sądeckiego. Gdzie leży złoty środek, w którym spotkają się racje ekologów i miłośników przyrody z argumentami zwolenników prosperity gospodarczej? Wędrując po szlakach beskidzkich utwierdzamy się w przekonaniu, że kraina ta jest godna ochrony, a równocześnie może przyczynić się do realizacji wielu potrzeb współczesnego człowieka i być podstawą rozwoju tego regionu. Do gościnnego gimnazjum w Brzeznej w gminie Podegrodzie, położonym w historycznym centrum Lachów sądeckich, zaprosiliśmy ekspertów i decydentów od gospodarki leśnej i wodnej oraz szefów instytucji odpowiedzialnych za wykorzystania funduszy europejskich na ochronę środowiska naturalnego. Jestem przekonany, że seminarium w Brzeznej przybliży uczestnikom region sądecki, bogaty w piękno przyrody i ludzkie talenty Przybliży szanującą tradycję ziemią gór i urokliwych lasów, licznych pamiątek przeszłości i dziwów przyrody, wyróżniającą się aktywnością społeczną i gospodarczą mieszkańców. Warto zapoznać się bliżej ze znaczącym dziedzictwem kulturowym, kolorytem lokalnych atrakcji i gościnnością gospodarzy, a przy najbliższej okazji odpocząć i zażyć rekreacji. Mam nadzieję, że seminarium spełni swoje zadanie, życzę owocnych obrad. Zygmunt Berdychowski prezes Fundacji Sądeckiej 4

5 Sądecczyzna Na charakter Sądecczyzny składają się ponad 750-letnia historia, trzy schodzące się pasma górskie pokryte lasami, rwące rzeki Dunajec, Poprad, Biała i Kamienica, liczne uzdrowiska i stacje narciarskie. Beskid Sądecki to jeden z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych Polski, kraina słynąca z wód leczniczych, ożywczego klimatu i wspaniałych krajobrazów. Sądecczyznę można śmiało nazwać Mekką turystów przemierzających tak bardzo lubiane przez Karola Wojtyłę, późniejszego papieża, Beskidy. W niedalekim sąsiedztwie stolicy regionu, królewskiego grodu Nowego Sącza, leżą: Stary Sącz miasto św. Kingi i sióstr Klarysek, Podegrodzie - kolebka Lachów sądeckich, Piwniczna, Muszyna, Żegiestów i perła w koronie polskich uzdrowisk Krynica. Zachwalać ich nie trzeba. Uzdrowiska są marką same dla siebie. Konsekwentnie, krok po kroku, wzbogacają się o nową infrastrukturę, by dać gościom ofertę na najwyższym poziomie. Tak jak przed wiekami, tak i teraz przez Sądecczyznę prowadzi szlak na południe Europy. Na wyciągnięcie ręki jest stąd nasz słowacki pobratymiec, a nieco dalej węgierski bratanek. Zimą okolice Nowego Sącza stają się prawdziwą stacją narciarską: Rytro, Sucha Dolina, Wierchomla- Szczawnik, Krynica z Jaworzyną Krynicką i Słotwinami, Tylicz, Kamianna z mnóstwem wyciągów, stokami dla każdego, zapleczem i urodą miejsc skutecznie rywalizują o narciarzy z Podhalem czy Beskidem Żywieckim. Pobliskie Jezioro Rożnowskie i jego obrzeża są miejscem relaksu i wypoczynku dla amatorów sportów wodnych, kąpieli słonecznych i wędkarzy. Nieodpartym magnesem są atrakcje przyrodnicze, zalesione stoki Pogórza, rejsy statkiem wycieczkowym, liczne ośrodki wypoczynkowe, pola kempingowe i kwatery agroturystyczne we wsiach letniskowych, od historycznego gniazda Zawiszy Czarnego Rożnowa po Gródek nad Dunajcem, Łososinę Dolną i Znamirowice. Na trasie z Nowego Sącza do Szczawnicy i Nowego Targu obowiązkowo należy zatrzymać się w słynącym z sadów Łącku, znanym z majowego Święta Kwitnącej Jabłoni i wrześniowego Europejskiego Owocobrania. Przed laty ksiądz Jan Piaskowy kazał łąckim parafianom, by obok odmawiania zdrowasiek za wyznane na spowiedzi grzechy sadzili jabłonie i śliwy. Dziś sady zajmują w łąckiej gminie ok ha. Diabeł jednak nie spał: podsunął gospodarzom zdrożną myśl produkowania ze śliwek śliwowicy, owianego sławą i legendą alkoholu, tego co to daje krzepę i krasi lica. 5

6 Między Radziejową a Jaworzyną Beskid Sądecki Wschodnia część Beskidów Zachodnich, grupa górska zaliczana też do Beskidu Wysokiego. Zajmuje obszar ok. 673 km 2 pomiędzy przełomami Dunajca a dolinami Kamienicy Nawojowskiej, Mochnaczki i Przełęczy Tylickiej. Beskid Sądecki rozdziela dolina rzeki Poprad. Dzieli się na dwa pasma: Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej. Zachodnie pasmo między rzekami Dunajcem a Popradem to Pasmo Radziejowej (najwyższy szczyt Radziejowa m n.p.m.) i Przehyby (1175 m n.p.m.), oddzielone na południu doliną Grajcarka od Małych Pienin, Dunajca od Pienin, Gorców i Beskidu Wyspowego. Część wschodnia między dolinami Popradu i Kamienicy Nawojowskiej to Pasmo Jaworzyny Krynickiej (najwyższy szczyt Jaworzyna Krynicka m n.p.m.). Osobne, pozostające na uboczu pasmo górskie tworzą wzniesienia między Popradem, doliną Muszynki (spływającej sprzed Przełęczy Tylickiej) oraz granicą państwa ze Słowacją - najwyższy szczyt Kraczonik (984 m n.p.m.). Na północy Beskid Sądecki przechodzi w równinną Kotlinę Sądecką oraz bardziej na wschód w sfałdowane Pogórze Ciężkowickie. Beskid Sądecki rozciąga się na przestrzeni ok. 50 km. Jego górotwór zbudowany jest z fliszu karpackiego (kreda, trzeciorzęd), składającego się z położonych na przemian warstw piaskowców, łupków ilastych, zlepieńców, margli oraz z piaskowca magurskiego. Klimat Beskidu Sądeckiego jest bardzo zróżnicowany. Pasma górskie wyróżniają się dłuższymi zimami, silniejszym działaniem wiatrów i większymi opadami. Beskid Sądecki obfituje w liczne i cenne źródła wód mineralnych, zwłaszcza w dolinie Popradu (Żegiestów, Muszyna, Krynica) oraz w Szczawnicy, a także nie w pełni do dziś wykorzystywane w Łomnicy i Głębokiem. Występowanie tych złóż zadecydowało o rozwoju dużych ośrodków leczniczowypoczynkowych. Beskid Sądecki pokrywają lasy z niezwykle bogatym i urozmaiconym drzewostanem (świerk, jodła, buk, lipa). Znajduje się tutaj wiele rezerwatów przyrody z pozostałościami puszczy karpackiej i jeszcze więcej pomników przyrody żywej. Niektóre doliny, np. Czercz k. Piwnicznej, mają własny mikroklimat. W tym rejonie atrakcją jest stromy odcinek szlaku z Łomnicy na Pisaną Halę zwany potocznie 77 Zakrętów. Beskid Sądecki stanowi raj dla górskiej turystyki pieszej. Wytyczonym i dobrze oznakowanym szlakom turystycznym towarzyszą schroniska górskie, bacówki oraz bazy namiotowe. Trzeba mieć tu jednak świadomość, że w wielu kręgach zakrojone na szeroką skalę inwestycje w górach w ostatnich latach nie wzbudzają entuzjazmu. Postępująca zabudowa, asfaltowe dywaniki, przekaźniki telekomunikacyjne, stacje narciarskie niosą zagrożenie dla unikatowych walorów przyrodniczych i krajobrazowych Beskidu Sądeckiego. Istnienie tego przyrodniczego bogactwa zależy wprost od stosunku człowieka do Matki Natury. 6

7 Góry i hale Beskidu Sądeckiego Radziejowa Najwyższy szczyt Beskidu Sądeckiego, wys m n.p.m. Pasmo Radziejowej leży między załomem Dunajca (od Szczawnicy po Stary Sącz) a Popradem. Od południa, od Małych Pienin oddziela go dolina potoku Grajcarek, w której leży Szczawnica. Rozległy masyw Radziejowej ma niewiele wierzchołków. Najważniejsze to: Przehyba (1195 m), Dzwonkówka (983 m), Przełęcz Obidza (931 m) leżąca między Wielkim Rogaczem (1182 m) a Eliaszówką (1023 m). Przez Przełęcz Obidzy wiedzie szlak ze Szczawnicy do doliny Popradu. Przez Eliaszówkę przebiega granica państwa ze Słowacją. Przehyba Rozległa hala w środkowej części pasma Radziejowej w Beskidzie Sądeckim oraz jej wzniesienie nazwane Wielką Przehybą (1195 m n. p. m.) lub Wierchem Przehyby. Małą Przehybą nazywa się zachodni garb hali (1175 m n. p. m.). Nazwa pochodzi od łemkowskiego słowa oznaczającego przechył. Pierwsze schronisko im. prof. Kazimierza Sosnowskiego zbudowano tu przed II wojną światową z inicjatywy prof. Feliksa Rapfa. W latach sześćdziesiątych Przehyba była ulubionym miejscem zimowego wypoczynku Karola Wojtyły. Choinki, które w okresie świąteczno-noworocznym zdobią rynki (w Starym i Nowym Sączu) pochodzą z uprawy świerczyny w Talarówkach (nad wąwozem Koryciska), obszaru leśnego położonego ok m n.p.m., na szlaku z Przysietnicy na Przehybę. Jaworzyna Krynicka Najwyższy szczyt wsch. części Beskidu Sądeckiego, 1114 m n.p.m.; popularne miejsce wędrówek turystycznych, z niezrównaną panoramą i świetnymi warunkami narciarskimi (rozległe hale ciągną się grzbietem na zach. ku Runkowi). Główna atrakcja: uruchomiona w 1997 r. kolejka gondolowa. W starym schronisku znajduje się ośrodek muzealny, w którym można obejrzeć eksponaty i dokumenty związane z dziejami turystyki górskiej w Beskidzie Sądeckim. Pusta Wielka Szczyt w Beskidzie Sądeckim, w południowej części Pasma Jaworzyny Krynickiej, wys m n.p.m., na północ od doliny Popradu i drogi Piwniczna - Muszyna na wysokości Żegiestowa. Bardzo dobry punkt widokowy. Hala Łabowska Rozległa hala grzbietowa (1061 m n.p.m.) zarastająca lasem, na szlaku turystycznym Krynica - Rytro. Piękny widok na dolinę Kamienicy Nawojowskiej. Schronisko turystyczne, do którego można dojść od Pisanej Hali, Łomnicy, Piwnicznej i Łabowej. Przed wojną stał tu domek myśliwski hr. Adama Stadnickiego, spalony podczas okupacji niemieckiej. Schronisko im. Władysława Stendery dysponuje 50 miejscami noclegowymi. 7

8 Czy stacje narciarskie dewastują Beskid Sądecki? Nartobiznes potrzebuje przestrzeni Kolejne inwestycje narciarskie w Beskidzie Sądeckim budzą mieszane uczucia. Stacje narciarskie zimą dają ludziom pracę i napędzają koniunkturę mówią jedni. To dewastacja Beskidu Sądeckiego uważają miłośnicy przyrody. Oburzenie ekologów wywołało szczególnie zagospodarowanie szczytu Jaworzyny Krynickiej, gdzie narciarzy wywozi kolejka gondolowa. Czubek góry zabudowano cementem i stalą. Jednodniowi turyści po opuszczeniu gondoli mają gdzie kupić pamiątkę, usiąść, napić się herbatki z prądem i skosztować placka po zbójnicku. Miłośnicy wędrówek górskich i kanapek z herbatką z termosu są zrozpaczeni. Najnowsza inwestycja w nartobiznesie to uruchomiona przed Nowym Rokiem stacja narciarska w muszyńskim Szczawniku, wybudowana przez warszawską firmę ABC Holding, która wcześniej zagospodarowała wyciągami Wierchomlę. Do połowy góry narciarzy wywozi krzesełko, potem przesiadają się na orczyk, którym dojeżdżają pod Jaworzynkę (1001 m n.p.m.), gdzie zbocze się przełamuje. Stamtąd tylko parę kroków do górnej stacji kolejki z Wierchomli i w ten sposób dwie doliny: Wierchomli i Szczawnika zyskały narciarskie połączenie. Tak też - Dwie Doliny Muszyna Wierchomla nazywa się ten interes. Po uruchomieniu stacji narciarskiej Wierchomla, dawniej zapomniana od Boga i ludzi połemkowska wioska ożyła, to samo czeka Szczawnik. Już teraz cena działek budowlanych w tamtych okolicach skoczyła niebotycznie. Zapełnią się gośćmi domy wczasowe w Złockim i w ogóle ożyje dziedzina muszyńska. Miłośnicy wędrówek z plecakiem na Pustą Wielką (1060 m n.p.m.), skąd rozciąga się jeden z najpiękniejszych widoków w Beskidzie Sądeckim, są niepocieszeni. Mogą zapomnieć o kontemplacji przyrody w ciszy i spokoju. W planach jest m.in. budowa na wiersycku hotelu górskiego. Ścieżka jest rozjeżdżona przez ciężkie auta. Na realizację czeka jeszcze śmielszy projekt Ryszarda Florka, prezesa firmy Fakro Siedem Dolin, czyli narciarskie połączenie Łosia, Roztoki, Słotwin, Czarnego Potoku, Jasieńczyka, Szczawnika i Wierchomli (w sumie 12 wyciągów krzesełkowych i orczykowych oraz 40 km tras narciarskich). Dotąd inwestycję skutecznie blokowała rada Popradzkiego Parku Krajobrazowego i leśnicy. Czy słusznie? zadają sobie pytanie bezrobotni mieszkańcy Łosia, Roztoki, Słotwin itd. Bo skądinąd wiadomo, że inwestycje narciarskie niosą ze sobą ożywienie gospodarcze regionu, napędzają miejscowym dutków do portfela. 8

9 Powiat nowosądecki (ziemski) Położenie: a szerokości geograficznej północnej i a długości wschodniej od Greenwich. Najdalej wysunięty na wschód punkt to wieś Muszynka, na południe Leluchów, na zachód Zabrzeż, na północ Tropie. Cała granica powiatu ma 210 km długości. Powiat rozciąga się na terenach górskich i wyżynnych historycznej Ziemi Sądeckiej, w dolinie rzeki Dunajec, mającej dwa główne dopływy: Poprad i Kamienicę. Centrum Sądecczyzny wyznacza Kotlina Sądecka, otoczona Beskidami Sądeckim, Niskim i Wyspowym. Długość rzek i potoków: 1900 km. Jeden sztuczny akwen: Jezioro Rożnowskie. Sąsiadami powiatu nowosądeckiego są powiaty: gorlicki (od wschodu), tarnowski i brzeski (od północy), limanowski i nowotarski (od zachodu) oraz Republika Słowacka (od południa). Rytro Stary Sącz Obszar powiatu ziemskiego: 1549 km 2 (w tym 44 proc. to lasy), powiat nowosądecki jest największym obszarowo powiatem w województwie małopolskim: zajmuje ponad 1/10 powierzchni całego województwa. Ludność: osób, czyli ponad 6 proc. ogólnej liczby ludności woj. małopolskiego. Gęstość zaludnienia: 127 osób na 1 km 2 (w województwie 216, w kraju 122). Miejscowości i sołectwa: 70 miejscowości (w tym 5 miast), 194 sołectwa. Wskaźnik urbanizacji: 19 proc. Przyrost naturalny: 8,5 promila. Tablice rejestracyjne: KNS Gospodarka Ważną rolę gospodarczą w regionie odgrywa rolnictwo; użytki rolne zajmują 47 proc. Podmioty gospodarcze reprezentują naj częściej handel, usługi, produkcję i budownictwo; wiele firm zajmuje się prowadzeniem hoteli i restauracji. Kluczową dziedzinę gospodarki regionu stanowi turystyka. Historia Początki zorganizowanej administracji na Sądecczyźnie toną w mrokach historii. Można domniemywać, że już pierwsi Piastowie w pra Sączu umacniali południową rubież strzegącą państwa zbudowanego przez Mieszka i Bolesława Chrobrego. Najstarsza zachowana pisemna wzmianka z 1224 r. informuje, że Sącz był już wówczas grodem kasztelańskim, czyli ośrodkiem władzy państwowej i podstawową jednostką administracyjną kraju, Przypuszczamy, że wymieniony w dokumencie Leszka Białego kasztelan sądecki Chwalisław (Hualislaus) i jego później wzmiankowani następcy Wydźga (1243 r.) i Gedko (1255 r.) rezydowali w już istniejącym Sączu (obecnie zwanym Starym). Kasztelania sądecka (castellum terrae Sandecensis) obejmowała zasięgiem teren pokrywający się w przybliżeniu z obecnym powiatem nowosądeckim, graniczyła od północy z kasztelanią wojnicką. W 1257 r. książę krakowsko sandomierski Bolesław Wstydliwy wydał przywilej na rzecz wówczas 23 letniej małżonki Kingi, jako wyraz wdzięczności za wsparcie książęcego skarbca, gdy brakowało w nim środków na opłacenie rycerstwa, m. in. na walki z Tatarami i odbudowę kraju po najeździe zagonów Batu chana. Tym dowodem wdzięczności był Sącz (rzecz jasna, jeszcze nie nazywany Starym) i ziemia sądecka, nazywana potem Dominium Sandecensis. 9

10 Lasy, nasze lasy... Zajmują ok. 65 tys. ha (ok. 44 proc. powierzchni regionu to jedna z najwyższych lesistości w kraju), głównie drzewostany iglaste; charakteryzują się dobrym stanem sanitarnym i zdrowotnym. W składzie gatunkowym prze waża jodła, znaczący jest udział buka. Posiadają prawidłowy skład gatunkowy, na ogół dostosowany do siedliska. Względnie dobra jest również infrastruktura leśna. Status ochronności posiadają wszystkie lasy w zarządzie Lasów Państwowych oraz część lasów gminnych wokół uzdrowisk. Kryteria ochronności spełniają wszystkie lasy. Lasy prywatne nie są formalnie uznawane za ochronne z uwagi na procedurę wymagającą zgody właścicieli lasów. Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa są mocno rozdrobnione - podobnie jak w pozostałych regionach południowej Polski - co zdecydowanie wpływa na stan ich zagospodarowania. Od końca XX wieku wzrasta zainteresowanie zalesianiem gruntów do niedawna wykorzystywanych rolniczo. Wyraźnie zauważa się postępowanie sukcesji leśnej na terenach bezpośrednio przylegających do lasu oraz na śródleśnych łąkach i pastwiskach, na których ze względów ekonomicznych zaniechano użytkowania rolniczego. Cały powiat nowosądecki jest obszarem chronionego krajobrazu. Posiada bogatą i urozmaiconą faunę, zwłaszcza w części południowej. Na terenie powiatu funkcjonuje Popradzki Park Krajobrazowy oraz 14 rezerwatów przyrody. 10

11 Drzewa, źródła i skały Pomniki przyrody Na terenie powiatu nowosądeckiego znajduje się blisko 200 pomników przyrody. Większość to pojedyncze drzewa i grupy drzew. W Popradzkim Parku Krajobrazowym najpopularniejszym gatunkiem drzew objętych ochroną pomnikową są lipy, które rosną pojedynczo przy kapliczkach przydrożnych i kościołach np. na dziedzińcu klasztoru Klarysek w Starym Sączu lub przy kościele w Tyliczu. W praczasach lipa uchodziła za ulubione drzewo tajemniczych bóstw, które przez nią ujawniały swą dobroć, szczodrość, opiekuńczość. Coś z tego przekonania przetrwało do dziś. Jest zresztą co podziwiać. Lipa w Moszczenicy Wyżnej osiągnęła w obwodzie blisko 6 m, a lipy szerokolistne w sąsiedztwie kościoła i dawnej cerkwi w Tyliczu dożyły sędziwego wieku: 250 lat! Czasy Jagiellonów pamiętają ośmiometrowe cisy w Mogilnie k. Grybowa. Jedynym w swoim rodzaju tworem żywym i dynamicznym, poddawanym ciągłej pielęgnacji i rekonstrukcji jest okalający krynicką Górę Parkową teren zdrojowy, powstały w 1810 r., wpisany do rejestru zabytków kultury. Biegną tu ścieżki zdrowia, dróżki spacerowe, miejsca do wypoczynku na trawie i leżakowania, liczne ławki, stare altany, parasole, schrony przeciwdeszczowe, umożliwiające dozowanie wysiłku w zależności od stanu zdrowia i kondycji kuracjuszy. W wybranych punktach dostrzec można gatunki egzotyczne, mające dużą wartość nie tylko estetyczną, ale i naukową. Część z nich jest tu obecna od kilkudziesięciu lat, m. in. jodły olbrzymie i kaukaskie, jedlice, żywotniki, choiny kanadyjskie, kryptomerie. Pomnikowymi drzewami są też na Sądecczyźnie jesiony (niemal całkowicie wyeliminowane ze środowiska miejskiego), buki i dęby, modrzewie i sosny. Pomnikami przyrody żywej są również źródła siarczkowe dolinowe, powierzchniowe i zboczowe oraz szczawy szczelinowe. Większość źródeł znajduje się na terenie gmin Piwniczna, Muszyna i Rytro. Ponadto za pomniki przyrody uznano zespoły skalne i jaskinie, znajdujące się na terenie gminy Piwniczna, Nawojowa i Stary Sącz. Swoje pomniki ma też przyroda nieożywiona, występująca zwykle w otoczeniu ciekawej roślinności np. Diabelski Kamień na stoku Jaworzyny Krynickiej, Jodły na Skałach w Wierchomli. Oprócz pomników przyrody na terenie powiatu znajduje się jeden użytek ekologiczny pn. Stary Kamieniołom (gmina Rytro) oraz jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy Wyspa Grodzisko wraz z przyległym pasem wód zbiornika Rożnowskiego na terenie gminy Gródek n/dunajcem. 11

12 Popradzki Park Krajobrazowy Nad Popradem, w jego dolinie, roztacza się Popradzki Park Krajobrazowy, utworzony 11 września 1987 roku. Teren chroniony obejmuje górskie pasma Beskidu Sądeckiego: Radziejowej, Jaworzyny Krynickiej i Kraczonika oraz doliny rzek: Dunajca, Kamienicy Nawojowskiej i Popradu. Park leży w głównej części w powiecie nowosądeckim i fragmentami w powiecie nowotarskim. Twórcą parku i pierwszym dyrektorem był mgr inż. Antoni Szewczyk, a następnie kierowali nim Tadeusz Wieczorek i Piotr Garwol (od wiosny 2008 r.). Popradzka dziedzina jest jednym z największych w Polsce (54,5 tys. ha, łącznie z otuliną 78,5 tys. ha) obszarów chronionych tego typu. Lasy stanowią 38 tys. ha (ok. 70 proc. ogólnej powierzchni), a użytki rolne 15 tys. ha. Lasami administrują nadleśnictwa; Stary Sącz, Piwniczna, Nawojowa, Krościenko oraz Leśny Zakład Doświadczalny w Krynicy. Ponadto Park posiada cenne rezerwaty, pomniki przyrody (ok. 80), 30 jaskiń. Popradzki Park Krajobrazowy jest jednym z najcenniejszych terenów Polski pod względem zasobów przyrodniczych oraz walorów krajobrazowych. Zgodnie z klasyfikacją ECONET obszar parku posiada najwyższą rangę jako biocentrum i obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym. * Powędrujmy rezerwatami (w większości leśnymi) Popradzkiego Parku Krajobrazowego, w okresie międzywojennym zakładanymi przez hrabiego Adama Stadnickiego. Niektóre z nich są łatwo dostępne (Łabowiec, Barnowiec) lub wręcz udostępnione (Las Lipowy Obrożyska), ale są także rezerwaty trudne do penetracji i niezbyt często odwiedzane. 12

13 Sieć rezerwatów uzupełnia kilkadziesiąt pomników przyrody: pojedyncze drzewa i grupy drzew. W nadpopradzkich lasach żyją dziki, jelenie, borsuki, rysie, wilki, wydry, a nawet niedźwiedzie i osobliwość: wąż Eskulapa. Spośród ptaków czarne bociany, rzadkie gatunki dzięciołów, orliki i myszołowy. Wyjątkowym walorem parku są duże zasoby wód mineralnych (20 proc. zasobów Polski, łącznie ok. 100 źródeł), specyficzny mikroklimat, uzdrowiska. Z kultury materialnej zachowały się wspaniałe cerkiewki w Powroźniku, Tyliczu i Szczawniku, zabytki Starego Sącza, zamki w Rytrze i Muszynie. Ponadto sześć schronisk górskich: Jaworzyna Krynicka, Hala Łabowska, bacówka nad Wierchomlą, na Bereśniku i Obidzy, Przehyba, Sucha Dolina. Rejestr przedsięwzięć podejmowanych przez park jest długi: od częstej lustracji terenowej rezerwatów, penetracji obszarów wskazanych do ochrony, po wykonanie i wyremontowanie dziesiątki tablic informacyjnych, wytyczenie tras rowerowych i konnych, przeprowadzanie licznych konkursów i zajęć dydaktycznych dla młodzieży, które odbywają się w świetlicy pozyskanej od Nadleśnictwa w Starym Sączu. Park jest współorganizatorem rajdów turystycznych i olimpiady ekologicznej szkół rolniczych, bierze udział w promocji zdrowej żywności i agroturystyki. Starannie redagowane i wydawane biuletyny, foldery, kalendarze i przewodniki trafiają nieodpłatnie do szkół i samorządów. * Z dniem 1 stycznia 2009 r. Popradzki Park Krajobrazowy (obszar wraz z otuliną: 76 tys. ha) z siedzibą w Starym Sączu, włącznie z pracownikami tej instytucji, został przejęty przez nowoutworzoną Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie, kierowaną przez dr Bożenę Kotońską, dotychczasowego wojewódzkego konserwatora przyrody. Nową jednostkę włączono w struktury samorządu małopolskiego. 13

14 Pierwotne piękno Rezerwaty Jednym z najmłodszym rezerwatów w Popradzkim Parku jest rezerwat Żebracze o powierzchni 45 hektarów (z otuliną 149 ha). Położony na terenie leśnictwa Szczawnik, w nadleśnictwie Piwniczna, gdzie zajmuje część stoku Kotylniczego Wierchu, posiada piękne bukowo - jodłowe drzewostany, których średni wiek wynosi około 150 lat. Stara buczyna karpacka, pamięta więc czasy nie tylko marszałka Józefa Piłsudskiego, ale i powstania styczniowego oraz Wiosny Ludów. Leśnicy wyróżniają cztery warianty tej buczyny: typowy, wietlicowo - narecznicowy, trzcinnikowy oraz wariant z niecierpkiem pospolitym. Dodatkowym walorem są liczne wychodnie skalne. W runie występuje tu także objęta ochroną marzanna wonna, a ponadto gajowiec żółty. Najstarszym rezerwatem na terenie Popradzkiego Parku jest stuhektarowy Las Lipowy Obrożyska w pobliżu Muszyny, objęty ścisłą ochroną już w 1919 roku. Staraniem hrabiego Adama Stadnickiego powstały rezerwaty Barnowiec, Uhryń, Łabowiec, Baniska. Po II wojnie światowej dołączyły do nich Pusta Wielka, Nad Kotelniczym Potokiem, Pusta Wielka, a w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Lembarczek, Wierchomla i Hajnik. Pod ścisłą ochroną pozostają inne obszary leśne: Źródliska Potaszni (powierzchnia ok ha) - teren rozciągający się wokół potoków Potasznia i Łomniczanka; Wielka i Mała Roztoka (łącznie 1300 ha) - jeden z najpiękniejszych, ale i najbardziej zagrożonych zakątków Parku o wielkim znaczeniu wodochronnym; Kłodne - obejmujący kompleksy buczyn i jedlin na zachodnim skrzydle pasma Radziejowej (niedaleko Tylmanowej). Planuje się wyodrębnienie dwóch rezerwatów krajobrazowych: Przełom Muszynki (obszar ok. 500 ha ma chronić przed zabudową i niekorzystnymi zmianami krajobrazu odcinek Muszynki pomiędzy Tyliczem a Powroźnikiem) i Łopata Żegiestowska. 14

15 Wskazania pana hrabiego Wybitnym znawcą Popradzkiego Parku Krajobrazowego jest prof. Jerzy Staszkiewicz (urodzony w 1929 w Nowym Sączu), który od 1954 roku zajmuje się - jako naukowiec Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie PAN - przyrodą w szerokim rozumieniu tego słowa. Jest autorem około 150 prac naukowych, w tym kilkunastu dotyczących Sądecczyzny (m.in. Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego ). Prywatnie i zawodowo jest admiratorem postaci hrabiego Adama Stadnickiego, leśnika i wielkiego miłośnika przyrody Beskidu Sądeckiego. Mówi prof. Jerzy Staszkiewicz: - Już w 1905 roku hrabia założył pierwszy rezerwat w Bar nowcu, potem następne w Łabowcu, Uhryniu i Baniskach. W domowym archiwum przechowuję list od sędziwego już Adama Stadnickiego z 1973 roku, w którym pisze on do mnie: Rezerwaty te ustanowiłem wówczas jako nieograniczony właściciel tych lasów nie przewidując, że je kiedyś utracę. Uczyniłem to pod wrażeniem ich pierwotnego piękna i uroku jaki na mnie i na profesorze Stanisławie Sokołowskim wywarły. Postanowiłem sobie jako cel tak w tych latach gospodarować, aby mimo normalnego, dozwolonego użytkowania nie zatraciły charakteru pierwotnego i tak przez 40 lat... gospodarowałem wyjmując corocznie wszędzie tylko to, co było chore, niekształtne lub przeszkadzało we wzroście i rozwoju jednostkom lepszym, przyszłościowym lub odnowieniu. Tym wskazaniom pana hrabiego winniśmy być wierni do dziś... 15

16 16 Sądeckie rzeki Biała Grybowska (Dunajcowa) Rzeka powstająca z połączenia dwóch potoków: Wiśniarki i Bieliczny w pobliżu Izb w Beskidzie Niskim, na wysokości 730 m n.p.m. w paśmie łączącym Ostry Wierch z Lackową. Płynie z południa na północ przez miejscowości: Banica, Śnietnica, Brunary, Florynka, Kąclowa, Grybów, Stróże, Wilczyska, Bobowa, Pławna, Ciężkowice, Gromnik, Tuchów, Łowczów, Koszyce na północ od Tarnowa, wpada do Dunajca z prawego brzegu. Długość biegu - 94 km, pow. dorzecza km. Przepływ niski 1,9 m 3 /sek, średni 6,0 m 3 /sek., średni wielki 300 m 3 /sek., maksymalna rozpiętość wahań stanów wody od 5,0 m w górnym biegu do 6,5 m w dolnym. Cechą tej rzeki są gwałtowne wezbrania (dla ich ograniczenia projektowany jest zbiornik retencyjny w okolicach Florynki tzw. Jezioro Grybowskie). Dunajec Rzeka Tatr, Pienin i Beskidów, prawy dopływ Wisły, bierze początek pod Nowym Targiem z połączenia Białego i Czarnego Dunajca; wizytówka geograficzna Sądecczyzny. Długość rzeki od źródeł Czarnego Dunajca do ujścia do Wisły pod Zawichostem km. Powierzchnia dorzecza: 6798 km kw. Główne dopływy: Białka, Kamienica Gorczańska, Poprad, Kamienica Nawojowska, Łososina, Biała. Spadki rzeki wynoszą od 30 proc. w górnym biegu do 0,5 proc. w dolnym. Przepływa przez Kotlinę Nowotarską, następnie przełamuje się przez Pieniny tworząc malowniczy i jeden z najpiękniejszych przełomów rzeki między Czorsztynem a Niedzicą oraz Szczawnicą. Od Krościenka kieruje się na północ między Gorcami a Beskidem Zachodnim, Kotliną Sądecką, przez Pogórze Karpackie i Nizinę Sandomierską. Prof. Gabriel Narutowicz uznał Dunajec za rzekę najbardziej nadającą się do budowy zbiorników wodnych i zapór w celu produkcji energii elektrycznej i zapobieżenia powodziom. Po katastro- Dunajec, okolice Dąbrówki Dunajec, most heleński w Nowym Sączu

17 Dunajec, Mała Wieś Dunajec, okolice Biegonic Dunajec, Zabełcze falnym wylewie w 1934 r., w ramach uprzemysłowienia południowej części kraju (COP) w 1936 r. rozpoczęto na Dunajcu budowę zapory wodnej w Rożnowie, którą ukończono w 1942 r., i następnie w Czchowie. Powstał tu jeden z najpiękniejszych w Polsce sztucznych zbiorników - Jezioro Rożnowskie i na początku lat 50. Czchowskie. Wobec powtarzania się powodzi w górnym biegu Dunajca, w latach 60. podjęto decyzję o budowie zespołu zbiorników wodnych w rejonie Niedzica - Sromowce - Czorsztyn wraz z hydroelektrownią, które ukończono w lipcu 1997 r. Dunajec jest rzeką graniczną ze Słowacją na odcinku biegu od wsi Sromowce Niżne do Małych Pienin - na południe od Szczawnicy. Od przystani w Kątach odbywa się w sezonie letnim atrakcyjny spływ łodziami flisackimi, ściągający wielu turystów i wodniaków. Dolina Dunajca stanowi jeden z najbardziej urokliwych zakątków polskiej ziemi. Pochodzenie nazwy Dunajec: mały, mniejszy Dunaj, w dokumencie z XIII w. - Dunayech. Kamienica Nawojowska Prawy dopływ Dunajca, powstały z połączenia dwóch potoków górskich - Krzyżówki i Roztoki, wypływających z północnych stoków Przysłopu (944) i Huty (na północ od Krynicy) na terenie wsi Roztoka w pow. nowosądeckim. Płynie w kierunku północnozachodnim, wzdłuż drogi Nowy Sącz - Krynica, przez wsie: Nowa Wieś, Łabowa, Maciejowa, Frycowa, Nawojowa, Zawada. Do Dunajca wpada z prawego brzegu, poniżej ruin zamku w Nowym Sączu. Długość ok. 28 km. Rzeka płynie doliną między szczytami Czerszlą (871 m), Tokarnią (828), Sapalską Górą (826 m), Margoniem (777 m) i Skalnikiem (669 m) od płn., a masywem Runka (1080 m), Łabowskiej Hali (1061 m), Pisanej Hali (1033 m), Ostrej (838 m) od płd., przyjmując z ich stoków liczne potoki. Najważniejsze z nich: 17

18 18 (z lewej strony) - potok Łosiański, Kryściów, Uhryński, Łabowiec, Homrzyski; (z prawej strony) - Kotów, Kamionka (spod siodła Ptaszkowej). Początkowe dopływy Kamienicy sąsiadują z dopływami rzeki Białej, wypływającej z Beskidu Niskiego. Spad rzeki Kamienicy: 590 m poniżej połączenia się potoków źródłowych, 561 m - ujście potoku Łosiańskiego, 444 m - Maciejowa, 381 m - pod mostem na gościńcu w Nawojowej, 329 m - pod mostem kolejowym w Jamnicy, 278 m - ujście do Dunajca (za siedzibą firmy Koral w Nowym Sączu). Podczas posuchy woda mała, po opadach szybko wzbiera, wysoki współczynnik nieregularności aż Przy normalnym przepływie 3 m 3 /sek., w czasie powodzi w 1958 miała przepływ 360 m 3 / sek., a dwa tygodnie wcześniej - 0,22 m 3 /sek. Współczynniki przepływów przed zbudowaniem zbiorników wodnych i zapór wynosiły dla Dunajca 450, a Popradu pod Starym Sączem W dawnych wiekach nad Kamienicą znajdowały się młyny, folusze, hamry (kuźnie), browary (w rejonie obecnej ul. Browarnej w os. Wojska Polskiego w Nowym Sączu). Łososina Rzeka górska, mająca swe źródła na północno-wschodnim stoku Łysej Góry (Kobylicy) m n.p.m., w płd. części miejscowości Półrzeczki, płynie górską doliną przez Jurków, między Mogielicą (1171 m), Łopieniem (951 m) a Ćwilinem (1060 m), opływając Dzielec (626 m), Ostrą (767 m), Sałasz (909 m), Jaworz (921 m). Przyjmuje liczne potoki z lewej i prawej strony, m.in. Chyszówki, Jaworzynę, Porąbkę i Białą. Źródła na wysokości 850 m, spad 485 m (most w Dobrej), 255 m (most na drodze Nowy Sącz - Just - Łososina Dolna), 230 m - ujście do Dunajca, z lewego brzegu na granicy Witowic Dolnych (naprzeciwko Tropia). Długość: 54 km. Podczas powodzi w 1997 Łososina wyrządziła ogromne szkody, zwłaszcza w gminie Laskowa. Istnieje projekt budowy sztucznego jeziora zbiorczego i zapory w Młynnem. Kamienica w Nowym Sączu Łososina Dunajec, okolice Marcinkowic

19 Poprad, Młodów Poprad, Piwniczna Potok Czercz w Kosarzyskach Poprad Jedna z bardziej urzekających rzek na Sądecczyźnie, owiana legendami, mająca swoje źródła w Wysokich Tatrach na Słowacji, związana od zarania dziejów z dziejami południowych rubieży Polski, z wydarzeniami historycznymi z udziałem koronowanych głów. Poprad to wyjątkowa cząstka Beskidu Sądeckiego. Jego nazwa jest wszechobecna w sądeckiej przeszłości i teraźniejszości. Nie zapomniał o Popradzie Ojciec Święty Jan Paweł II wymieniając ulubioną rzekę podczas sławnej powtórki z geografii wygłoszonej podczas kanonizacji księżnej Kingi 16 czerwca 1999 r. w Starym Sączu. Nadpopradzki obszar nie tylko wyróżnia się pod względem przyrodniczym i kulturowym, ale należy też do kręgu najstarszej w Europie tradycji krajoznawczej w dziedzinie turystyki aktywnej, kupieckiej (dziś nazwalibyśmy ją biznesową) i wypoczynkowej, a od XVIII w. uzdrowiskowej. Poprad, prawy, największy dopływ Dunajca, wypływa z wysokości 1513 m n.p.m., z rejonu Wielkiego Hinczowego Stawu i Szczyrbskiego Plesa. Liczy 154 km długości, w tym w Polsce 59 km. Powierzchnia dorzecza obejmuje 2081 km 2, w tym w Polsce 459 km 2. Najpierw płynie przez słowacki Spisz, następnie pod Muszyną przekracza granicę Polski, przełamuje się przez Beskid Sądecki (Łopata), uchodzi poniżej Starego Sącza do Dunajca. Pomiędzy Leluchowem a Muszyną i Piwniczną stanowi rzekę graniczną (29 km) między Rzeczpospolitą a Republiką Słowacką. Rzeka wartka i czasami podczas wezbrań groźna, latem dostarczająca atrakcji wędkarzom i wycieczkowiczom. Słowacy zbudowali na Popradzie pod Starą Lubowlą zbiornik retencyjny i zaporę. Dolina Popradu znana jest z licznych uzdrowisk i miejscowości letniskowych, źródeł mineralnych: stanowi wyjątkowo atrakcyjny region turystyczny. Nad Popradem leżą: Muszyna, Żegiestów, Piwniczna, Rytro i Stary Sącz. Po słowackiej stronie: Podoliniec, Biała, Poprad, Stara Lubowla. 19

20 Czas na rekultywację Jezioro Rożnowskie 20 Jezioro Rożnowskie to sztuczny zbiornik wodny, powstały w wyniku spiętrzenia rzeki Dunajec, w celu wybudowania elektrowni w Rożnowie. Silnie rozwinięta linia brzegowa oraz strome, zalesione w dużej części brzegi sprawiają, że jest to bardzo malowniczy akwen. Nad jeziorem znajduje się wiele miejscowości turystycznych i letniskowych. Dzięki powstałej kilkanaście lat temu oczyszczalni ścieków w Nowym Sączu czystość wody w Jeziorze Rożnowskim stale się poprawia. Obecnie można bezpiecznie kąpać się na całym jego obszarze. Koncepcja budowy zapory w Rożnowie pojawiła się w roku 1934 po katastrofalnej powodzi w dolinie Dunajca, która spowodowała niepowetowane straty materialne i pochłonęła wiele ofiar. Pierwsze projekty budowy zapory i zbiornika w Rożnowie opracował prof. Karol Pomianowski, który wybrał miejsce dla tej inwestycji: zakole kapryśnej rzeki na jej 80 km, przy tzw. serpentynie rożnowskiej, między cyplem Łazisko a Ostrą Górą. Początkowo, po okresie prac projektowych, niestety nie było funduszy państwowych i wszelkie prace zostały zawieszone. Jednakże w latach rozpoczęto wywłaszczenia na terenie przeznaczonym do zalewu. Wszczęto również prace budowlane w Rożnowie, a wykonawcą było przedsiębiorstwo polsko francuskie. Z wybuchem II wojny światowej w 1939 roku prace wstrzymano, jednakże już na przełamie listopada i grudnia ponownie je rozpoczęto. Inżynierowie niemieccy w niewielkim tylko stopniu zmienili projekt i prace ruszyły pełną parą. Elektrownia została oddana do użytku już w 1942 roku. Pod koniec wojny Niemcy nie zdążyli nic zniszczyć, a tylko zdemontowali i zatopili części generatorów, bez których zakład nie mógł działać. Przytomność umysłów polskich pracowników pozwoliła na szybkie zlokalizowanie miejsc zatopienia brakujących części i ich wydobycie. Po około 18 godzinach od wyzwolenia rożnowska elektrownia znowu działała i dostarczała energię. Najważniejsze zadania zapory to ochrona przeciwpowodziowa, następnie produkcja energii elektrycznej, a dopiero na ostatnim miejscu wymienia się walory turystyczno- wypoczynkowe, jakie powstały w skutek spiętrzenia wód. Obrzeża Jeziora Rożnowskiego są miejscem relaksu i wypoczynku dla tysięcy amatorów sportów