Mieczysław Konopacki ( )

Transkrypt

1

2 Akademii Umiejętności, a w 1936 r. członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Ostatnie lata życia miał ciężkie. Doczekał częściowego rozgrabienia Muzeum Czartoryskich, do którego był szczerze przywiązany i któremu poświęcił tyle studiów. W pamiętnym dniu 6 listopada 1939 r. został na Uniwersytecie Jagiellońskim od 1932 r. był docentem - aresztowany przez Gestapo wraz z profesorami i wywieziony do obozu koncentracyjnego/ w Sachsenhausen, skąd po trzech miesiącach powrócił z ciężkimi odmrożeniami; niebawem znów dostał się do hitlerowskiego więzienia, z którego się cudem wydostał; nie było mu dane doczekać wyzwolenia: w dniu 17 kwietnia 1942 r. zmarł z ran zadanych mu przez bandytów, którzy napadli na jego mieszkanie. Mieczysław Konopacki ( ) Adam Bochnak Mieczysław Konopacki urodził się 16 kwietnia 1880 r. w Wieluniu. Studia uniwersyteckie rozpoczął w Warszawie na Wydziale Przyrodniczym oraz przystąpił do pracy badawczej w pracowni prof. Mitrofanowa nad tworzeniem się żółtka w jajach jaszczurki. Praca ta została nagrodzona medalem. Konopacki nie ograniczył się jednak tylko do pracy naukowej. Dużo energii poświęcił również, życiu społecznemu. Ideologicznie postępowy, pracował na polu oświaty ludowej na wsi i w związku z tym został osadzony na Pawiaku. Po wyjściu z więzienia musiał opuścić Warszawę. Udał się wówczas do Krakowa, gdzie wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tutaj rozpoczął działalność w pracowni prof. Kostaneckiego. Studiując medycynę prowadził jednocześnie badania naukowe pod kierunkiem jednego z najwybitniejszych ówczesnych biologów prof. E. Godlewskiego jun. Pracując tam nad oddychaniem u dżdżownic, wyniki swych badań ogłaszał w wydawnictwach Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W 1907 r. przeniósł się do Lwowa na stanowisko asystenta przy katedrze historii i embriologii pod kierunkiem prof. Szymonowicza i tu też w 1911 r. uzyskał dyplom doktora medycyny. W tym czasie pracował również naukowo na Stacji Zoologicznej w Trieście. Zdecydowany poświęcić się badaniom embriologicznym wyjechał do Innsbruku do pracowni prof. Heidera. Pobyt w pracowni wybitnego embriologa oraz późniejsza praca na Stacji Zoologicznej w Neapolu została umożliwiona przez stypendium Pol. Akad. Um. w Krakowie. W 1914 r. prof. Konopacki został habilitowany z zakresu histologii i embriologii na podstawie pracy wykonanej właśnie w czasie pobytu w Neapolu o wpływie płynów hypertonicznych na różne stadia rozwoju jeżowców. Część I wojny światowej prof. Konopacki spędził na froncie, część w szpitalach wojskowych. W 1916 r. został powołany na katedrę histologii i embriologii odradzającego się Uniwersytetu w Warszawie. Nie poprzestał jednakże tylko na organizowaniu Zakładu Histologii i Embriologii Wydz. Lek., ale później brał czynny udział w organizacji Wydziału Weterynaryjnego. W ciągu swego życia uczestniczył w pracach rozmaitych towarzystw naukowych. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszaw- 196

3 skiego oraz członkiem czynnym (od r. 1930) Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Był również członkiem francuskiego Association des Anatomistes, założycielem Polskiego Towarzystwa Anatomiczno-Zoologicznego. Z chwilą wybuchu wojny w 1939 r. zgłosił się ochotniczo do wojska i pracował z dużym poświęceniem w szpitalu wojskowym. W dniu 25 września, kiedy wczesnym rankiem udawał się do swej pracy w szpitalu, został śmiertelnie ugodzony odłamkiem pocisku. Prace naukowe profesora Konopackiego z małymi wyjątkami mają jednolity charakter. Obracają się one dookoła dwóch zasadniczych tematów: wpływu czynników fizyko-chemicznych na komórki jajowe rozmaitych grup zwierzęcych oraz biochemii rozwoju ujętej histochemicznie. Konopacki badał wpływ płynów hypo- i hipertonicznych na jaja jeżowców i stwierdził, że roztwory hipertoniczne wpływają odmiennie na cytoplazmę i jądro komórki jajowej. Pod wpływem tych roztworów jądra wstępują w stan podziału, podczas gdy podział cytoplazmy zostaje zahamowany. W rozwoju jaj Strongylocentrotus lividus w wodzie morskiej rozcieńczonej istnieją dwa punkty krytyczne: w słabym rozcieńczeniu podziały komórek zostają zatrzymane, przy większym zachodzi cytoliza jaj. Ponadto zajmował się Konopacki przeprowadzaniem analizy zmian, jakie mają miejsce pod wpływem czynników, które powodują powstawanie błony jajowej. Działał na jaja jeżowców chloroformem, benzolem, kwasem masłowym i kwasem octowym. Doświadczenia te wykazały, że pod wpływem tych czynników występują w jajach dwa zjawiska: cytoliza i cytoschiza. Pierwsza polega na rozpadzie cytoplazmy na dwie substancje, z których jedna zostaje wydalona z jaja, a druga ulega rozpadowi na pęcherzyki. Prof. Konopacki wnioskuje stąd, że istota cytolizy polega na wydaleniu koloidów jaja. W procesie tym dużą rolę odgrywałyby mikrosomy, które zmarły interpretował jako chromatynę ekstranuklearną. Najnowsze badania wykazują istotnie, że mikrosomy posiadają skład chemiczny bardzo zbliżony do chromatyny jądra. Konopacki poddał również analizie cytologicznej jądro, cytoplazmę, centrosferę i chromosomy jaj i zarodków jeżowców pod wpływem różnych rozcieńczeń wody morskiej i stwierdził, że proces cytolizy i cytoschizy, który w tych warunkach odbywa się, przebiega w identyczny sposób, jak i pod wpływem czynników cytolizujących. Poza tym badał powstawanie anomalii rozwojowych, jakie się tworzą pod wpływem rozmaitych rozcieńczeń wody morskiej j. znajdował, że pierwsze reaguje jądro na zmiany ciśnienia osmotycznego, chromosomy zbijają się, a nie ulegają podziałowi, przy czym stwierdził, że chromatyna plemników jest bardziej wrażliwa niż chromatyna komórki jajowej. Pod wpływem zmienionego ciśnienia osmotycznego. zachodzi cytoschiza i cytoliza. Doświadczenia te pozwoliły Konopackiemu wywnioskować, że komórki jajowe Strongylocentrotus lividus nie stosują się do praw ciśnienia osmotycznego. Badając wpływ wody destylowanej na jaja i zarodki żaby, liczące więcej niż 10 dni, autor stwierdza, że w czasie pierwszych 20 godzin zarodki powiększają swoje wymiary, po czym następuje zwolnienie tempa rozwoju i wymiary zarodków się zmniejszają. Wtedy następuje zahamowanie procesów morfogenetycznych i przemiany materii. Wspólnie z Br. Konopacką rozpoczął Konopacki cykl badań nad histochemią komórki jajowej i zarodków rozmaitych grup zwierzęcych. Praca- 197

4 mi tymi wkroczył w dziedzinę biochemii rozwoju, która w latach przedwojennych była przedmiotem rozległych badań. W pracy tej został sformułowany problemat badań na drodze histochemicznej zmian chemicznych w zarodkach w czasie rozwoju. Prof. Konopacki stwierdził, że w czasie morfogenezy odbywa się synteza białek kosztem żółtka. Na podstawie analizy mikrochemicznej stwierdzono w zarodku dwa okresy: pierwszy do chwili gastrulacji, podczas którego zachodzą główne procesy mechaniczne, drugi od neuruli aż do wyklucia się zarodka z błon, w którym zaczyna się rozkład żółtka na białko proste i lipidy, a później zjawia się glikogen. Ciała te rozmaicie zachowują się w poszczególnych listkach zarodkowych. Np. glikogen, uczestniczący w procesach oddechowych oraz w regulacji dopływu wody, w jednych listkach zarodkowych występuje stale i okresowo, w innych nie występuje zupełnie. W okresie od neuruli począwszy odbywa się dalszy rozkład żółtka, przy czym ciała powstałe zachowują się rozmaicie w różnych narządach. Ilość glikogenu zmniejsza się we wszystkich narządach z wyjątkiem mięśni szkieletowych i serca, ilość lipidów natomiast wzrasta. Po wykluciu się zarodka zachodzi całkowita resorpcja żółtka, glikogenu i kwasów tłuszczowych. Lipidy znikają ostatnie. Badał także prof. Konopacki skład chemiczny żółtka i płynu jamy ciała u Arenicola marina i Patella vulgata, gdzie stwierdził, że białka odgrywają rolę głównie w pierwszych okresach rozwoju, podczas gdy w procesach histogenezy odgrywają rolę tłuszcze. Celem wyjaśnienia znaczenia różnych ciał w rozwoju ustroju dla procesów organotwórczych profesor stosował metodę wirowania i badał wpływ przemieszczenia tych ciał na rozwój zarodków żaby. Przemieszczenie ciał zapasowych powoduje powstawanie anomalii rozwojowych, które ustrój ma zdolność regulować, jeżeli przemieszczenie nie jest zbyt daleko posunięte. Stąd wniosek, że materiały zapasowe nie są materiałem biernym, ale czynnym. Poza tymi pracami prof. Konopacki badał zachowanie się kwasu nukleinowego w wytwarzaniu się żółtka u Loligo vulgaris. Stwierdził, że w jądrach komórek'nabłonka pęcherzykowego zachodzi rozkład nukleoproteidów i kwasów nukleinowych na związki prostsze, które przechodzą do cytoplazmy powodując zjawisko wówczas nie wyjaśnione zasadochłonności. Profesor sądził, że zjawisko zasadochłonności cytoplazmy jest związane z ziarenkami posiadającymi jakieś kwasy zawierające fosfor, który służy dla syntezy nukleoproteidów jąder rozwijających się zarodków. Badając rozwój Loligo vulgaris prof. Konopacki omawia zachowanie się ciał pochodnych żółtka oraz rolę pęcherzyka żółtkowego wewnętrznego i zewnętrznego. Wysuwa koncepcję istnienia specjalnych fermentów witelazy A i B, z których pierwsza rozszczepia żółtko na białka i lipidy, druga na białko i glikogen. Fermenty te byłyby czynne przez pierwszych 15 dni. W pracy nad rolą komórek testae profesor stwierdził, że komórki te biorą udział w wytwarzaniu nukleoproteidów. Kwas nukleinowy zostaje syntetyzowany w komórkach testae i stąd wędruje do. cytoplazmy jaja w postaci nukleoproteidów, które zostają zużyte do wytwarzania żółtka. Prof. Konopacki badał poza tym rolę chemiczno-fizjologiczną gliikogenu dla niektórych czynności zarodków Clavelina lepadiformis i wyprowadzał wnioski o syntezie kwasu tymonukleinowego dla jąder rozwijającego się zarodka. 198

5 Omówione prace nie wyczerpują bynajmniej całej działalności naukowej prof. Konopackiego. Poza przygodnie opracowywanymi problemami z dziedziny embriologii klasycznej oraz pracy fizjologicznej o oddychaniu dżdżownic zmarły publikował wiele badań z histologii, wygłaszał' referaty i odczyty. Ujęcie histochemiczne problematów organizacji rozwijających się zarodków ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia istoty organizatorów. Dlatego też zasługi prof. Konopackiego na tym polu są bardzo duże. Prace zmarłego cechuje ścisłość wykonania, sumienność opracowania i myśl przewodnia, która przewija się zwłaszcza przez prace nad biochemią rozwoju. Prowadziły go one też do pewnej syntezy, której niestety nie dane mu było już sformułować. Śmierć prof. Konopackiego jest niezastąpioną stratą dla nauki poliskiej i dla kierunku, który reprezentował. Był dobrym organizatorem i zapalonym badaczem naukowym. Prof. Konopacki był człowiekiem postępu. Do wszystkich przejawów życia ustosooikowywał się z krytycyzmem. Był wolny od dogmatu i nie uznawał przesądów w żadnej dziedzinie. Juliusz Zweibaum Stefan Kopeć ( ) W marcu 1941 r. zginął, rozstrzelany przez hitlerowców, Stefan Kopeć profesor biologii na Uniwersytecie Warszawskim, b. kierownik Działu i Dyrektor Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, b. redaktor Pamiętnika Puławskiego. Kopeć był jednym z czołowych przedstawicieli polskiej nauki i byłby niewątpliwie mógł jeszcze długie lata pracować owocnie, przyczyniając się do propagandy jej imienia także za granicami państwa. W chwili śmierci miał 53 lata (ur. 22 stycznia 1888 r.) i był w pełnym rozkwicie swej działalności naukowej i pedagogicznej. Studia uniwersyteckie ukończył w Krakowie. Pracę badawczą zaczął niezwykle wcześnie, bo już na drugim roku studiów, pod kierownictwem profesora Tadeusza Garbowskiego (zamordowanego przez hitlerowców w 1940 r. w obozie w Sachsenhausen). Zwrócił on uwagę na jego niepospolitą inteligencję i zdolności. Od tego czasu tj. od 1908 r., zaczyna się twórczość naukowa Kopcia. Pierwsze jego prace dotyczą systemu nerwowego, regeneracji, transplantacji i kastracji u motyli. Wykazuje u owadów niezależność drugorzędnych cech płciowych od obecności gonad. Stopień doktora filozofii uzyskuje w 1912 r. W pierwszym roku wojny (1914) wyjeżdża do Pragi; tam w pracowni prof. Vejdovskiego robi doświadczenia nad rolą pęcherza pławnego i nad rozwojem ubarwienia godowego u ryb; nawiązuje trwały kontakt z uczonymi czeskimi. Po powrocie do Krakowa pracuje w latach jako asystent w Zakładzie Biologii i Embriologii Uniw. Jagiellońskiego u prof. E. Godlewskiego jun., prowadząc badania doświadczalne nad przeobrażeniem brudnicy nieparki. Po raz pierwszy wykazuje w nich rozstrzygające dla metamorfozy znaczenie 199