WDRAŻANIE EUROPEJSKIEJ KONWENCJI KRAJOBRAZOWEJ W POLSCE 20 WRZEŚNIA 2012 R. JÓZEFÓW K/WARSZAWY

Transkrypt

1 WDRAŻANIE EUROPEJSKIEJ KONWENCJI KRAJOBRAZOWEJ W POLSCE GENERALNA DYREKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA DEPARTAMENT OCHRONY PRZYRODY ul. Wawelska 52/ Warszawa tel fax sekretariat.krajobrazowa@gdos.gov.pl

2 2

3 20 września 2012 r. Józefów k/warszawy Podstawowym celem konferencji jest rozpoczęcie dialogu społecznego na temat ochrony, planowania i zarządzania krajobrazem oraz wymiana informacji, poglądów i doświadczeń w celu wypracowania kierunków działań w zakresie wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej Konferencja organizowana jest w ramach realizacji umowy z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska nr 542/2011/Wn-50/NE-WM/D z dnia r. na sfinansowanie przedsięwzięcia pn.: Realizacja zadań wynikających z postanowień Europejskiej Konwencji Krajobrazowej sporządzonej we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz. U. z dnia 29 stycznia 2006r.). MATERIAŁY KONFERENCYJNE 3

4 Program konferencji 8:45 9:15 Rejestracja uczestników, kawa powitalna 9:15 9:30 Otwarcie konferencji 9:30 9:55 10: Kompleksowe założenia polityki krajobrazowej w Polsce propozycja do dyskusji Prawne aspekty ochrony krajobrazu w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przerwa kawowa Idea Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski w kontekście możliwości wdrożenia Europejskiej Konwencji Krajobrazowej do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Zarządzanie systemami krajobrazowymi Typy krajobrazu w ujęciu Europejskiej Konwencji Krajobrazowej konieczność przeprowadzenia waloryzacji krajobrazów, kwestie problematyczne, możliwości, propozycje dyskusja przerwa obiadowa dr hab. Jerzy Solon, prof. nadzw. Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dr Anna Fogel, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski, prof. nadzw. Politechniki Krakowskiej; Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Chmielewski, Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie dr hab. Jarosław Balon, Zakład Geografii Fizycznej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński Czy parki krajobrazowe zapewniają ochronę krajobrazu w Polsce (ocena sytuacji obecnej i ewentualne propozycje zmian) Projekt LIFEscape jako oddolna inicjatywa wdrażania Konwencji Krajobrazowej w Polsce, Szwecji, Danii i na Litwie Bożena Kotońska, Regionalny Konserwator Przyrody RDOŚ Kraków, Pan Marek Broda, Dyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Jerzy Zawartka, Dyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego Katarzyna Kopiec, Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej; Katarzyna Fidler, Fidler Biuro Projektów 4

5 Wartości krajobrazów kulturowych problem ich oceny i ochrony dr Urszula Myga-Piątek, Katedry Geografii Regionalnej i Turyzmu, Uniwersytet Śląski przerwa kawowa Udział społeczeństwa w procesach projektowych i decyzyjnych ochrony, kształtowania krajobrazu Konkurs na Polską Nagrodę Krajobrazową Prof. dr hab. inż. arch. Krystyna Pawłowska, Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska Małgorzata Opęchowska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska 16:00 17:00 dyskusja i podsumowanie konferencji 5

6 PRAWNE ASPEKTY PLANOWANIA I ZARZĄDZANIA KRAJOBRAZEM W PLANOWANIU I ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENNYM Dr Anna FOGEL 1) Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie 2) Radca Prawny w Biurze Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy Teren, rozumiany jako przestrzeń, przede wszystkim powierzchnia gruntu, to dobro o wymiernym charakterze. Jest on w określony sposób delimitowany (przede wszystkim poprzez określenie granic nieruchomości, co w sferze informacyjnej stanowi przedmiot ewidencji gruntów, natomiast w sferze cywilnej dotyczy granic nieruchomości uwidocznionych i opisanych w księgach wieczystych). Przy tym to dobro ograniczone. Dodatkowo teren charakteryzuje się określonymi cechami, zarówno determinującymi sposób jego zagospodarowania, jak i stwarzającymi określone oczekiwania wobec zagospodarowania. To przede wszystkim cechy fizyczno-geograficzne (rzeźba, szata roślinna i zwierzęca, warunki glebowe i wodne), które mają charakter zobiektywizowany, aczkolwiek podlegający przekształceniu. Dla oczekiwań właścicieli i inwestorów równie istotne są cechy społeczno-gospodarcze (odległość od większych miast, tras komunikacyjnych, subiektywna, aczkolwiek powszechnie postrzegana, atrakcyjność terenu lub jej brak). Kwestie te cechuje dużo większa zmienność, zależna w dużej mierze od sytuacji makroekonomicznej, a nawet od mody na określone inwestycje. Jak wskazuje praktyka, są one jednak często bodźcem do wysuwania przez osoby mające tytuł prawny do nieruchomości wniosków, a nawet żądań, uzyskania określonej możliwości zagospodarowania terenu. Każde przeznaczenie terenu wpływa zatem nie tylko na podmioty mające do niego tytuł prawny, lecz także na właścicieli sąsiednich nieruchomości. Przeznaczenie go na określone cele może również być przedmiotem zainteresowania społeczności lokalnej lub ponadlokalnej, jeżeli dotyczy to istotnych dla tych grup wartości lub interesów, wpływa bowiem na przestrzeń w znaczeniu dobra wspólnego, zwłaszcza w kontekście jej wartości wizualnych. Jednym, z trudniejszym do obiektywnej identyfikacji elementów terenu jest krajobraz. Jest to pojęcie prawnie niedookreślone, przez co wymaga dokonania jego odkodowania w procesie stanowienia i stosowania prawa. O ile samo pojęcie krajobraz nie jest zdefiniowane w polskim ustawodawstwie, to można wskazać na definicję walorów krajobrazowych, zawartą w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, przez co rozumie się wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. Przez ochronę krajobrazu rozumie się, zgodnie z tą ustawą., zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu. Natomiast zgodnie z ustawą dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przez krajobraz kulturowy rozumie się przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze Niewątpliwy walor interpretacyjny ma również definicja krajobrazu, zawarta w Europejskiej konwencji krajobrazowej, zgodnie z którą przez krajobraz rozumie się obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. 6

7 Wbrew licznym głosom, podnoszonym zwłaszcza przez środowiska geografów i architektów krajobrazu, wprowadzenie polskiego systemu prawa definicji krajobrazu nie jest remedium na problemy jego ochrony. Definicja legalna wtedy ma wartość w procesie stanowienia i stosowania prawa, gdy pomaga w jednoznacznym odkodowaniu normy prawnej, w jakiej definicja ta jest używa. Sama zatem powinna nieść treść normatywną. Proponowane definicje krajobrazu mają natomiast charakter porządkujący, ale zawierają pojęcia pozaprawne ( z zakresu nauk przyrodniczych czy ochrony zabytków). Podobne uwagi podnoszone są w doktrynie prawnej w odniesieniu do definicji ładu przestrzennego zawartej w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W istocie bowiem definicja ta nie niesie reguł znaczeniowych modyfikujących znaczenie zwrotu ład przestrzenny w rozumieniu powszechnym, a więc takim, które można zrekonstruować na podstawie życiowego doświadczenia, w oparciu o reguły znaczeniowe wskazane w słownikach języka polskiego. Dlatego też istotą zachowania i prawidłowego kształtowania wartości krajobrazowych jest ich właściwa identyfikacja, a następnie poddanie ochronie, zależnej od określonego stopnia cenności. Ponieważ ochrona krajobrazu może kolidować z innymi wartościami i prawami ( w pierwszym rzędzie z prawem własności ale również np. z wymogami ochrony przeciwpowodziowej czy przeciwpożarowej), należy dokonać oceny konieczności ograniczeń w innych prawach i wartościach, z uwzględnieniem wymogów wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji, zgodnie z którym ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Ograniczenie praw i wolności jednostki jest dopuszczalne tylko z enumeratywnie wymienionych przyczyn, tylko w drodze ustawy i tylko jeśli jest to konieczne w demokratycznym państwie prawnym. Ingerencja taka w pierwszym rzędzie następuje poprzez tworzenie form ochrony przyrody i form ochrony zabytków. Ich uwzględnienie, zarówno w aktach planistycznych, a więc studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, jak i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, jest warunkiem zgodności tych aktów z prawem. Taki sam wymóg istnieje wobec decyzji administracyjnych dotyczących lokalizacji inwestycji i zmiany zagospodarowania terenu. Równie istotne są jednak obowiązki nałożone na władze gminy w zakresie ochrony walorów przyrodniczych, zabytkowych i krajobrazowych terenu, wynikające z art. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu przestrzennym. Ustalanie kierunków rozwoju przestrzennego gminy i realizacja polityki przestrzennej na jej terenie, poprzez określanie przeznaczenia i zasad zagospodarowania terenu będące sferą działań publicznych, należą do zadań własnych gminy. Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym każdy ma prawo, w granicach określonych ustawą, do: 1) zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny, zgodnie z warunkami ustalonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli nie narusza to chronionego prawem interesu publicznego oraz osób trzecich; 2) ochrony własnego interesu prawnego przy zagospodarowaniu terenów należących do innych osób lub jednostek organizacyjnych. Priorytetowa rola planu miejscowego w procesie planistycznym wpływa na status gminy, której organy zostały wyposażone w kompetencje do jego sporządzania i uchwalania. W orzecznictwie i literaturze z zakresu prawa zagospodarowania przestrzennego ów status został nazwany mianem władztwa planistycznego gminy. 7

8 Przepisy art. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym mają charakter bezpośrednio obowiązujący organy w procesie kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej. Stanowią one katalog zasad obowiązujących organ w zakresie kształtowania polityki przestrzennej. Uwzględnienie powyższych zasad jest więc warunkiem uznania aktu planistycznego za podjęty zgodnie z przepisami ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Takie możliwości kształtowania i ochrony krajobrazu przez władze gminy całkowicie zawodzą jednak w przypadku decyzji lokalizacyjnych. Mają one charakter związany, co oznacza że organ administracji obowiązany jest wydać decyzje zgodnie z wnioskiem inwestora o ile nie zostaną naruszone powszechnie obowiązujące przepisy prawa. W orzecznictwie administracyjnym zarysowała się ponadto wyraźna i przeważająca linia, zgodnie z które również plany ochrony obszarów chronionych nie wiążą decyzji administracyjnych w zakresie lokalizacji (pomimo, że jak wskazuje się w doktrynie prawnej mają one bardzo wyraźne cechy nakazują uznać, że są to powszechnie obowiązujące przepisy prawa miejscowego). Dla uwzględnienia i właściwego kształtowania warunków ochrony wartości krajobrazowych niezbędne jest jednak dokonanie waloryzacji przestrzeni. Istotne znaczenie mają tu liczne opracowania eksperckie, na poziomie gminnym i ponadgminnym. Mogą one mieć jednak charakter pomocniczy, z uwagi na brak osadzenia w systemie prawnym. Natomiast dla procesów planistycznych i lokalizacyjnych istotne znaczenie mają takie dokumenty, jak opracowania ekofizjograficzne, program ochrony środowiska, program ochrony zabytków i prognoza oddziaływania na środowisko. Z kolei w postępowaniach lokalizacyjnych rolę prognozy oddziaływania na środowiska przejmuje karta informacyjna przedsięwzięcia lub raport oddziaływania na środowisko. Określenie walorów krajobrazowych na tym etapie może determinować późniejszą obronę (lub możliwość wzruszenia) rozstrzygnięć zawartych w przyjmowanych aktach planistycznych i decyzjach. Równie istotnym problemem jest uprawnienie do określania stopnia cenności krajobrazu a w konsekwencji dopuszczalnego stopnia ingerencji w inne prawa. Im krajobraz bardziej cenny, tym większe powinny być uprawnienia jego ochrony. Pojęcie cenności jest jednak z istoty bardzo subiektywne, co ma miejsce szczególnie w odniesieniu do krajobrazu kulturowego. Dlatego też elementem koniecznym przy prawidłowym kształtowaniu polityki ochrony krajobrazu w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym jest zapewnienie szerokiej partycypacji społecznej. Anna Fogel 8

9 IDEA CZERWONEJ KSIĘGI KRAJOBRAZU POLSKI W KONTEKŚCIE MOŻLIWOŚCI WDROŻENIA EUROPEJSKIEJ KONWENCJI KRAJOBRAZOWEJ DO KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU dr hab. inż. arch. Zbigniew MYCZKOWSKI prof. nadzw. Politechniki Krakowskiej; Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska Walka o pierwotny charakter przyrody... i walka o styl...(kulturowy)... stanowią ścisłą analogię. Poza strefą przyrody pierwotnej, w strefie kształtowania przez człowieka, budownictwo jako część składowa krajobrazu stanowi o jego charakterze, kształtuje lice ziemi i daje jej niejako duszę zamieszkującego ją ludu, unaradawia ją... (Pawlikowski J.G., 1938) Wstęp - koncepcja Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski Niniejsza wypowiedź ma na celu przybliżenie zagadnień dotyczących przede wszystkim ochrony dziedzictwa kulturowego widzianego poprzez pryzmat krajobrazu w ujęciu przyjętym w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej oraz wskazanie kierunków działań w tym przedmiotowym zakresie w postaci stosownych rekomendacji dla Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Autor, w świetle dotychczasowych wieloletnich doświadczeń zdobytych zarówno z racji wieloletniego uczestniczenia w V Programie Krajowym Ministra Kultury Ochrona i Konserwacja zabytkowego krajobrazu kulturowego Polski w latach ( ), współautorstwa w opracowaniu dokumentacji wpisu polskich obiektów na Listę Światowego dziedzictwa UNESCO, kryteriów wpisu obiektów na listę Pomników Historii, instrukcji tworzenia parków kulturowych jako formy ochrony krajobrazu kulturowego i autorskich propozycji zarządzania formami ochrony krajobrazu kulturowego i wreszcie projektu pilotażowego Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski podjął się przygotowania niniejszej wypowiedzi jako kolejnego spojrzenia na możliwości i konieczność wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w rzeczywistość stanu obecnego i perspektyw polskiego krajobrazu.. Współczesne powszechnie przyjmowane definicje mówią, iż: Ochrona przyrody to działalność mająca na celu zachowanie, restytuowanie i zapewnienie trwałości użytkowania tworów i zasobów przyrody żywej i nieożywionej, podejmowana ze względów naukowych, gospodarczych, społecznych, kulturowych, estetycznych, zdrowotnych i innych. Z drugiej strony: 9

10 Ochrona zabytków to działalność prawna, naukowa, techniczna, artystyczna, polityczna i popularyzatorska mająca na celu trwałe zabezpieczenie zabytków i właściwe udostępnienie ich społeczeństwu. Z kolei: Ochrona krajobrazu to działalność zapewniająca ochronę, utrzymanie lub restytucję naturalnych i kulturowych walorów określonego środowiska geograficznego; wiąże się zarówno z ochroną przyrody jaki i z ochroną zabytków kultury i sztuki, archeologii i folkloru, wkracza swoimi postulatami w dziedzinę planowania przestrzennego. Można na wstępie przyjąć twierdzenie, mówiące, że: powinno zatem istnieć ciągłe współdziałanie pomiędzy omawianymi tu rodzajami ochrony, a jego najpełniejszym wymiarem powinna być ochrona krajobrazu. Krajobraz bowiem, według stwierdzenia profesora Zygmunta Nováka jest syntezą wszystkich zjawisk zachodzących w otaczającym człowieka środowisku; naturalnym i kulturowym. Wspólnym mianownikiem powołanych wyżej form ochrony powinna być tak zwana ochrona zintegrowana. Pojęcie to pojawiło się na początku lat dziewięćdziesiątych na forum specjalnej komisji dziedzictwa kulturowego Rady Europy. W tym samym mniej więcej czasie, bo od roku 1996, zaczęły ukazywać się wydawane sukcesywnie przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN/WCU) czerwone księgi spisy rzadkich i ginących gatunków zwierząt i roślin z podanymi kategoriami stanu ich zagrożenia oraz opisami taksonomicznymi, siedliskowymi i mapami rozmieszczenia. Syntetyzowały one niejako tak zwane czerwone listy roślin i zwierząt zainicjowane kilkanaście lat wcześniej na forum IUCN i opracowywane również w Polsce (począwszy od wczesnych lat dziewięćdziesiątych po bieżące edycje zeszłoroczne) Zamysł opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski (dalej nazywanej Czerwoną Księgą) powstał w 2002 roku w ramach Komisji Ochrony Krajobrazu, Przyrody Nieożywionej i Gleb, Państwowej Rady Ochrony Przyrody z inicjatywy autorów niniejszego artykułu. Założono, że w Czerwonej Księdze powinien znaleźć się zestaw najcenniejszych w skali Polski krajobrazów, reprezentujący ich zróżnicowane rodzaje i typy. Podkreślić należy, że opracowanie Czerwonej Księgi będzie również jednym z pierwszych kroków ku wdrażaniu w Polsce Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, której Polska jest sygnatariuszem. Realizacja Europejskiej Konwencji krajobrazowej wymaga bowiem podjęcia szeregu działań, a jednym z nich jest identyfikacja i ocena krajobrazów na terenie całego kraju. Wstępne prace (Projekt Pilotażowy) nad Czerwoną Księgą wykonano w latach na zlecenie Ministerstwa Środowiska, w ramach których: dokonano klasyfikacji rodzajów i typów krajobrazów; określono kryteria opisu (oceny) krajobrazów; przedstawiono podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów do Czerwonej Księgi oraz opracowano tabelaryczne zestawienie i opis wybranych 198 najcenniejszych krajobrazów Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią; zdefiniowano zagrożenia dla walorów krajobrazowych, a następnie 10

11 przedstawiono schemat układu karty krajobrazu obiektu lub obszaru w Księdze i przytoczono przykład wzorcowego zapisu takiej karty wybranego krajobrazu. Podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski Krajobraz stanowi dobro ogólnospołeczne, jest jednym z największych bogactw zasobów zarówno przyrodniczych, jak i dziedzictwa kulturowego. Jak każdy zatem zasób charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem o czym świadczyć mogą, przyjęte na podstawie dotychczasowej wiedzy o krajobrazie zarówno typy krajobrazów, jak i kryteria ich oceny. Piękno polskiego krajobrazu jest i powinno na zawsze pozostać przedmiotem troski zarówno władz wszelkich szczebli, instytucji, organizacji społecznych, jak i każdego obywatela. Człowiek, który jest niepodważalnym podmiotem wszelkich dziedzin nauki, a także działań - zwłaszcza ochronnych i kształtujących jego byt i środowisko życia jest jako centrum życia minionych, obecnych i przyszłych cywilizacji podstawowym punktem odniesienia, a zarazem użytkownikiem zaspakajającym swoje potrzeby bycia w krajobrazie. Zatem zarówno jakość jak i skala występowania krajobrazów pięknych uznane zostały de facto za podstawowe założenie dla ich wyboru dla dokumentowania ich postaci i walorów w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski. Wobec tego wybór krajobrazów do umieszczenia ich w Czerwonej Księdze oparty został o zasób i reprezentatywność oraz kryteria typowania obejmujące: - wartości estetyczne stopień atrakcyjności krajobrazu danych miejsc czy obszarów, bo pomimo diametralnego zróżnicowania materii danego krajobrazu jest on wybitnie atrakcyjny w przypadku Rynku Krakowskiego, Długiego Targu w Gdańsku, jak i Puszczy Białowieskiej czy Morskiego Oka, a atrakcyjny w przypadku nabrzeża w Gdyni czy założeń parkowo-pałacowych w Dolinie Bobru, - częstotliwość występowania inną dla unikatowych wydm w rejonie Łeby czy łańcuchów górskich Pienin czy Tatr, czy też rzadkich sylwet historycznych miasteczek dolnośląskich czy małopolskich lub kulturowo-przyrodniczych postaci uzdrowisk górskich czy nizinnych, - stan zachowania postaci krajobrazu wielu miejsc w naszym kraju, które mimo niejednokrotnie dysharmonijnej formy czy silnego nawet stopnia zagrożenia może nawet tym bardziej warte są odnotowania i zapisu w Księdze jak na przykład dynamicznie przekształcane, bezcenne krajobrazowo fragmenty polskiego wybrzeża czy niektóre centra lub przedpola widokowe historycznych miast i osad. Wspomniany powyżej Projekt Pilotażowy pt. "Czerwona Księga Krajobrazów Polski" został pozytywnie oceniony przez trzech wybitnych specjalistów zajmujących się ochroną i kształtowaniem krajobrazu i jest obecnie przedmiotem dalszych prac zmierzających do opracowania ostatecznej postaci Czerwonej Księgi. W sytuacji, gdy rzeczywistość przestrzenna kraju zdominowana jest chaosem wolnej gry inwestycyjnej, która pociąga za sobą niepewność mieszkańców, terenów szczególnie cennych i zarazem atrakcyjnych, w kwestii możliwości (często nieprzewidywalnego) zainwestowania otoczenia ich siedzib i przestrzeni dających określone powiązania widokowe (czyli krajobrazu), dążenie do posiadania ogólnokrajowej, regionalnej i lokalnej ewidencji i kwalifikacji polskich krajobrazów wydaje się być działaniem racjonalnym i w pełni uzasadnionym. Wynikająca z tego w dalszej konsekwencji możliwość tworzenia kolejnych form i statusów ochronnych krajobrazu, które są coraz bliższe dla lokalnych społeczności, jak parki kulturowe, 11

12 daje tę pożądaną szansę zapewnienia trwałej i codziennej troski o zachowanie wartości i atrakcyjności lokalnego krajobrazu. Może i powinno stanowić to swoistą społeczną lokatę, w walucie najcenniejszej w dzisiejszych czasach, jaką jest przestrzeń ziemi wyrażająca się pięknem i harmonią krajobrazu. W wymiarze przewidzianym w Czerwonej Księdze jawi się ona na tym tle jako spis narodowego banku krajobrazowego, powiązany zarazem z ochroną środowiska przyrodniczego i kulturowego. Kultura i natura są bowiem nierozdzielnymi składnikami krajobrazu, a ich wspólna ochrona nadrzędną sprawą nas wszystkich. Rys. 1. Rozmieszczenie wstępnie typowanych krajobrazów do ujęcia w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski (oprac. M. Baranowska Janota, R. Marcinek, Z. Myczkowski, opr. graf. A. Rozenau, Kraków, 2004) Badania nad polskim krajobrazem kulturowym przyniosły ponadto dodatkowe wyniki w postaci wyłonienia listy krajobrazów o szczególnym znaczeniu oraz dostrzeżenie kategorii krajobrazów zabytkowych. Przyczyniło się to między innymi opracowania propozycji obiektów, zespołów i miejsc na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i listę pomników historii RP. Wynikało to przede wszystkim z ustaleń teoretycznych, które znalazły oddźwięk w aktach normatywnych o znaczeniu ponadnarodowym, między innymi w Dokumencie Końcowym Krakowskiego Sympozjum KBWE z 1991 (Bogdanowski, Myczkowski, 1996). Stan ochrony krajobrazów zabytkowych jest wypadkową systemu ochrony zabytków w kraju, a w szczególności zależy od doboru i skuteczności narzędzi administracyjnych form ochrony zabytków. Narzędzia te były i nadal są niewystarczające dla ochrony krajobrazu kulturowego. W praktyce każda z ustawowych form ochrony zabytków może być stosowana dla krajobrazu zabytkowego, jednak też każda z nich ma ograniczenia i niedostatki. Pierwszą barierą jest obowiązująca logika samego systemu ochronnego. Jest ona oparta na założeniu o dominującej odpowiedzialności właściciela za stan zachowania przedmiotu ochrony. Takie rozwiązanie było obecne w ustawie z 1962 i jest powtórzone w ustawie z Organy administracji publicznej, a zwłaszcza Urząd Konserwatorski mają powierzoną rolę nadzorczą i kontrolną oraz w pewnym zakresie inicjatywę stanowienia ochrony. Obszary krajobrazu zabytkowego z zasady są rozległe i mogą mieć wielu właścicieli. Ustalenie owych właścicieli i uzyskanie ich akceptacji dla objęcia ochroną wskazanego terenu stanowi poważną barierę organizacyjną w obejmowaniu ochroną administracyjną zabytków obszarowych. Sytuacja ta skutkuje zazwyczaj dostosowywaniem granic ochrony, do granic własnościowych, które wybiera 12

13 się na zasadzie minimalizowania konfliktów. Ochrona konserwatorska jest z zasady bierna, powstrzymująca niekorzystne działania. Ochrona krajobrazu powinna być czynna. Polega na uprawie krajobrazu (Wodziczko, 1945) i utrzymaniu historycznych form zagospodarowania. Z zasady wyklucza to, bądź mocno ogranicza możliwość współczesnego inwestowania i wprowadzania funkcji użytkowych. Mamy, więc do czynienia z sytuacją, gdy właściciel, lub grupa właścicieli ponosi koszty i jest poddana ograniczeniom w imię interesu społecznego. Budzi to zrozumiały opór i chęć ominięcia rygorów ochronnych. W przypadku formy ochrony najbardziej predestynowanej dla ochrony krajobrazu, czyli parku kulturowego, ustawodawca przewidział możliwość rekompensat dla właścicieli gruntów objętych ograniczeniami ochronnymi. To z kolei działa paraliżująco na władze samorządowe, które jako jedyne są uprawnione do podjęcia inicjatywy utworzenia takiego parku. System inicjatywy w zakresie ochrony zabytków przewidziany w ustawodawstwie o ochronie zabytków ogranicza możliwości działania w tym zakresie. Formy ochrony mogą być ustanawiane na wniosek właściciela potencjalnego zabytku, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz władz samorządowych. Ustawodawca zakłada tu wysoki stopień świadomości podmiotów wnioskujących o objęcie ochroną danego obiektu. W przypadku właścicieli, wobec rozdrobnienia własności i pogoni za doraźnym zyskiem trudno spodziewać się gestów równych tym, które na rzecz ochrony przyrody w Tatrach wykonał niegdyś hrabia Władysław Zamoyski. Urzędy Konserwatorskie na skutek nawału spraw bieżących i niedoborów kadrowych nie prowadzą aktywnej polityki konserwatorskiej. Ich aktywność sprowadza się do odpowiadania na wniosek strony oraz doraźnego gaszenia pożarów. W obecnym systemie organizacyjno prawnym nie ma miejsca na kreatywność Urzędu Konserwatorskiego, zwłaszcza w zakresie materii tak delikatnej, jak krajobraz kulturowy, czy zabytkowy. Jeśli dodać refleksję, że na przestrzeni dziesięcioleci w Urzędach Konserwatorskich pracowało niewielu specjalistów urbanistów, czy architektów krajobrazu, a w przeważającej mierze sprawy te prowadzą przyuczeni doraźnie historycy sztuki, bądź architekci obraz możliwości kreatywności Urzędu w tym zakresie będzie pełny. Władze samorządowe gmin oscylują między zupełnym brakiem zainteresowania problematyką ochronną, a ostrożnym zainteresowaniem, podszytym niepokojem o koszty takich rozwiązań. Gremia fachowe, dysponują niemal pełnym rozeznaniem uwarunkowań i potrzeb ochrony, ale są z kolei pozbawione bezpośredniego wpływu na podejmowanie inicjatyw w tym zakresie (R. Marcinek, Z. Myczkowski. A. Siwek 2009) 13

14 Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu O tym, jaki dany krajobraz reprezentuje rodzaj i typ decyduje przede wszystkim jego postać (= obraz), czyli fizjonomia wygląd. Można przyjąć aksjomatyczne stwierdzenia Zygmunta Nováka i Janusza Bogdanowskiego, że z jednej strony krajobraz jest odzwierciedleniem wszystkich procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym (cywilizacyjnym) oraz, że z drugiej strony jest zarazem właśnie fizjonomią środowiska. Jednoczesne ujęcie czynników dynamicznych (procesy) i statycznych (obraz, fizjonomia) pozwala na relatywnie obiektywną klasyfikację rodzajów krajobrazów Polski, które w najbardziej podstawowym ujęciu obrazowane są podanym niżej wyodrębnieniem regionów fizycznogeograficznych, w klasycznym ujęciu Jerzego Kondrackiego. Kolejne przybliżenie w klasyfikacji krajobrazów, stanowi identyfikacja ich typów według opisu odnoszącego się do dwóch zasadniczych składowych każdego obszaru i wyrażającego go krajobrazu, a mianowicie: rzeźby, czyli ukształtowania terenu oraz jego pokrycia, czyli form naturalnych (przyrodniczych) i kulturowych (cywilizacyjnych) występujących na danym terenie. Trzecią składową jest sposób, w jaki człowiek (będący zawsze podmiotem we wszelkich rozważaniach i klasyfikacjach w odniesieniu do środowiska, zatem i do jego wyglądu) percypuje ów obraz /otaczającego go/ kraju. Dyskusja nad klasyfikacjami rodzajów i typów krajobrazu w różnych środowiskach naukowych wydaje się nie mieć satysfakcjonującego wszystkie dyscypliny finału. Inaczej postrzega je geograf fizyczny, inaczej botanik czy leśnik, hydrolog, geolog czy geomorfolog wreszcie ekolog czy architekt krajobrazu. Znamienne jest tu z jednej strony stwierdzenie Zygmunta Nováka w odniesieniu do regionów krajobrazowych, który wprowadza analogię do oglądu człowieka... /.../ widziany z boku z góry z przodu czy z tyłu jest zawsze inny /.../, z drugiej Władysława Tatarkiewicza, który stwierdza, iż: wieloznaczność uświadomiona przestaje być groźna. Autorzy postanowili zatem dla opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski przyjąć klasyfikację zarówno rodzajów jak i typologię krajobrazu według niżej podanych form reprezentatywności oraz kryteriów ocen. Rodzaje krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według podstawowych regionów fizycznogeograficznych: Krajobraz Pobrzeży Bałtyku; Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich; Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich; Krajobraz Nizin Środkowopolskich; Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich; Krajobraz Polesia; Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego; Krajobraz Wyżyn Polskich; Krajobraz Podkarpacia; Krajobraz Karpat. Typy krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich: krajobraz naturalny; krajobraz naturalny przekształcony; krajobraz naturalno-kulturowy; krajobraz kulturowo-naturalny; krajobraz kulturowy. Jak twierdzą badacze wywodzący się głównie ze środowiska nauk przyrodniczych nie ma już na terenie Polski naturalnego krajobrazu pierwotnego. Należy przyznać, iż w odniesieniu do niektórych fragmentów naszego kraju takich jak Tatry czy Białowieża, biorąc wyłącznie 14

15 fizjonomiczny aspekt krajobrazu trudno jest pogodzić się z tym twierdzeniem. Bo też i właśnie owo zbliżenie do pierwotności jest pierwszorzędnym wyznacznikiem unikatowości krajobrazu niektórych, nielicznych zapewne ale istniejących obszarów na tle krajobrazu całej Polski. Niemniej dla potrzeb proponowanego tu opracowania Czerwonej Księgi, zgadzając się ze stanowiskiem większości znawców z różnych dziedzin nauki o krajobrazie przyjęto że: krajobraz naturalny to krajobraz zbliżony do pierwotnego, którego postać ukształtowana została i jest nadal utrzymywana w wyniku samodzielnych procesów przyrodniczych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte konserwatorską ochroną przyrody (archetyp: Tatry, Puszcza Białowieska); krajobraz naturalny przekształcony to krajobraz o zdecydowanej wyłączności lub dominacji siedlisk i biocenoz przyrodniczych, jednakże jego postać jest bądź utrzymywana w wyniku wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, bądź ulega po części działaniu czynników abiotycznych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte czynną ochroną przyrody (np. parki narodowe w strefie ochrony czynnej) archetyp: Wolin, Dolina Narwi; krajobraz naturalno-kulturowy to krajobraz o zrównoważonym, wzajemnym przenikaniu się siedlisk i biocenoz przyrodniczych oraz zespołów i obiektów cywilizacyjnych; osadniczych, sakralnych, militarnych, infrastrukturalnych utrzymywana w wyniku zarówno wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, jak i działaniu historycznie nawarstwionych czynników kulturowych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych (archetyp: Mierzeja Wiślana) krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Ta definicja przytoczona za wyżej wzmiankowaną ustawą o ochronie zabytków... wydaje się być jasna i syntetyczna. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowego mogą być zarówno historyczne centra Krakowa, Torunia czy Gdańska, jak zachowane historyczne układy wsi na przykład Chochołowa, czy Karwieńskich Błot; krajobraz kulturowo-naturalny to krajobraz czy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, posiadająca postać komponowaną lub uporządkowaną według określonej zasady (kompozycyjnej, gospodarczej) utworzoną z tworów cywilizacji i przyrody. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowo-naturalnego mogą być zarówno założenia parkowo-ogrodowe (arboretum w Kórniku, Wilanów, Natolin, ogrody botaniczne) jak i kompleksy i systemy wtórnej zieleni na wcześniejszych zespołach kulturowych (zielone systemy dawnych twierdz: Kraków, Przemyśl, Zamość). Reprezentatywność krajobrazów według dominacji elementów rzeźby: krajobraz górski; krajobraz wyżynny; krajobraz równinny; krajobraz wysoczyzn morenowych; krajobraz dolin rzecznych. Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników składnika pokrycia: krajobraz leśny; krajobraz leśno-polny; krajobraz rolniczy; krajobraz nadwodny; krajobraz osadniczy historyczny (osadnictwo prehistoryczne, średniowieczne nowożytne XVI XVIII w. oraz XIX - XX w.); krajobraz osadniczy o dominacji elementów zabudowy miejskiej, wiejskiej, przemysłowej 15

16 Kryteria oceny typów krajobrazu dla potrzeb Czerwonej Księgi W literaturze przedmiotu oraz w pracach planistyczno-projektowych dotyczących krajobrazu, stosowane są różne kryteria oceny krajobrazu i jego walorów oraz przeprowadzane są różne podziały krajobrazu. Zagadnienie identyfikacji krajobrazów w skali całego kraju najlepiej oddaje typologia fizyczno-geograficzna, przy czym w ujęciach bardziej szczegółowych przydatna jest również identyfikacja w aspektach: przeobrażeń spowodowanych gospodarką człowieka; architektonicznym i historycznym; planowania przestrzennego. Z kolei do oceny krajobrazu stosowane są metody: waloryzacji ogólnoprzyrodniczej, ekologicznej, urbanistyczno-architektonicznej, oraz linii prostych w krajobrazie i ocen ukierunkowanych na: estetykę; stopień odkształcenia krajobrazów; przydatność dla turystyki i wypoczynku. W ocenach tych stosowanych jest szereg mierników, przy czym nie zawsze są one w pełni obiektywne. Wartości niewymierne podawane są najczęściej w formie opisowej. W ogólnym zarysie stosowane kryteria oceny i wynikające z nich podziały przyjęte w niniejszym opracowaniu, przedstawiają się następująco: Kryterium oceny stanu zachowania krajobrazu krajobraz harmonijny; krajobraz dysharmonijny; krajobraz zdegradowany. Kryterium oceny zagrożenia krajobrazu krajobraz bardzo silnie zagrożony mogą nastąpić zniszczenia nieodwracalne; krajobraz silnie zagrożony mogą nastąpić zniszczenia częściowo nieodwracalne; krajobraz mało zagrożony mogą nastąpić zniszczenia odwracalne. Kryterium oceny wartości estetycznych krajobrazu krajobraz wybitnie atrakcyjny; krajobraz atrakcyjny; krajobraz średnio atrakcyjny. Kryterium oceny według częstotliwości występowania krajobrazu krajobraz unikatowy; krajobraz rzadki; krajobraz powtarzalny. Ochrona zasobów krajobrazu kulturowego Blisko 1.1% powierzchni kraju chronione jest w 23 Parkach Narodowych, w których można ocenić, że ok. 10% powierzchni stanowią zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego (jest to, jak dotychczas, najskuteczniejsza forma ochrony obszarowej w Polsce 16

17 Fot. 2. Unikatowy krajobraz przyrodniczo kulturowy w Tatrzańskim Parku Narodowym, Wyżna Polana Chochołowska, fot. Z. Myczkowski Blisko 8% powierzchni kraju jest chronione w postaci parków krajobrazowych i dalsze 22% w formie obszarów chronionego krajobrazu, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i innych form obszarowej ochrony przyrody Można ocenić, że ok % tych obszarów stanowią zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego. Skuteczność tych form ochrony, w praktycznych możliwościach prawnych państwa, można ocenić jako średnia lub mierną Zarówno Ustawa o Ochronie Przyrody (z 16 kwietnia 2004), jak i znowelizowana Ustawa o Ochronie Zabytków i Opiece nad zabytkami (z 23 lipca 2003) sprecyzowały już istniejące lub powołały nowe, bądź zasugerowały możliwość powoływania różnych najnowszych form ochrony obszarowej, w których każdorazowo zagadnienie ochrony krajobrazu wydaje się być kwestią wysoko umiejscowioną w tak zwanej hierarchii interesu publicznego. Istotne zmiany uwarunkowań zarówno merytorycznych jak i organizacyjno- administracyjnoproceduralnych wnoszą kolejne dwie najnowsze ustawy: o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (z 3 października 2008) oraz o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie (z 23 stycznia 2009) Przypomnijmy zatem raz jeszcze, iż po stronie przyrodniczej mamy: pomnik przyrody, park narodowy rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar krajobrazu chronionego, stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, obszar Natura 2000 Po stronie kulturowej mamy natomiast odpowiednio: obiekt wpisany do rejestru zabytków, pomnik historii, park kulturowy, strefę ochrony konserwatorskiej w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, Same definicje wymienionych obszarów, jak też w przypadku np. parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów krajobrazu chronionego, pomników przyrody, obiektów i zespołów zabytkowych i stref ochrony konserwatorskiej ich dotychczasowa postać i rola w krajobrazie Polski, jej regionów, subregionów i poszczególnych miejsc określają wagę ochrony krajobrazu (w tym krajobrazu kulturowego) w skali kraju, regionie czy danej okolicy. I tak, dla przykładu, przyjrzyjmy się definicji parku narodowego, mówiącej m.in., iż:... obejmuje obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi... Na obszarze tym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu czy fragmentom definicji rezerwatu przyrody mówiącym, 17

18 że: jest to obszar obejmujący zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy... mające istotną wartość ze względów... kulturowych bądź krajobrazowych. Idąc dalej tym śladem, już w definicji parku krajobrazowego mamy wyraźne sformułowania mówiące o... wartościach... historycznych i kulturowych, a w definicji zespołu przyrodniczo-krajobrazowego mówiące o: ochronie wyjątkowo cennych fragmentach krajobrazu naturalnego lub kulturowego, aby zachować jego wartości estetyczne. Z kolei w określeniach ustawowych dotyczących parków kulturowych wprost określono, iż:... chroni się pod tą postacią krajobraz kulturowy.. Dla porządku uzupełnijmy powyższe spostrzeżenia o pełne brzmienie stosownych definicji, które mówią, że: park narodowy to chroniony obszar przyrody o powierzchni powyżej 1000 ha, obejmujący jeden lub więcej ekosystemów wcale lub niewiele przekształconych przez człowieka. Przedstawia on szczególną wartość przyrodniczą, naukową, dydaktyczną, historyczną, kulturową, turystyczną i krajoznawczą, wyróżnia się w nich dwa podstawowe działania ochrony; ścisłą, eliminującą całkowicie ingerencję człowieka i częściową (częstszą w naszym kraju), dopuszczającą jedynie celową ingerencję przywracającą naturalny stan, obecnie w Polsce istnieją 23 parki narodowe (Olaczek R 2008). Zajmują one ok km2, co stanowi 1,0% powierzchni całego kraju. Mimo niedużej powierzchni polskie parki narodowe reprezentują wysokie walory przyrodnicze, dorównujące normom światowym. W najbliższym czasie przewiduje się utworzenie trzech kolejnych parków narodowych, park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zwykle jest to teren, na którym przeważa krajobraz naturalny z urozmaicona rzeźbą, lasami, wodą, z zabytkami kultury, tworzącymi harmonijną całość z przyrodą. Utworzenie parku krajobrazowego od 1 lipca 2009 roku następuje na podstawie uchwały sejmiku wojewódzkiego po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. W Polsce istnieje 120 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni km2, co stanowi 8,0% powierzchni kraju. obszary chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze względu na zaspokajanie potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Sposób zagospodarowania obszarów chronionego krajobrazu powinien zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Utworzenie obszaru krajobrazu chronionego, podobnie jak parku krajobrazowego, od 1 lipca 2009 roku następuje na podstawie uchwały sejmiku wojewódzkiego po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Obecnie mamy 411 obszarów chronionego krajobrazu. Zajmują one powierzchnię km2, co stanowi 22,1% powierzchni kraju. Obszary krajobrazu chronionego oraz parki krajobrazowe i parki narodowe powinny tworzyć Wielko-przestrzenny System Ochrony Krajobrazu (WSOCH) obejmujący ponad 30% powierzchni całego kraju. W opracowanych dotychczas przez specjalistyczne jednostki naukowe i materiałach instytucji podległych resortowi kultury stwierdza się, że krajobraz kulturowy wymaga rozpoznania w ramach badań i opracowań określających jego zabytkowy zasób oraz wartość tego zasobu. Powinny być one zakończone wnioskami i wytycznymi do jego ochrony, które powinny znaleźć zastosowanie właśnie w procesie zagospodarowania przestrzennego i opracowywania planów 18

19 ochrony terenów objętych już statusami ochronnymi, np. parków narodowych czy krajobrazowych i ich stref ochronnych. Park kulturowy Park kulturowy to forma ochrony stworzona z myślą o ochronie krajobrazu kulturowego. Utworzenie parku kulturowego złożono na barki rady gminy. Rada gminy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy. Na obszarze parku kulturowego mogą być ustanowione zakazy i ograniczenia, dotyczące w szczególności prowadzenia robót budowlanych oraz działalności handlowej, usługowej, przemysłowej i rolniczej, zmiany sposobu użytkowania zabytków nieruchomych, składowania bądź magazynowania odpadów oraz umieszczania tablic, napisów i ogłoszeń reklamowych. Prawodawca określił prawa i obowiązki organów samorządu terytorialnego w zakresie tworzenia parków kulturowych. I tak, rada gminy w uchwale powołującej park określa nazwę i granice parku, ale także sposób jego ochrony, w tym zakazy i ograniczenia. W przypadku gdyby obszar parku przekraczał granice jednej gminy, może on być utworzony i zarządzany na podstawie zgodnych uchwał kilku rad gmin (związku gmin). Plan ochrony parku kulturowego sporządza wójt gminy lub prezydent czy burmistrz miasta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków i przedkłada go do zatwierdzenia radzie gminy. Rada ma możliwość utworzenia jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem. Obowiązkowo dla obszarów, na których utworzono park, sporządza się miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Ustawa z 2003 roku, jako pierwsza formułuje zasady tworzenia parku kulturowego. Mocną stroną tej formy ochrony jest możliwość dostosowania zasad ochrony do warunków lokalnych i specyfiki przedmiotu ochrony obowiązek stworzenia planu ochrony dla konkretnego obszaru. Słabą pozostawienie inicjatywy i odpowiedzialności (w tym finansowej za wprowadzone ograniczenia) na barkach gminy. Jak wykazuje doświadczenie park kulturowy jest też potencjalnie nietrwałą formą ochrony, gdyż może być zlikwidowany, bądź przekształcony kolejną uchwałą rady gminy. Z powyższych ograniczeń wynika stosunkowo słabe zainteresowanie tą formą ochrony. Od 2003 powołano skutecznie 19 parków, a ich funkcjonowanie często nie wykracza po za uchwalenie nazwy i intencji ochrony. Część ustanowionych parków, to obiekty małej skali podatne na ochronę w drodze wpisu do rejestru zabytków, nie odpowiadające idei ustanowienia omawianej formy ochrony. Parki kulturowe w Polsce Stan na 2012 (opracowanie: Lidia Klupsz, uzupełnienia Zbigniew Myczkowski) Nr Województwo L.p. Park Kulturowy Data utworzenia 1. Dolnośląskie 1. Forteczny Park Kulturowy w Srebrnej Górze 2. Forteczny Park Kulturowy Twierdza Kłodzka

20 3. Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej 2. Kujawsko-pomorskie 4. Park Kulturowy Wietrzychowice 5. Park Kulturowy Kalwaria Pakoska 3. Lubuskie 6. Park Kulturowy Dolina Trzech Młynów w Bogdańcu 4. Łódzkie 7. Park Kulturowy Miasto Tkaczy w Zgierzu 5. Małopolskie Park Kulturowy Kotliny Zakopiańskiej Park Kulturowy Stare Miasto w Krakowie plan ochrony 6 Mazowieckie 10. Wilanowski Park Kulturowy 7 Podkarpackie 11. Park Kulturowy Zespołu Staromiejskiego oraz Zespołu Klasztornego OO. Dominikanów w Jarosławiu 8 Pomorskie 12 Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich Twierdza Gdańsk 13 Park Kulturowy Ośmiu Błogosławieństw we wsi Sierakowice 14 Park Kulturowy Osada Łowców Fok w Rzucewie

21 9 Śląskie 15 Park Kulturowy Cmentarz Żydowski w Żarach 16 Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa 10 Świętokrzyskie 17 Park Kulturowy Miasta Końskie 11 Warmińskomazurskie 18 Park Kulturowy Warmińskiej Drogi Krajobrazowej Gietrzwałd - Woryty 12 Zachodniopomorskie 19. Park Kulturowy Chwarszczany Ochrona krajobrazu kulturowego w postaci istniejących i tworzonych parków kulturowych przedstawiona została powyżej tabeli sporządzonej w oparciu o najbardziej aktualne dane uzyskane w trakcie posiedzenia Zespołu Koordynacyjnego Programu Ochrony Krajobrazu Kulturowego KOBiDZ w marcu Jak już nadmieniono, można na podstawie wstępnych danych z prac ww. zespołu ocenić, że ponadto: ok. 250 parków kulturowych przewiduje się utworzyć w wojewódzkich programach i strategiach ochrony zabytków (w tym ponad 150 to inicjatywy samorządowe. Niezwykłość W celu pogłębienia tego aspektu prezentowanego tu rozważania należy przybliżyć kryteria, według których postrzegana jest owa niezwykłość w świetle stosownych instrukcji UNESCO Kryteria dla obiektów z listy kulturowej Obiekty zgłoszone do wpisu powinny: (i) reprezentować arcydzieło twórczego geniuszu człowieka, lub (ii) ukazywać ważną wymianę ludzkich wartości na przestrzeni dziejów lub w obrębie rejonu kulturowego świata, w dziedzinie rozwoju architektury lub technologii, sztuki monumentalnej (pomnikowej) (monumental arts), lub planowania miast i kształtowania krajobrazu, lub (iii) nieść unikalne lub przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji, która żyje lub zanikła, lub (iv) być wyjątkowym przykładem typu budynków, architektury lub technologii albo krajobrazu, który ilustruje ważny(e) etap(y) historii ludzkości, lub (v) być wyjątkowym przykładem tradycyjnego osadnictwa lub użytkowania ziemi, który reprezentuje kulturę (kultury), szczególnie, gdy jest zagrożony poprzez wpływ nieodwracalnych zmian, lub (vi) być bezpośrednio związanym lub mieć realne (materialne) powiązanie z wydarzeniami lub żywą tradycją, ideami lub wierzeniami, z artystycznymi lub literackimi dziełami o uniwersalnej, 21

22 ponadprzeciętnej wartości (Komitet uważa, że to kryterium powinno tłumaczyć wpis na Listę jedynie w wyjątkowej sytuacji i w połączeniu z innymi kryteriami kulturowymi lub przyrodniczymi). Fot. 3. Unikatowy krajobraz kulturowy komponowany Zamościa. Lista UNESCO, fot. Z. Myczkowski Kryteria dla obiektów z listy przyrodniczej Obiekty zgłoszone do wpisu powinny: (i) być ponadprzeciętnym przykładem reprezentującym główne etapy historii ziemi, włączając zapis życia, znaczące zachodzące procesy geologiczne prowadzące do rozwoju form terenowych, znaczące geomorfologiczne lub fizjograficzne formacje, lub (ii) być ponadprzeciętnym przykładem reprezentującym znaczące zachodzące procesy ekologiczne lub biologiczne w ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych lub morskich ekosystemów i zbiorowisk roślin i zwierząt, lub (iii) zawierać najważniejsze fenomeny natury lub teren o wyjątkowym przyrodzonym pięknie i estetycznej wartości, lub (iv) zawierać najważniejsze naturalne habitaty o dużym znaczeniu dla konserwacji in-situ lub biologicznej różnorodności, włączając zagrożone wyginięciem gatunki o ponadprzeciętnej, uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji. Na liście mogą znaleźć się obiekty różnego typu. Mogą to być: * na liście kulturowej: zabytki prace architektoniczne, monumentalne rzeźby lub obrazy, elementy lub struktury archeologiczne, inskrypcje, cave dwellings (prehistoryczne miejsca bytowania człowieka) i kombinacje elementów, które reprezentują uniwersalną, ponadprzeciętną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, 22

23 grupy budynków grupy indywidualnych lub mających ze sobą związek budynków, które z powodu ich cech architektonicznych, homogenicznych lub miejsca w krajobrazie reprezentują uniwersalną, ponadprzeciętną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, miejsca dzieła rąk ludzkich lub kombinacja dzieł natury i człowieka, oraz miejsca zawierające stanowiska archeologiczne o uniwersalnej, ponadprzeciętnej wartości z historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego punktu widzenia, * na liście przyrodniczej: obiekty naturalne będące fizycznymi lub biologicznymi formacjami lub grupami takich formacji, które prezentują uniwersalną, ponadprzeciętną wartość z estetycznego lub naukowego punktu widzenia, geologiczne lub fizjograficzne formacje (utwory) i dokładnie wyznaczone habitaty gatunków zwierząt lub roślin o uniwersalnej, ponadprzeciętnej wartości dla nauki lub konserwacji, miejsca naturalne (przyrodnicze) lub precyzyjnie wyznaczone obszary naturalne o uniwersalnej, ponadprzeciętnej wartości dla nauki, konserwacji lub przyrodzonego piękna (Kryteria, 2002) Fot 4. Unikatowy krajobraz przyrodniczy Czarnej Hańczy, fot. Z. Myczkowski W świetle wyżej przedstawionych kryteriów można uznać, iż niezależnie od umieszczenia już na Liście UNESCO trzynastu obiektów z Polski dziewięć z nich (poza Wieliczką i Oświęcimiem) charakteryzuje się podnoszoną tu niezwykłością również w wiodącym aspekcie krajobrazowej tożsamości miejsca. Ale do Puszczy Białowieskiej, czy historycznych centrów Krakowa, Warszawy, Torunia, Zamościa, malowniczo położonego Malborka, świątyń pokoju w Jaworzu czy Świdnicy, drewnianych gotyckich kościółków małopolskich czy wreszcie sensu stricte krajobrazowego zespołu pielgrzymkowego w Kalwarii Zebrzydowskiej W sposób całkowicie wybiórczy wymieńmy chociażby Sianki w Bieszczadzkim Parku Narodowym, Grodzisko w Ojcowskim Parku Narodowym, Przełom Dunajca czy Zamek Pieniny w Pienińskim Parku Narodowym, Stawy Toporowe czy Rusinową Polanę w Tatrzańskim Parku Narodowym, Dolinę Kluczwody, Zimny Dół czy Biały Kościół, wiadukty w Stańczykach czy jaz w Kurzyńcu na Ziemi Suwalskiej i na Kanale Augustowskim, po-meteorytowe Morasko pod Poznaniem czy po templariuszowskie Chwaszczany koło Kostrzynia, Frydman czy Homole. I tak można długo, długo wyliczać. Ale niezależnie od potrzeby stosownego zestawienia i kwalifikacji tych miejsc owych niezwykłych krajobrazów istotne wydaje się być wzmożenie lub co najmniej weryfikacja działań 23