Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Transkrypt

1 Aleksandra Grabowska i inni Ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej... Vol. 7/2008 Nr 1(22) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej metody insulinoterapii The evaluation of the anxiety level and the cognitive functioning of the children and adolescents with type 1 diabetes in dependence on insulin therapy method Aleksandra Grabowska, Mirosława Urban, Barbara Głowińska, Bożena Florys, Jadwiga Peczyńska II Klinika Chorób Dzieci Akademii Medycznej w Białymstoku Adres do korespondencji: Aleksandra Grabowska, II Klinika Chorób Dzieci AM, SP Dziecięcy Szpital Kliniczny, Białystok, ul. Waszyngtona 17, agrabowsk@wp.pl Słowa kluczowe: Key words: cukrzyca typu 1, lęk, funkcjonowanie poznawcze, dzieci i młodzież diabetes mellitus type 1, anxiety, cognitive functioning, children and adolescents STRESZCZENIE/ABSTRACT Celem pracy była ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego u dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej metody insulinoterapii. Materiał i metoda. Badaniami objęto grupę 110 pacjentów w wieku od 7,2 do 19,1 lat, chorujących na cukrzycę typu 1 średnio od 6,17 lat. Pacjenci zostali podzieleni ze względu na model stosowanego leczenia: intensywna insulinoterapia, vs terapia ciągłym podskórnym wlewem insuliny za pomocą pompy insulinowej. U wszystkich pacjentów dokonano oceny poziomu lęku na podstawie deklaratywnej metody psychologicznej: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI) oraz Inwentarz Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci (STAIC), a także wykonano testy inteligencji WISC-R i WAIS-R(PL) w celu oceny funkcjonowania poznawczego. Wyniki. Pacjenci z cukrzycą prezentowali wyższy poziom lęku jako cechy niż lęku jako stanu (p<0.00). W grupie stosującej pompy insulinowe poziom lęku był wyższy niż w grupie leczonej IIT (choć nieistotnie statystycznie). Pacjenci leczeni metodą najbardziej zbliżoną do fizjologicznego wydzielania insuliny uzyskali wyższe wyniki w następujących podtestach Skali Inteligencji: Wiadomości (p=0.04), Podobieństwa (p<0.00), Arytmetyka (p<0.01), Słownik (p<0.01), Rozumienie (p<0.02), Braki w obrazkach (p<0.01), Porządkowanie obrazków (p<0.02). Istotnie wyższe były również Ilorazy Inteligencji (Słowny p<0.00; Bezsłowny p<0.03; Ogólny p<0.00) w grupie stosującej pompy insulinowe. Wnioski. Wyższy poziom lęku jako cechy niż lęku jako stanu charakteryzował wszystkich badanych pacjentów. Odnotowano wyższy poziom lęku mierzonego metodą deklaratywną w grupie stosującej pompy insulinowe niż w grupie leczonej IIT (tendencja statystyczna). W grupie pacjentów leczonych metodą najbardziej zbliżoną do fizjologicznego wydzielania insuliny funkcjonowanie poznawcze było bardziej efektywne niż w grupie leczonej intensywną insulinoterapią. Endokrynol. Ped., 7/2008;1(22):

2 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 7/2008;1(22):57-64 The aim of this study was the evaluation of emotional and cognitive functioning of the children and adolescents with type 1 diabetes in relation to insulin therapy method. Material and methods. 110 patients in the age range of 7.2 to 19.1 years suffering from type 1 diabetes since 6.17 years took part in the study. They were divided into two groups in dependence on insulin therapy: intensive vs personal insulin pump. The evaluation of anxiety level was performed on the base of the psychological methods: State-Trait Anxiety Inventory (STAI) and State-Trait Anxiety Inventory for Children (STAIC). The evaluation of cognitive functioning was measured with Wechsler Intelligence Scale for Children-Revised (WISC-R) and Wechsler Adult Intelligence Scale-Revised-Polish versions (WAIS-R(PL)). Results. We have found higher anxiety level as trait than state in diabetic patients (p<0.00). We have observed higher level of anxiety in the group using the insulin pomp than in the group on intensive method (not statistical significance). Patients with personal insulin pomp gained higher scores in the subtest: Information (p<0.04), Similarities (p<0.00), Arithmetic (p<0.01), Vocabulary (p<0.01), Comprehension (p<0.02), Picture Completion (p<0.01), Picture Arrangement (p<0.02). In this group we also observed higher level of the Intelligence (Verbal, p<0.00; Nonverbal, p<0.03; General, p<0.00). Conclusions. 1. Higher level of anxiety as trait than as state occurs in all diabetic patients. 2. Higher level of anxiety was observed in group using insulin pomp than in group on intensive insulin therapy. 3. The group treated with personal insulin pomp had higher scores in all cognitive tests. Pediatr. Endocrinol., 7/2008;1(22):57-64 Wstęp Każda choroba przewlekła dziecka jest przeżyciem negatywnym i nie pozostaje bez wpływu na jego rozwój psychiczny, emocjonalny, poznawczy i społeczny. Wielu badaczy dowodzi zwiększonego ryzyka problemów psychospołecznych wśród dzieci chronicznie chorych [1]. Inni badacze wskazują, że chroniczna choroba może utrudniać prawidłowy rozwój dziecka [2]. Choroba przewlekła może modyfikować rozwój w sposób bezpośredni (związany ze specyfiką samej choroby) i pośredni (zmiana wpływów społecznych, regulacji emocjonalnych oraz funkcjonowania intelektualnego). Cukrzyca typu 1 jest przewlekłą chorobą metaboliczną o wieloczynnikowej etiologii. Rozwija się w wyniku defektu wydzielania insuliny. U dzieci i młodzieży wymaga natychmiastowej insulinoterapii zastępczej. Z medycznego punktu widzenia leczenie składa się z 3 podstawowych elementów wzajemnie powiązanych: insulinoterapii, kontroli właściwego żywienia oraz codziennej aktywności. Nie ulega wątpliwości, że należy dążyć do uzyskania bardzo dobrego wyrównania metabolicznego, ponieważ od tego w głównej mierze zależą losy pacjenta w przyszłości [3, 4]. Życie pacjenta z cukrzycą związane jest z wielokrotnym pomiarem cukru we krwi każdego dnia, kilkukrotną podażą insuliny, niekiedy również w środku nocy, przestrzeganiem diety ściśle uzależnionej od pory dnia oraz kontroli wysiłku fizycznego. Taki wymóg systematyczności oraz ograniczenia wyboru i swobody są dużym wyzwaniem dla dzieci i młodzieży. Wynika to głównie z faktu, iż jest to wbrew naturze dziecka potrzebującego spontaniczności, zabawy, swobody i beztroski. W wieku dojrzewania występuje silna potrzeba akceptacji i identyfikacji z rówieśnikami. Można więc przypuszczać, iż cukrzyca koliduje z potrzebami psychicznymi nastolatka, a przede wszystkim powoduje bardzo frustrujące poczucie inności, mniejszej wartości, obniżonej samooceny, często osamotnienia [5, 6]. W badaniach z 2004 roku [7] nastolatkowie sami opisują cukrzycę jako trudne, wymagające i nigdy nie kończące się wyzwanie. Z tego powodu osiągnięcie celu, jakim jest bardzo dobre wyrównanie metaboliczne, w praktyce jest bardzo trudne. Choroba cukrzycowa, a zwłaszcza przewlekle złe wyrównanie metaboliczne pociąga za sobą ryzyko wystąpienia wielu powikłań bezpośrednich oraz późnych, mogących powodować kalectwo czy skrócenie życia. Świadomość potencjalnego zagrożenia może być z jednej strony jednym z celów szkolenia, lecz z drugiej strony może wzmagać napięcie emocjonalne, podwyższać poziom stresu przeżywanego każdego dnia, a przede wszystkim wywoływać lęk dotyczący wielu aspektów funkcjonowania, innymi słowy obniżać jakość życia. W ostatnich latach podkreśla się znaczenie pracy spójnych, multidyscyplinarnych zespołów leczniczych (medycznych, psychologicznych, edukacyjnych i socjalnych), mających na celu pomoc w rozwijaniu kompetencji pacjenta i jego rodziny w procesie zmagania się z chorobą [9 14]. Aby jednak sprostać temu zadaniu, trzeba poznać dyspozycje osobowościowe, m.in. takie jak skłonność do reagowania lękiem, oraz możliwości poznawcze pacjentów. Cel pracy Celem pracy była ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego u dzieci i młodzieży 58

3 Aleksandra Grabowska i inni Ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej... z cukrzycą typy 1 w zależności od stosowanej metody insulinoterapii i próba odpowiedzi na następujące pytania: 1) jak doświadczają lęku dzieci z chorobą cukrzycową?; 2) jak sobie radzą z lękiem związanym z chorobą, która zmienia bieg ich życia?; 3) czy te aspekty funkcjonowania w chorobie oraz funkcjonowania intelektualnego mogą być zależne od stosowanej metody insulinoterapii? Materiał i metody Badaniami objęto grupę 110 pacjentów z rozpoznaniem cukrzycy typu 1 zgłaszających się na planowane badanie kontrolne do II Kliniki Chorób Dzieci AM w Białymstoku. Badanym wykonano testy mierzące funkcjonowanie poznawcze WISC lub WAIS, w zależności od wieku pacjenta oraz kwestionariusz stanu i cechy lęku STAI lub STAIC. Wzięto pod uwagę wiek pacjentów w momencie rozpoznania cukrzycy, czas trwania choroby oraz metodę leczenia, wyrównanie metaboliczne (HbA1C), występowanie przewlekłych powikłań choroby (nadciśnienie tętnicze, retinopatia, mikroalbumineria i in.). Badani pacjenci mieli od 7,2 do19,1 lat (średnio 15,01), czas trwania choroby: od 1 do 14,41 (średnio 6,17) lat. Dziewczynki stanowiły 50,09% grupy badanej, chłopców było 54, co stanowi 49,91% grupy. Z grupy badanej 19,09% uczęszczało do szkoły podstawowej, 39,09% do gimnazjum, 20% do LO, 17,27% do liceum profilowanego lub technikum. Pacjenci zostali podzieleni na grupy w zależności od stosowanego leczenia: intensywna insulinoterapia (IIT), vs terapia ciągłym podskórnym wlewem insuliny za pomocą osobistej pompy insulinowej (POM). Charakterystykę badanej grupy przedstawia tabela I. U pacjentów oceniono funkcjonowanie psychologiczne. Zmierzono poziom lęku na podstawie deklaratywnych metod kwestionariuszowych: STAI (State-Trait Anxiety Inventory opracowanego przez C.D. Spielbergera, R.L. Gorsucha i R.E Lushene a 1970) i STAIC (State-Trait Anxiety Inventory for Children stworzony przez C.D. Spielbergera, C.D. Edwardsa, R.E. Lusheneiego, J. Montuore a, D. Platzeka), a także poziom funkcjonowania poznawczego za pomocą Skali Inteligencji D. Wechslera dla Dzieci Wersji Zmodyfikowanej (WISC-R) u dzieci od 6 do 16 roku życia oraz Skali Inteligencji Wechslera dla Dorosłych Wersji Zrewidowanej (WAIS-R (PL)) u młodzieży od 16 roku życia. Tab. I. Charakterystyka badanych grup Tab. I. Characteristics of groups grupa Wszyscy pacjenci STAI rozróżnia: a) lęk rozumiany jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki: lęk-stan b) lęk rozumiany jako względnie stała cecha osobowości, predyspozycja do reagowania lękiem: lęk-cecha [15]. Do zbadania funkcjonowania intelektualnego wykorzystano polską wersję Skali Inteligencji D. Wechslera dla Dzieci Wersji Zmodyfikowanej (WISC-R) u dzieci od 6 do 16 roku życia oraz polską wersję Skali Inteligencji Wechslera dla Dorosłych Wersji Zrewidowanej (WAIS-R (PL)) u młodzieży od 16 roku życia. Skala WISC-R składa się z 10 testów zasadniczych. Połowa testów to podtesty słowne, druga zaś połowa bezsłowne. Zadania w poszczególnych podtestach są skonstruowane tak, aby stopień ich trudności rósł w miarę wykonywania od najłatwiejszych do najtrudniejszych. Skala zawiera następujące podtesty: Wiadomości, Podobieństwa, Słownik, Arytmetyka, Rozumienie (skala słowna) oraz Braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, Klocki, Układanki, Symbole cyfr (skala bezsłowna) [17]. W przypadku młodzieży od 16 roku życia stosuje się Skalę Inteligencji Wechslera dla Dorosłych Wersję Zrewidowaną WAIS-R (PL). Test ten jest odpowiednikiem Skali dla dzieci, różni się jednak tym, że skala słowna zawiera dodatkowo podtest Powtarzanie cyfr [18]. Testy stwarzają możliwość uzyskania wyników w zakresie poszczególnych podtestów, mierzących różne zdolności poznawcze. Równocześnie można IIT POMPA INSULIN. N Wiek Wiek zachowania Czas trwania choroby 15,01 (± 2,45) 8,77 (± 3.44) 14,24 (± 2.88) 8,41 (± 3,5) 8,77 (± 3.44) 7,42 (± 3,54) 6.17 (± 3,45) 6,03 (± 3,34) 6,56 (± 3,77) HbA1c 8,57 (± 1,56) 8,76 (± 1,61) 8,08 (± 1,31) Powikłania (ilość pacjentów) 27 (24.54%) 22 (27,84%) 5 (16,66%) 59

4 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 7/2008;1(22):57-64 obliczyć wskaźniki inteligencji (ilorazy inteligencji) słownej oraz bezsłownej, a także inteligencji ogólnej (pełnej). Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu komputerowego Statistica, wersja 5.0. W celu określenia różnic między grupami badanymi w przypadku zmiennych spełniających warunki rozkładu normalnego zastosowano test t-studenta. Dla zmiennych niespełniających warunków rozkładu normalnego stosowano test U-Manna-Withneya. Za istotne statystycznie uznano różnice, dla których p<0.05. Wyniki Badani pacjenci zostali podzieleni na dwie grupy dzieci starsze (od 15 r.ż.) i dzieci młodsze (8 14 lat) ze względu na normy standaryzacyjne kwestionariuszy. W całej badanej grupie pacjenci prezentują wyższy poziom lęku-cechy niż lękustanu, przy czym konfiguracja tych wyników była istotna satystycznie (p<0.00) w grupie dzieci starszych (ryc. 1, 2). Zanalizowano również różnice w poziomach lęku między dziećmi leczonymi intensywną insulinoterapią (IIT) a dziećmi leczonymi przy użyciu osobistej pompy insulinowej. W grupie dzieci starszych poziom lęku-stanu u pacjentów leczonych IIT był niższy niż w grupie leczonej przy użyciu pompy insulinowej. Podobna zależność wystąpiła przy lęku jako cesze, ale różnica była mniejsza. Jednakże żadna z wymienionych różnic nie była istotna statystycznie (ryc. 3, 4). Analiza różnic w uzyskanych wynikach testów poznawczych skali słownej między grupą leczoną metodą intensywnej insulinoterapii a grupą leczoną przy użyciu pompy insulinowej wykazała występowanie istotnych statystycznie różnic we wszystkich podtestach skali słownej (Wiadomości, Podobieństwa, Słownik, Arytmetyka, Rozumienie) oprócz testu Powtarzanie cyfr oraz w skali bezsłownej w następujących testach: Braki w obrazkach, Porządkowanie obrazków. Dzieci i młodzież leczone przy pomocy pompy insulinowej uzyskały wyższe wyniki niż dzieci i młodzież leczone intensywną insulinoterapią. Powyższe wyniki przedstawiono w tabelach II i III oraz na rycinach 5, 6. W zakresie ilorazów inteligencji odnotowano istotne statystycznie różnice między badanymi grupami. We wszystkich pomiarach (Iloraz Inteligencji Słownej (p<0.00), Iloraz Inteligencji Bezsłownej (p<0.03), Iloraz Inteligencji Ogólnej (p<0.00)) pacjenci z grupy leczonej przy pomocy pompy insuli- Ryc. 1. Poziomy lęku-stanu i lęku-cechy (wiek powyżej 15 r.ż.) Fig. 1. Anxiety-state and anxiety-trait level (age above 15 years) Ryc. 2. Poziomy lęku-stanu i lęku-cechy (wiek 8 14) Fig. 2. Anxiety-state and anxiety-trait level (age 8 14 years) Ryc. 3. Poziom lęku jako stanu i lęku jako cechy w zależności od metody insulinoterapii (wiek powyżej 15 lat) Fig. 3. Anxiety state and trait level in dependence on therapy method (age above 15 years) Ryc. 4. Poziom lęku jako stanu i lęku jako cechy w zależności od metody insulinoterapii (wiek 8 14 lat) Fig. 4. Anxiety state and trait level in dependence on therapy method (age 8 14 years) 60

5 Aleksandra Grabowska i inni Ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej... Tab. II. Wyniki testów poznawczych skali słownej w zależności od metody insulinoterapii Tab. II. Cognitive tests scores (verbal scale) in dependence on therapy method IIT POMPA INSUL. Wiadomości 8,4 10,4 0,04 Podobieństwa 9,9 11,62 0,00 Arytmetyka 9,9 11,51 0,01 p Słownik 9,76 11,74 0,01 Rozumienie 9,84 11,14 0,02 Powtarz. cyfr 9,04 9,14 0,93 Ryc. 5. Wyniki testów poznawczych skali słownej w zależności od metody insulinoterapii Fig. 5. Cognitive tests scores (verbal scale) in dependence on therapy method Skala słowna 50,63 58,44 0,00 Tab. III. Wyniki testów poznawczych skali bezsłownej w zależności od metody insulinoterapii Tab. III. Cognitive tests scores (nonverbal scale) in dependence on therapy method IIT POMPA INSULIN. Braki w obrazkach 9, ,01 Porządkowanie obrazków 10, ,02 Klocki 10,61 11,51 0,16 Układanki 11,46 12,33 0,15 Kodowanie 11,09 11,03 0,93 Skala bezsłowna 53,49 57,62 0,03 nowej uzyskali wyższe wyniki niż pacjenci leczeni intensywną insulinoterapią (tab. IV, ryc. 7). Omówienie p Ryc. 6. Wyniki testów poznawczych skali bezsłownej w zależności od metody insulinoterapii Fig. 6. Cognitive tests scores (nonverbal scale) in dependence on therapy method Choroba przewlekła, jaką jest cukrzyca, predysponuje pacjentów do występowania u nich podwyższonego poziomu lęku [19 22]. Zapewne wiąże się to z charakterystyką choroby, która narzuca obowiązki, zakazy i nakazy, nieodwracalnie zmienia życie, niesie ryzyko wystąpienia nagłych powikłań, a także konsekwencji przewlekłych, pogłębiających poczucie bycia chorym [23]. W naszej pracy uwidoczniono wyższy poziom lęku jako cechy, czyli trwałej predyspozycji do reagowania lękiem w całej badanej grupie. Osoby badane były w trakcie planowych badań kontrolnych, a nie w sytuacji stresowej jak np. nagła hospitalizacja i stąd ta składowa lęku mogła być niższa. Porównując grupy dzieci leczonych intensywną insulinoterapią i tych leczonych przy użyciu pompy insulinowej, uzyskano następujące dane dotyczące poziomu lęku. W grupie dzieci starszych poziom lęku-stanu u pacjentów leczonych IIT był niższy niż w grupie leczonej przy użyciu pompy insulinowej. Podobna zależność wystąpiła przy lęku jako cesze, ale różnica była mniejsza. Jednakże żadna z wymienionych różnic nie była istotna statystycznie. Taka zależność początkowo może wydawać się zaskakująca. Jednakże w literaturze wskazywano już, że u osób z wyższymi wynikami m.in. w skali lęku odnotowano niższy poziom HbA1C. Interpretacje sugerują, że osoby, które mają tendencję do martwienia się, są zmotywowane do unikania takich sytuacji, a tym samym dbania o wyrównanie cukrzycy [24]. Wyższy poziom lęku w grupie stosującej pompy insulinowe może również być spowodowany do- 61

6 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 7/2008;1(22):57-64 Tab. IV. Różnice w ilorazach inteligencji w zależności od metody insulinoterapii Tab. IV. The differences in the Intelligence level (Verbal, Nonverbal and General) in dependence on therapy method IIT POMPA INSUL. Iloraz intel. słowny 98,87 109,61 0,00 Iloraz intel. bezsł. 102,78 109,23 0,03 Iloraz intel. ogólny 100,84 110,38 0,00 Ryc. 7. Różnice w ilorazach inteligencji w zależności od metody insulinoterapii Fig. 7. The differences in the Intelligence level (Verbal, Nonverbal and General in dependence on therapy method p datkowymi wymogami edukacyjnymi związanymi z obsługą techniczną pompy insulinowej i z koniecznością zapobiegania powikłaniom specyficznym. Niewykluczone, że w grupie pacjentów leczonych IIT ze względu na uporczywe trudności dnia codziennego silniej działa psychologiczny mechanizm obronny wyparcia niedopuszczania do świadomości treści wywołujących lęk. Bardzo istotnym aspektem funkcjonowania każdego dziecka jest jego funkcjonowanie intelektualne. Zwróćmy uwagę, iż jedną z najbardziej elementarnych aktywności młodego człowieka jest przecież edukacja szkolna. Badania oraz obserwacje kliniczne wskazują, że choroba cukrzycowa może współwystępować z zaburzeniami rozwoju poznawczego dzieci i młodzieży. Z jednej strony może to być wynik powikłania spowodowanego np. licznymi epizodami hipoglikemii [25 28] czy długotrwałym złym wyrównaniem metabolicznym [29 32]. Z drugiej jednak strony taki skutek może być wywołany niewłaściwą postawą rodziców pacjentów lub samych chorych. W naszych badaniach okazało się, że pacjenci leczeni w sposób najbardziej zbliżony do fizjologicznego wydzielania insuliny uzyskali ogólnie wyższe wyniki we wszystkich podtestach Skali do mierzenia funkcjonowania poznawczego. Najbardziej wyraźne różnice wystąpiły w skali słownej. Prawie wszystkie wyniki podtestów tej skali były istotnie statystycznie wyższe u pacjentów leczonych przy użyciu pompy insulinowej w porównaniu z pacjentami leczonymi IIT (tab. II, ryc. 5). W skali bezsłownej istotne statystycznie zależności (o tym samym kierunku) ujawniły się w dwóch podtestach (tab. III, ryc. 6). Poniżej przedstawiono podtesty, w wynikach których różnice były znamienne statystycznie. 1. Wiadomości bada zdolność do zdobywania, przechowywania i przypominania wiedzy. 2. Podobieństwa bada zdolność do abstrahowania, dostrzegania związków między pojęciami, rozróżniania cech istotnych od wtórnych. 3. Arytmetyka bada zdolność do rozumienia problemu, myślenia logicznego na symbolach liczbowych. 4. Słownik bada zasób wiedzy, rozumienie werbalne i stopień opanowania języka. 5. Rozumienie bada zdolność rozumienia zachowań społecznych i znajomość norm społeczno-moralnych. 6. Braki w obrazkach bada zdolność spostrzegania, koncentracji uwagi, różnicowanie między cechami istotnymi a nieistotnymi. 7. Porządkowanie obrazków bada zdolność przewidywania i planowania w sytuacjach społecznych, myślenia przyczynowo-skutkowego [33]. Z uwagi na charakterystyki podtestów, w których grupa stosująca pompy insulinowe uzyskała wyższe wyniki, można przypuszczać, że leczenie cukrzycy sposobem najbardziej zbliżonym do fizjologicznego wydzielania insuliny stwarza możliwość lepszego rozwoju poznawczego. Zdolności mierzone przez podtesty skali słownej są bardziej podatne na wpływy środowiskowe, są w większym stopniu wyuczalne. Być może bardziej efektywne funkcjonowanie poznawcze w grupie leczonej przy użyciu pompy insulinowej jest efektem większej możliwości koncentracji na innych aspektach życia niż tylko chorobie. Dbanie o cukrzycę w przypadku tych dzieci wydaje się być mniej absorbujące fizycznie i emocjonalnie. Dzięki większej swobodzie, mniejszym ograniczeniom wynikającym z reżimu cukrzycowego, dziecko może spraw- 62

7 Aleksandra Grabowska i inni Ocena poziomu lęku oraz funkcjonowania poznawczego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od stosowanej... niej realizować podstawowe aktywności adekwatne do wieku rozwojowego, w tym zdobywanie wiedzy, kształtowanie osobowości i poznawanie świata. Od pacjentów leczonych zaś IIT wymagane jest intensywne, samodzielne monitorowanie glikemii, stosowanie zdrowego modelu żywieniowego oraz odpowiednie dopasowanie dawek insuliny do wysiłku fizycznego, spożywanych posiłków, a także różnych sytuacji życiowych. Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, w których nastolatek jest zmuszony przez chorobę do rezygnacji z rozmaitych atrakcyjnych dla niego aktywności, np. rozrywek właściwych w wieku dojrzewania, spontanicznych wycieczek, sportów wyczynowych czy innych. Rodzi to bardzo frustrujące poczucie inności, mniejszej wartości, osamotnienia i może skutkować nadmierną koncentracją na chorobie. Wówczas może po prostu zabraknąć wewnętrznej energii na rozwijanie zdolności poznawczych. Wyraźne różnice między grupami zaobserwowaliśmy w Ilorazach inteligencji (tab. IV, ryc. 7). Wechsler podkreśla, że inteligencja pełni funkcje adaptacyjne i określa umiejętność wykorzystywania możliwości umysłowych do skutecznego działania i odpowiadania na wymagania adaptacji do otoczenia [34]. Podobnie więc jak w przypadku poszczególnych podtestów Skali wyższe wyniki w grupie stosującej pompy insulinowe mogą być efektem większych możliwości rozwoju poznawczego lub mniejszego negatywnego wpływu choroby na ten rozwój. Zdajemy sobie sprawę z ograniczeń naszych badań, takich jak np. brak oceny funkcjonowania emocjonalnego i poznawczego z początkowego okresu choroby, aby możliwa była ocena procesu ewentualnych zmian. Jednakże uzyskane wyniki sugerują konieczność zwrócenia uwagi funkcjonowanie emocjonalne i intelektualne i na ich ocenę oraz objęcie pacjentów stosowną opieką psychologiczno-pedagogiczną. Może to pomóc w kształtowaniu właściwej postawy wobec choroby oraz w zapobieganiu zaburzeniom emocjonalnym i poznawczym, które mogą mieć wpływ na przebieg leczenia pacjenta, a przede wszystkim na jakość jego życia. Wnioski 1. Wyższy poziom lęku jako cechy niż lęku jako stanu charakteryzował wszystkich badanych pacjentów. 2. Odnotowano wyższy poziom lęku mierzonego metodą deklaratywną w grupie stosującej pompy insulinowe niż w grupie leczonej IIT (tendencja statystyczna). 3. W grupie pacjentów leczonych metodą najbardziej zbliżoną do fizjologicznego wydzielania insuliny funkcjonowanie poznawcze było bardziej efektywne niż w grupie leczonej metodą intensywnej insulinoterapii. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Sein E.P.: Chronic illness: the child and the family. Current Peadiatrics, 2001:11, [2] Geist R., Grdisa V., Otley A.: Psychosocial issues in the child with chronic conditions. Best Practice & Research, 2003:17, [3] Fichna P.: Historia postrzegania cukrzycy typu 1 i jej terapii. [w:] Cukrzyca typu 1. Red. Otto Buczkowska E., Cornetis, Wrocław 2006, [4] Tatoń J.: Cukrzyca poradnik dla pacjentów. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, [5] Zagarlicka-Poręba M., Jarosz-Chobot P.: Problemy psychologiczne w cukrzycy typu 1 u dzieci i młodzieży. [w:] Cukrzyca typu 1. Red. Otto Buczkowska E., Cornetis, Wrocław [6] Symonides-Ławecka A.: Problemy młodzieży chorej na cukrzycę. Diab. Pol., 1998:5 (supl 1). [7] Davidson M., Penney E.D., Muller B., Grey M.: Stressors and Self-Care Challenges Faced by Adolescents Living With Type 1 Diabetes. Applied Nursing Research, 2004:17 (2), [8] Jarosz-Chobot P., Deja G.: Leczenie cukrzycy typu 1. [w:] Cukrzyca typu 1. Red. Otto-Buczkowska E., Cornetis, Wrocław [9] Fichna P., Stankiewicz W.: Samokontrola w terapii cukrzycy typu 1 i współpraca lekarza z pacjentem. [w:] Cukrzyca typu 1. Red. Otto-Buczkowska E., Cornetis, Wrocław [10] Snoek F.J., Skinner T.Ch.: Psychological aspects of diabetes management. Med., 2006:34 (2), [11] Pilecka W.: Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Problemy psychologiczne. Wydawnictwo UJ, Kraków

8 [12] Gaede P., Vedel P., Perving H., Pedersen O.: Psychological issues in diabetes. The Lancet, 1999:3, 354 [13] Sheridan Ch.L., Radmacher S.A.: Psychologia zdrowia. Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa [14] Góralczyk E.: Choroba dziecka w twoim życiu. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa [15] Wrześniewski K., Sosnowski T., Matusiuk D.: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa [16] Tucholska S.: Dawida Wechslera skale inteligencji. PWN, Warszawa [17] Matczak A., Piotrowska A., Ciarkowska W.: Skala inteligencji Wechslera dla dzieci wersja zmodyfikowana. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa [18] Brzeziński J., Gaul M., Hornowska E. et al.: Skala inteligencji Wechslera dla dorosłych wersja zrewidowana. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa [19] Dantzer C., Swendsen J., Maurice-Tison S., Salamon R.: Anxiety and depression in juvenile diabetes: A critical review. Clin. Psychol. Rev., 2003:23, [20] Vila G., Delhaye M., Bertrand C., Mouren-Simeoni M.C., Robert J.J.: Micro-angiopathic and psychological risk in children and adolescents with type 1 diabetes. Presse Med., 2002:2,31 (4), [21] Grigsby A.B., Anderson R.J., Freedland K.E. et al.: Prevalance of anxiety in adults with diabetes. A systematic review. J. Psychosomatic Res., 2002:53, [22] Friedman S., Vila G., Timsit J. et al.: Anxiety and depressive disorders in an adult insulin-dependent diabetic mellitus (IDDM) population: relationship with glycaemic control and somatic complications. Eur. Psychiatry, 1998:13, [23] Korpal-Szczyrska M., Kamińska H., Dorant B. et al.: Problemy psychologiczne młodzieży chorej na cukrzycę typu 1. Diab. Pol., 2002:9, 121. [24] D Arrigo-Kordella: Personality traits and blood sugar control. Diabetes Forecast, 2001:54 (11), [25] Warren R.E., Allen K.V., Sommerfield A.J. et al.: Acute Hypoglycemia Impairs Nonverbal Intelligence. Diabetes Care, 2004: 27 (6), [26] Hannonen R., Tupola S. et al.: Neurocognitive functioning in children with type-1 diabetes with and without episodes of severe hypoglycaemia. Developmental Medicine & Child Neurology, 2003:45, 262. [27] Northam E.A., Anderson P.J. et al.: Neuropsychological profiles of children with type 1 diabetes 6 years after disease onset. Diabetes Care, 2001:24 (9), [28] Rovet J.F., Ehrlich R.M.: The effect of hypoglycemic seizures on cognitive function in children with diabetes: A 7-year prospective study. The Journal of Pediatrics, 1999:134 (4), 503. [29] Ferguson S.C., Blane A. et al.: Influence of an Early-Onset Age of Type 1 Diabetes on Cerebral Structure and Cognitive Function. Diabetes Care, 2005:28 (6), [30] Brands A.M.A., Roy P.C. et al.: Cerebral dysfunction in type 1 diabetes: effects of insulin, vascular risk factors and blood-glucose levels. European Journal of Pharmacology, 2004:490, 159. [31] McCarthy A.M., Lindgren S. et al.: Effects of diabetes on learning in children. Pediatrics, 2002:109, E9. [32] Schoenle E.J., Schoenle D. et al.: Impaired intellectual development in children with Type I diabetes: association with HbA- 1c, age at diagnosis and sex. Diabetologia, 2002:45, 108. [33] Hornowska E.: Charakterystyka oryginalnych skal inteligencji i polskich adaptacji. [w:] Skala inteligencji Wechslera WAIS-R. Red. Brzeziński J., Hornowska E., Wydawnictwo Naukowe PWN, Wrocław [34] Hornowska E.: Skala inteligencji Davida Wechslera w Świetle teorii inteligencji. [w:] Skala inteligencji Wechslera WAIS-R. Red. Brzeziński J., Hornowska E., Wydawnictwo Naukowe PWN, Wrocław 1993.