POSTĘPOWANIE POLICJANTÓW W ZAKRESIE PRZECIWDZIAŁANIA DEMORALIZACJI I PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH

Transkrypt

1 Biblioteka Policjanta Prewencji Arkadiusz Gliszczyński POSTĘPOWANIE POLICJANTÓW W ZAKRESIE PRZECIWDZIAŁANIA DEMORALIZACJI I PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH (materiał dydaktyczny) Według stanu prawnego na październik 2011 roku SŁUPSK 2011

2 Materiał opracowany w Zakładzie Prewencji i Ruchu Drogowego Szkoły Policji w Słupsku Redakcja techniczna i językowa oraz korekta: GraŜyna Szot Projekt okładki: Marcin Jedynak Druk: Andrzej Block Zatwierdzam i wprowadzam do uŝytku jako materiał dydaktyczny Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku Słupsk

3 Spis treści Wstęp Ewolucja prawa karnego dotyczącego nieletnich Działania Policji w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz czynności podejmowanych na rzecz nieletnich Zakres działań profilaktycznych Policji wobec nieletnich Metody i formy wykonywania zadań przez policjantów słuŝby prewencyjnej w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich Metody i formy wykonywania zadań przez policjantów słuŝby kryminalnej w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich Zadania policjantów komórek do spraw nieletnich i patologii Dokumentowanie wykonanych czynności Zakończenie Wykaz tabel Bibliografia

4 Ta strona jest pusta 4

5 Wstęp Znaczna liczba negatywnych zjawisk, jak chociaŝby bezrobocie, mała stabilność gospodarcza, dewaluacja norm i zasad etycznych w Ŝyciu politycznym, propagowanie antyrodzinnego trybu Ŝycia i idące za tym rozluźnienie więzi rodzinnych sprzyjają rozwojowi procesu niedostosowania społecznego, szczególnie wśród dzieci i młodzieŝy. Niniejsze zjawisko jest niezmiernie waŝne w globalnym aspekcie róŝnorodnych przemian społecznych, a to chociaŝby za przyczyną słusznej tezy J. Szczepańskiego, który stwierdza, Ŝe w toku interakcji dziecka z otoczeniem tworzą się doświadczenia, które stanowią później podstawę jego społecznego działania, Ŝe tą drogą rozwija się proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do Ŝycia w zbiorowości 1. Określenie,,doświadczenie naleŝy rozpatrywać dwojako, zarówno jako pozyskiwanie przez dzieci i młodzieŝ pozytywnych wzorców propagowanych przez środowisko właściwych form zachowania, jak i jako demonstrowanie negatywnych zachowań. Rzeczą oczywistą staje się fakt, Ŝe właściwy proces socjalizacji jest poŝądanym zjawiskiem, którego winno doświadczać kaŝde dziecko. Niestety tak nie jest, co znajduje odzwierciedlenie w danych statystycznych prezentujących przestępczość nieletnich. Wynika z nich, Ŝe mimo iŝ procentowy udział nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw utrzymuje się na podobnym poziomie, z nieznaczną tendencją zwyŝkową od 6,8% w r do 8,7% w r to liczba popełnianych przez nieletnich czynów karalnych niestety wciąŝ rośnie. W r po raz pierwszy od 20 lat przekroczyła liczbę 100 tysięcy. Wynika to z rosnącej globalnej liczby przestępstw stwierdzonych. Przedstawiona w tym zakresie statystyka prezentuje jeszcze jeden istotny element: co drugie postępowanie prowadzone w sprawie ujawnionego czynu karalnego dostarcza wystarczających podstaw do przesłuchania nieletniego w charakterze sprawcy czynu karalnego, przy czym w nomenklaturze i statystyce policyjnej taki nieletni sprawca określany jest mianem,,podejrzanego. Dokładne dane w tym zakresie przedstawia tabela nr 1. Tabela 1. Przestępczość nieletnich w latach ROK przestępstwa stwierdzone w tym czyny karalne nieletnich % udziału nieletnich podejrzani ogółem w tym podejrzani nieletni % udziału nieletnich , , , , , , , ,3 1 J. Szczepański, Elementarne pojęcie socjologii, Warszawa 1972, s

6 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Źródło: nieletnich, według stanu na 13 kwietnia 2011 r. Niepokojącym zjawiskiem jest jednak nie tylko rosnąca liczba nieletnich sprawców, ale równieŝ rodzaj popełnianych czynów karalnych, wskazujących na pogłębiającą się brutalizację zachowań młodzieŝy. W porównaniu z latami ubiegłymi znacznie wzrosła liczba zaistniałych przestępstw spowodowania uszczerbku na zdrowiu, udziału w bójkach lub pobiciach, zgwałceniach. Dla przykładu: w 2010 r. liczba kradzieŝy rozbójniczych i rozbojów wzrosła w porównaniu z r o 372,5%. Dokładne dane przedstawiono w tabeli nr 2. Tabela 2. Czyny karalne nieletnich w latach Rok zabójstwo uszczerbek na zdrowiu udział w bójce lub pobiciu zgwałcenie kradzieŝ rozbójnicza, rozbój, wymuszenie kradzieŝ z włamaniem

7 Źródło: nieletnich, według stanu na 13 kwietnia 2011 r. Wracając jeszcze raz do zjawiska niedostosowania społecznego, warto przypomnieć, Ŝe Polska literatura pedagogiczna wzbogaciła się o termin,,niedostosowanie społeczne za przyczyną M. Grzegorzewskiej, która upatrywała w nim zespół wszelkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych 2. Urban stwierdza, Ŝe skala negatywnych zjawisk, ich nowość i niepodatność na tradycyjne oddziaływania wychowawcze stała się impulsem do szukania nowych zasad i metod wychowania, które w coraz większym zakresie stają się metodami specjalnymi. Skuteczne metody nie mogą jednak być wypracowane bez dostatecznego rozpoznania odczuwanych problemów, ich objawów, uwarunkowań, mechanizmów rozwojowych oraz moŝliwości ich ograniczania 3. Środowisko, które jest pod jakimś względem wypaczone, nie zaspokaja podstawowych potrzeb, stawia zbyt wysokie wymagania w stosunku do moŝliwości rozwojowych, dostarcza negatywnych wzorów postępowania, generuje jednostki niedostosowane społecznie, dla których zachowanie niezgodne z prawem jest zachowaniem zaobserwowanym i wyuczonym, niejednokrotnie jedyną moŝliwością działania w określonej sytuacji. 2 Cyt. za: B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i przestępczości młodzieŝy, Kraków 2000, s TamŜe. 7

8 Omawiana problematyka nie jest, z racji ich statutowych bądź ustawowych obowiązków, obca instytucjom działających w wymiarze bezpieczeństwa i porządku publicznego, do których w pierwszej kolejności zaliczyć moŝna Policję. Idąc za D. Jasińską, moŝna przyjąć, Ŝe niesienie pomocy, zwłaszcza niesienie pomocy małoletnim, nie moŝe mieć charakteru doraźnych, jednostkowych działań organizowanych w przypadkowych warunkach. Aby podejmowane działania wywoływały zamierzone efekty, powinny być prowadzone w ramach systemu opartego na współpracy z instytucjami, organizacjami i wolontariuszami pracującymi na rzecz ofiar 4. Pozytywnie w zakres takich działań wpisywało się zarządzenie nr 590 komendanta głównego Policji 5 i wpisuje wprowadzenie z dniem 1 grudnia 2010 r. zarządzenia nr 1619 komendanta głównego Policji 6, o treści którego w dalszej części pracy, zwanego dalej Zarządzeniem. Aby wprowadzić czytelnika w tematykę prezentowanego zagadnienia, w rozdziale drugim zostanie przedstawiona ewolucja przepisów prawa karnego dotyczących nieletnich. 4 D. Jasińska, Rola Policji w zintegrowanym systemie pomocy osobom nieletnim, [w:] B. Hołyst (red.), Ochrona dziecka. Teoria i praktyka, Legionowo 2005, s Zarządzenie nr 590 Komendanta Głównego Policji z dnia 24 października 2003 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich (Dz.Urz. KGP Nr 13, poz. 67 z późn. zm.). 6 Zarządzenie nr 1619 Komendanta Głównego Policji z dnia 3 listopada 2010 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz działań podejmowanych na rzecz małoletnich (Dz.Urz. KGP Nr 11, poz. 64). 8

9 1. Ewolucja prawa karnego dotyczącego nieletnich Do przełomu XIX i XX w. utrzymywał się dualizm w podejściu do nieletnich, których traktowano bądź jako nieodpowiedzialne dzieci, podlegające jedynie władzy rodzicielskiej, kościelnej i szkolnej, bądź jako dorosłych podlegających jednak złagodzonemu karaniu. Wspomniany przełom nastąpił pod wpływem rozwoju kryminologii, w szczególności zwrócenia uwagi na odrębności psychospołeczne nieletnich i potrzebę stosowania wobec nich odrębnych środków. Stosowane pierwsze kary pozbawienia wolności w warunkach izolacji prawnej przyniosły nowe zaskakujące na ówczesne czasy okoliczności. DąŜenie do ochrony nieletnich w warunkach izolacji wspólnie z dorosłymi przestępcami przyczyniało się jednocześnie do demoralizacji tych pierwszych, co stało się przyczynkiem do tworzenia odrębnych zakładów karno-poprawczych, zwanych reformatoriami. Zdecydowanym jednak przełomem był r. 1899, kiedy to w Chicago utworzono pierwszy sąd dla nieletnich. Na kontynencie europejskim pierwsze tego rodzaju sądy utworzono w 1908 r. we Frankfurcie nad Menem i Kolonii, w Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. w Łodzi, Warszawie i Lublinie. Podstawą do wyrokowania i procedowania w sprawach nieletnich były dwa akty prawne: kodeks karny z 1932 r. (art ) oraz kodeks postępowania karnego z 1928 r. (art ). Zgodnie z zamieszczonymi tam zasadami nieletni, którzy przed ukończeniem 13 roku Ŝycia popełnili czyn zabroniony, uznani zostali za bezwzględnie nieodpowiedzialnych karnie, a sąd mógł zastosować wobec nich jedynie środki wychowawcze, wśród których moŝna wymienić: upomnienie, dozór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów, dozór kuratora dla nieletnich, umieszczenie w zakładzie wychowawczym. Sytuacja nieletnich, którzy popełnili czyn zabroniony w wieku od 13 do 17 lat, uzaleŝniona została od kryterium rozeznania, tj. takiego stopnia rozwoju umysłowego i moralnego, który umoŝliwia rozpoznanie znaczenia czynu i kierowanie swym postępowaniem. Działający bez wspomnianego rozeznania traktowani byli jako nieodpowiedzialni, wobec których moŝna było stosować jedynie środki wychowawcze. Popełnienie czynu zabronionego z rozeznaniem skutkowało tym, Ŝe sąd mógł skazać na umieszczenie w zakładzie poprawczym, chyba Ŝe uznał to za niecelowe ze względu na okoliczności czynu, charakter nieletniego lub jego warunki Ŝycia; w takim wypadku sąd mógł poprzestać na zastosowaniu środków wychowawczych. Jak łatwo zauwaŝyć, rozwiązania proponowane w kodeksie karnym z 1932 r. dotyczyły jedynie kwestii odpowiedzialności nieletniego, nie były nastawione na jego ochronę. Szczególnej krytyce było poddawane kryterium rozeznania, które opierało się na ocenach odnoszących się do chwili czynu, a nie na diagnozie osobowości nieletniego, jego środowiska i potrzeb wychowawczych. Kodeks karny z 1969 r. utrzymał w mocy zapisy wcześniejszego kodeksu do czasu zakończenia podjętych prac nad reformą prawa w tym zakresie. W róŝ- 9

10 nych środowiskach w tamtym czasie kształtowało się przekonanie, Ŝe przestępczość nieletnich mocno jest związana z niedostosowaniem społecznym, będącym konsekwencją patologii społecznych. Uznanie wówczas zdobyła koncepcja sądów rodzinnych, które zakresem swych kompetencji obejmowały problem rodziny i nieletnich. Po fazie eksperymentów od 1978 r. powołano sądy rodzinne w skali całego kraju, przy czym istotnym czynnikiem było utworzenie przy sądach specjalnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych do spraw rodziny i nieletnich. Kompleksową chociaŝ z uwagi na jej,,wiekowość, w niektórych elementach nieprzystającą juŝ do istniejącej rzeczywistości regulację spraw nieletnich wraz z naczelną zasadą stosowaną w tym zakresie, tj. ochroną nieletnich przed demoralizacją i przestępczością, stanowi uchwalona 26 października 1982 r. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich 7. To w duŝej mierze na jej podstawie realizowane były rozliczne działania profilaktyczne Policji, jak równieŝ generowane akty regulujące metody i formy wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich, o czym mowa w następnym rozdziale. 2. Działania Policji w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz czynności podejmowanych na rzecz nieletnich Obserwowana tendencja rosnącej liczby nieletnich sprawców czynów karalnych i nieletnich przejawiających demoralizację, jak równieŝ obniŝający się wiek tych osób zrodziły potrzebę nowelizacji zarządzenia 590 komendanta głównego Policji. Jak łatwo zauwaŝyć, juŝ w tytule nowego Zarządzenia prezentowanego juŝ wcześniej zauwaŝalna jest troska o szersze grono młodzieŝy pozostającej w zainteresowaniu Policji. Oprócz nieletnich sprawców czynów karalnych i nieletnich przejawiających demoralizację zainteresowaniem objęto osoby małoletnie, rozumiane tutaj jako te, które nie ukończyły lat 18, nie zawarły związku małŝeńskiego przed ukończeniem tego wieku i nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych. Najbardziej zauwaŝalnymi nowościami są te, które w sposób bezpośredni dotyczą procedury postępowania policjantów z będącymi w zainteresowaniu osobami. Zarządzenie precyzuje procedurę zatrzymania nieletniego, niejedno- 7 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 228 z późn. zm.). 10

11 krotnie róŝnorodnie stosowaną w jednostkach terenowych. Policjant sporządza protokół zatrzymania nieletniego w przypadku, o którym mowa w art u.p.n. 8, gdy naleŝy zatrzymać nieletniego i umieścić w policyjnej izbie dziecka lub w pomieszczeniach przeznaczonych dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu wytrzeźwienia w jednostce organizacyjnej Policji, gdy nieletni znajduje się w stanie po uŝyciu alkoholu lub podobnie działającego środka. Osoby samowolnie przebywające poza zakładem poprawczym lub schroniskiem dla nieletnich umieszcza się w zakładzie lub schronisku, z którego się oddaliły, a jeśli jest to niemoŝliwe, w policyjnej izbie dziecka. Z czynności tej sporządza się protokół zatrzymania nieletniego. Policjant sporządza taki protokół takŝe w przypadku, gdy zrealizował sądowy nakaz zatrzymania i doprowadzenia nieletniego, samowolnie przebywającego poza młodzieŝowym ośrodkiem wychowawczym lub młodzieŝowym ośrodkiem socjoterapii. Zakres zadań Policji w wymiarze przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz czynności podejmowanych na rzecz małoletnich równieŝ został doprecyzowany i wzbogacony o nowe zapisy. Przykładem tego jest 7 ust. 1 cytowanego powyŝej Zarządzenia nr 1619, gdzie czytamy, Ŝe do wspomnianych zadań zaliczamy wykonywanie czynności wynikających z art. 37 u.p.n. i art. 308 k.p.k. 9 Oba przepisy wzajemnie się przenikają, co daje podstawę do ich krótkiego scharakteryzowania, tym bardziej Ŝe wielokrotnie są one przyczyną niewłaściwego postępowania Policji. W przypadkach niecierpiących zwłoki Policja działa z własnej inicjatywy. Jej organy winny zatem przeprowadzić jedynie tzw. dochodzenie w niezbędnym zakresie (art. 308 k.p.k.), po czym niezwłocznie przekazać akta sądowi rodzinnemu jako wyłącznie uprawnionemu do prowadzenia spraw nieletnich (art. 15 u.p.n.). Działając w takim przypadku, Policja winna zebrać i utrwalić dowody popełnionego czynu karalnego i stosować w tym zakresie odpowiednie przepisy kodeksu postępowania karnego (art. 20 u.p.n.). Tylko w przypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności gdy istnieje obawa ucieczki nieletniego, Policja moŝe go ująć. Po ujęciu naleŝy nieletniego niezwłocznie przekazać sędziemu rodzinnemu. Wydaje się, Ŝe analogiczne działania Policja winna podjąć w sytuacji, gdy nieletni popełnił czyn przed ukończeniem 13 lat (tj. gdy nie moŝe odpowiadać za czyn karalny, lecz czyn ten jedynie moŝe być traktowany jako przejaw demoralizacji). Decyzję bowiem co do wszczęcia odpowiedniego postępowania moŝe podjąć tylko sę- 8 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, dz. cyt., art. 40 1: JeŜeli jest to konieczne ze względu na okoliczności sprawy, Policja moŝe zatrzymać, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka nieletniego, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe popełnił czyn karalny, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów tego czynu, albo gdy nie moŝna ustalić toŝsamości nieletniego. 9 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). 11

12 dzia rodzinny 10. Niedopuszczalną praktyką jest prowadzenie przez Policję postępowania w zakresie zbierania i utrwalania dowodów czynów karalnych ponad okres niezbędny do niezwłocznego przekazania sprawy sędziemu rodzinnemu. Z reguły ten czas będzie krótki, co najwyŝej parodniowy 11. Z praktyki sądowej wynika, Ŝe Policja przekazuje sędziemu rodzinnemu akta sprawy nieletniego po kilku miesiącach. W takiej sytuacji powstaje zatem uzasadniona wątpliwość, czy materiał tak zgromadzony (tj. wbrew art i 3 u.p.n.) moŝe być wykorzystany w postępowaniu dowodowym przed sądem. Górecki i Stachowiak opowiadają się za tym, Ŝe taki materiał dowodowy nie powinien być wykorzystany w postępowaniu sądowym, a w konsekwencji nie moŝe on stanowić podstawy rozstrzygnięcia 12. Podobnie zresztą nie moŝna wykorzystywać protokołu z policyjnego przesłuchania nieletniego, przeprowadzonego wbrew wymaganiom wynikającym z art. 39 u.p.n. 13 Konieczne byłoby ponowienie przed sądem tych dowodów, które Policja zgromadziła wbrew upowaŝnieniu wynikającemu z art u.p.n. 14 Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Niekiedy akta sprawy Policja przekazuje sędziemu rodzinnemu dopiero po paru miesiącach od dokonania pierwszych czynności, przeprowadzając w tym czasie czynności, które nie naleŝą juŝ do kategorii określonej w art u.p.n. Takie czynności Policji są wówczas poza kontrolą sędziego rodzinnego, co narusza zasadę prawa do obrony Zakres działań profilaktycznych Policji wobec nieletnich Działania profilaktyczne Policji w zakresie zapobiegania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz przeciwdziałania negatywnym zjawiskom występującym wśród małoletnich realizowane są w szczególności przez: 1) informowanie władz samorządowych i społeczności lokalnych o występujących na danym terenie zagroŝeniach, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki małoletnich i nieletnich, 2) inspirowanie społeczności lokalnych do działań o charakterze prewencyjnym oraz udział przedstawicieli komórek do spraw nieletnich i patologii w budowaniu lokalnych systemów bezpieczeństwa i tworzeniu programów profilaktycznych, 10 P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2010, s TamŜe. 12 TamŜe. 13 Por. Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 22 marca 1990 r., I KR 18/90, OSP 1991, z. 5, poz P. Górecki, S. Stachowiak, dz. cyt., s Por. M. Korcyl-Wolska, Zakres czynności dowodowych sądu rodzinnego i policji w postępowaniu w sprawach nieletnich wedle przyjętych rozwiązań empirycznych, [w:] T. Bojarski, E. Skrętowicz (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Lublin 2001, s

13 3) udział w spotkaniach z małoletnimi, rodzicami, pedagogami oraz przedstawicielami innych podmiotów zajmujących się problematyką zapobiegania patologii społecznej, w tym przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz negatywnym zjawiskom występującym wśród małoletnich, 4) uczestnictwo w przedsięwzięciach realizowanych na rzecz poprawy bezpieczeństwa środowisk lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem małoletnich i nieletnich, 5) promowanie wśród małoletnich i nieletnich bezpiecznych oraz społecznie poŝądanych zachowań. Działania prewencyjne wobec małoletnich i nieletnich oraz osób wpływających na nich demoralizująco są wykonywane w szczególności przez: 1) patrolowanie oraz obchód: a) rejonów szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych, miejsc grupowania się małoletnich, miejsc, w których odbywają się imprezy o charakterze rekreacyjnym lub rozrywkowym z udziałem małoletnich, 2) legitymowanie małoletnich pozostających w porze nocnej bez opieki rodziców lub opiekunów w miejscach i okolicznościach, w których mogą stać się ofiarami bądź sprawcami przestępstwa lub wykroczenia, a w uzasadnionych przypadkach, przekazywanie ich rodzicom lub opiekunom, za pisemnym poświadczeniem, w którym informuje się ich o przyczynach i okolicznościach podjęcia interwencji wobec nieletniego oraz zamieszcza inne istotne uwagi, w tym równieŝ te dotyczące stanu zdrowia, ewentualnych zewnętrznych obraŝeń ciała, 3) ujawnianie wśród nieletnich przypadków uprawiania prostytucji, sprzedaŝy i udostępniania alkoholu, wyrobów tytoniowych, środków odurzających, substancji psychotropowych lub prekursorów, 4) reagowanie na kaŝdą sytuację mogącą spowodować naruszenie dobra małoletniego Metody i formy wykonywania zadań przez policjantów słuŝby prewencyjnej w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich Prezentowane Zarządzenie zalicza do słuŝb prewencyjnych dzielnicowych, policjantów ogniw patrolowo-interwencyjnych oraz policjantów ruchu drogowego, chociaŝ tylko tych pierwszych zapewne z uwagi na ich ustawowe zadania wyraźnie zobowiązano do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz działań podejmowanych na rzecz małoletnich. Zakres ich zadań jest w duŝej mierze zbliŝony do wcześniej prezentowanego w zarządzeniu nr 590 komendanta głównego Policji. Na uwagę zasługują jednak dwie kwestie. Po pierwsze, rozszerzono zakres podmiotowy rozpoznania osobowego o osoby przebywające na przepustkach z młodzieŝowego ośrodka wychowawczego, 13

14 młodzieŝowego ośrodka socjoterapii. To zmiana bez wątpienia pozytywna, chociaŝ wciąŝ pozostaje sprawą otwartą kwestia informowania Policji o udzielonych przepustkach przez placówki prawnej izolacji dla nieletnich. Po drugie, Zarządzenie znosi obowiązek prowadzenia przez dzielnicowych imiennych wykazów nieletnich zagroŝonych demoralizacją oraz sprawców czynów karalnych. Zapewne niniejsze zostało podyktowane fakultatywnością prowadzenia przez dzielnicowych teczek rejonu oraz szeroko propagowaną ochroną danych osobowych. Do nowo sformułowanych zadań moŝna zaliczyć: 1) uzyskiwanie i wymianę z komórką do spraw nieletnich i patologii, w braku komórki do spraw przestępczości nieletnich w słuŝbie kryminalnej, informacji o nieletnich sprawcach czynów karalnych oraz nieletnich, którzy: a) są organizatorami lub przywódcami grup przestępczych, b) oczekują na umieszczenie w młodzieŝowym ośrodku wychowawczym, młodzieŝowym ośrodku socjoterapii, schronisku dla nieletnich lub zakładzie poprawczym, albo wobec których sąd orzekł umieszczenie w ośrodku resocjalizacyjnym z warunkowym zawieszeniem na okres próby, c) przebywają na przepustkach z młodzieŝowego ośrodka wychowawczego, młodzieŝowego ośrodka socjoterapii, schroniska dla nieletnich lub zakładu poprawczego, 2) uzyskiwanie i wymianę informacji z komórką do spraw nieletnich i patologii o: a) nieletnich wykazujących przejawy demoralizacji oraz stwarzających trudności wychowawcze przejawiające się m.in. ucieczkami z domu, b) małoletnich, którzy ze względu na środowisko rodzinne są szczególnie naraŝeni na demoralizację lub popełnianie czynów zabronionych, c) rodzinach dysfunkcyjnych oraz sytuacji małoletnich i nieletnich w rodzinach, w których występuje przemoc, 3) przeprowadzanie rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych z nieletnimi zagro- Ŝonymi demoralizacją oraz ich rodzicami, opiekunami, rodzeństwem, rówieśnikami lub osobami dorosłymi utrzymującymi z nimi kontakty, 4) uczestniczenie w działaniach profilaktycznych realizowanych przez komórkę do spraw nieletnich i patologii, 5) bieŝącą współpracę w zakresie zakreślonym w pkt 2 z pracownikami jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, pedagogami szkolnymi, a takŝe kuratorami sądów rodzinnych. Pozostali (wymienieni wyŝej) policjanci prewencji oraz dzielnicowi ujawniają nieletnich sprawców czynów karalnych oraz wykazujących przejawy demoralizacji w szczególności w przypadkach podejmowanych interwencji dotyczących: 1) popełnionego czynu karalnego, 2) uŝywania alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, 3) uprawiania prostytucji, 4) Ŝebrania, 14

15 5) przebywania na wagarach, 6) palenia wyrobów tytoniowych, 7) posługiwania się wulgaryzmami, 8) przemocy w rodzinie, 9) przebywania małoletnich bez opieki rodziców lub opiekunów, 10) innych zachowań naruszających zasady współŝycia społecznego Metody i formy wykonywania zadań przez policjantów słuŝby kryminalnej w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich Policjanci słuŝby kryminalnej w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich: 1) ujawniają: a) nieletnich organizatorów i przywódców grup przestępczych, b) sprawców czynów karalnych, 2) rozpoznają: a) środowiska nieletnich sprawców czynów karalnych, b) środowiska pełnoletnich dokonujących czynów zabronionych przy współudziale z nieletnimi, 3) współdziałają z komórkami do spraw nieletnich i patologii w celu wymiany doświadczeń i informacji Zadania policjantów komórek do spraw nieletnich i patologii Zarządzenie określa zakres przedsięwzięć prewencyjnych komórek do spraw nieletnich i patologii jednostek organizacyjnych róŝnych szczebli, od komend wojewódzkich począwszy, na komisariatach policji skończywszy. Z uwagi na fakt, Ŝe komendy wojewódzkie wykonują jedynie funkcje koordynacyjne, inicjacyjne i nadzorcze, warto skupić się na zadaniach policjantów etatowo funkcjonujących w komendach powiatowych i komisariatach policji. Do zadań komórki do spraw nieletnich i patologii komendy powiatowej Policji w szczególności naleŝy: 1) ujawnianie nieletnich sprawców czynów karalnych oraz wykazujących przejawy demoralizacji, a w braku w strukturach słuŝby kryminalnej komórki do spraw przestępczości nieletnich, takŝe wykonywanie czynności wynikających z art. 37 u.p.n. i art. 308 k.p.k., 2) realizacja przedsięwzięć w zakresie zapobiegania demoralizacji i przestępczości nieletnich, 3) inicjowanie i udział w budowaniu lokalnych systemów przeciwdziałania zagroŝeniom bezpieczeństwa środowisk lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz patologii społecznej, 15

16 4) współpraca z sądami rodzinnymi, placówkami i instytucjami ustawowo lub statutowo powołanymi do zajmowania się problematyką małoletnich i nieletnich oraz z samorządami lokalnymi, 5) przekazywanie informacji o nieletnich sprawcach czynów karalnych oraz zagroŝonych demoralizacją dzielnicowemu odpowiedzialnemu za rejon, w którym nieletni zamieszkuje, 6) współdziałanie ze słuŝbą kryminalną w celu rozpoznania osób, środowisk i zdarzeń wpływających demoralizująco na małoletnich i nieletnich, 7) zapewnienie przepływu informacji o nieletnich zagroŝonych demoralizacją między poszczególnymi komórkami i jednostkami organizacyjnymi Policji, 8) prowadzenie wykazu czynności profilaktycznych podjętych w sprawach małoletnich i nieletnich, 9) pisemne zawiadamianie rodziców lub opiekunów prawnych małoletniego o fakcie legitymowania go przez Policję, poniewaŝ pozostawał w porze nocnej bez opieki rodziców lub opiekunów w miejscu i okolicznościach, w których mógł stać się ofiarą bądź sprawcą przestępstwa lub wykroczenia, gdy nie został przekazany rodzicom lub opiekunom prawnym, 10) koordynowanie inicjatyw i przedsięwzięć podejmowanych w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich w jednostkach organizacyjnych Policji funkcjonujących na obszarze działania komendy powiatowej Policji, 11) dokonywanie, nie rzadziej niŝ raz w roku, sprawdzenia realizacji zadań komórek do spraw nieletnich i patologii oraz osób wykonujących zadania na samodzielnym stanowisku do spraw nieletnich i patologii w jednostkach organizacyjnych Policji funkcjonujących na obszarze działania komendy powiatowej Policji oraz sporządzanie z tych czynności informacji, którą przekazuje się właściwemu przełoŝonemu. Komórki do spraw nieletnich i patologii komisariatu Policji oraz osoby wykonujące zadania na samodzielnym stanowisku realizują zadania, o których mowa w pkt Dokumentowanie wykonanych czynności Zapis 5 Zarządzenia wskazuje, Ŝe policjant, który wykonując czynności słuŝbowe, uzyskał informacje o okolicznościach świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnieniu przez niego czynu karalnego, ma obowiązek udokumentowania tej informacji w formie notatki urzędowej oraz meldunku informacyjnego, jeŝeli obowiązek jego sporządzenia wynika z przepisów w sprawie 16

17 prowadzenia w Policji zestawu zbiorów informacji,,system Informacji Operacyjnych. Dokumentację, o której mowa, naleŝy niezwłocznie przekazać komórce do spraw nieletnich i patologii. Kierownik tejŝe lub upowaŝniona przez niego osoba, która otrzymała notatkę urzędową lub meldunek informacyjny, przekazuje notatkę komórce do spraw nieletnich i patologii jednostki organizacyjnej Policji właściwej ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego, a meldunek informacyjny komórce właściwej do realizacji informacji. Poprzednio stosowana procedura nakazująca sporządzanie z uzyskanej informacji o okolicznościach świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnieniu czynu karalnego notatki słuŝbowej była niedoskonała, a to chociaŝby z tego powodu, Ŝe w razie potrzeby przekazania stosownych informacji do sądu specjalista do spraw nieletnich musiał ze względów proceduralnych przekształcać ją w inną formę dokumentu. Tego problemu obecnie nie powinno się odnotowywać. Znacznemu uproszczeniu uległa dokumentacja prowadzona przez policjantów komórek do spraw nieletnich i patologii lub osób wykonujących zadania na samodzielnym stanowisku o tej samej nazwie. Zrezygnowano z kart nieletnich sprawców czynów karalnych i kart nieletnich zdemoralizowanych oraz teczek z kopiami zawiadomień pisemnych skierowanych w sprawach nieletnich do rodziców. WciąŜ prowadzone jednak będą wykazy czynności profilaktycznych podjętych w sprawach małoletnich i nieletnich oraz gromadzone dokumenty ze współpracy z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Dokumentacja wskazanych powyŝej komórek będzie równieŝ zawierała materiały ze szkoleń policjantów obejmujących niniejszą problematykę oraz dokumentację statystyczną. Bez wątpienia realizacja takich zadań, jak: przekazywanie informacji o nieletnich i małoletnich dzielnicowym i innym komórkom organizacyjnym Policji, współdziałanie ze słuŝbą kryminalną w celu rozpoznawania osób, środowisk i zdarzeń wpływających demoralizująco znajdzie swoje odzwierciedlenie w rubryce,,opis czynności w wykazie czynności profilaktycznych podjętych w sprawach małoletnich. Zapewne pozostanie w gestii indywidualnych decyzji kierowników jednostek organizacyjnych Policji, w jaki sposób rozwiązać sprawę eliminacji, ze wskazanych wykazów, nieletnich sprawców czynów karalnych po ukończeniu przez nich 17 lat, a w przypadku nieletnich zdemoralizowanych i małoletnich po uzyskaniu pełnoletniości. 17

18 Zakończenie Reasumując, warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt. W procesie oddziaływania na osoby niedostosowane społecznie duŝe znaczenie ma znajomość środowiska rodzinnego i szkolnego. Posiadane szerokie rozpoznanie osobowe w tym zakresie pozwala na natychmiastowe podjęcie stosownych, niejednokrotnie róŝnorodnych działań. Dobrze zorganizowana praca na rzecz przeciwdziałania przestępczości i demoralizacji nieletnich umoŝliwia nie tylko wszechstronny rozwój osobowości dzieci, ale i ukierunkowanie tego rozwoju na wartości poŝądane zarówno w płaszczyźnie Ŝycia rodzinnego, społecznego, jak i gospodarczego. Bez wątpienia zaprezentowane Zarządzenie pozytywnie wpisuje się w tę tendencję, precyzując zadania poszczególnych słuŝb policyjnych z jednej strony oraz ograniczając rozbudowaną dokumentację z drugiej. Szczególnie to drugie powinno przyczynić się do efektywniejszego gospodarowania czasem przez policjantów. NaleŜy mieć tylko nadzieję, Ŝe dokumentacja statystyczna faktycznie ograniczy się do sporządzania nie rzadziej niŝ raz w roku informacji z realizacji zadań komórek do spraw nieletnich i patologii, a nie będzie jak to juŝ wielokrotnie miało miejsce w przeszłości nadmiernie rozbudowywana. 18

19 Wykaz tabel Tabela 1. Przestępczość nieletnich w latach Tabela 2. Czyny karalne nieletnich w latach

20 Bibliografia Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 228 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Zarządzenie nr 590 Komendanta Głównego Policji z dnia 24 października 2003 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich (Dz.Urz. KGP Nr 13, poz. 67 z późn. zm.). Zarządzenie nr 1619 Komendanta Głównego Policji z dnia 3 listopada 2010 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz działań podejmowanych na rzecz małoletnich (Dz.Urz. KGP Nr 11, poz. 64). Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 22 marca 1990 r., I KR 18/90, OSP 1991, z. 5, poz Górecki P., Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa Jasińska D., Rola Policji w zintegrowanym systemie pomocy osobom nieletnim, [w:] Hołyst B. (red.), Ochrona dziecka. Teoria i praktyka, Legionowo Korcyl-Wolska M., Zakres czynności dowodowych sądu rodzinnego i policji w postępowaniu w sprawach nieletnich wedle przyjętych rozwiązań empirycznych, [w:] Bojarski T., Skrętowicz E. (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Lublin Szczepański J., Elementarne pojęcie socjologii, Warszawa Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczości młodzieŝy, Kraków nieletnich, według stanu na 13 kwietnia 2011 r. 20