Transatlantyckie Partnerstwo w dziedzinie Handlu i Inwestycji (TTIP)

Transkrypt

1 Transatlantyckie Partnerstwo w dziedzinie Handlu i Inwestycji (TTIP) Dr Łukasz Bryl Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

2 Rozpoczęte w 2013 roku negocjacje między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską w sprawie utworzenia Transatlantyckiego Partnerstwa w dziedzinie Handlu i Inwestycji (TTIP) stanowią ogromne wyzwanie dla obu zaangażowanych stron. Celem rozmów jest zwiększenie integracji gospodarczej między dwiema największymi gospodarkami na świecie poprzez utworzenie strefy wolnego handlu, zaliczanej w teorii ekonomii do pierwszego stadium złożonego procesu integracyjnego, będącego najprostszą, ale i najczęściej implementowaną formą porozumienia handlowego o charakterze preferencyjnym. Istotą strefy wolnego handlu jest zniesienie ceł oraz ograniczeń pozataryfowych we wzajemnych obrocie towarowym i usługowym. Jednocześnie kraje (lub dotychczasowe ugrupowania integracyjne) zachowują pełną autonomię w zakresie kształtowania polityki handlu międzynarodowego w stosunku do państw trzecich. Globalna presja ekonomiczna wywierana na USA i UE ze strony chociażby państw BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, RPA) powoduje, że udział Stanów Zjednoczonych i państw europejskich w globalnej produkcji maleje. Według raportu Goldman Sachs w 2050 roku w gronie 10 największych gospodarek (wg PKB realnego) znajdzie się aż sześć krajów, które dzisiaj klasyfikowane są jako państwa rozwijające się. Są to odpowiednio: Brazylia, Rosja, Indonezja, Indie, Chiny oraz Meksyk 1. Stąd TTIP stanowi jeden z pomysłów pobudzenia gospodarek anglosaskich i Europy kontynentalnej. Potencjał rozwojowy wzajemnych stosunków handlowych jest ogromny. Stany Zjednoczone są największym rynkiem zbytu dla towarów europejskich (około 17% eksportu UE kierowana jest na rynek amerykański). Są również trzecim krajem pod względem państw, z których UE najwięcej importuje (za Chinami i Rosją). Z kolei, dla Stanów Zjednoczonych gospodarka europejska jest drugą najważniejszą (po Kanadzie) jeśli chodzi o eksport (19-procentowy udział w całkowitym eksporcie amerykańskim). Pod względem amerykańskiego importu UE ustępuje tylko Chinom (Unia Europejska ma 17-procentowy udział w imporcie amerykańskim). Wzajemna wymiana handlowa ma miejsce głównie w sektorze maszyn i urządzeń transportowych (70 mld euro wyniósł import europejski z USA przy eksporcie europejskim do USA na poziomie 104 mld euro) oraz chemicznym (odpowiednio 40 i 61 mld euro). Wzajemną zależność obydwu gospodarek widać także po analizie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Dla UE Stany 1 Dzisiejszy "układ sił" zalicza do 10 największych gospodarek tylko Chiny i Brazylię z grupy krajów rozwijających się. Pozostałe miejsca zajmują państwa wysoko rozwinięte: USA, Japonia, Niemcy, Wlk. Brytania, Francja, Włochy, Indie, Brazylia oraz Kanada.

3 Zjednoczone są zarówno największym krajem przyjmującym kapitał europejski (około 30% BIZ z Europy lokowanych jest w USA), jak i państwem, które najwięcej inwestuje na terenie Unii Europejskiej (około 40% BIZ w Europie pochodzi ze Stanów Zjednoczonych). Nie można zapominać, że łącznie USA i UE odpowiadają za ponad 20% światowego eksportu towarów i 33% światowego eksportu usług. Dwustronne rozmowy odbywają się tle dywergencji gospodarczej Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Globalny kryzys finansowy 2008, który rozpoczął się za oceanem, utrzymuje się dzisiaj na świecie w formie powoli ustępującej recesji przede wszystkim w Japonii i Unii Europejskiej (szczególnie w niektórych państwach strefy euro), podczas gdy Stany Zjednoczone powoli wchodzą w okres prosperity. W roku 2013 amerykański PKB odnotował wzrost o 2,2%, podczas gdy europejski zaledwie o 0,2% (sama strefa euro odnotowała spadek na poziomie 0,2%). Ponadto w 2014 roku według szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego gospodarka amerykańska urośnie o 2,2% (w trzecim kwartale nastąpił wzrost o 5,5%), podczas gdy europejska o 1,5% (strefa euro o 1,1%). Jeszcze dobitniej widać różnicę w poziomie bezrobocia. W Stanach Zjednoczonych stopa bezrobocia wynosi 5,8%, podczas gdy w Unii Europejskiej odsetek osób pozostających bez pracy kształtuje się na poziomie 10,4% (w strefie euro 11,5%). W tym sensie TTIP stanowi szansę na zmniejszenie bezrobocia europejskiego poprzez pobudzenie produkcji UE mającej ułatwiony dostęp do rynku amerykańskiego, co w wyniku działania mnożnika eksportowego uruchomić może wzrost inwestycji, zatrudnienia i w dłuższym okresie konsumpcji, a tym samym wpłynąć może pozytywnie na wzrost zagregowanego dochodu narodowego. Zjawisko to oczywiście będzie miało miejsce także w USA. Pierwotnym założeniem strefy wolnego handlu jest zniesienie ceł i ograniczeń pozataryfowych, jednakże z uwagi na fakt, że poziom ceł między USA i UE jest stosunkowo niski (średnio cło ad valorem na poziomie około 3% 2 ), największych szans należy upatrywać w zniesieniu barier pozataryfowych. Mimo to należy pamiętać o mechanizmie działania i skutkach cła. W przypadku jego likwidacji kraj odnotowuje korzyści netto, aczkolwiek ich rozkład jest nierównomierny. Najwięcej zyskują konsumenci, którzy mają dostęp do tańszej (nieobarczonej administracyjnym uregulowaniem) i bardziej zróżnicowanej oferty produktowej. W tym sensie następuje zwiększenie użyteczności konsumpcji. Natomiast do grup tracących na zniesieniu ceł 2 Wyjątkami są przemysł motoryzacyjny oraz żywność przetworzona. Unia Europejska utrzymuje kilkukrotnie wyższe cła na towary amerykańskie pochodzące z wymienionych branż aniżeli Stany Zjednoczone na produkt europejskie.

4 należą krajowi producenci, którzy, pozbawieni administracyjnej ochrony, zmuszeni są konkurować z zagranicznymi producentami. W krótkim okresie likwidacja bariery taryfowej powodować może zagrożenie utraty udziałów rynkowych bądź nawet bankructwa przedsiębiorstw krajowych, natomiast w długim okresie skutkować może potrzebą modernizacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw w celu skutecznego konkurowania z zagraniczną oferta produktową, a to w ostatecznym rozrachunku przyczyni się do zwiększenia konkurencyjności krajowych podmiotów. Na likwidacji ceł traci także budżet państwa, który pozbawiony zostanie dodatkowych wpływów wynikających z bezpośrednich opłat celnych. Należy jednak odnotować w dłuższym okresie zwiększenie wpływów z tytułu podatku VAT, co wynika z faktu wzrostu sprzedaży krajowej. Podobnie działają bariery taryfowe, np.: ograniczenia ilościowe. Zyski konsumentów przewyższają straty producentów i (ewentualnie) budżetu państwa 3. W ramach TTIP zakłada się liberalizację przepływów towarów w większości branż. Ponieważ negocjacje są w toku, a założenia są niechętnie przekazywane opinii publicznej (mimo tworzenia specjalnych serwisów internetowych informujących o postępach prac), co wynika z obawy utraty przewagi negocjacyjnej przez którąś ze stron, ostateczny wynik jest nieznany. Stąd wiele ośrodków analitycznych formułuje własne hipotezy wykorzystując do tego metody scenariuszowe. W zależności od badania wskazuje sie na zyski w wysokości od 0,5% do 5% PKB dla Unii Europejskiej i do 13% PKB dla Stanów Zjednoczonych. Według raportu przygotowanego dla Komisji Europejskiej niektóre skutki zniesienia barier w obrocie transatlantyckim obejmują następujące kwestie 4 : - szacowane zyski dla UE: mld euro/rok, dla USA: mld euro/rok, - wzrost eksportu UE do USA o 28%, całkowity wzrost eksportu w UE: 6%, w USA: 8%, - 80% potencjalnych zysków wynika z redukcji barier pozataryfowych - ograniczenia kosztów związanych z biurokracją i regulacjami, jak również liberalizacji handlu usługami i zamówień publicznych (bariery pozataryfowe powinny być więc kluczowym punktem negocjacji), - stosunkowo niskie cła obowiązujące w Unii Europejskiej i USA - małe możliwości zmian w zakresie stawek celnych w przypadku większości branż (wyjątki: 3 W barierach handlowych takich jak ograniczenie ilościowe państwo nie zawsze musi być beneficjentem. Zależy to od polityki przydzielania licencji importowych (rozdawnictwo bądź sprzedaż na aukcjach). 4 Analizowaną perspektywą jest rok 2027,

5 przetworzona żywność, artykuły rolnicze, przemysł drzewny, rybołówstwo, pojazdy silnikowe), - możliwe jest wyeliminowanie lub ograniczenie ok. połowy z istniejących barier, z czego faktycznie zredukowane zostanie 25%-50% barier (w zależności od scenariusza), - analizowane scenariusze: częściowe (dotyczące samych ceł, samych barier pozataryfowych w sektorze usług i samych barier pozataryfowych związanych z zamówieniami publicznymi) i kompleksowe (2 scenariusze, z bardziej lub mniej ambitnymi założeniami redukcji barier). Według Centre for Economic Policy and Research z siedzibą w Londynie w perspektywie roku 2027 odnotowane zostaną korzyści w przyroście PKB i wzajemnej wymianie handlowej tym wyższe im zakres porozumienia będzie większy (tabela 1). Tabela 1. Scenariusze makroekonomicznych skutków TTIP (mld euro) Ograniczone porozumienie (tylko cła) Ograniczone porozumienie (tylko usługi) Całościowe porozumienie: mniej ambitne Całościowe porozumienie: bardziej ambitne Zmiana PKB UE USA 23,753 9,447 5,298 7,356 68,274 49, ,212 94,904 Wzajemny eksport f.o.b.* UE USA 43,840 53,777 4,591 2, , , , ,098 Całkowity eksport f.o.b. UE USA 43,740 57,330 5,777 5, , , , ,543 *Free On Board. Jeden z typów Incoterms 2010, zbioru reguł stosowanych we współczesnym handlu międzynarodowym Źródło: Centre for Economic Policy and Research, Londyn, 2013 Makroekonomiczne skutki w zakresie wzrostu gospodarczego i eksportu będą korzystne zarówno dla strony amerykańskiej, jak i europejskiej. W scenariuszu

6 najbardziej ambitnym, zakładającym likwidację barier taryfowych i pozataryfowych oraz zniesienie ograniczeń w zamówieniach publicznych, zakłada się w perspektywie roku 2027 przyrost europejskiego i amerykańskiego PKB o odpowiednio 119 i 94 mld euro rocznie. Jeszcze większych korzyści spodziewa się w zakresie wzrostu eksportu między dwiema stronami (186 mld euro w przypadku UE i 159 mld euro dla USA). Podpisanie TTIP będzie miało również pozytywny wpływ na obroty handlowe z pozostałą częścią świata. W scenariuszu najbardziej ambitnym całkowity eksport unijny zwiększy się o 219 mld euro. Skala zwiększenia wymiany handlowej zależy od branży. Szczegółowe wyniki scenariuszy kompleksowych dla różnych gałęzi przemysłu (na rok 2027) przedstawiono w tabeli 2.

7 Tabela 2. Zmiany w całkowitym imporcie i eksporcie UE (w mln euro i %) w odniesieniu do dwóch rozpoatrywanych scenariuszy Eksport Import Bardziej Bardziej Scenariusz/sektor Mniej ambitny ambitny Mniej ambitny ambitny % mln euro % mln euro % mln euro % mln euro Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 0, , ,84 1,953 5,22 2,657 Inne przemysły sektora pierwotnego -0, , ,78 5,424 1,05 7,322 Przetworzona żywność 5,21 9,252 9,36 16,620 6,26 5,364 10,07 8,628 Przemysł chemiczny 5,07 19,368 9,26 35,405 5,67 18,376 9,01 29,183 Maszyny i urządzenia elektryczne 0, , ,1 10,706 5,87 20,298 Pojazdy silnikowe 20,11 45,699 41,75 94,857 24,14 44,039 43,11 78,626 Inny sprzęt transportowy 3,26 5,357 6,1 10,032 6,72 6,208 11,21 10,353 Pozostałe maszyny i urządzenia 1,68 10,072 1,47 8,810 1,05 5,055 1,54 7,418 Metale i produkty z nich 7,15 9,875 12,07 16,656 5,25 18,552 9,76 34,483 Przemysł drzewny i papierniczy 2,16 2,936 4,19 5,694 5,65 3,673 11,2 7,277 Inne przemysły przetwórcze 5,82 12,663 6,13 13,327 0,26 2,586 0,63 6,132 Transport wodny 1, , , , Transport lotniczy 0, ,45 1,142 0, , Usługi finansowe 2,2 2,046 4,37 4,068 1, ,92 2,000 Ubezpieczenia 2,08 1,895 4,11 3,741 1, , Usługi biznesowe 0,55 2,290 1,04 4,354 0,76 1,366 1,68 3,024 Komunikacja 0, , , ,2 1,164 Budownictwo 0, , , , Usługi osobiste 0, ,02 1,126 2, ,84 1,545 Inne usługi 0, ,55 1,623 0,64 1,745 1,27 3,476 W sumie wszystkie działy: 3,37 125,232 5,91 219,970 2,91 128,424 5,11 225,899 Źródło: Centre for Economic Policy and Research, Londyn, 2013

8 Największy wzrost wymiany handlowej pod względem wartościowym prognozuje sie dla branży motoryzacyjnej (pojazdy silnikowe), przemysłu chemicznego oraz metali i produktów z nich wyrabianych (szczególnie w odniesieniu do importu). Nastąpi również intensyfikacja handlu zagranicznego przetworzoną żywnością i innym sprzętem transportowym. Duży potencjał eksportowy mają również inne przemysły przetwórcze. Niepokojącą informacją jest fakt, że w wyniku TTIP w niektórych branżach (np. w przypadku maszyn i urządzeń elektrycznych) zakłada się wzrost całkowitej wymiany handlowej, ale w przypadku eksportu europejskiego spodziewa się jego spadku, a to oznacza, że część europejskiej produkcji może zostać zastąpiona bardziej konkurencyjnymi towarami pochodzącymi spoza UE (w tym w znacznej mierze amerykańskimi). Oznaczałoby to konieczność przesunięcia siły roboczej do innych gałęzi przemysłu. Należy także podkreślić, że oprócz branży maszyn i urządzeń elektrycznych prognozowana znaczna nadwyżka wzrostu importu nad eksportem europejskim w horyzoncie czasowym roku 2027 zakładana jest także w branżach: rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo, metali i produktów z nich, przemysł drzewny i papierniczy, komunikacji oraz usług osobistych. Jeśli chodzi o zmiany w handlu bilateralnym pomiędzy UE i USA w tabeli 3 ukazano skutki porozumienia dla handlu bilateralnego pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską w podziale na poszczególne gałęzie przemysłu.

9 Tabela 3. Zmiany w handlu bilateralnym pomiędzy UE i USA (w mln euro i %) w odniesieniu do dwóch rozpatrywanych scenariuszy Scenariusz/sektor Mniej ambitny Bardziej ambitny % mln euro % mln euro Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 16,3 1,882 15,1 1,743 Inne przemysły sektora pierwotnego 0,5 45 0,6 55 Przetworzona żywność 26,1 7,690 45,5 13,405 Przemysł chemiczny 20 16,517 36,2 29,895 Maszyny i urządzenia elektryczne 18,3 1, ,555 Pojazdy silnikowe 71 41, ,7 87,358 Inny sprzęt transportowy 13,2 4,678 25,5 9,037 Pozostałe maszyny i urządzenia 7,6 8,577 6,6 7,448 Metale i produkty z nich 42,4 7,781 68,2 12,516 Przemysł drzewny i papierniczy 10,8 1,741 19,9 3,209 Inne przemysły przetwórcze 23 11,230 22,8 11,132 Transport wodny 3,5 12 6,8 23 Transport lotniczy 0, ,6 333 Usługi finansowe 4,3 1,779 8,5 3,517 Ubezpieczenia 4,2 1,687 8,3 3,333 Usługi biznesowe 1, ,3 1,545 Komunikacja 0,6 34 0,9 51 Budownictwo 1,8 41 3,1 71 Usługi osobiste 1, ,3 228 Inne usługi -0, W sumie wszystkie działy: 16,16 107,811 28,03 186,965 Źródło: Centre for Economic Policy and Research, Londyn, 2013 Największy wzrost w wymianie handlowej będzie można zaobserwować w branży motoryzacyjnej - w przypadku bardziej ambitnego scenariusza może on wynieść prawie 150% ( mln euro). Inne branże, dla których przewiduje się intensywny wzrost bilateralnego handlu to metale i produkty z metali, przetworzona żywność oraz przemysł chemiczny. Oprócz analizy branżowej nieodłącznym elementem jest również badanie wpływu TTIP na poszczególne kraje UE. W prognozie ośrodka analitycznego Bertelsmann Stiftung dokonano projekcji na 27 państw Unii Europejskiej (badanie zostało opublikowane na początku 2013 r.) Uwzględnione zostały ponownie dwa

10 scenariusze: redukcja samych ceł (tariff scenario) i kompleksowa redukcja barier, obejmująca także bariery pozataryfowe (comprehensive liberalization). W tabeli 5 przedstawiono skutki wzrostu realnego PKB per capita dla krajów UE. W scenariuszu najbardziej pozytywnym prognozuje się największy przyrost PKB per capita w Wielkiej Brytanii. Ponadto spodziewa się wzrostu wynoszącego ponad 6% również w przypadku Irlandii, Hiszpanii, Malty i krajach skandynawskich. Polski realny wzrost PKB per capita kształtowałby się na poziomie niecałych czterech procent, natomiast wedle scenariusza mniej ambitnego TTIP nie miałaby praktycznie żadnego wpływu na zwiększenie PKB per capita (zaledwie 0,3%). Tabela 5. Przewidywana zmiana w realnym PKB pc w krajach UE-27 po wejściu w życie TTIP (%) Kraj Przewidywana zmiana w Przewidywana zmiana w realnym realnym PKB pc (tariffs) PKB pc (comprehensive) Austria 0,12 2,71 Belgia 0,11 3,63 Bułgaria 0,23 4,83 Cypr 0,33 5,03 Czechy 0,17 2,58 Dania 0,19 5,28 Estonia 0,50 5,72 Finlandia 0,40 6,24 Francja 0,24 2,64 Grecja 0,37 5,13 Hiszpania 0,31 6,55 Holandia 0,16 4,43 Irlandia 0,22 6,93 Litwa 0,58 5,05 Luksemburg 0,03 0,03 Łotwa 0,49 5,44 Malta 0,24 6,24 Niemcy 0,24 4,68 Polska 0,30 3,73 Portugalia 0,27 5,03 Rumunia 0,38 4,61 Słowacja 0,17 4,21 Słowenia 0,15 3,31 Szwecja 0,30 7,30 Węgry 0,26 4,43 Wielka Brytania 0,31 9,70 Włochy 0,28 4,92 Źródło: na podstawie Bertelsmann Stiftung 2013

11 Szacowane korzyści wynikające z podpisania TTIP (niezależnie od scenariusza) mają być w głównej mierze dyskontowane przez małe i średnie przedsiębiorstwa, co wynika z faktu, że globalne korporacje dzięki większym zasobom kapitałowym i możliwościom jego pozyskiwania rozwiązują problem barier w handlu poprzez lokowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Przykładowo, z badań wśród niemieckich przedsiębiorców wynika, że redukcja barier pozataryfowych stanowi największą szansę zdobycia nowych rynków zbytu dla małych i średnich podmiotów (40% udzielonych odpowiedzi). Rysunek 1. Postrzeganie nowych szans rynkowych związanych z redukcją barier handlowych między UE i USA poprzez firmy wg ich wielkości Źródło: ifo Institut 2013 Wskazuje się, że z punktu widzenia Unii Europejskiej sektory, które stracą najwięcej na wprowadzeniu porozumienia to branża elektromaszynowa i elektroniczna (skupione głównie w Niemczech, Włoszech i w Wielkiej Brytanii). TTIP jest natomiast szansą dla unijnego przemysłu motoryzacyjnego. Wśród zagrożeń wymieniana jest możliwość pogłębienia się dysproporcji pomiędzy poszczególnymi krajami, szczególnie w przypadku braku reform w najmniej konkurencyjnych krajach UE. Konieczność rywalizowania z bardziej konkurencyjnymi przedsiębiorstwami amerykańskimi może okazać się dla wielu firm unijnych zbyt wymagającym sprawdzianem. Ważnym punktem negocjacji będą ustalenia dotyczące kwestii energetycznych. Rewolucja gazowa w Stanach Zjednoczonych (niekiedy określana mianem "cichej") obniża koszty produkcji, zwiększa konkurencyjność

12 amerykańskiego przemysły i tym samym napędza wzrost gospodarczy w USA. W warunkach strefy wolnego handlu występujące obecnie różnice w cenach energii (niskie ceny są istotnym czynnikiem konkurencyjności amerykańskich przedsiębiorstw w branżach energochłonnych) nie są możliwe do utrzymania. Władze amerykańskie będą jednak najprawdopodobniej dążyć do utrzymania tej różnicy. Kluczową kwestią pozostaje możliwość i koszt użytkowania amerykańskiego gazu, który stanowiłby alternatywę dla uzależnienia od Rosji, a tym samym zwiększyłby bezpieczeństwo energetyczne Europy. Polska gospodarka miałaby swój udział w korzyściach wynikających z wdrożenia porozumienia TTIP. Obniżenie stawek celnych na import byłoby korzystne dla polskich konsumentów i producentów. Harmonizacja regulacji mogłaby przynieść największe korzyści w sektorach takich jak telekomunikacja, lotnictwo, produkcja maszyn przemysłowych i urządzeń medycznych. TTIP niesie ze sobą także szansę dla polskich producentów żywności ekologicznej, zarówno na rynku unijnym, jak i amerykańskim. W obliczu społecznych obaw przed żywnością GMO, polskie produkty stanowić mogłyby istotną alternatywę dla konsumpcji amerykańskiej żywności szczególnie w wymiarze potencjalnych możliwości promocji jej zalet. Polska jest krajem, w którym eksport odgrywa strategiczne znaczenie (udział eksportu w PKB kształtuje się na poziomie około 47%). Polskie firmy chętnie wychodzą ze swoimi produktami zagranicę, wciąż jednak w głównej mierze opierając swoją strategię na przewadze kosztowej 5. Bardzo istotne w bilateralnych stosunkach Polski z USA mogą być korzyści z tytułu liberalizacji handlu usługami i przepływów kapitału inwestycyjnego. Szacuje się, że bezpośrednie korzyści w zakresie wzrostu obrotów handlowych w średnim i długim okresie wyniosą od 20 do 30%. Ważnym obszarem negocjacyjnym w ramach TTIP jest umowa ISDS (Investor-state dispute settlement) warunkująca procedurę sądzenia państwa w przypadku naruszenia przez nie interesów korporacji międzynarodowych. Zapis ten budzi wiele kontrowersji, niemniej jednak należy pamiętać, że ISDS jest formą powszechnie stosowanych na świecie umów o wspieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji zagranicznej (tzw. BIT - Bilateral Investment Treaty), którą to Polska od 1990 roku ma podpisaną ze Stanami Zjednoczonymi (umowa faktycznie weszła w życie 5 Mimo relatywnie niskich płac i tym samym niższych kosztów produkcji w Polsce w porównaniu z USA nie brakuje polskich przykładów innowacyjnych przedsiębiorstw, które odznaczają się wysokim kapitałem intelektualnym. Panuje przekonanie, że TTIP, dzięki liberalizacji usług, zwiększy dostęp innowacyjnym polskim firmom do zagranicznych funduszy i know-how.

13 w 1994 roku). Znikoma jest liczba wniosków, jakie zostały skierowane do sądu z tytułu roszczeń korporacji przez okres 20 lat funkcjonowania umowy.

14 Bibliografia: ifo Intitut, 2013, Dimensions and Effects of a Transatlantic Free Trade Agreement Between the EU and US. Executive summary, Dreaming with BRICs: The Path to 2050, 2003, Global Economics, Paper No:99, Goldman Sachs Reducing Transatlantic Barriers to Trade and Investment, 2013, Centre for Economic Policy Research, London IMF World Outlook Bertelsmann Stiftung, 2013, Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP). Who benefits from a free trade deal? American Chamber of Commerce in Poland, 2013, TTIP: szanse i wyzwania dla biznesu Kędzierski M., 2013, Umowa o wolnym handlu między UE a USA - jakie korzyści dla Polski?, Instytut Sobieskiego The Transatlantic Trade and Investment Partnership: Why Does It Matter?, 2013, OECD