Promotor: Prof. dr hab. Danuta Kądzielawa Katedra Neuropsychologii, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Psychologii Katedra Neuropsychologii Monika Stomal-Słowińska Ocena uświadamianych i nieuświadamianych procesów językowych u pacjentów z przewlekłymi krwiakami podtwardówkowymi lewej półkuli mózgu leczonych operacyjnie Rozprawa doktorska Promotor: Prof. dr hab. Danuta Kądzielawa Katedra Neuropsychologii, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2014

2 SPIS TREŚCI 1.Wstęp Wprowadzenie do problematyki badawczej Procesy psychiczne świadome i nieświadome Definicja Dysocjacja procesów uświadomionych i nieuświadomionych i ich opis Uświadamiane i nieuświadamiane procesy językowe ujęcie historyczne i obecny stan wiedzy Pojęcie uświadamianych i nieuświadamianych procesów językowych w neuropsychologii i neurolingwistyce Mechanizmy i zasady działania na poziomie świadomym i nieświadomym neuropsychologiczne poglądy o neuronalnych uwarunkowaniach i organizacji językowych procesów uświadamianych i nieuświadamianych Funkcje nieuświadamianych procesów językowych Mózgowy mechanizm powstawania torowania (primingu) Dysocjacja wiedzy językowej w afazji Zespoły dyskoneksji w procesach językowych Zaburzone i zachowane czynności językowe w różnych zespołach afazji, a kategoria wiedzy nieświadomej Mechanizmy podkorowe sprzężone i mechanizmy prawopółkulowe a nieuświadamiane procesy językowe na przykładzie ygnozji w procesach językowych Relacje między kompetencją językową a kompetencją komunikacyjną w aspekcie językowych procesów nieuświadamianych Metodologia pomiaru uświadamianych i nieuświadamianych procesów językowych w urazach czaszkowo-mózgowych Krwiaki podtwardówkowe mózgu charakterystyka kliniczna Definicja przewlekłego krwiaka podtwardówkowego Epidemiologia krwiaków podtwardówkowych mózgu i krwiaków lewej półkuli mózgu Obraz kliniczny przewlekłego krwiaka podtwardówkowego Zaburzenia funkcji poznawczych u pacjentów po usunięciu przewlekłego krwiaka podtwardówkowego

3 1.10.Przegląd badań dotyczących oceny uświadamianych i nieuświadamianych procesów językowych Mózgowe mechanizmy języka i czynności mowy Metody neuroobrazowania jako technika modelowania relacji mowa/język mózg Bezpośrednie i pośrednie metody badania procesów językowych w afazji Zaburzenia mowy o typie afazji Zaburzenia językowe kategorie opisu: afatyczne i nieafatyczne Różne taksonomie afazji Neuropsychologiczne Neuroanatomiczne (kliniczne) - Model neuroanatomiczny - klasyfikacja Wernickego-Lichtheima Neurolingwistyczne Klasyczne zespoły afazji Nietypowe afazje Zaburzenia językowe nieafatyczne Problematyka badań własnych Cele badawcze Problemy i hipotezy badawcze Charakterystyka zmiennych Metoda badań Kryteria doboru osób badanych i ich charakterystyka Metody badań Wyniki badań Wyniki testowych badań aktywności poznawczej i występowania oraz diagnostyki afazji Aktywność poznawcza. MMSE Charakterystyka analizowanych zmiennych Afazja. BDAE Charakterystyka analizowanych zmiennych Wyniki eksperymentalnych badań nieuświadamianych i uświadamianych procesów językowych Decyzja leksykalna poziom jawny. Eksperyment I Charakterystyka analizowanych zmiennych Odniesienie wartości otrzymanej w II pomiarze do grupy kontrolnej

4 4.2.2.Decyzja leksykalna poziom ukryty (eksperyment torowania). Eksperyment II Charakterystyka analizowanych zmiennych Odniesienie wartości otrzymanej w II pomiarze do grupy kontrolnej Dobieranie podpisów do obrazków poziom jawny (explicite). Eksperyment III Charakterystyka analizowanych zmiennych Odniesienie wartości otrzymanej w II pomiarze do grupy kontrolnej Monitorowanie słów poziom ukryty (implicite) Eksperyment IV Charakterystyka analizowanych zmiennych Odniesienie wartości otrzymanej w II pomiarze do grupy kontrolnej Procesy językowe uświadamiane i nieuświadamiane u pacjentów leczonych operacyjnie z powodu przewlekłego krwiaka podtwardówkowego lewej półkuli mózgu Analiza korelacji Poziom jawny i niejawny decyzji leksykalnych Dobieranie podpisów do obrazków poziom jawny i monitorowanie słów poziom niejawny Dyskusja wyników Omówienie i interpretacja wyników badań własnych Wnioski Bibliografia Spis tabel i rysunków Tabele Rysunki

5 1.Wstęp Podporządkowując się obiektywnym prawom czynności nerwowych, człowiek staje się ich panem. Lew S. Wygotski Język i mowa są podstawą obrazowania myśli i umysłu. Stanowią całość funkcjonalną w przepływie bodźców informacyjnych między światem zewnętrznym i światem wewnętrznym. Język jest systemem kodowania znaczeń przez wykorzystanie zbioru symboli, którymi są dźwięki mowy lub znaki pisania. Wykorzystywanie symboli w komunikacji podlega regułom gramatycznym, swoistym dla każdego języka naturalnego lub sztucznego. Natomiast mowa jest używaniem języka w celu przekazywania znaczeń i wpływania na zachowania innych ludzi i własne. Mowa jest zdolnością gatunku ludzkiego do przekazywania i odbierania komunikatów językowych przy pomocy wyrażeń wokalnych lub znaków pisma (Nęcka 2007). Uwzględniane są czynności mowy regulowane w sposób świadomy i dowolnie kontrolowany. Mają one reprezentacje neuroanatomiczne w mózgu człowieka w postaci obszarów wyspecjalizowanych w regulacji określonego etapu czynności mowy. Ocena nieuświadamianych i uświadamianych procesów językowych u pacjentów z przewlekłym krwiakiem podtwardówkowym (PKP) lewej półkuli mózgu ma na celu wykazanie zjawiska dysocjacji między zaburzonymi a zachowanymi funkcjami z poziomu jawnego i ukrytego. Szczególnie ważną cechą nieuświadamianych procesów językowych jest ich automatyczny charakter i brak dowolnej kontroli, która jest głęboko zaburzona w wielu (jak nie we wszystkich) deficytach neuropsychologicznych (Barker i wsp. 2006). Uwzględniając fakt, że wiedza nieświadoma w wielu zaburzeniach neuropsychologicznych jest zachowana oraz, że zjawisko przechodzenia od procesów nieświadomych do świadomych odbywa się stopniowo przez procesy pośredniczące, powiększając zakres świadomego przetwarzania, możliwe jest opisanie funkcjonowania poznawczego pacjenta z przewlekłym krwiakiem podtwardówkowym lewej półkuli mózgu na poziomie procesów jawnych i ukrytych. Mechanizm ten jest szczególnie ważny dla ustalenia trafnej diagnozy i efektywnej rehabilitacji (Herzyk 1998, Kądzielawa 1998). 5

6 U pacjentów z afazją, świadomość rozumienia mowy jako języka jest zjawiskiem niejednorodnym. Udział świadomości warunkują dwa różne procesy. Pierwszy proces ma charakter automatyczny, drugi przebiega z udziałem dowolnej kontroli. Oba procesy zostają zaburzone selektywnie. Jak już wspomniano, proces przechodzenia od procesów nieświadomych do świadomych odbywa się stopniowo przez reprezentacje pośredniczące. W ten sposób można wnioskować, że różnice między reprezentacjami nieświadomymi i świadomymi mają charakter stopniowych, etapowych zmian, w których zakres świadomego przetwarzania stopniowo się powiększa. Badania pacjentów z przewlekłym krwiakiem podtwardówkowym lewej półkuli mózgu w kategorii oceny uświadomionych (św) i nieuświadomionych (nśw) procesów językowych, analizują dysocjację wiedzy językowej w afazji w warunkach stresu mózgu wywołanego urazem i procesem uciskowym wywołanym przez krwiaka. Treść pracy opisuje wybrane sposoby charakterystyk zaburzeń afatycznych oraz współczesne koncepcje psychologiczne organizacji i struktury języka w nowym ujęciu neurolingwistycznym i neuropsychologicznym, dzięki technikom neuroobrazowania, zajmującym się strukturą przestrzenną i funkcjonalną poziomu uświadamianego i nieuświadamianego języka i mowy. W części teoretycznej przedstawiono obecny stan wiedzy i rys historyczny na temat procesów językowych św i nśw i związane z nimi zjawisko torowania (primingu) jak również opisano neuroanatomiczne korelaty i neurofizjologiczne mechanizmy mowy, pamięci werbalnej i świadomości. Po czym omówiono usystematyzowaną charakterystykę poszczególnych typów afazji, jej symptomatologię w następstwie uszkodzeń mózgu i zaburzenia językowe i pragmatyczne w uszkodzeniu prawej półkuli mózgu. Następnie opisano wiedzę językową w afazji na poziomie jawnym i ukrytym, przeprowadzając analizę jej dysocjacji w zaburzeniach afatycznych. W drugiej, empirycznej części pracy zamieszczono opis badań własnych. Omówiono kolejne etapy postępowania badawczego, którego celem było poznanie organizacji ukrytych i jawnych procesów językowych oraz ich wzajemnych relacji w mózgu dotkniętym urazem i procesem uciskowym, spowodowanym przez przewlekłego krwiaka podtwardówkowego. Empiryczną weryfikację sformułowanych w badaniach hipotez umożliwił opracowany autorsko program eksperymentu klinicznego, sprawdzony w przeprowadzonych badaniach pilotażowych obejmujących grupę pacjentów z guzem lewej półkuli mózgu. Rodzaj i 6

7 struktura zastosowanych w nim badań, pozwoliła na szczegółową analizę czynników modyfikujących przebieg uświadomionych i nieuświadomionych procesów językowych. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań mogą mieć znaczenie dla diagnozy i rehabilitacji pacjentów z przewlekłym krwiakiem podtwardówkowym lewej półkuli mózgu, leczonych operacyjnie. 1.1.Wprowadzenie do problematyki badawczej W wielu zespołach zaburzeń wywołanych ogniskowymi uszkodzeniami mózgu (np. zespół pomijania stronnego, prozopagnozja, zespoły amnestyczne) obserwuje się różnego stopnia deficyty w zakresie procesów wymagających uwagi i świadomej kontroli, przy zachowanych funkcjach zautomatyzowanych, nawykowych, przebiegających na poziomie nieuświadamianym. Opisy pacjentów z amnezją przekonują, że uwzględnienie w charakterystyce obrazu klinicznego procesów świadomych i nieuświadamianych ma nie tylko znaczenie teoretyczne (poznawcze), ale również kliniczne (Herzyk 2008,2011; Daniluk 2007; Prigatano 1991). Stwierdzane bowiem zachowane możliwości utajonego zapamiętywania i uczenia się mogą być podstawą procesu rehabilitacji poznawczej tych chorych. Podobne zróżnicowanie objawów w zakresie świadomie kontrolowanych i zautomatyzowanych procesów językowych występuje również w afazji. Model dysocjacji dwóch kategorii wiedzy: jawnej (explicit) i utajonej (implicit) w odniesieniu do funkcji językowych zakłada, że uświadamiane procesy językowe reguluje świadomy system przetwarzania informacji, który w warunkach prawidłowego funkcjonowania współdziała z modułami zawierającymi nieuświadamianą wiedzę językową. W afazji poszczególne moduły tracą dostęp do systemu świadomości, co stanowi istotę deficytów neuropsychologicznych (Herzyk 2008; Tyler 1992). Klasyczne badania nad afazją dotyczą zaburzonych i zachowanych czynności językowych w afazji Broki i Wernickego. Typowe dla afazji ruchowej agramatyczne wypowiedzi oraz styl telegraficzny są konsekwencją zaburzeń funkcji syntaktycznych. Z kolei charakterystyczne dla afazji czuciowej zaburzenia rozumienia wynikają z zakłócenia lub utraty reprezentacji znaczenia słów. Obserwacje pacjentów z afazją sugerują jednak, że reprezentacje syntaktyczne i semantyczne są w obu formach afazji zachowane, lecz tracą dostęp do systemu świadomości (Tyler 1992,1997). Zatem, zaburzeniu ulegają procesy językowe wymagające świadomej kontroli, zaś na lepszym poziomie pozostają nieuświadamiane procesy językowe, które pozostają w normie. 7

8 Pacjenci z afazją Broki posiadają ukrytą wiedzę gramatyczną, zaś u pacjentów z afazją Wernickego zachowane jest nieświadome rozpoznawanie cech semantycznych słów, pomimo głębokich zaburzeń w rozpoznawaniu jawnym Herzyk 2011, Tyler 1992, Wright Rozszerzenie klasycznego opisu afazji, opartego na analizie kontrolowanych zachowań językowych, o opis procesów językowych przebiegających na poziomie nieuświadamianym wymagało opracowania nowych narzędzi badawczych. W badaniach Tyler nad relacjami między jawną a ukrytą wiedzą językową wykorzystuje się trzy typy zadań, które w różnym stopniu angażują świadome i nieuświadamiane procesy językowe: - zadania pośrednie, angażujące nieświadome reprezentacje językowe, w których odpowiedzi na bodziec są tak szybkie, że procesy świadome przebiegające wolniej nie mają wpływu na wykonanie zadania (np. nieuświadamiane rozpoznawanie asocjacji słów); - zadania angażujące pośredniczące reprezentacje językowe z niewielkim udziałem procesów świadomych (np. ocena poprawności gramatycznej zdań); - zadania bezpośrednie, wymagające znacznego udziału świadomych procesów językowych (np. dobieranie zdań do obrazków). Zadania bezpośrednie (explicit tasks) są znacząco gorzej wykonywane przez pacjentów z afazją niż zadania pośrednie (implicit tasks). U osób z afazją ruchową i czuciową obserwuje się poprawne różnicowanie słów w próbach asocjacji semantycznych, co oznacza, że posiadają one ukrytą wiedzę semantyczną dotyczącą znaczenia słów. Gorsze wyniki uzyskują w zadaniu oceny poprawności gramatycznej zdań, gdzie stosowane są automatyczne procedury odzwierciedlające się w poczuciu, że coś jest źle, bez wiedzy o rodzaju błędów. Najgorsze wyniki pacjenci z afazją osiągają w zadaniu dobierania zdań do obrazków, ponieważ potrzebny jest przy tym świadomy wybór z magazynu pamięci informacji oraz uruchomienie reprezentacji końcowych (Herzyk 2011, Tyler 1992, Wright 1004,Stomal-Słowińska i wsp. 2013) Procesy psychiczne świadome i nieświadome W mózgu człowieka powstają wysoce złożone procesy przetwarzania informacji, które przebiegają w dużym zakresie bez udziału naszej świadomości. Neuropsychologia definiuje wiedzę świadomą i nieświadomą w kategoriach modułowej organizacji procesów psychicznych w mózgu. Zasada organizacji funkcjonalnej mózgu polega na przetwarzaniu 8

9 informacji w wyspecjalizowanych systemach modułowych. Integracja informacji w znaczące całości, zachodzi w systemie świadomego doświadczania. Mózgowa regulacja ludzkiej aktywności ma głównie charakter nieświadomy, a świadome i kontrolowane dowolnie procesy dotyczą dopiero końcowych etapów przetwarzania informacji. Mózg posiada odrębne strukturalnie i funkcjonalnie oraz ewolucyjnie wyspecjalizowane systemy, regulujące procesy nieświadome lub świadome (Herzyk 2011) Definicja Procesy nieświadome i świadome mają odmienną organizację neuronalną i psychologiczną (Herzyk 2008). Czynności nieświadome są szybkie i przebiegają poza dowolną kontrolą, a świadome znajdują podstawę w werbalizacji, która ma charakter sekwencyjny i refleksyjny. Procesy świadome i nieświadome są procesami dynamicznymi o zmiennym charakterze. Procesy świadome uzyskują opis w kategoriach wiedzy, doznań i odczuć. Wiedza o własnej tożsamości i otaczającym świecie jest czynnikiem uruchamiającym i regulującym programowanie oraz podejmowanie dowolnej (intencjonalnej) aktywności człowieka. Ich przebieg warunkują procesy nieuświadamiane, przebiegające na poziomie autoregulacji funkcji fizjologicznych (sen czuwanie), na etapie automatyzowania psychoruchowego (np. formowanie nawyków, w stadium nastawień, stanów emocjonalnych i motywacyjnych które nie są całkowicie uświadamiane, ale wyznaczają kierunek aktywności życiowej. Życie człowieka na wszystkich poziomach funkcjonowania biologicznego, psychologicznego, społecznego i kulturowego, tworzą relacje zachodzące między stanem świadomości a nieświadomości. Stanowią one podstawę kształtowania się i realizowania wszystkich procesów psychicznych jak: myślenie, pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze, mowa, język etc. Procesy świadome i nieświadome zajmują różne wymiary w kategoriach poziomów, warstw. Mają dynamiczną, złożoną strukturę oraz wykazują z założenia cechy zmienności i ciągłości doznań świadomych. Współczesna neuropsychologia głębi zgadza się z Freudem, że świadomość stanowi wierzchołek góry lodowej w regulacji zachowania człowieka w porównaniu z zakresem funkcji nieuświadamianych (Koch 2008). Organizacja i swoistość procesów świadomych i nieświadomych jest poznawana na podstawie analizy wskaźników innych procesów, które odzwierciedlają stany i poziomy świadomości i nieświadomości. Są to procesy biologiczne jak popędy, instynkty oraz procesy psychiczne w postaci percepcji, pamięci, uwagi, mowy, procesy językowe. 9

10 1.2.2.Dysocjacja procesów uświadomionych i nieuświadomionych i ich opis W mózgu istnieje przewaga nieświadomego przetwarzania informacji. Dzięki zdolności mózgowych systemów do integracji, mamy poczucie świadomego doświadczania z możliwością planowania dowolnego działania i jego kontroli oraz zmienności i kreatywności działania. Uszkodzenia mózgu są przyczyną zakłóceń w integracji systemów regulujących procesy świadome i nieświadome (Tyler 1992). W ten sposób powstają zniekształcenia i błędy w przetwarzaniu informacji przez mózg, co stanowi istotę zaburzeń w wielu zespołach neuropsychologicznych. Okazało się, że nieświadome poziomy wykonania danej czynności mogą funkcjonować normalnie nawet w przypadkach bardzo głębokich zaburzeń procesów uświadamianych. To pozwoliło odkryć, że w tzw. klasycznych objawach neuropsychologicznych zachodzi dysocjacja między zachowanymi nieświadomymi, a głęboko zaburzonymi świadomymi poziomami wykonania zadania (Herzyk i wsp.). Uwzględniając kategorię wiedzy w zespołach dysocjacyjnych, wiedza świadoma (jawna, explicite, intencjonalna) jest stosowana przez badanego podczas wykonania prób, jest on świadomy posiadania takiej wiedzy. Natomiast wiedza nieuświadomiona (implicite, ukryta, nieintencjonalna) jest stosowana przez badanego bez uświadomienia, że nią dysponuje, ale jednak wpływa na świadome doświadczanie i na obraz kliniczny danego zaburzenia (Underwood 2004). W ujęciach psychobiologicznych mówi się o wielowymiarowości organizacji procesów językowych świadomych i nieświadomych oraz ich rozwarstwianiu. Aspekt strukturalny nieświadomości językowej jest wyznaczany prze wielopoziomową automatyzację czynności, która poprzedza i przygotowuje aktywną świadomość językową (Bassin 1972). U osób zdrowych trudno jest rozłączyć procesy na poziomie jawnym i ukrytym, ponieważ obydwa zwykle występują równocześnie i operują w (mniej, lub bardziej) płynnej harmonii (Faulkner i Foster 2002). Zjawisko dysocjacji (rozdzielenie, rozłączenie, rozbieżność) określa stwierdzenie: nie wiem, że wiem. Dysocjacja mająca cechy zmienności i dynamiczności między dwoma systemami wiedzy, kształtuje obraz kliniczny w wielu zespołach neuropsychologicznych. Mówi ona o dysregulacji mechanizmów mózgowych, które integrują procesy świadome i nieświadome. 10

11 1.2.3.Uświadamiane i nieuświadamiane procesy językowe ujęcie historyczne i obecny stan wiedzy Neuropsychologia rozpatruje obecnie zjawisko poziomu świadomego i nieświadomego, procesów uświadamianych i nieuświadamianych w dwóch aspektach: klinicznym i teoretycznym. Materiał ten dotyczy dezintegracji procesów psychicznych językowych, a w tym zaburzeń świadomości na poziomie uświadamiane - nieuświadamiane. Aspekt teoretyczny jest związany z założeniami neuropsychologii i polega na wnioskowaniu o zasadach mózgowej regulacji świadomości, wykorzystując znajomość mechanizmu dysregulacji. Poznanie to ma charakter cofania się w przeszłość ewolucyjną (Herzyk 2011). W XIX w. filozof Herbert Spencer wykazał, że przy pomocy instynktu biologicznego, możemy mówić o doświadczeniu filogenetycznym, które daje nam w naturalny sposób wiedzę o procesach umysłowych, koniecznych dla rozwoju danego gatunku (Vedfelt 2001). Sigmunt Freud formułując założenia psychoanalizy, dał początek neuropsychoanalizie nowemu działowi neuropsychologii klinicznej (Kaplan-Solms i Solms 2002, Solms 2004). Najważniejsze pozostają analogie dotyczące przedmiotu badań nieuświadamianych procesów psychicznych. Freud jako pierwszy zauważył i systemowo ujął związek między mózgiem a psychiką, co przedstawił w 1895r w rękopisie (list do W. Fliessa), który został opublikowany w 1950r. (Kastner i Schroder 1997). Korzenie refleksji dotyczących związku między mózgiem a psychiką wywodzą się z badań i koncepcji XIX-wiecznej neurologii klinicznej. Z uwagi, że Freud początek swojego rozwoju zawodowego zaczynał jako neurolog kliniczny, jego pierwsze prace badawcze i publikacje dotyczyły problematyki z zakresu neurologii, a w tym afazji (Herzyk 2011). Neuropsychologia wyróżniając neuropsychoanalizę, w badaniach nad świadomością i nieświadomością, weryfikuje hipotezy o charakterze nieuświadamianym mózgowej regulacji procesów psychicznych. Procesy nieuświadamiane wpływają na nasze świadome doznania, o czym nie wiemy i jesteśmy przekonani o całkowitej kontroli nad samym sobą (Herzyk 2011). Obecnie dane neuropsychologiczne potwierdzają wizjonerskie stwierdzenia Freuda o naturze nieświadomości. Freud przewidział, że procesy nieuświadamiane dominują w aktywności psychicznej i wywierają wpływ na świadomość bez udziału naszej kontroli, a odmienność psychiczna procesów świadomych i nieświadomych tworzy źródło konfliktów. Neuropsychologia dowiodła istnienia odrębnych ewolucyjnie, funkcjonalnie i strukturalnie systemów mózgowych, regulujących świadome i nieświadome procesy psychiczne. Może to spowodować trudności w integracji tych procesów i powodować ich rozbieżności, ale nie 11

12 zawsze konflikty. Większość procesów mózgowych regulujących funkcje psychiczne, przebiega w sposób nieuświadamiany. Obejmują one percepcję, pamięć, sprawności ruchowe, myślenie, mowę, doznania emocjonalne, tworząc w ten sposób system wiedzy ukrytej ( nie wiem, że wiem ), zgodnie ze stwierdzeniem, że mózg wie więcej, niż ujawnia świadomy umysł (Damasio 2000). Freud odkrył, że u pacjentów z dysfunkcjami mózgowymi potwierdziły się fundamentalne założenia psychoanalizy o działaniu mechanizmów obronnych. Myśl Freuda, zgodnie z którą przyczyną wszelkich zaburzeń psychicznych jest niemożność dowolnej kontroli własnych poczynań, zgadza się z poglądami neuropsychologów, że podstawowy deficyt polega na utrudnionej lub niemożliwej świadomej, dowolnej kontroli nad procesami nieuświadamianymi. Teza Freuda o działaniu mechanizmów obronnych konstytuuje się w fakcie, że strategią pacjenta w radzeniu sobie z niepełną i niepewną wiedzą jest próba racjonalizowania niespójnych informacji, tworząc cały system błędnych wyjaśnień i przekonań. Całokształt myśli Freuda oznacza uniwersalny charakter poglądów psychoanalizy na potencjalną dwoistość natury człowieka pod względem funkcjonowania procesów nieuświadamianych i uświadamianych. Neuropsychoanaliza testując twierdzenia Freuda, znalazła odmienne mechanizmy mózgowe. Jedne regulują przebieg procesów nieuświadamianych, natomiast drugie procesy uświadamiane. Ich odmienność neuronalna powoduje odmienność psychologiczną tych procesów, ale systemy mózgowe są zdolne do integracji, która daje nam doświadczanie psychicznej jedności i spójności. W neuropsychoanalizie powiązania między koncepcją Łurii a neurologicznopsychoanalitycznymi założeniami Freuda odgrywają dużą rolę w konstruowaniu modeli procesualnych o mózgowym podłożu procesów świadomych i nieświadomych (Kaplan- Solms i Solms 2002, Solms 2004). Uświadamiane i nieuświadamiane procesy językowe są jedną z kategorii procesów psychicznych świadomych i nieświadomych, które tworzą wiedzę jawną i niejawną. Pojęcie wiedzy niejawnej funkcjonuje od dawna. Jako pierwszy zastosował ten termin w roku 1966 filozof Michael Polanyi. Wiedza ukryta lub milcząca (tacit knowledge) jest rozumiana przez niego w kategoriach takiej o której nie wiemy, że ją posiadamy. Chodzi tu głównie o trudność w werbalizacji wiedzy tego rodzaju, typowej dla osób dysponujących bogatym osobistym doświadczeniem w jakiejś dziedzinie. W aspekcie psychologicznym Graf i Schacter (1985) rozróżnili pamięć jawną (explicite) i pamięć niejawną (implicite), zwaną również ukrytą lub utajoną. Obecnie funkcjonują dwa 12

13 pojęcia o zbliżonym znaczeniu: wiedza ukryta (tacit) i wiedza niejawna (implicite). Zgodnie z powyższym rozróżnieniem, wiedza ukryta jest nabywana długotrwale na drodze praktyki i doświadczenia, a wiedza niejawna jako efekt mimowolnego uczenia się (implicit learning). Podział Schactera i Grafa wywodzi się z rozróżnienia dwóch grup metod badania pamięci: bezpośrednich i pośrednich. Wiedza niejawna nie ujawnia się w pomiarze bezpośrednim, ale można zbadać ją w pomiarze pośrednim (Cleeremans 1997). Przykładowo osoba badana poprawnie klasyfikuje złożony materiał, którego się wcześniej uczyła, ale nie potrafi poprawnie zwerbalizować reguł rządzących jego uporządkowaniem. Według Cleeremansa wiedza jest niejawna, kiedy ma wpływ na przetwarzanie informacji bez uświadomienia jej właściwości. Wiedza niejawna ma swoją reprezentację w pamięci trwałej, mimo braku uświadomienia i dlatego może być z niej wydobywana i wykorzystywana. Oznacza to, że możemy wykonywać pewne zadania bez jawnego dostępu do wiedzy, która nam to umożliwia. W skrajnym przypadku nawet nie wiemy, że ta wiedza jest potrzebna do wykonania zadania. Przykładem działania wiedzy niejawnej jest kompetencja językowa. Mówimy i piszemy, używając skomplikowanych reguł syntaktycznych, nie mając w większości o nich pojęcia. Potrafimy odróżnić poprawne wyrażenia językowe od niepoprawnych przy braku znajomości podstaw rozróżnienia. Inne spojrzenie na wiedzę ukrytą mają Sternberg i wsp. (1993), którzy traktują ją jako składnik inteligencji praktycznej. Wiedza ukryta jest wiedzą, która nie jest bezpośrednio wyrażana, a jej nabywanie odbywa się dzięki indywidualnemu doświadczeniu jednostki. Wiedza ukryta charakteryzuje się trzema właściwościami: jest nabywana samodzielnie, ma charakter proceduralny i jest stosowana w praktyce (Nęcka i wsp. 2007). Wiedza ukryta jest związana ze zdolnościami praktycznymi do uczenia się na podstawie doświadczenia i stosowania wcześniej nabytej wiedzy w dążeniu do osiągnięcia celów osobistych. Jest konkretna i specyficzna dla kontekstu. Dotyczy skutecznych sposobów działania w specyficznej sytuacji. Kontekstem dla wiedzy ukrytej może być doświadczenie życiowe jednostki, ale również środowisko pracy. Wiedza ukryta jest również plastyczna, szczególnie gdy jest rozległa i głęboka, bo zawiera wielość procedur ściśle dopasowanych do różnych sytuacji. Rozległa wiedza ukryta pozwala również na tworzenie kombinacji znanych procedur, co daje możliwość bardziej elastycznej adaptacji do nowych sytuacji. Reasumując, wiedza niejawna to taka, która nie jest całkowicie dostępna świadomości, może być dostępna fragmentarycznie. Może być również wtórnie uświadomiona w wyniku określonych strategii, np. werbalizacji. 13

14 Obecnie zjawisko świadomości i nieświadomości jest rozpatrywane w aspekcie modeli wielopłaszczyznowej organizacji procesów świadomych i nieświadomych, w tym językowych (Damasio 2000, Damasio i Meyer 2009, Edelman 1998) Pojęcie uświadamianych i nieuświadamianych procesów językowych w neuropsychologii i neurolingwistyce Dysocjację poziomu językowego świadomego i nieświadomego możemy najłatwiej zobaczyć i przeanalizować przy mechanizmach nabywania języka ojczystego przez dziecko i uczenia się języka obcego przez dorosłego człowieka. Dzieci nabywają swój pierwszy język od swoich opiekunów w codziennej komunikacji. W ten sposób automatycznie przyswajają złożoną wiedzę o strukturze ich języka, ale paradoksalnie nie potrafią opisać tej wiedzy i z jakich składowych jest ona utworzona. Wiedza o języku jest tematem różnych dyscyplin, jak: lingwistyka teoretyczna, psycholingwistyka etc. (Ellis 2008). Fascynującym zjawiskiem przy nabywaniu pierwszego języka jest fakt, że nie są potrzebne instrukcje na poziomie jawnym, reguły gramatyczne. Nauka języka odbywa się automatycznie jak również reguł gramatycznych, na zasadzie, że dziecko nie wie, ale wie. To nabywanie gramatyki języka u dziecka zachodzi na poziomie nieświadomym i wynika z doświadczenia użycia języka (Ellis 2008). W przypadku nabywania drugiego języka przez dorosłego jest inaczej. Różnica polega na tym, że to co może być nabyte drogą poziomu nieświadomego z kontekstu komunikacyjnego rozmowy jest zazwyczaj dosyć ograniczone w porównaniu z nabywaniem pierwszego języka. Nabywanie drugiego języka zwykle wymaga dodatkowych zasobów nauczania na poziomie świadomym z książek, z nauki akademickiej etc. Różne role poziomu świadomego w nauce drugiego języka zawierają: zauważanie błędów, rozróżnianie form językowych, percepcja językowa ograniczona przez instrukcje typu explicite, dowolne użycie gramatycznych opisów stosowanych w nauczaniu języka i wnioskowania opartego na analogii, indukowania refleksji i metalingwistycznego wglądu w język, świadomie prowadzona nauka języka na poziomie jawnym, której efektem są zautomatyzowane umiejętności na poziomie ukrytym (Ellis 2008). 14

15 Różne dyscypliny nauki o procesach poznawczych, mówią, że procesy świadome i nieświadome są różnymi procesami. Wiedza językowa na poziomie świadomym i nieświadomym jest przechowywana w różnych obszarach mózgu i różne doświadczenia edukacyjne generują różne typy wiedzy. Teoretyczne różnice między jawną i ukrytą wiedzą językową ewoluowały względnie niezależnie na różnych płaszczyznach neuropsychologii, neurolingwistyki, neurokognitywistyki i edukacji języka. W edukacji językowej w ujęciu różnych założeń o reprezentacji języka były promowane różne tradycje nauczania (Kelly 1969). Tłumaczenie tradycyjnej gramatyki obcego języka, instrukcji gramatycznych popularnych metod kodu poznawczego lat 60- i 70-tych opierały się na zdolnościach operacyjnych starszych dzieci i dorosłych do myślenia i działania w sposób oparty na regułach. Te metody explicit były motywowane przekonaniem, że percepcja i świadomość tych reguł obcego języka koniecznie wyprzedza ich użycie. W przeciwieństwie do tego metody nauczania obcego języka i drugiego języka takie jak audiolingualism, które rozwinęły się podczas II Wojny Światowej i bardziej współczesne metody naturalne i komunikacyjne utrzymywały, że uczenie się języka przez dorosłych jest podobne jak nabywanie pierwszego języka na poziomie ukrytym. Ponieważ umiejętności językowe różnią się bardzo od wiedzy językowej, w konsekwencji zarzucono metody nauczania oparte na instrukcjach gramatyki explicite. W lingwistyce stosowanej rozróżnienie między nabywaniem na poziomie nieświadomym a uczenie się na poziomie świadomym było dokonane przez Krashen (1982), który stworzył hipotezę wejścia. Krashen argumentował, że dorośli studenci uczący się drugiego języka na zasadzie metod nauczania gramatyki i tłumaczenia, mogą powiedzieć więcej o języku niż native speaker, ale techniczna znajomość gramatyki nie ma zupełnie znaczenia w czasie konwersacji. Świadczy to, że uczenie na poziomie świadomym o języku i nabywanie języka na poziomie mieuświadamianym to dwie oddzielne sprawy (Ellis 2008). Hipoteza wejścia Krashena zakłada, że: 1) nabywanie implicite dominuje w funkcjonowaniu pierwszego języka (języka ojczystego), 2) nauczanie na poziomie świadomym nie może być zamienione w nabywanie na poziomie nieuświadamianym, 3) uczenie się na poziomie jawnym może być użyte jedynie jako monitor tzn. edytor korygujący wyjście, po tym jak to wyjście zostało zainicjonowane przez system nabywania. Nabywanie drugiego języka odbywa się w ten sposób, że zdanie wychodzi z poziomu nieuświadamianego, a na poziomie świadomym jest tylko edytowane i korygowane (Ellis 2008). W teorii Krashena nabywanie drugiego języka podobnie jak pierwszego zachodzi naturalnie jako wynik procesów na poziomie nieświadomym, odbywających się, gdy uczeń otrzymuje 15

16 zrozumiałe wejście drugiego języka. Ta hipoteza wejścia Krashena była motywacją teoretyczną dla metody naturalnej i komunikacyjnej nauczania języka. Dysocjacja między uczeniem się na poziomie świadomym i nieświadomym była opracowana przez Rebera w 1976r., który stosował u pacjentów uczenie złożonych ciągów liter generowanych przez sztuczną gramatykę (Ellis 2008). W przebiegu uczenia się tych ciągów liter dla ich późniejszego rozpoznania, pacjenci w sposób nieuświadamiany aktualizowali wiedzę na temat prawidłowości i zależności tworzenia tych ciągów liter. W ten sposób byli oni zdolni do rozróżnienia nowych ciągów liter, które były utworzone albo w zgodzie, albo wbrew regułom tej gramatyki. Podobnie jak dzieci, które nie znają zasad gramatyki, a wiedzą jak mówić zgodnie z regułami gramatyki, badani pacjenci nie potrafili wytłumaczyć swojego sposobu rozumowania (Reber 1976). W kognitywistyce badania neuropsychologiczne wyników uszkodzenia mózgu pokazały, że różne obszary mózgu są wyspecjalizowane w swojej funkcji. Występują wyraźne podziały między obszarami pamięci i uczenia się na poziomie nieświadomym a obszarami zaangażowanymi w pamięć i uczenie się na poziomie świadomym (Ellis i Yang 1988) Mechanizmy i zasady działania na poziomie świadomym i nieświadomym neuropsychologiczne poglądy o neuronalnych uwarunkowaniach i organizacji językowych procesów uświadamianych i nieuświadamianych W regulacji procesów świadomych i nieświadomych w tym językowych procesów uświadamianych i nieuświadamianych, bierze udział wiele obszarów tworzących w mózgu, system połączeń z zachowaniem piętrowej, hierarchicznej, wielopoziomowej organizacji ich aktywności. Odpowiada ona organizacji psychologicznej procesów świadomych i nieświadomych z wyodrębnieniem w nich kolejnych poziomów i ich charakterystyki. Biorąc pod uwagę ujęcie ewolucyjne i dynamiczne, mózgowa regulacja procesów świadomych i nieświadomych składa się z podsystemów, co nawiązuje do modelu mózgu triadowego MacLeana (Damasio i Meyer 2009, Edelman 1998). Podsystemy mózgowej regulacji procesów świadomych i nieświadomych określamy na podstawie: okresu rozwoju ewolucyjnego rejonów mózgu, przyjmując kryterium czasu wcześniejszy i późniejszy, ich relacje położenia, przyjmując kryterium anatomiczne obszary dolne, górne, brzuszne, centralne, grzbietowe, pod kątem odgrywanych roli w regulacji niższych i wyższych funkcji 16

17 fizjologicznych i i psychicznych. Bierzemy również pod uwagę swoistość organizacji aktywności każdego z subukładów i zasady ich współdziałania (Herzyk 2011). Paradygmat mózgu triadowego i zasady jego aktywności znajduje odzwierciedlenie w koncepcji dynamicznych układów funkcjonalnych Łurii (Łuria 1976 ). Panksepp (2005) w swojej koncepcji, analogicznie do założeń Łurii, wyodrębnił trzy systemy mózgowe w regulacji neuronalnej trzech kategorii wiedzy, które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania człowieka. Pierwszy system to mózg gadów, zlokalizowany w obszarach pnia mózgu, regulujący kategorię wiedzy ewolucyjnej (wrodzonej). Daje ona informacje o zachowaniu, selekcję i uruchamianie lub hamowanie reakcji instynktownych i popędowych. Oparta jest na systemie odruchów apetytywnych i obronnych (Herzyk 2011). Drugim systemem jest mózg paleossaków. Neuroanatomicznie usytuowany jest w strukturach układu limbicznego. Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie wiedzy proceduralnej (afektywnej), regulującej uczenie się reakcji emocjonalnych i subiektywnych odczuć, nastawień i motywacji w sposób nieświadomy i zautomatyzowany. Trzeci system tworzy mózg neossaków, opierający się na strukturach kresomózgowia parzyste obejmujące półkule mózgu i nieparzyste spoidło wielkie. Jest generatorem wiedzy deklaratywnej, będącej podstawą aktywności intencjonalnej i dowolnej człowieka. Umożliwia ona uczenie się czynności zautomatyzowanych i nawykowych. Świadome doznania i dowolne zachowania podlegają zasadzie działania układów/bloków neuronalnych podlegających hierarchicznej organizacji połączeń góra-dół/dół-góra, przód-tył oraz obszary przyśrodkowe-obszary boczne. Tworzą one kontrolę wymiarów fizjologicznych i behawioralnych w aktywności organizmów żywych, w tym człowieka. Przypuszcza się, że świadoma aktywność doznaniowa i behawioralna wyłania się z nieświadomie kontrolowanego działania. Stanowią one efekt integracji neuronalnych i sygnałów chemicznych miedzy wieloma regionami mózgu na poziomie makro-, mezo pośrednim, dotyczącym organizacji neurogleju oraz mikro- molekularnym (Agnati i wsp. 1998, Koch 2008). Uszkodzenie mózgu odwraca kierunek ewolucji, co prowadzi do ujawnienia się starszych ewolucyjnie form zachowania (J.H.Jackson). Zdaniem Browna (1988), objaw uszkodzenia stanowi przedwczesne ujawnienie ewolucyjnie starszych etapów przetwarzania informacji, które są ukryte u zdrowego osobnika, a widzimy tylko końcowy etap wykonania zadania. Istota zaburzenia polega na tym, że etap pośredni staje się etapem końcowym. Stąd w 17

18 badaniu pacjenta obserwuje się fluktuacje objawów typu afazji, apraksji, agnozji (Grochmal- Bach i Pąchalska 2004, Herzyk 2009) Funkcje nieuświadamianych procesów językowych Mózgowa regulacja aktywności językowej ma głównie charakter nieświadomy. Dopiero końcowe etapy przetwarzania informacji dotyczą procesów językowych na poziomie jawnym. Procesy nieświadome są szybkie, zautomatyzowane i przebiegają poza dowolną kontrolą, natomiast procesy świadome opierają się głównie na werbalizacji i mają charakter sekwencyjny i refleksyjny. W warunkach uszkodzenia mózgu, kiedy następuje dezintegracja w funkcjonowaniu systemów mózgowych, regulujących procesy językowe nieuświadamiane i uświadamiane, system procesów językowych uświadamianych zostaje głęboko zaburzony, natomiast procesy językowe nieuświadamiane są prawidłowe. W rezultacie dochodzi do zakłóceń świadomej kontroli językowej nad nieświadomym przetwarzaniem informacji językowej, które nie jest zaburzone Mózgowy mechanizm powstawania torowania (primingu) Zjawisko torowania (poprzedzania ) bodźca celowego zostało wykorzystane w badaniach nad cechami dysocjacji procesów językowych i pamięciowych. W przebiegu zadań torowania analizuje się niekontrolowany świadomie wpływ bodźców eksponowanych w pierwszym etapie na wykonanie głównego zadania. Po raz pierwszy typowy eksperyment torowania zastosowała w latach sześćdziesiątych Warrington (Warrington i Weiskrantz 1968), w którym pacjenci wykonywali dwa rodzaje zadań. Wyniki z pierwszego rodzaju zadania, typu explicite były bardzo niskie, natomiast w drugim rodzaju zadań, typu implicite pacjenci osiągnęli bardzo wysokie wyniki. Oznacza to, że zachowany jest efekt torowania bodźca, co umożliwia odtworzenie słów zapamiętanych w sposób nieuświadomiony. Dzięki efektowi torowania pacjenci z deficytami pamięci i języka mogą uczyć się, pomimo zaburzeń świadomego zapamiętywania i dostępu do świadomych reprezentacji językowych. Efekt torowania i zachowane funkcje zautomatyzowane u tych pacjentów, są wykorzystywane jako podstawa stymulacji w terapii zaburzeń mowy i pamięci. Analizy nad relacjami między nieuświadamianymi a uświadamianymi procesami językowymi w obrazie klinicznym zaburzeń afatycznych ujawniły, że deficyty gramatyczne 18

19 charakteryzujące afazję ruchową i zakłócenia semantyczne dominujące w afazji czuciowej, obejmują głównie procesy wymagające świadomej kontroli, natomiast zachowana zostaje ukryta wiedza językowa (Tyler 1987, 1992, Herzyk 2002, Herzyk i wsp. 2004). Występujące zaburzenia językowe traktuje się obecnie jako zakłócenie w dostępie informacji syntaktycznych i semantycznych do świadomości. Blumstein, Milberg i wsp. zastosowali eksperymentalny paradygmat semantycznego poprzedzania (semantic priming) w podejmowaniu decyzji leksykalnych u pacjentów z afazją Wernickego i afazją Broki. Wyniki tego eksperymentu zostały opisane w podrozdziale Bezpośrednie i pośrednie metody badania procesów językowych w afazji. Poprzedzanie semantyczne jest tłumaczone występowaniem automatycznej aktywacji, ponieważ może się odbywać bez udziału świadomości bodźca poprzedzającego. Priming semantyczny występuje w bardzo krótkich interwałach czasowych między bodźcem poprzedzającym a bodźcem właściwym oraz jest tylko częściowo wrażliwy na czynniki oddziałujące na przewidywanie związku bodźca poprzedzającego z bodźcem właściwym. 1.3.Dysocjacja wiedzy językowej w afazji Od dawna obserwowano cechy rozbieżności między głębokimi zaburzeniami języka w wypowiedziach dowolnych i intencjonalnych a zachowaną mową zautomatyzowaną, niekontrolowaną świadomie (Kądzielawa 1996, Pąchalska 1999). Mózgowe podstawy dysocjacji wiedzy językowej jawnej i ukrytej w afazji formułowane są w kategoriach modułowej organizacji procesów językowych w mózgu. Zasada organizacji funkcjonalnej mózgu składa się z przetwarzania informacji w wyspecjalizowanych systemach modułowych oraz integracji informacji w oddzielne całości w systemie świadomego doświadczania. W zaburzeniach neuropsychologicznych system ten zostaje oddzielony selektywnie od poszczególnych modułów bez zakłócenia mechanizmu świadomości. Stąd nie pojawiają się uogólnione zaburzenia świadomości, ale tylko selektywne zakłócenia w poszczególnych procesach językowych. Model dysocjacji dwóch kategorii wiedzy zakłada, że procesy uświadamiane w mowie reguluje świadomy system przetwarzania informacji, który w warunkach prawidłowego funkcjonowania pozostaje w interakcji z modułami zawierającymi wiedzę złożoną z nieuświadamianych procesów językowych. W zaburzeniach neuropsychologicznych poszczególne moduły tracą dostęp do systemu świadomości, co stanowi istotę deficytów neuropsychologicznych (Domańska i Borkowska 2008). 19

20 W zachowaniach werbalnych, dwa różne procesy warunkują udział świadomości pierwszy ma charakter automatyczny, a drugi przebiega z udziałem dowolnej kontroli. Oba procesy zostają zaburzone w sposób selektywny. Mechanizm dysocjacji nie działa na zasadzie wszystko albo nic, to znaczy pełna dysocjacja albo normalna komunikacja. Funkcjonuje on od poziomu pełnej nieświadomości, poprzez częściowy udział procesów świadomych, aż do złożonej świadomie kontrolowanej aktywności (Herzyk 2011). 1.4.Zespoły dyskoneksji w procesach językowych Zespoły dyskoneksji są szczególnym rodzajem cech dysocjacyjnych zaburzeń neuropsychologicznych. Zaburzenia te odnoszą się do zaburzonych i zachowanych funkcji danego procesu na poziomie dowolnym w afazji np. ruchowej są to deficyty w ekspresji werbalnej przy zachowanym rozumieniu. W zespole dyskoneksji świadomości mamy do czynienia z dwoma oddzielnymi świadomościami w jednym umyśle w przypadku mózgu rozszczepionego (split-brain). Źródła opisów objawów dyskoneksji pierwszego rodzaju znajdują się w próbie taksonomii afazji zaproponowanej przez Wernickego-Lichtheima. Po raz pierwszy zwrócono w niej uwagę na zaburzenia językowe powstałe w wyniku przerwania połączeń między obszarami kory. Zaburzeniom tym nadano nazwę afazji transkorowych i afazji przewodzenia, kondukcyjnej (Kądzielawa 1996, Herzyk 2009). W ujęciach koneksjonistycznych głównym kryterium wyodrębnienia zespołów dyskoneksji były uszkodzenia substancji białej, powodujące przerwanie przesyłania informacji między neuronami lub uszkodzenie okolic asocjacyjnych (Kądzielawa 1985, Herzyk i Jodzio 2008). 1.5.Zaburzone i zachowane czynności językowe w różnych zespołach afazji, a kategoria wiedzy nieświadomej Klasyczne badania nad afazją dotyczyły zaburzonych i zachowanych czynności językowych występujących szczególnie w afazji Broki i Wernickego. Pojawiają się tutaj głównie zaburzenia językowe wiedzy syntaktycznej w postaci agramatyzmu w afazji motorycznej, gdzie zaburzona funkcja nie dekoduje struktury gramatycznej zdań i dezorganizuje gramatyczną strukturę wypowiedzi. W afazji sensorycznej pojawiają się 20

21 zaburzenia wiedzy semantycznej, które wynikają z zakłócenia lub utraty reprezentacji znaczenia słów. Okazało się, że reprezentacje syntaktyczne i semantyczne są w obu formach afazji zachowane. Zaburzeniu ulegają procesy językowe wymagające świadomej kontroli. Nowy zaproponowany opis zaburzeń językowych dotyczy zakłóceń w dostępie informacji syntaktycznych i semantycznych do świadomości. Znalazło to swoje odbicie w konstrukcji zadań, które wymagają zaangażowania świadomych procesów językowych (Herzyk 1998). Ustalono, że zachowane są w obu formach afazji nieświadome procesy syntaktyczne i semantyczne. U pacjentów z afazją Broki działają gramatyczne filtry, zatrzymujące informacje syntaktyczne, natomiast informacje semantyczne przechodzą przez nie. Pacjenci w tej formie afazji posiadają ukrytą wiedzę gramatyczną. U pacjentów z afazją Wernickego zachowane jest nieświadome rozpoznawanie cech semantycznych słów, pomimo głębokich zaburzeń występujących w rozpoznawaniu jawnym. U pacjentów bez afazji możliwości identyfikacji leksykalnej nie korelują z głębokimi trudnościami w rozumieniu akustycznym, czytaniu i ocenie podobieństw semantycznych. Dysocjacja w postaci braku korelacji między poszczególnymi aspektami rozumienia języka, jest charakterystyczna dla językowego funkcjonowania pacjentów z afazją Wernickego. W tej formie afazji, reprezentacja językowa obejmuje zautomatyzowane asocjacje słów, które nie wymagają odniesienia do ich znaczenia oraz zawiera semantyczną wiedzę dotyczącą relacji między słowami (Domańska 2008). Ostatecznie okazało się, że pacjenci z afazją Broki i Wernickego posiadają daleko bardziej zachowaną wiedzę językową niż ta, którą mogą wykorzystać w rozumieniu i nadawaniu mowy. Głównym problemem jest tutaj dostęp do poszczególnych reprezentacji językowych explicite, co wiąże się raczej z zaburzeniem ekspresji językowej, a nie z uświadomieniem sobie bodźca. Ma to związek prawdopodobnie z jednoczesnym działaniem mechanizmu dyskoneksji i zakłóceniem funkcji modułu. Uznano, że zależność między świadomością a nieświadomością nie ma cech dychotomii, ale jest procesem, w którym nieświadome reprezentacje językowe mają zróżnicowany dostęp do reprezentacji świadomych (Herzyk 2008). 1.6.Mechanizmy podkorowe sprzężone i mechanizmy prawopółkulowe a nieuświadamiane procesy językowe na przykładzie ygnozji w procesach językowych Zjawisko anozognozji polega na wybiórczym zaburzeniu świadomego dostrzegania przez pacjenta z uszkodzeniami mózgu, realnie istniejących, własnych deficytów percepcyjnych, 21

22 ruchowych, językowych, pamięciowych, które ograniczają w dużym stopniu jego funkcjonowanie w życiu codziennym. Anozognozja u pacjentów z afazją w wyniku dysfunkcji lewej półkuli mózgu, polega na nieuświadamianiu sobie przez nich istnienia zaburzeń językowych. Większość pacjentów z afazją jest świadoma popełnianych przez nich błędów językowych. Swoiste objawy anozognozji w niedostrzeganiu popełnianych błędów językowych występują głównie w żargon-afazji. Ten typ afazji charakteryzuje się głębokimi zaburzeniami czuciowymi w rozumieniu mowy i wymawianiem niezrozumiałych ale płynnych wypowiedzi z używaniem różnego rodzaju neologizmów zamiast poprawnych słów. Żargonafazja została nazwana przez Th. Alajouanine afazją anozognostyczną, który przyjął, że dominującym jej objawem są głębokie zaburzenia rozumienia. Alajouanine określił zaburzenia językowe w żargon-afazji jako anozognostyczną dezintegrację semantycznych cech języka i uznał za typowe zaburzenia w tej postaci afazji. Anozognozja zaburzeń językowych nie jest czystym zespołem afazji, ponieważ pojawia się nie tylko w dominujących zaburzeniach czuciowych, ale i w formach ruchowych jak stereotypie językowe lub echolalie oraz w afazji globalnej. Występuje również w sytuacji współwystępowania objawów quasi-afatycznych, co jest charakterystyczne dla afazji transkorowych i podkorowych, w tym afazji wzgórzowej (Kądzielawa 2002, Herzyk 2009). Podłożem neuroanatomicznym związków anozognozji i objawów afatycznych są korowe obszary mowy oraz struktury podkorowe i połączenia między nimi, ze szczególnym uwzględnieniem wzgórza, zwojów podstawy i móżdżku. Dlatego anozognozja współwystępuje z głębokimi zaburzeniami językowymi w różnych zespołach afatycznych, w których mogą również występować zaburzenia innych procesów psychicznych jak np. pamięć, uwaga. Poziom nieświadomości zaburzeń może być zróżnicowany w ten sposób, że pacjenci nie dostrzegają błędów w swoich wypowiedziach, ale trafnie oceniają błędy w mowie innych osób. Mogą odkryć własne pomyłki, gdy słyszą nagrania swojego głosu. Pacjenci rozpoznają błędy w piśmie, ale nie w mówieniu, oceniają prawidłowo błędy gramatyczne, ale nie zauważają semantycznych (Kądzielawa 1985). W genezie anaozognozji w afazji jest sugerowany udział prawej półkuli mózgu, ponieważ pacjent nie uświadamia sobie żargonu i stereotypii werbalnych w przypadkach uszkodzeń obustronnych nie tylko lewej półkuli mózgu. Dysfunkcje obszarów mowy tylko w lewej półkuli rzadziej powodują anozognozję, a jeżeli występuje to ma ona selektywny i wycofujący się charakter (Rubens i Garrett 1991). 22

23 Anozognozja w zaburzeniach językowych może przybierać formę globalnej nieświadomości istnienia wszystkich rodzajów zaburzeń, łącznie z deficytami niejęzykowymi lub formę selektywnej nieświadomości obejmującej tylko zaburzenia mowy, lub formę zaburzeń świadomości wybiórczych błędów językowych, np. w afazji czuciowej są to próby korekty błędów artykulacyjnych i ignorowanie błędów semantycznych (Kądzielawa 1996). Krytycznym czynnikiem, określającym możliwości odkrycia i samokorekty błędów, czyli obecności lub braku anozognozji, jest głębokość zaburzeń językowych. Zjawisko ignorowania zaburzeń językowych ma podłoże w dezintegracji procesów kontroli i monitorowania w przebiegu dowolnego formułowania wypowiedzi werbalnych. Afazja anozognostyczna może być rozpatrywana w dwóch aspektach. Pierwszy aspekt to jej pojawienie się jest konsekwencją zakłócenia kontroli czynności werbalnych, które wynikają z ograniczonego rozumienia, albo może też wiązać się z trudnościami w koncentracji uwagi na językowej reprezentacji lub może mieć uogólniony charakter i dotyczyć wszystkich form aktywności dowolnej. Drugi aspekt zakłada, że afazja anozognostyczna może być strategią kompensacyjną. W tym ujęciu pacjenci używają wypowiedzi żargonowych, mających charakter adaptacyjny. Zazwyczaj są one używane przez nich w sytuacjach trudnych jako próba komunikacji metaforycznej (Jodzio 2003). 1.7.Relacje między kompetencją językową a kompetencją komunikacyjną w aspekcie językowych procesów nieuświadamianych Kompetencja językowa opiera się na wewnętrznym wrodzonym mechaniźmie pozwalającym na jej rozwój, natomiast kompetencja komunikacyjna jest przejawem kultury i zawiera w sobie zachowania niewerbalne. Kompetencja językowa składa się z wiedzy utajonej i z wiedzy jawnej zwanej wiedzą metajęzykową. Kompetencja językowa utajona jest realizowana przez zachowania językowe werbalne lub znaki manualne dzieci i dorosłych. Przejawia się ona w ten sposób, że nie potrafimy powiedzieć, dlaczego użyte przez nas zdania są poprawne gramatycznie. Osoby poddane specjalnej edukacji, potrafią część takich gramatycznych reguł podać, które mieszczą się w ich zasobach wiedzy metajęzykowej, czyli wiedzy jawnej o języku. Wiedza językowa utajona jest zawarta w poprawności zdania w określonym języku, wytwarzanej automatycznie, a także oceny poprawności zdań słyszanych 23