Spis treści. Wstęp... 9

Transkrypt

1

2 Spis treści Wstęp Przyczyny wahań cyklicznych Gabriela Wronowska Pojęcie i fazy cyklu koniunkturalnego Teorie wahań cyklicznych Historia wahań cyklicznych Porównanie obecnego kryzysu z roku 2007 z Wielkim Kryzysem z lat Podsumowanie Międzynarodowa transmisja cykli koniunkturalnych Ewa Szymanik, Paweł Zamora Synchronizacja cyklicznych wahań koniunktury Rozprzestrzenianie się kryzysów gospodarczych Kanały transmisji kryzysów gospodarczych Podsumowanie Oddziaływanie kryzysów gospodarczych na zmienne nominalne i realne w aspekcie poglądów wybranych szkół ekonomicznych Janusz Rosiek Ortodoksyjny keynesizm Modele nierównowagi R.W. Clowera i A. Leijonhufvuda Neokeynesizm (nowa szkoła keynesowska) Modele wzrostu gospodarczego jako ogólna egzemplifikacja powiązań między zmiennymi realnymi w gospodarce Podsumowanie

3 6 Spis treści 4. Potencjalny wpływ kryzysu gospodarczego na zmienne nominalne i realne Piotr Klimczyk Przyczyny i skutki kryzysów gospodarczych Podsumowanie Analiza przydatności polityki fiskalnej do usuwania skutków kryzysu w krótkim, średnim i długim okresie Małgorzata Gajda-Kantorowska Teoretyczny aspekt przydatności polityki fiskalnej w przezwyciężaniu negatywnych skutków kryzysu Efektywność aktywnej polityki fiskalnej teoria a wnioski empiryczne Uwarunkowania ostatniego kryzysu a reakcja polityki fiskalnej Zalecenia dla polityki fiskalnej Podsumowanie Polityka monetarna w dobie kryzysu gospodarczego wybrane aspekty oddziaływania Janusz Rosiek Ogólne uwarunkowania polityki pieniężnej w dobie globalizacji Polityka pieniężna w świetle wybranych teorii makroekonomicznych Mechanizm transmisyjny polityki pieniężnej aspekty teoretyczne Transmisja impulsów polityki monetarnej do sfery finansowej i realnej gospodarki ujęcie empiryczne Znaczenie niezależności banku centralnego w oddziaływaniu polityki pieniężnej na gospodarkę w okresie kryzysu Istota niezależności Europejskiego Banku Centralnego i jej przejawy w krajach Unii Europejskiej Reakcja Europejskiego Banku Centralnego (EBC) na kryzys gospodarczy Podsumowanie Analiza przydatności polityki regionalnej UE w przeciwdziałaniu negatywnym skutkom kryzysu w krótkim i długim okresie Katarzyna Tarnawska Cele polityki regionalnej UE Kanały wpływu wydatków z funduszy strukturalnych na poziom PKB w krótkim i długim okresie ujęcie modelowe Regionalne skutki kryzysu Polityka strukturalna a kryzys gospodarczy interwencja na poziomie krajowym Polityka strukturalna a kryzys gospodarczy interwencja na poziomie UE Podsumowanie

4 Spis treści 7 8. Skutki zastosowanych narzędzi polityki makroekonomicznej w gospodarce krajów strefy euro w warunkach współczesnego kryzysu finansowego studium przypadku Robert Włodarczyk Metoda analizy Wpływ kryzysu na sytuację makroekonomiczną w wybranych państwach Unii Europejskiej Perspektywy makroekonomiczne krajów strefy euro Podsumowanie Ekonomiczne skutki kryzysu i wpływ zastosowanych narzędzi makroekonomicznych na gospodarkę Stanów Zjednoczonych, Chin i Japonii w warunkach współczesnego kryzysu finansowego studium przypadku Dorota Kuder Źródła kryzysu finansowego przegląd literatury Mechanizm kryzysu finansowego Wpływ kryzysu finansowego na gospodarki Stanów Zjednoczonych, Chin i Japonii Sposoby łagodzenia skutków i drogi wyjścia z kryzysu Podsumowanie Spis ilustracji Spis tabel Bibliografia Indeks

5

6 Wstęp Współczesny kryzys na rynkach finansowych wywołał burzliwy dyskurs w literaturze ekonomicznej na temat jego przyczyn, skutków i zagrożeń dla gospodarki światowej. Bardzo trudno zaproponować przekonującą interpretację obecnego kryzysu. Niewątpliwie jest to kryzys systemowy, strukturalny i instytucjonalny współczesnego kapitalizmu, który dał się zwieść ułudzie neoliberalizmu. Często porównuje się obecny kryzys do tego Wielkiego sprzed 80 lat. Wtedy jednak inaczej funkcjonowała gospodarka, miała inne struktury i instytucje. Przede wszystkim daleka była od charakteru globalnego, co jest cechą współczesności. Obecny sposób gospodarowania zdeterminowała rewolucja naukowo-techniczna. Nieustannie postępuje proces globalizacji, z całym typowym systemem wzajemnych powiązań i współzależności zjawisk. Ekonomia w odróżnieniu od innych dziedzin nauki wikła się ideologicznie i politycznie 1. W świetle ostatniego kryzysu największe kontrowersje wywołała liberalizacja sektora finansowego, niedostosowanie systemów regulacji i nadzoru na rynkach finansowych. Teza o korzyściach z wolnego handlu znajduje liczne potwierdzenia teoretyczne i empiryczne, na przykład w postaci katastrofalnych skutków protekcjonizmu podczas Wielkiego Kryzysu. Z kolei słuszność polityki liberalizacji rynku pracy potwierdziły dane dotyczące malejącej stopy bezrobocia w gospodarkach anglosaskich w latach 90. i w ubiegłej dekadzie. Sektor finansowy rządzi się jednak odmiennymi prawami. Aktywa finansowe są bardziej zmienne i płynne, co sprawia, że sektor ten jest znacznie bardziej podatny na stadne zachowania i emocje. Kryzysy finansowe w latach 90. ubiegłego wieku w Azji i Ameryce Południowej powinny skłonić ekonomistów do zakwestionowania liberalizacji sektora 1 G.W. Kołodko, Zanim nadejdzie jeszcze większy kryzys, [w:] Globalizacja, kryzys i co dalej?, red. G.W. Kołodko, Poltext, Warszawa 2010, s

7 10 Wstęp kapitałowego. Niestety, nieuzasadnione empirycznie koncepcje ekonomiczne stały się fundamentem polityki, która wywołała najgorszy kryzys gospodarczy od 80 lat. Ekonomia informacji rozwinięta przez takich badaczy, jak Joseph Stiglitz, George Akerlof i Michael Spence, zakwestionowała główne założenie standardowych modeli neoklasycznych, a mianowicie, że uczestnicy rynku mają pełną informację. Ekonomia informacji ostrzegała przed zaburzeniami na rynku skomplikowanych derywatów opartych na kredytach hipotecznych, gdzie asymetria informacji jest bardzo duża. Warren Buffet jeden z najbogatszych ludzi świata pięć lat przed ostatnim kryzysem finansowym powiedział, że ryzykowne instrumenty finansowe (derywaty), którymi handluje się na światowych rynkach, są finansową bronią masowej zagłady 2. Skoro już doszło do tego ogromnego w skutkach kryzysu finansowego, który odczuły gospodarki niemal wszystkich krajów świata, powstaje pytanie, na jakiej teorii ekonomicznej oprzeć politykę gospodarczą, aby nie tylko poradzić sobie z przejawami i skutkami tego kryzysu, lecz a może przede wszystkim skutecznie zapobiegać tego typu załamaniom w przyszłości? Po Wielkim Kryzysie na gruncie brytyjsko-amerykańskim powstała i rozwinęła się wielka teoria ekonomii, keynesizm. Na tej teoretycznej podstawie zrodziło się jakościowo nowe podejście do polityki gospodarczej. Interwencje makroekonomiczne, polegające zwłaszcza na wpływaniu władz państwowych metodami fiskalnymi i monetarnymi na zagregowany popyt w gospodarce narodowej, korygowały odchylenia samoczynnie działającego mechanizmu rynkowego. Nowe zjawiska w gospodarce kapitalistycznej, jakie nastąpiły począwszy od lat 70. ubiegłego wieku (nasilenie zjawisk inflacyjnych, wzrost deficytu budżetowego, długu publicznego, osłabienie tempa wzrostu gospodarczego), podważyły podstawy teorii J.M. Keynesa. W teorii ekonomii zaczęły dominować poglądy odwołujące się do zasad wolności gospodarczej neoliberalizm. Dziś jednak moda na czysty neoliberalizm wyraźnie przemija, ponieważ następuje racjonalizacja myślenia ekonomicznego. We współczesnej gospodarce rynkowej obserwujemy wszędzie wzrost znaczenia państwa. Ostatni globalny kryzys finansowy i gospodarczy ożywił krytykę dominującego nurtu ekonomii. Wiele wskazuje na to, że do pozycji wiodącej aspirują ekonomiści powiązani z orientacją keynesistowską. Tak więc szeroki nurt krytyki z pozycji powrotu do myśli keynesistowskiej wiąże się z postulatem zwiększenia roli państwa. Wydarzenia związane ze światowym kryzysem interpretowane są 2 F. Fukuyama, S. Colby, Co oni sobie myśleli?, Newsweek, dodatek Europa, wrzesień 2009.

8 Wstęp 11 w tym nurcie na ogół jako dowód, że należy zrehabilitować aktywne działania państwa (rządu, banku centralnego, nadzoru finansowego) 3. Niniejsza praca wychodzi naprzeciw zasygnalizowanym wyżej problemom. Jej głównym celem jest ocena skuteczności narzędzi polityki makroekonomicznej w łagodzeniu skutków kryzysu gospodarczego, w warunkach gospodarki otwartej w dobie globalizacji. Cel ten pozwolił sformułować następującą hipotezę badawczą: współcześnie prowadzona polityka makroekonomiczna odgrywa coraz ważniejszą rolę w stabilizowaniu gospodarek, a także w łagodzeniu skutków kryzysu finansowego. Praca składa się z dziewięciu rozdziałów logicznie z sobą powiązanych. Obejmuje zarówno wątki teoretyczne, jak i empiryczne. W pierwszym rozdziale została dokonana systematyka wahań cyklicznych w ujęciu historycznym, szczegółowo omówiono przyczyny tych wahań z punktu widzenia różnych szkół w ekonomii oraz podjęto próbę znalezienia podobieństw i różnic między Wielkim Kryzysem a obecnym kryzysem finansowym i gospodarczym. Przedmiotem rozważań rozdziału drugiego są ścieżki transmisji cykli koniunkturalnych w ujęciu międzynarodowym. Często trudno jest odróżnić źródło powstawania załamań gospodarczych od kanału transmisji, poprzez który się rozprzestrzeniają. Niewątpliwie podstawowym czynnikiem sprzyjającym przenoszeniu się wahań koniunkturalnych jest szybki przepływ informacji między rynkami oraz to, że konkurencyjne rynki finansowe w globalnej gospodarce są z sobą powiązane. Kolejne dwa rozdziały poświęcone są oddziaływaniu kryzysów gospodarczych na zmienne nominalne i realne. Przedstawiono w nich wpływ zmian aktywności gospodarczej na kształtowanie się zmiennych nominalnych (stopa procentowa, stopa inflacji, płace nominalne) i realnych (popyt globalny, produkcja, zatrudnienie i bezrobocie). Podczas omawiania tych zagadnień odwołano się do poglądów wybranych szkół makroekonomicznych, na podstawie których sformułowano wniosek, że kształtowanie się podstawowych zmiennych makroekonomicznych uwarunkowane jest wieloma czynnikami, którym różne modele makroekonomiczne przypisują zróżnicowane znaczenie. Dlatego konieczne jest prowadzenie szerokich badań empirycznych, które pozwolą na sformułowanie bardziej jednoznacznych wniosków. Wyniki tego rodzaju analiz zostały zaprezentowane w dalszej części niniejszej pracy. Analiza przydatności poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej do walki z negatywnymi skutkami kryzysu w krótkim i długim okresie została 3 Zob. P. Krugman, The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008, Norton, New York 2009; O. Blanchard, G. Dell Ariccia, P. Mauro, Rethinking Macroeconomic Policy, IMF Staff Position Note, SPN/10/03, International Monetary Found, Washington 2010.

9 12 Wstęp przedstawiona w trzech kolejnych rozdziałach. Dotyczą one polityki fiskalnej, monetarnej i strukturalnej. Wystąpienie kryzysu finansowego o zasięgu światowym doprowadziło do radykalnej zmiany podejścia do efektywności polityki fiskalnej w krótkim i długim okresie (rozdział piąty). Decyzje o wprowadzeniu fiskalnych pakietów stymulacyjnych o znacznej skali w większości krajów na świecie zyskały akceptację ekonomistów, którzy do tej pory sceptycznie odnosili się do skutków takiej operacji. Wynika to ze zmiany uwarunkowań funkcjonowania polityki fiskalnej, głównie nieskuteczności polityki monetarnej przy bardzo niskich stopach procentowych oraz wzrostu liczby podmiotów gospodarczych wykluczonych z dostępu do rynków finansowych. W rozdziale tym uzasadniono, że dobór skali i instrumentów aktywnej polityki fiskalnej musi uwzględniać kwestię stabilności fiskalnej w średnim i długim okresie, ponieważ zaufanie rynków do polityki rządu jest koniecznym warunkiem ożywienia gospodarczego. Z kolei w rozdziale szóstym poświęconym polityce monetarnej zostało omówione oddziaływanie tej polityki na gospodarkę poprzez mechanizm transmisyjny, którego kanały mogą być następujące: tradycyjny kanał stóp procentowych, kanał kursowy, kanał kredytowy oraz kanał cen aktywów rzeczowych i finansowych. Przedstawiono w nim uwarunkowania polityki pieniężnej w dobie globalizacji, jak też zaprezentowano poglądy makroekonomistów z różnych szkół na możliwość skutecznego oddziaływania tej polityki na stabilizację gospodarki w perspektywie krótko- i długoterminowej. Analiza przydatności polityki strukturalnej do walki z negatywnymi skutkami kryzysu w krótkim i długim okresie jest przedmiotem rozważań zaprezentowanych w rozdziale siódmym. Omówiono w nim modele wpływu wydatków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy poszczególnych krajów członkowskich oraz kanały wpływu tych wydatków na przeciwdziałanie negatywnym skutkom kryzysu i ożywienie gospodarcze. Przeprowadzono też analizę dostosowywania polityki regionalnej do uwarunkowań kryzysu na poziomie krajów UE. Skuteczność poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej zależy od sytuacji społeczno-ekonomicznej w poszczególnych krajach, a więc od sytuacji sprzed kryzysu oraz od skutków kryzysu w skali makro i mikro. Stąd też celowe było przyjęcie metody analizy przypadków, a następnie na ich podstawie sformułowanie ogólnych wniosków. Metodzie tej poświęcono dwa ostatnie rozdziały, w których omówiono ekonomiczne konsekwencje współczesnego kryzysu finansowego oraz wpływ zastosowanych narzędzi poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej na wzrost gospodarczy, rynek pracy, budżet państwa i dług publiczny w krajach strefy euro (rozdział ósmy) oraz w USA, Chinach i Japonii (rozdział dziewiąty). Okazuje się, że próba ratowania gospodarek w czasie kryzysu finansowego poprzez odpowiednie impulsy

10 Wstęp 13 monetarne i fiskalne spowodowała eksplozję zadłużenia, które ujawniło się w większości badanych krajów. Problem ten dotknął zarówno kraje ze strefy euro, jak i spoza niej, a także kraje o większej lub mniejszej konkurencyjności. Reasumując, w pracy przeprowadzono wieloaspektowe analizy dotyczące oceny skuteczności poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej w łagodzeniu skutków sytuacji kryzysowych oraz ich zapobieganiu. Osiągnięcie celu badawczego pozwoliło pozytywnie zweryfikować przyjętą hipotezę badawczą. Niniejsza publikacja została wykonana w ramach badań statutowych przez pracowników Katedry Teorii Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Zofia Dach, kierownik projektu badawczego

11

12 1 Przyczyny wahań cyklicznych Gabriela Wronowska Celem niniejszego rozdziału jest przybliżenie i usystematyzowanie wiedzy na temat wahań aktywności gospodarczej. Analizie poddane zostaną źródła kryzysu gospodarczego jako najbardziej dotkliwej dla gospodarki fazy cyklu koniunkturalnego. Najpierw usystematyzowano i zdefiniowano pojęcia związane z wahaniami działalności gospodarczej, zwłaszcza pojęcie cyklu koniunkturalnego. Omówiono poszczególne fazy tego zjawiska, czas ich trwania oraz teorie wyjaśniające przyczyny ich powstania. Przedstawiono okoliczności, w których doszło do ugruntowania się zjawiska kryzysu gospodarczego jako obszaru badań w teorii ekonomii. W dalszej części opracowania zaprezentowano teorie ekonomiczne wyjaśniające przyczyny wahań cyklicznych ze szczególnym uwzględnieniem współczesnych poglądów. Na koniec podjęto próbę porównania Wielkiego Kryzysu z lat z kryzysem gospodarczym z lat Pojęcie i fazy cyklu koniunkturalnego Obserwowaną i powtarzającą się cechą gospodarki rynkowej jest jej nierównomierny rozwój, co przejawia się w postaci okresowych wzrostów lub spadków aktywności gospodarczej. Do kategorii, które podlegają fluktuacjom, można zaliczyć przede wszystkim: produkcję, dochód narodowy, konsumpcję, inwestycje, zatrudnienie i inflację. Koniunktura gospodarcza jest to całokształt zmian aktywności gospodarczej danego kraju lub danego obszaru gospodarczego. Zmiany te są zróżnicowane w czasie i wywołane przez różne czynniki. Wahania aktywności gospodarczej nazwane zostały w literaturze ekonomicznej cyklem koniunkturalnym. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych obecnie definicji tego pojęcia opracował W.C. Mitchell. Zgodnie z nią cykl koniunkturalny to

13 16 Gabriela Wronowska rodzaj fluktuacji w zagregowanej aktywności gospodarczej podmiotów (narodów), które organizują swoją pracę głównie poprzez działania wolnorynkowe. Cykl składa się z rozkwitu, pojawiającego się mniej więcej w tym samym czasie w wielu gałęziach gospodarki, po którym następują ogólna recesja, dno i ożywienie, przechodzące w fazę rozkwitu w następnym cyklu. Ta sekwencja zdarzeń powtarza się, ale nie (idealnie) periodycznie 1. Literatura przedmiotu wyróżnia wiele rodzajów wahań koniunktury gospodarczej. Najczęściej wymieniane to: Zmiany (tendencje) długookresowe zwane powszechnie trendami. Trend wzrostowy gospodarki wiąże się ze zwiększeniem czynników produkcji oraz wzrostem ich wydajności, a co za tym idzie wzrostem potencjału podażowego gospodarki. Przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego długookresowy wzrost gospodarczy przebiegałby zgodnie z rosnącą linią trendu. Zmiany sezonowe. Ich cechą charakterystyczną jest to, że występują w ciągu całego roku kalendarzowego, a ich cykliczność podyktowana jest zmiennością pór roku i wynikającą z niej sezonowością. Wahania przypadkowe. Występują nieregularnie, a wywoływane są czynnikami losowymi, takimi jak wojny, powodzie, trzęsienia ziemi, huragany itp. Ten rodzaj wahań koniunktury gospodarczej jest trudny do przewidzenia. Cykle rolnicze. Są charakterystyczne dla niektórych rynków rolniczych i mają określony czas trwania. Na przykład cykl bawełny amerykańskiej trwa 2 lata, cykl kawy 16 lat, a cykl produkcji trzody chlewnej 3 4 lata 2. Cykle budowlane. Są to wahania na rynku nieruchomości, których czas trwania obejmuje do dwudziestu lat. Wahania koniunkturalne występują cyklicznie i powtarzają się regularnie co pewien czas. Ich cechą charakterystyczną są okresowe wzrosty i spadki aktywności gospodarczej przejawiające się jako wahania poziomu produkcji i zatrudnienia wokół długookresowej linii trendu. Na ilustracji 1.1 zaprezentowano typowy, czterofazowy cykl koniunkturalny. Cykl koniunkturalny to ruch typu falowego, który ogarnia system gospodarczy jako całość 3. Typowy cykl koniunkturalny charakteryzują następujące elementy: 1 F. Kydland, E. Prescott, Business cycles: Real facts and a monetary myth, minneapolisfed.org/research/qr/qr1421.pdf, s Z. Dach, Cykle koniunkturalne: Pomocnicze materiały dydaktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1992, s M. Lubiński, Analiza koniunktury i badanie rynków, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2002, s. 11.

14 1. Przyczyny wahań cyklicznych 17 Punkty zwrotne, pomiędzy którymi aktywność gospodarcza ulega wahaniom: dolny punkt zwrotny wskazuje najniższy poziom produkcji w danym cyklu oraz oznacza koniec spadku, a jednocześnie początek wzrostu produkcji; górny punkt zwrotny określa najwyższy poziom produkcji w danym cyklu, a jednocześnie wskazuje na koniec wzrostu i początek spadku produkcji. Długość trwania cyklu, czyli odległość pomiędzy dwoma kolejnymi górnymi lub dwoma kolejnymi dolnymi punktami zwrotnymi. Amplituda wahań wokół linii trendu, czyli rozpiętość poziomu produkcji pomiędzy dolnym a górnym punktem zwrotnym. Ilustracja 1.1. Przebieg cyklu koniunkturalnego i jego podstawowe fazy Produkcja Górny punkt zwrotny Rozkwit Linia trendu Kryzys Ożywienie Depresja Dolny punkt zwrotny Czas Istnieje wiele klasyfikacji faz cyklu koniunkturalnego. Jedną z najczęściej cytowanych jest podział na kryzys, depresję, ożywienie i rozkwit 4. Faza kryzysu to gwałtowne załamanie koniunktury. Charakteryzuje się spadkiem podstawowych wskaźników działalności gospodarczej, tj. spadkiem produkcji i zatrudnienia, wzrostem bezrobocia, spadkiem popytu na dobra i usługi. Pojawiają się niesprzedane zapasy. Kolejną fazą jest depresja, czyli okres ograniczania produkcji oraz stabilizacji lub spadku cen. Następuje wzrost bezrobocia i spadek zamożności społeczeństwa. Więcej przedsiębiorstw bankrutuje, spada 4 R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 513.