Pytanie o drogi nowożytności

Transkrypt

1 Słowo wstępne 13 P Pytanie o drogi nowożytności róba zdiagnozowania nowożytności, a tym samym opisania jej najważniejszych przejawów, które kształtują tę epokę, jest jednym z istotniejszych tematów dwudziestowiecznej refleksji nad polityką. Zmagał się z tym tematem od lat dwudziestych Carl Schmitt, później zaś to fundamentalne zagadnienie podejmowało wielu innych badaczy jak Augusto Del Noce, Eric Voegelin, Francisco Elías de Tejada y Spínola czy Michael Oakeshott. Niniejszym tomem chcielibyśmy włączyć się w ten nurt rozważań, podjąć próbę rozpisania pewnej mapy ważnych kwestii charakteryzujących epokę, która wyłoniła się ze zmierzchu świata średniowiecznego w kulturze zachodniej. Podejmując wysiłek zrozumienia nowożytności, postanowiliśmy wyodrębnić pięć zagadnień, które w swoisty sposób charakteryzują nowożytność: eugenikę jako przykład scjentystycznej degeneracji nauki nowożytnej, problem tyranii ujawniający się współcześnie pod postacią reżimów komunistycznych oraz nazistowskich, ideologię jako charakterystyczną dla nowożytności formę myślenia, współczesną demokrację jako rodzaj porządku politycznego, który u schyłku dwudziestego stulecia zatriumfował na gruncie politycznym, oraz problem jedności europejskiej wyłaniający się pod postacią kształtującej się od drugiej wojny światowej Unii Europejskiej. W dziale poświęconym zjawisku eugeniki prezentujemy tłumaczenie pochodzącej z początku dwudziestego wieku wypowiedzi programowej Francisa Galtona jednego z twórców eugeniki jako ruchu oraz analityczny tekst współczesnego badacza Michaela Freedena, w którym autor próbuje umieścić zjawisko eugeniki w szerszym kontekście myśli progresywnej. Niniejsze tłumaczenia uzupełniają artykuły dotyczące źródeł popularności projektów eugenicznych w świecie anglosaskim, filozoficznym fundamentom eugeniki oraz jej powojennej neoliberalnej odmiany. Kolejny dział, poświęcony kwestii współczesnej tyranii, otwierają teksty dotyczące dorobku Jugosławianina Milovana Đzilasa oraz prezentujące myśl wybitnego polskiego prozaika Józefa Mackiewicza na temat diagnozy postawy opozycyjnej względem komunizmu. Dział zamyka polemika luminarzy dwudziestowiecznej filozofii polityki Leo Straussa i Erica Voegelina na temat wydanej w 1948 roku książki Straussa, będącej analizą antycznego dialogu Ksenofonta Hieron dotyczącego problemu tyranii.

2 14 Słowo wstępne Temat ideologii poruszają w niniejszym tomie teksty o problematycznym statusie ideologicznym nacjonalizmu oraz kwestii ideologii w kontekście relacji mediów i polityki. Dział ten zamyka tłumaczenie eseju konserwatywnego pisarza austriackiego i monarchisty Erica von Kuehnelt Leddihna, w którym autor prezentuje linię obrony ideologii, jako refleksji cennej, wartościowej i immanentnie związanej z kondycją ludzką. Kolejny dział, poświęcony współczesnej demokracji, zawiera tłumaczenie eseju autorstwa Hansa Morgenthau, poświęconego problematyczności kwestii wolności w demokracji, a ponadto fragmenty obszernego eseju Stevena Besta i Davida Kellnera o postmodernistycznym pojmowaniu polityki oraz fragmenty wprowadzenia do niedawno wydanej głośnej książki francuskiego autora Pierre a Rosanvallona La contre démocratie. Niniejsze przekłady dopełniają studenckie artykuły rozważające między innymi problem kontrdemokratyczności współczesnego dziennikarstwa czy kwestię deformacji wyborczych i ich wpływu na funkcjonowanie demokracji. Ostatni blok tekstów dotyczy jednoczącej się współcześnie Europy. Na tę okoliczność publikujemy pochodzące z 1951 roku przemyślenia szwajcarskiego pisarza Denisa de Rougemonta, który krytycznie diagnozuje stan europejskiej duchowości u progu zawiązywania się powojennych procesów integracyjnych, oraz artykuł dotyczący obwodu kaliningradzkiego jako rosyjskiej enklawy wewnątrz Unii Europejskiej. Numer domyka blok recenzji książek tematycznie powiązanych z poruszonymi tu zagadnieniami. Jesteśmy głęboko przekonani, iż problemy, które zostały poruszone w tym tomie, w sposób niezwykle silny określiły epokę nowożytną. Zapewne zagadnienia te nie wyczerpują katalogu najważniejszych komponentów potrzebnych do pełnego odmalowania losów europejskiej cywilizacji od XVI wieku; są jedynie przyczynkiem do szerszego portretu tej epoki. Oddajemy w Państwa ręce niniejszy numer Dialogów Politycznych ufni, iż będzie on pomocny w rozświetleniu trudnej kwestii natury nowożytności. W związku z tym, że niniejszy numer Dialogów Politycznych to dwie rocznice: pięciolecie istnienia pisma i jednocześnie jego dziesiąty numer, chcemy podkreślić ten szczególny moment w historii naszego periodyku. Tym samym publikujemy w ramach wyjątkowego i jednorazowego Dodatku Jubileuszowego tłumaczenie oraz glosę pierwszego magistra i pierwszego doktora wypromowanego przez toruński ośrodek politologii dra Bartłomieja Michalaka. M I C H A Ł J. C Z A R N E C K I R E D A K T O R N A C Z E L N Y

3 BCD!&"#E +$KNLO,)KPQ) R ugenika jest nauką, która zajmuje się wszystkimi czynnikami (influences) doskonalącymi wrodzone cechy rasy, również tymi, które rozwijają te cechy w najwyższym stopniu. Poprawa wrodzonych cech, czyli pochodzenia, będzie tutaj przedmiotem osobnych rozważań. Co ma się na myśli przez doskonalenie? Co znaczy sylaba eu w słowie eugenika, której angielskim odpowiednikiem jest dobry? Istnieje poważna różnica między wartością zawartą w kilku cechach i wartością natury [człowieka] jako całości. Natura zależy w dużym stopniu od proporcji cech, na których równowagę może w znacznym stopniu wpłynąć edukacja. Musimy w takim razie pozostawić moralność poza dyskusją tak długo, jak to tylko możliwe, nie wikłając się w nierozwiązywalne trudności, jakie wywołuje ona w kwestii tego, czy natura jako całość jest dobra czy zła. Poza tym, dobro i zło natury nie ma charakteru absolutnego, lecz jest zależne od bieżącej formy cywilizacji. To, co mam na myśli, najlepiej wyjaśni bajka. Wyobraźmy sobie ogród zoologiczny w nocy i przypuśćmy, że jak w starych opowieściach zwierzęta potrafią mówić, a jakieś bardzo mądre stworzenie, które ma łatwy dostęp do wszystkich klatek, powiedzmy filozoficzny wróbel albo szczur, zebrało opinie wszystkich rodzajów zwierząt, chcąc opracować system moralności absolutnej. Nie ma sensu rozwodzić się na temat przeciwieństwa ideałów polujących bestii i ich ofiar, tych, które muszą ciężko pracować na swoje jedzenie i osiadłych pasożytów, które przyczepiły się do ich ciał, spijając * Pełen tekst tłumaczenia dostępny jest w drukowanej wersji pisma. Referat wygłoszony na spotkaniu Towarzystwa Socjologicznego w School of Economics (London University) 16. maja 1904 roku. Spotkaniu przewodniczył profesor Karl Pearson, członek Towarzystwa Królewskiego.

4 DIALOGI POLITYCZNE 10/2008 krew, i tak dalej. Duże poparcie zyskałaby miłość macierzyńska, lecz odrzuciłaby ją większość gatunków ryb, a wśród głosów ptaków słychać byłoby muzyczny protest kukułki. Chociaż nie można uzyskać zgody co do moralności absolutnej, podstawy eugeniki są łatwo definiowalne. Wszystkie stworzenia przytaknęłyby, że lepiej jest być zdrowym niż chorym, energicznym, a nie słabym, dobrze dopasowanym do życia, a nie źle; mówiąc krótko, że lepiej jest być dobrym niż złym przedstawicielem gatunku, bez względu na to, co to za gatunek. Podobnie jest z ludźmi. Istnieje ogromna liczba sprzecznych ideałów, odmiennych charakterów czy niezgodnych cywilizacji, lecz są one potrzebne, by dać pełnię i korzyść dla życia. Społeczeństwo byłoby niezmiernie nudne, gdyby każdy człowiek przypominał szacownego Marka Aureliusza czy Adama Bede a 1. Celem eugeniki jest reprezentowanie każdej klasy oraz grupy przez jej najlepszych przedstawicieli, a gdy to będzie zrobione pozostawienie ich, by wypracowali wspólną cywilizację we własny sposób. Długą listę cech [pożądanych], które prawie wszyscy prócz pomylonych braliby pod uwagę, wybierając najlepszych przedstawicieli swojej klasy, można łatwo stworzyć. Obejmowałaby zdrowie, energię, talent, odwagę i uprzejme usposobienie. Przypomnijcie sobie, że naturalne różnice pomiędzy psami są wyraźne widoczne we wszystkich tych aspektach, a ludzie są całkiem regulowani przez naturę, jak inne zwierzęta podobnych gatunków. Szczególne zdolności byłyby wysoko cenione przez ich posiadaczy talent artystyczny przez artystów, odwaga badawcza i prawdomówność przez naukowców, religijne pochłonięcie przez mistyków i tak dalej. Istnieliby samoofiarnicy, samoprześladowcy i inni wyjątkowi idealiści, lecz ich przedstawiciele byliby lepszymi członkami wspólnoty niż ci, co ich wybrali. Posiadaliby więcej cech potrzebnych w państwie więcej werwy, więcej zdolności i więcej konsekwencji w [dążeniu do] celu. Można zaufać wspólnocie, że odrzuci reprezentantów kryminalistów i innych, których ocenia jako niepożądanych. ( ) P R Z E Ł O Ż Y Ł A K I N G A M A R U L E W S K A 1 Adam Bede jest tytułowym bohaterem powieści autorstwa Mary Ann Evans (ps. George Eliot) to człowiek szlachetny, dobry i moralny [przyp. tłum.].

5 )TUVWTSQ)O+"#&+&X ^+X# PH&"YX!"#$#%&'()*+#,-./ /80442:0;<9./<=>!"#&) Y!$Z5[\826/0]12:0842=A78044,%$+%"$"&!, #HJ,KH)LL,M)N,O!PQRSR, I westie przywoływane przez eugenikę nie stanowią jedynie przedmiotu przelotnego zainteresowania dla badacza myśli politycznej. Za eugeniką, będącą bocznym odgałęzieniem myśli socjobiologicznej z przełomu wieków, które nigdy nie osiągnęło ideologicznego startu pod względem oddziaływań czy krążenia w obiegu, kryje się coś więcej niż współcześnie może się wydawać. Niniejszy esej jest propozycją odejścia od zbyt uproszczonej identyfikacji eugeniki jako teorii politycznej z rasizmem czy skrajnym konserwatyzmem 1 i oferuje zamiast tego dwa alternatywne sposoby interpretacji. Z jednej strony eugenika zostanie przedstawiona jako ścieżka badawcza prądów socjalno reformistycznych w brytyjskiej myśli politycznej z początku dwudziestego wieku. Natomiast z drugiej będzie przykładem ilustrującym złożoność i wzajemne przenikanie się, jakie charakteryzuje większość współczesnych ideologii. Mając oczywiście świadomość uroku eugeniki dla prawicy, za centralne zagadnienie przenikające poniższe rozważania należy uznać pytanie o atrakcyjność eugeniki dla progresywistów o liberalnych oraz * Pełen tekst tłumaczenia dostępny jest w drukowanej wersji pisma. 1 Zob. na przykład J.B.S. Haldane, Eugenics and social reforms, Nation, 31 May 1924; A. Montagu, Man s most dangerous myth: the fallacy of race, 5th edn, New York 1974, s. 236.

6 socjalistycznych przekonaniach 2 z głównym celem, jakim jest odkrycie fundamentalnego powinowactwa, jakie lewica posiadała i być może nadal posiada z tym typem myślenia. Niektóre trudności dotyczące definicji pola badawczego wskazują na powstające problemy. Autor pojęcia eugenika, Francis Galton, który ustanowił ją jako konkretny obszar badań o naukowych aspiracjach, definiował ją jako badanie działań będących pod kontrolą społeczną, które mogą korzystnie bądź negatywnie wpływać na właściwości rasowe przyszłych pokoleń, czy to fizyczne czy umysłowe 3. Jednak taka definicja została ustalona po dość długich dyskusjach przez komitet, w którym zasiadał biometra Karl Pearson. Sam Galton preferował definicję, którą wysunął w czasie pierwszej debaty o eugenice na dużą skalę pod auspicjami świeżo powołanego Towarzystwa Socjologicznego na London School of Economics w 1904 roku: jest nauką, która zajmuje się wszystkimi czynnikami doskonalącymi wrodzone cechy rasy, również tymi, które rozwijają te cechy w najwyższym stopniu 4. Różnica pomiędzy tymi dwiema definicjami miała znaczący wpływ na dysputy ideologiczne, które wkrótce zaczęły osłabiać naukową pozycję nowej dziedziny badawczej, a wielu komentatorów odgrzebywało ostatnią z wspomnianych, która lepiej pasowała do ich skłonności. Włączała ona w ramy eugeniki zarówno wychowanie czy środowisko, jak i naturę czy dziedziczność, i w konsekwencji przemawiała do tych, którzy preferowali pogląd, który można by szeroko określić socjalistycznym 5 czy też nowoliberalnym, z ich naciskiem na otoczenie społeczne oraz (w mniejszym stopniu) fizyczne, kształtujące naturę ludzką. ( ) P R Z E Ł O Ż Y Ł A K I N G A M A R U L E W S K A Używam terminu progresywiści jako skrótu dla liberalnych reformatorów społecznych i miarkowanych socjalistów, jednocześnie uznając, że nie są oni jednolitą światopoglądowo grupą. F. Galton, Memories of my life, London 1908, s. 321; D.W. Forrest, Francis Galton: the life and work of a Victorian genius, London 1974, s F. Galton, Eugenics: its definition, scope and aims, Sociological Papers, London, 1905, s. 45. W sensie niedoktrynalnym. Zob. M. Freeden, The new liberalism: an ideology of social reform, Oxford 1978, rozdz. 11.

7 56 Eugenika JANUSZ GRYGIEŃĆ Instytut Politologii UMK Okrucieństwo miłosierdzia. O źródłach popularności projektów eugenicznych w krajach anglosaskich u progu XX wieku E Skrajnym okrucieństwem jest troszczenie się o nicponiów kosztem ludzi wartościowych. To umyślne ściąganie nieszczęść na przyszłe pokolenia. Największym przekleństwem dla potomnych jest obarczenie ich rosnącą populacją imbecyli 1 ugenika to dziś nauka wyklęta, postrzegana jako zideologizowany zbiór teorii, reprezentujący interesy klasy lub narodu, oparty na rasizmie i implikujący praktyki ludobójcze, do których zresztą bezpośrednio pod postacią Holocaustu doprowadziła. Występuje tym samym wyraźna tendencja do utożsamiania wiary w jej prawdziwość z moralną ułomnością właściwą nazistowskim oficjałom i ich równie amoralnym, bezwzględnie oddanym złej sprawie, podwładnym. Gdy jednak dokonuje się takiego uproszczenia, gdy ruch eugeniczny sprowadza się do Niemiec okresu hitleryzmu, gdy pomija się osobiste zaangażowanie i poparcie, jakiego eugenicznym ideom udzieliły takie sławy świata nauki i kultury, jak: Alexander Graham Bell, George Bernard Shaw, Herbert George Wells; tak wytrawni politycy, jak: Theodore Roosevelt i Winston Churchill, ryzykuje się równoczesne pominięcie faktu, że eugenika to nie tylko domena zamkniętych w swych laboratoriach zwariowanych naukowców, ale, pociągająca ludzi racjonalnych i jednocześnie wrażliwych, idea wyleczenia ludzkości z wszelkich ułomności o charakterze tak fizycznym, jak i moralnym. Jak doszło do tego, że teorie dziś oceniane tak jednoznacznie negatywnie, jeszcze niedawno cieszyły się szerokim uznaniem? Bez wątpienia podatny grunt dla rozwoju idei eugenicznych przygotowały teorie społecz- 1 M. Sanger, Pivot of Civilization, New York 1922, s. 105, cyt. za: E. Black, Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, Warszawa 2004, s. 208.

8 Eugenika 57 no ekonomiczne końca XVIII i połowy XIX wieku. Opublikowany w 1798 roku malthusiański An Essay on the Principle of Population, który poczytnością zaskoczył samego autora (w niespełna trzydzieści lat doczekał się sześciu wydań), łączący elementy historiozoficznego pesymizmu z oświeceniowym racjonalizmem, uznać można za swoistą zapowiedź późniejszych idei klasyków eugeniki. Thomas Malthus utrzymywał w swej pracy, że przyrost społeczny, odbywający się w postępie geometrycznym, zawsze będzie wyprzedzał podobny przyrost zasobów żywnościowych, dokonujący się w postępie arytmetycznym. Dlatego też, pozostawiony swobodnemu rozwojowi, porządek społeczno ekonomiczny nie będzie zmierzał w kierunku dobrobytu ludzkości. Przeciwnie, koniecznym skutkiem wszelakich prób realizacji projektów świata pozbawionego wojen, zaraz, morderstw, aborcji i homoseksualizmu, świata bezustannie wydłużającego się okresu życia, musi być głód i ubóstwo całych społecznych mas. Już wydanie drugie An Essay zawierało pewną modyfikację teoretyczną, zakładającą możliwość powstrzymania tego niepożądanego i pozornie nieuchronnego rozwoju. Abstynencja seksualna, przede wszystkim zaś porzucenie wszelkich projektów ekonomicznego wspierania najuboższych (w Anglii usankcjonowanego przez różnorakie ustawy poczynając od Poor Law Act z 1601 po, bezpośrednio poprzedzające wydanie An Essay, ustanowienie w 1795 systemu Speenhamland) uznał Malthus za środki niezbędne dla uchronienia się przed powszechną pauperyzacją i głodem. Choć zupełnie inne podłoże miała myśl Darwina i Spencera, oni także przyczynili się do rozwoju idei eugenicznych. Pierwszy z nich (którego syn, major Leonard Darwin, jeden z głównych działaczy tego ruchu, był wieloletnim przewodniczącym British Eugenics Society) w swym sławnym O powstawaniu gatunków, nie kryjąc długu wdzięczności wobec Malthusa, otwarcie przyznawał, że jego własne koncepcje stanowią przeniesienie społecznych idei An Essay na grunt ogólnoprzyrodniczy 2. Spencer z kolei, gorliwy przeciwnik państwowego interwencjonizmu, wierzył w społeczny charakter walki o byt, mającej eliminować jednostki najsłabiej przystosowane, która ostatecznie prowadzić miała do realizacji ściśle pozytywistycznej wizji racjonalnego społeczeństwa typu przemysłowego. W opublikowanych w 1863 roku Principles of Biology stwierdzał istnienie fizjologicznych czynników odpowiedzialnych za tego typu rozwój. O ile jednak dzieła powyżej wymienionych myślicieli można uznać za, co najwyżej, stymulujące intelektualny zwrot w pewnym konkretnym kierunku rozważań, o tyle autorów tych nie można uznać za twórców nauko- 2 C. Darwin, On the Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of Favoured Race in the Struggle for Life, London 1859, s. 18.

9 58 Eugenika wej eugeniki. Takie teoretyczne podstawy zapewniły dopiero koncepcje dwóch innych badaczy: angielskiego podróżnika, lekarza, antropologa i matematyka Francisa J. Galtona i brneńskiego augustianina Gregora Mendla. Obaj, choć każdy na inny sposób, przyczynili się do rozwoju teorii dziedziczności. Mendel to twórca praw dziedziczenia nazwanych jego imieniem: prawa czystości gamet, prawa niezależnej segregacji i prawa dominacji, stanowiących jedną z podstaw współczesnej genetyki. Galton zaś, którego imię do dziś nosi największa eugeniczna instytucja brytyjska, zasłynął już za życia m.in. dzięki innowacyjnej publikacji Finger Prints, mającej przełomowe znaczenie dla kryminalistyki, Hereditary Genius, w której rozwijał koncepcję dziedziczenia nie tylko cech fizycznych, ale także charakterologicznych oraz Natural Inheritance, gdzie dokonał próby ścisłego określenia genetycznych relacji między rodzicami i ich potomstwem. Jemu też przypisuje się powszechnie, zarówno zapoczątkowanie eugenicznego ruchu, jak i utworzenie samego terminu eugenika. Choć pierwsze kroki jako nauka stawiała eugenika w Europie, jej losy na przełomie wieków i w pierwszych dziesięcioleciach wieku XX, w znacznej mierze wiązały się z kontynentem północnoamerykańskim. To w USA zaisniały specyficzne warunki, umożliwiające bardzo szybki rozwój tego nowo powstałego ruchu. Przede wszystkim, miał tu miejsce zakrojony na szeroką skalę mariaż nauki z finansjerą. Gdyby nie wsparcie, jakiego Charlesowi Benedictowi Davenportowi, najbardziej znaczącemu teoretykowi i praktykowi pozostającemu pod wpływem Galtona, i Harry emu Hamiltonowi Laughlinowi udzieliły rodziny Carnegie, Rockefeller, Harriman oraz instytucje, takie jak: American Breeders Association, znaczenie ruchu zapewne nigdy nie osiągnęłoby tak pokaźnych rozmiarów. Z drugiej zaś strony, gdyby nie fakt, że młody amerykański naród przyjmował bezustannie setki tysięcy nowych imigrantów z całego globu, stopienie których w jedno, w tzw. The Melting Pot dla wielu wydawało się czystą fikcją, być może brakłoby osób przekonanych o potrzebie obrony przed skundleniem narodu amerykańskiego, rozcieńczeniem krwi tradycyjnych WASPs. Nigdzie indziej w tym okresie ruch eugeniczny nie otrzymał tak dużego wsparcia ze strony władz centralnych i stanowych, wszelkich publicznych instytucji prowadzących rejestry interesantów, okolicznych mieszkańców, pacjentów, przestępców czy właśnie przekraczających granice imigrantów. W żadnym innym kraju nie przeprowadzano, na aż tak szeroką skalę, zabiegów sterylizacji osób, których potomstwo bez wątpienia szkodziłoby interesowi Ameryki epileptyków, osób

10 Eugenika 59 psychicznie chorych i przestępców tych tzw. Jukesów 3, którzy z pokolenia na pokolenie zaludniali przestrzeń między dwoma oceanami, czyniąc ją piekłem dla dobrych, praworządnych obywateli. Charakterystyczny dla USA był także sojusz zawarty między eugeniką i ruchem feministycznym reprezentowany przez osobę Margaret Sanger. Choć Davenport i Laughlin odcinali się od działań aktywistycznych, które ich zdaniem nie szły w parze z naukowością badań i wyników prac eugenicznych instytucji, faktem jest, że feministyczna American Birth Control League przyczyniła się do popularyzacji postulatów eugeniki negatywnej i minimalizacji państwowego interwencjonizmu. Długa lista instytucji bezpośrednio eugenikę wspierających, tłumaczy poniekąd jej popularność wśród intelektualnych elit. W USA do najbardziej znanych, oprócz tych już wymienionych, jej przedstawicieli zaliczyć można m.in. laureatów Nagrody Nobla Hermana Mullera, Linusa Paulina, Joshua Lederberga, Williama Shockleya, prezydentów uniwersytetów w Yale (Irving Fisher), Harvardzie (Charles Wilson), Stanford i Indiana (David Starr Jordan), sędziego Sądu Najwyższego Oliviera Wendella Holmesa. Nie inaczej było w Wielkiej Brytanii, gdzie do zwolenników eugeniki zaliczano m.in. Bertranda Russella, Sir Juliana Huxleya pierwszego sekretarza generalnego UNE- SCO, Johna Maynarda Keynesa, Sir Williama Beveridge a i Artura Balfoura. Mimo podobnej popularności, eugenika brytyjska, w porównaniu z tą zza wielkiej wody, na początku XX nie prezentowała się równie okazale. Mimo tego, że tu także dało o sobie znać przeludnienie miast związane z rozwojem przemysłu, za którym szedł wzrost przestępczości i emigracji, aktywność eugeników brytyjskich pozostawała w dalekim tyle za tą, cechującą ich amerykańskich kolegów. Nie chodziło wyłącznie o wsparcie, jakie od agend rządowych otrzymywali ci ostatni, lecz także o śmiałość w wyciąganiu praktycznych wniosków z teorii Galtona i Mendla. Tę odzwierciedlał przede wszystkim stopień nacisku, który kładziono na pozytywny bądź negatywny projekt eugeniczny. Eugenika pozytywna, której propagatorzy za swe główne cele obierali uświadamianie władzom i obywatelom możliwości genetycznego kreowania struktury społecznej, upatrywała podstaw tego typu działań w dobrowolnej zgodzie i współdziałaniu wszystkich obywateli. Ten sposób myślenia cechował w większym stopniu Brytyjczyków. Amerykanie przeważnie kładli nacisk na konieczność działań przymusowych i zinstytucjona- 3 Por. R.L. Dugdale, The Jukes. A Study in Crime, Pauperism, Disease and Heredity, also Further Studies of Criminals, New York 1877, gdzie autor zebrał dane 42 rodzin ze społecznego marginesu i wyliczył koszta ponoszone przez państwo zapobiegające ich kolejnym zbrodniom, karzące te już dokonane i udzielające zapomóg tym z nich, którzy pozostają bezrobotnymi (zob. E. Black, dz. cyt., s. 62).

11 60 Eugenika lizowanych. Głoszony przez nich program eugeniki negatywnej opierał się na postulatach m.in. izolacji i sterylizacji osób niepożądanych z punktu widzenia przyszłości narodu. Rozbieżności teoretyczne między eugeniczną rzeczywistością na Wyspach i w USA uległy minimalizacji po utworzeniu w 1908 roku brytyjskiego Towarzystwa Edukacji Eugenicznej, już wówczas zdominowanego przez badaczy odcinających się od, ostrożnych w swych sądach, stronników samego Galtona. Dziwi dziś to, że możliwą była uległość elit intelektualnych wiktoriańskiej i edwardiańskiej Anglii wobec idei, co do której oczywistym wydaje się, że w sposób nieunikniony prowadzić musiała do tragedii. Faktem pozostaje jednak, że w Anglii początku XX wieku miał miejsce szeroko zakrojony sojusz największych politycznych sił, zawiązany w imię ustanawiania ograniczeń zagrożenia rozprzestrzeniania wad genetycznych. Jak pisze Freeden, tym co zaskakuje w tych tezach jest nie tylko brak ich ugruntowania w faktach, lecz także absencja jakiegokolwiek, opartego na liberalnych lub humanitarnych podstawach, protestu wobec możliwego ograniczenia wolności i nieodwracalności proponowanych «lekarstw» 4. Głosy poparcia dla pomysłów tworzenia zakładów zamkniętych i sterylizacji osób chorych wychodziły tak ze środowisk liberalnych, jak i socjalistycznych. Powszechnie podzielane wówczas przekonanie o nieograniczonych możliwościach rozwoju społeczeństwa brytyjskiego, znajdowało ujście w nowym sposobie zabiegania o społeczny dobrobyt. Duchowi przywódcy rosnących w polityczną siłę tzw. Nowych Liberałów, J.A Hobson i L.T. Hobhouse, choć częstokroć nie szczędzący krytycznych uwag pod adresem czołowych eugeników, jednocześnie otwarcie opowiadali się za świadomą ingerencją w życie obywateli dla eliminacji cech niepożądanych. Różnili się jedynie w takich kwestiach jak pytanie, czy bardziej pożądanym jest, by te działania inspirowane były przez opinię publiczną, czy też instytucje państwowej administracji, czy na ostateczny obraz dziedzicznych cech wpływ ma środowisko, w którym do pewnego stopnia są rozwijane, czy też czynniki te pozostają względnie niezależnymi. Nie bez znaczenia była też prowadzona w tym okresie dyskusja o zakresie i przeznaczeniu państwowego interwencjonizmu. Okazało się, że każda ze stron sporu prezentowała poglądy ostatecznie kompatybilne z postulatami eugeników. Ci, którzy za paradygmatem manchesterskiej szkoły liberalizmu, opowiadali się za minimalizmem administracyjnym, uważali się częstokroć za kontynuatorów myśli Spencera, a więc i spadkobierców koncepcji fizjologicznych determinantów psychiki i przemysłowej walki o byt. Podobne poparcie znajdowały idee eugeniczne wśród społecznych reformato- 4 M. Freeden, The New Liberalism. An Ideology of Social Reform, Oxford 1978, s. 178.

12 Eugenika 61 rów przekonanych o konieczności zorganizowanej pomocy potrzebującym. Mowa między innymi o działaczach Charity Organization Society, którzy przyjmowali za cel swych działań taką pomoc najuboższym, która jednocześnie nie odbierałaby im motywacji dla rozwijania cech samodzielności i odpowiedzialności oraz osobach zaangażowanych w charytatywne przedsięwzięcia anglikańskiej Christian Social Union. Nie oznacza to, że propaganda eugeniczna nie napotkała intelektualnego oporu. Przybierał on zróżnicowane formy. Z jednej strony wykorzystywał tok argumentacyjny samych eugeników ich przeciwnicy twierdzili, że darwinowska ewolucja oraz spencerowska naturalna eliminacja jednostek najsłabiej przystosowanych, najintensywniej dokonuje się właśnie wśród społecznych dołów. To nie doskonale funkcjonujący w społeczeństwie, wywodzący się z klas średnich i wyższych przedsiębiorcy czy finansiści, są najbardziej pożądanymi z genetycznego punktu widzenia osobnikami. To ci, urodzeni w slumsach self made men, których bezlitosna dla słabeuszy londyńska ulica nauczyła sprytu, odwagi i umiejętności podejmowania szybkich i trafnych decyzji, stanowią element społeczny, z którym należałoby wiązać przyszłość brytyjskiego imperium. Z drugiej strony, nie był zupełnie nieobecnym otwarty sprzeciw w imię samego ideału indywidualnej wolności. Sławną i symptomatyczną jednocześnie dla zakresu tego sprzeciwu była dyskusja nad Mental Deficiency Act z 1912 roku, ustawą przewidującą przymusową izolację chorych umysłowo w specjalnie do tego celu przeznaczonych zakładach. Tylko jeden głos krytyczny podniósł się ze strony posłów liberalnych. Był to głos Josiah Wedgwooda, wówczas niezbyt już w samej Partii Liberalnej popularnego, późniejszego polityka Partii Pracy. Swoistą kombinację obydwu tych sposobów argumentacji przedstawiały środowiska związane z liberalną Nation. Najbardziej jednoznaczną i doniosłą w skutkach krytykę eugeniki przeprowadziły jednak środowiska katolickie. Powoływały się one w swym sprzeciwie na ogłoszoną w 1930 roku przez Piusa XI encyklikę Casti Connubi, w której papież dał wyraz potrzebie bezwarunkowego odrzucenia wszelkich postulatów kontroli narodzin, zakazu małżeństw osób postrzeganych przez eugeników za genetycznie upośledzone i ich sterylizacji. W 1931 roku kolejne dwa papieskie dokumenty potępiły zarówno negatywną, jak i pozytywną eugenikę. Swoje zarzuty formułowały też ośrodki akademickie, głównie amerykańskie. Najgłośniejszy sprzeciw dochodził z John Hopkins University (od Raymonda Pearla i Herberta Spencera Jenningsa), z University of Texas (od Hermana Josepha Mullera) i Columbia University (od Thomasa Hunta Morgana). Środowiska te wypominały eugenikom niemożliwość precyzyjnego

13 62 Eugenika określenia kryteriów uznawania za upośledzonego umysłowo (feebleminded), posługiwanie się niezweryfikowanymi hipotezami naukowymi (np. plazmy zarodkowej ) oraz nieuzasadnione ignorowanie wpływu środowiska na rozwój cech charakteru. Autor eseju Eugenics and Progressive Thought, Michael Freeden, to mało w Polsce znany profesor University of Oxford. Głównymi przedmiotami jego zainteresowań są: brytyjska myśl liberalna początku XX wieku 5 oraz kwestia ideologizacji dyskursu politycznego 6. Zagadnienie eugeniki niejednokrotnie pojawia się na kartach jego książek, zazwyczaj w odniesieniu do tych właśnie obszarów wiedzy. Podobnie jak w publikowanym tu (pierwotnie zaś w The Historical Journal ) artykule, tak też w pozostałych swych książkach ten problem poruszających, stara się zrozumieć Freeden podłoże zainteresowania, jakim cieszył się projekt eugeniczny wśród intelektualnych elit brytyjskich. Dlaczego ludzi darzących się niekiedy olbrzymią antypatią z racji wyznawanych poglądów politycznych i społecznych jednoczyła teoria, która w imię humanitaryzmu albo sprzeczności z prawem naturalnym powinna być raczej bezwzględnie potępioną i powszechnie odrzuconą? Freeden, szkicując obraz relacji brytyjskich przywódców politycznych różnych opcji do idei eugenicznych, stara się na to pytanie udzielić odpowiedzi. Nie traci przy tym nadziei, że, nawet jeśli jest możliwa do odkrycia, prawda o społecznej świadomości tamtych czasów może być przez współczesnego Europejczyka pojęta i zaakceptowana. J A N U S Z G R Y G I E Ń Ć 5 6 Tamże; Tenże, Liberalism divided: a study in British political thought, , Oxford 1986; Tenże, Reappraising J.A. Hobson: humanism and welfare, London-Boston Tenże, Ideologies and political theory: a conceptual approach, Oxford 1996; Tenże, Reassessing political ideologies: the durability of dissent, London-New York 2001; Tenże, Liberal languages: ideological imaginations and twentieth-century progressive thought, Princeton 2005; Taking ideology seriously: 21st century reconfigurations, M. Freeden, G. Talshir, M. Humphrey (red.), London-New York 2006; The Meaning of Ideology: Cross-Disciplinary Perspectives, M. Freeden (red.), Abingdon 2007.

14 Eugenika 63 KINGA MARULEWSKA Instytut Politologii UMK Eugenika w świetle idei postępu. Rozważania wokół fundamentów filozoficznych C I któż zatem mógłby wątpić, że postęp jest wielkim powszechnym kościołem XIX wieku, jedynym, jaki cieszy się prawdziwym autorytetem i bezkrytyczną wiarą? E R N S T J Ü N G E R hociaż współcześnie powszechnie postrzegana jako ponura aberracja nauki i kojarzona jedynie z Rassenhygiene nazistów, eugenika na początku dwudziestego wieku cieszyła się poważaniem, które możemy sobie spróbować wyobrazić, porównując do emocji wyzwalanych obecnie przez genetykę. Bliski związek pomiędzy tymi dwiema naukami jedną powstałą w wieku dziewiętnastym, a realizowaną na początku dwudziestego i drugą, święcącą triumfy prawie dokładnie wiek później podkreślany przez niektórych badaczy tematu skłania do głębokiego namysłu nad eugeniką. Być może bowiem stanowi ona klucz do zrozumienia współczesnych problemów, zwłaszcza bioetycznych, ale również tych dotyczących postępu nauk przyrodniczych i technicznych, a nawet jeśli nie klucz, to wskazówkę do ich interpretacji. Jest to o tyle ważne, że, jak zauważa A. Kerr, genetycy (i popularyzatorzy genetyki) mają tendencję do odrzucania zarzutów o «eugeniczność» jako nieracjonalnych, strasznych i opartych o przesadzone wyobraże-

15 64 Eugenika nie na temat technicznych możliwości i władzy politycznej naukowców i doktorów 1. W literaturze anglojęzycznej rozważania na temat eugeniki prowadzone są już od dłuższego czasu 2 i niezwykle często powiązane z kwestiami, z jakimi borykają się czasy obecne. Brak jest natomiast systematycznego namysłu nad tą problematyką na polskiej niwie, a sporadycznie pojawiająca się literatura ogranicza się przeważnie do jednostronnych ujęć, kładących nacisk na nazistowską wersję tej nauki o człowieku. Chlubny wyjątek w tym względzie stanowi książka Magdaleny Gawin poświęcona polskiemu ruchowi eugenicznemu 3. Pragnienie ulepszenia człowieka, jakie opanowało świat zachodni na początku dwudziestego wieku, miało złożone przyczyny. Można z pewnością do nich zaliczyć powody natury społecznej emancypacja mas wymusiła poszukiwania systemowych i stosowanych na skalę powszechną form rozwiązywania problemów takich jak ubóstwo, różnego rodzaju patologie i moralne niedomagania. Rozwiązanie musiało być skuteczne i dostępne dla każdego, a więc w istocie egalitarne; angażujące się coraz bardziej w działalność społeczną towarzystwa i stowarzyszenia stopniowo wymogły na państwie zainteresowanie na poziomie instytucjonalnym. Również rozwój nauk przyrodniczych oraz nauk o człowieku, jak socjologia czy psychologia, mógł dawać rychłą nadzieję na kontrolę, a w jej następstwie poprawę natury ludzkiej. Marzenia o możliwości poprawienia natury coraz częściej okazywały się nie być mrzonkami, lecz realnie stojącymi przed społeczeństwem możliwościami, z których można było śmiało korzystać. Najbardziej interesującym polem, jakie będzie przedmiotem refleksji w niniejszym tekście, są jednakże przyczyny natury filozoficzno światopoglądowej. Postaram się pokazać, że eugenika nie była pseudonauką makabryczną i pełną pychy rywalizacją z Bogiem, lecz bazowała na uzna A. Kerr, S. Cunningham-Burley, A. Amos, Eugenics and the New Genetics in Britain: Examining Contemporary Professionals Accounts, Science, Technology, & Human Values, Vol. 23, No. 2, 1998, s Wszelkie tłumaczenia jeśli nie jest wskazane inaczej dokonane są przez autorkę artykułu. Literatura dotycząca eugeniki jest dość obszerna, by wspomnieć tylko następujące prace: L.S. Waterman; C.P. Blacker, Eugenics: Galton and After, Charles Duckworth, London 1952; F. Schenk, A.S. Parkes, The Activities of the Eugenics Society, Eugenics Review, Vol. 60, 1968, s ; M. Haller, Eugenics: Hereditarian Attitudes in American Thought, New Brunswick 1963; K.M. Ludmerer, Genetics and American Society: an Historical Appraisal, Baltimore 1972; D.K. Pickens, Eugenics and the Progressives, Nashville 1968; G. Allen, Genetics, Eugenics and Society: Internalists and Externalists in Contemporary History of Science, Social Studies of Science, Vol. 6, 1976, s M. Gawin, Rasa i nowoczesność: historia polskiego ruchu eugenicznego ( ), Warszawa 2003.

16 Eugenika 65 wanych wówczas niemal powszechnie naukowych podstawach. Łatwo byłoby poradzić sobie z eugenicznym dziedzictwem, przyklejając jej łatki «pseudonauki» bądź też «ideologii». Wydaje się jednak, że stanowiła ona kontynuację intelektualnych i społecznych prądów, jakie ją poprzedzały, a nawet jak można by nieostrożnie dodać doskonałe ucieleśnienie utopijnych 4 marzeń swych poprzedników. Nie była zatem nieoczekiwanym wykwitem na zdrowym ciele ludzkości, lecz stanowiła logiczną konsekwencję procesów również tych intelektualnych które tkwiły korzeniami głęboko w przeszłości. Tradycja filozoficzna, z którą, jak sądzę, wiąże się eugenika w sposób niezwykle ścisły, bazuje (czasem nie wprost) na idei postępu. Takie postawienie sprawy prowadzi do zasadniczej trudności: wpisanie eugeniki jako nauki (a więc czynności praktycznych) w pewną tradycję myśli wywołuje pytanie o to, w jaki sposób nauka bądź co bądź przyrodnicza w ogóle może zostać w taką historię wpisana. Eugenika z pewnością posiadała założenia natury filozoficznej dotyczącej podstawowych dla jej uprawiania kategorii, choć niekoniecznie musiała je wyrażać explicite. Owe filozoficzne założenia można uznać za część historii myśli. Myśl postępowa, jaka zgodnie z tezą artykułu stanowi korzenie eugeniki, posiadała mimo swej teoretyczności piętno aktywistyczne nierzadko w założeniu miała stanowić pewien program do realizacji bądź też przewidywanie rzeczywistości w przyszłości. Condorcet pytając, Na jakich drogach rodzaj ludzki będzie się doskonalić? 5, nie miał żadnych wątpliwości, że z pewnością ów postęp się dokona, bowiem nieograniczone są możliwości doskonalenia się człowieka 6. Pragnienie postępu nie miało jednak pozostać teoretycznym projektem, lecz w zamierzeniach miało się wcielić w społeczną rzeczywistość. Idea postępu jest teorią, która zawiera w sobie syntezę przeszłości i przepowiednię co do przyszłości. Bazuje ona na interpretacji historii uznającej, że człowiek powoli posuwa się naprzód pedetemtim progredientes w określonym i pożądanym kierunku, i wnioskuje, że ten postęp będzie trwał bez końca 7. Początki tej idei trudne są do odnalezienia jedni, w tym cyto Projekty eugeniki mieściłyby się w nurcie utopii heroicznych tj. takich, które za cel stawiają sobie zmianę świata tak, by odpowiadał ludzkim potrzebom. Idąc dalej, byłby to rodzaj utopii polityki, czyli projektów zakładających całościową reformę społeczeństwa. Por. szerzej J. Szacki, Spotkania z utopią, Warszawa A.N. Condorcet, Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje, przeł. E. Hartleb, dokończył J. Strzelecki, Warszawa 1957, s Tamże, s J.B. Bury, The Idea of Progress: an Inquiry into its Origin and Growth, Dover Publications, New York 1955, s. 5.

17 66 Eugenika wany John B. Bury, stanowczo twierdzą, że starożytni nie znali idei postępu 8, inni, jak Robert Nisbet, doszukują się jej cienia w niektórych pismach Greków 9. Stanowisko pośrednie zajmują E. Coreth i H. Schöndorf, twierdząc, iż przekonanie, że istnieje stopniowy rozwój ludzkiej kultury i cywilizacji, pojawia się także już w starożytności, ale powszechna wiara w postęp jest typowo nowożytna. W tle idei postępu znajdują się przeważnie będące pod wpływem religijnym oczekiwania czasów ostatecznych 10. Spory te pozostawiamy jednak bez rozwiązania, ponieważ przekraczają one objętość niniejszego tekstu. Zasadnicze znaczenie będą mieli znacznie późniejsi niż antyczni przedstawiciele myśli postępowej poczynając od zarania nowożytności, od którego idea postępu jest nie marginesową, lecz konstytutywną ideą nowożytnego wizerunku nauki 11. Tym samym trzeba będzie nieco miejsca poświęcić związkom postępu z nauką, a w szczególności ich skrajnej formie tj. scjentyzmowi. Do przedstawicieli tak szeroko rozumianej idei postępu można zatem zaliczyć m.in. Francisa Bacona oraz Kartezjusza jako jej nowożytnych protoplastów, Bernarda Fontenelle a, Jacquesa Turgota, Antoine a Nicolasa Condorceta, Thomasa Malthusa, Johanna Gotfrieda Herdera, Immanuela Kanta, Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Giambatistę Vico, Claude Henri ego Saint Simona, Augusta Comte a oraz ewolucjonistów Charlesa Darwina oraz Herberta Spencera. Listę tę z pewnością można by było uczynić o wiele dłuższą. Wstępną część stanowić będzie krótki rys historyczny eugeniki, ze szczególnym uwzględnieniem jej twórcy Francisa Galtona. Natomiast związki eugeniki z ideą postępu zamierzam ukazać na dwóch zasadniczych płaszczyznach jako kontynuację myśli: 1) opierającej się na wierze w postęp w i e d z y (eugenika jako naukowe ucieleśnienie wiedzy o człowieku ); 2) postrzegającej postęp w kategoriach postępu c z ł o w i e k a jako Może wydawać się szczególnie zaskakujące to, że Grecy, którzy byli tak płodni w spekulowaniu na temat ludzkiego życia, nie natrafili na ideę, która zdaje się nam tak prosta i oczywista jak idea Postępu (Tamże, s. 7). Podobnie zresztą sądzili J. Baillie, F.M. Cornford oraz R.G. Collingwood. Czy ideę postępu można odnaleźć w klasycznej greckiej i rzymskiej myśli: ideę, że ludzkość powoli, stopniowo, lecz stale wspinała się z pierwotnego stanu kulturalnej deprywacji, ignorancji i niepewności na stale wyższe poziomy cywilizacji oraz że taki rozwój będzie kontynuowany, mimo okazjonalnych cofnięć, przez teraźniejszość do przyszłości? Odpowiedzią na to pytanie jest dobitne tak, na co dowody przedstawię w niniejszym rozdziale. (R. Nisbet, History of Idea of Progress, New York 1980, s. 10). Zwolennikami tej teorii są m.in. M.I. Finley oraz W.K.C. Guthrie. Nisbet opiera swoją tezę na pismach Ksenofanesa, Hezjoda, Ajschylosa, Protagorasa, Tukidydesa, Platona oraz Arystotelesa. Por. szerzej na ten temat R. Nisbet, dz. cyt., rozdział I, s E. Coreth, H. Schöndorf, Filozofia XVII i XVIII wieku, przeł. P. Gwiazdecki, Kęty 2006, s. 10. P. Rossi, Zatonięcia bez świadka. Idea postępu, przeł. A. Dudzińska-Facca, Warszawa 1998, s. 45.

18 Eugenika 67 jednostki oraz s p o ł e c z e ń s t w a jako całości. Te aspekty pozwalają ukazać w nowym świetle podstawowe założenia eugeniki, jednocześnie wskazując na ich głębokie korzenie i osadzenie w tradycji świata nowożytnego. Warto zaznaczyć, że uczynienie idei postępu osią rozważań nad eugeniką nie wyklucza oczywiście innych ujęć, nie rości sobie również pretensji do całościowego ukazania jej istoty 12. Jest to pomysł płodny o tyle, o ile przede wszystkim pozwala umieścić eugenikę jako element łańcucha, konsekwencję pewnej myśli, a także ukazać zasadnicze aspekty idei postępu, które wpłynęły na to, jaki kształt mogła przybrać eugenika i jaki faktycznie przybrała w czasie swego królowania. Eugenika: definicja i rys historyczny Rozwój brytyjskiej eugeniki określają według D. MacKenziego 4 punkty zwrotne 13 : kryzys lat 80. XIX wieku, który zbiega się z jej powstaniem, wojna burska ( ), która doprowadziła do uznania i popularności eugeniki na forum społeczeństwa, I wojna światowa, która wyznacza okres instytucjonalnego okrzepnięcia oraz pojawienie się nazizmu, będące punktem, od którego eugenika w formie z początku wieku zaczęła chylić się ku upadkowi. Wszystko rozpoczęło się w połowie dziewiętnastego wieku, a dokładnie w 1859 roku, kiedy Karol Darwin opublikował książkę, która jak się później okazało stała się punktem przełomowym nie tylko w biologii, lecz między innymi również w antropologii, teologii czy filozofii. Mowa o The Origin of Species 14, której wydanie wywołało burzę w świecie nauki. Postawienie Przykładem zupełnie odmiennego traktowania eugeniki i eksplikacji jej pojawienia się jest choćby koncepcja Donalda MacKenziego: Uzasadnię, że eugenika powinna być postrzegana jako ideologia zawodowej klasy średniej (professional middle class) w szczególności raczej w «nowoczesnym» niż «tradycyjnym» sektorze. Idee eugeniczne wysunięto jako uzasadnienie pozycji społecznej zawodowej klasy średniej oraz jako argument dla poprawienia [jej statusu]. Jednocześnie program eugeniczny był postrzegany przez jego rzeczników jako rozwiązanie najbardziej naglących dostrzeganych problemów kontroli społecznej w brytyjskim społeczeństwie. Tym samym, był on wysuwany jako strategia klasy rządzącej, a wiarygodność eugeniki jako takiej strategii jest ważnym czynnikiem w wyjaśnianiu jej powstania i upadku. Idee eugeniczne mogą być uznane za zestaw narzędzi rozmieszczonych dla celów społecznych. Zostały podjęte, gdy uznano je za przydatne dla ich nosicieli, a później, gdy zmienione okoliczności sprawiły, że były mniej odpowiednie, zostały porzucone (D. MacKenzie, Eugenics in Britain, Social Studies of Science, Vol. 6, No. 3/4, 1976, s. 501). Tamże, s Pełny tytuł brzmi: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, jednak od szóstego wydania tj. od 1872 roku zmieniono tytuł na prostsze The Origins of Species.

19 68 Eugenika rewolucyjnej, choć nie do końca nowej tezy o ewolucji organizmów żywych, doprowadziło do rozwoju nowego spojrzenia na człowieka. Praca Darwina miała również zasadnicze znaczenie dla Francisa Galtona, kuzyna autora O pochodzeniu gatunków, słusznie uważanego za bezpośredniego ojca eugeniki. Galton urodził się w 16 lutego 1822 roku 15 w rodzinie podwójnie naukowej Darwinowie zajmowali się głównie medycyną i przyrodoznawstwem, natomiast Galtonowie byli uznanymi producentami broni i bankowcami. Obydwie rodziny znano z zamiłowania do nauki, uprawianej czynnie poza aktywnością zawodową 16. Francis już od najmłodszych lat uważany był za małego geniusza szybko czytał, miał łatwość zapamiętywania, interesował się wieloma rzeczami. Studiował medycynę i matematykę, a po śmierci ojca oddał się podróżowaniu: zwiedził Europę Wschodnią, Egipt, a także Afrykę Południową. Zajmował się czynnie meteorologią, statystyką i geografią,. Prawdziwym przełomem w jego życiu i zainteresowaniach była, jak sam przyznaje, właśnie praca Darwina: Publikacja w 1859 roku pracy O pochodzeniu gatunków napisanej przez Karola Darwina stała się początkiem nowej epoki tak w moim własnym rozwoju umysłowym, jak i generalnie w myśli ludzkiej 17, podobne uczucia wyraził w liście pisanym bezpośrednio do kuzyna: pojawienie się Twojej Origin of Species doprowadziło do prawdziwego kryzysu w moim życiu; Twoja książka zniosła przymus mojego starego przesądu jak nocny koszmar i była pierwszą, która dała mi wolność myśli 18. Nowe zainteresowania dały o sobie znać w 1865 roku, gdy Galton opublikował dwa pierwsze artykuły dotyczące dziedziczenia 19 Hereditary Talent and F. Galton, The Memories of my Life, London 1908, s. 2. Jego dziadek ze strony matki, Erasmus Darwin, był niezwykle cenionym lekarzem ( ). (M. Bulmer, Francis Galton: Pioneer of Heredity and Biometry, Baltimore 2003, s. 3); Zainteresowanie nauką było żywe z obydwu stron rodziny. Samuel Galton był zapalonym naukowcem-amatorem, który przyczynił się do powstania teorii widzenia kolorów ( ). Obydwaj panowie [Samuel Galton oraz Erasmus Darwin] byli członkami Towarzystwa Królewskiego oraz Towarzystwa Księżycowego w Birmingham, klubu, którego członkowie spotykali się w swych domach w czasie pełni ( ) (Tamże, s. 4). O dziadku Samuelu Galtonie Miał zdecydowanie zdolności statystyczne, kochając ustawianie wszystkich rodzajów danych w podobne linie odpowiedniej długości i często używając koloru dla ich rozróżnienia. Mój ojciec oraz inne dzieci Samuela Johna Galtona odziedziczyli ten zmysł w mniejszym lub większym stopniu ( ) (F. Galton, The Memories, s. 3). F. Galton, The Memories, s Reply of Francis Galton to Charles Darwin s letter of Dec., 23, 1869, w: K. Pearson, The life, letters and labours of Francis Galton, Cambridge 1914, rysunek (Plate II) pomiędzy między stronami 6-7. J.A. Field, The Progress of Eugenics, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 26, No. 1, 1911, s. 4; F. Galton, The memories, s. 289.

20 Eugenika 69 Character 20. Zajął się w nich kwestią przekazywania zdolności i inteligencji ze znanych rodziców na dzieci. Temat ten znacznie rozwinął w napisanej kilka lat później książce Hereditary Genius 21 objął tam swoimi rozważaniami sędziów, mężów stanu, parów, wojskowych, naukowców, poetów, muzyków, malarzy, duchownych czy absolwentów Cambridge, ale również wioślarzy i zapaśników. Głównym celem tak szczegółowych studiów nad zdolnymi rodzicami i ich dziećmi było pokazanie, że naturalne zdolności człowieka są dziedziczone z podobnymi ograniczeniami jak forma i cechy fizyczne całego świata organicznego 22. Do interpretacji zgromadzonych danych autor Hereditary Genius zastosował metody analizy statystycznej. Prawdopodobnie wzorował się w tym na Quetelecie i jego koncepcji człowieka przeciętnego 23, jednak jak twierdzi K. Pearson chociaż prace Galtona zdają się naturalnie wypływać z prac Queteleta, to jednak jestem pełen wątpliwości co do tego, na ile wiele on zawdzięcza drobiazgowemu czytaniu wielkiego belgijskiego statystyka 24. Gdyby poszukiwać daty, którą można by uznać za symboliczny moment powstania eugeniki, z pewnością byłby to rok W pracy Inquiries into Human Faculty Galton po raz pierwszy użył pojęcia eugeniczny 25, wyjaśniając cel swej książki: Moim zamiarem jest poruszenie tematów mniej lub bardziej związanych z kształtowaniem rasy lub też jak moglibyśmy to nazwać z kwestiami eugenicznymi [eugenic] ( ) 26. Wyjaśniając swój wybór w przypisie dodał: To znaczy z problemami związanymi z tym, co określone jest po grecku, dosłownie eugenes, dobry z pochodzenia, obdarzony z urodzenia szlachetnymi przymiotami. To [pojęcie] i pokrewne słowa, jak eugeneia itp., są stosowane tak samo do ludzi, zwierząt i roślin. Bardzo pragniemy zwięzłego określenia na oznaczenie nauki o ulepszaniu pochodzenia, która w żadnym wypadku nie jest ograniczona do pytań o rozsądne kojarzenie par, F. Galton, Hereditiary Talent and Character, MacMillian s Magazine, Vol. XII, 1865, s , Pierwsze wydanie Hereditary Genius pojawiło się w 1869 roku. F. Galton, Hereditary Genius. An inquiry into its laws and consequences, London 1892, s. 1. Por. omówienie podstawowych założeń koncepcji Queteleta J. Grygieńć, Adolfa Queteleta koncepcja człowieka przeciętnego, Dialogi Polityczne, nr 5/6, 2005, s ; J. Szacki, Fizyka społeczna Queteleta, w: tegoż, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2005, s K. Pearson, dz. cyt., Vol. 2, s. 12. Należy mieć jednak na uwadze, że być może ocena innowatorstwa Galtona dokonana przez Pearsona jest nieco przesadna, ponieważ Pearson był uczniem autora Hereditary Genius, a cała praca ma bez wątpienia nie kwestionując ogromnej ilości informacji i źródeł niezwykle pochlebna. W pracy R. H. Johnson, Eugenics and so-called eugenics, The American Journal of Sociology, Vol. 20, No. 1, Jul. 1914, s. 99. błędnie podaje rok wydania tej pracy jako 1873 zarówno Pearson (dz. cyt., Vol. 2, s. 249), jak i inni zgodnie twierdzą, że był to rok F. Galton, Inquiries into Human Faculty and its Development, London-New York 1907, s. 17.

21 70 Eugenika lecz która, szczególnie w przypadku człowieka, bierze pod rozwagę wszystkie wpływy, które dają, choć w niewielkim stopniu, bardziej odpowiednim rasom lub odmianom krwi większą szansę szybkiego zwyciężania nad mniej odpowiednimi, niż mieliby oni w innym wypadku. Słowo eugenika dostatecznie wyraża tę ideę ( ) 27. Tym samym zastąpił używany przez siebie wcześniej termin viriculture 28. Dalsze rozważania definicyjne prowadził w opublikowanym w 1904 roku tekście Eugenika: jej definicja, zakres i cele 29, gdzie określa eugenikę jako naukę, która zajmuje się wszystkimi wpływami ulepszającymi wrodzone cechy rasy, w tym również takimi, które rozwijają te cechy w najwyższym stopniu 30. Etymologia słowa eugenika, bazując na połączeniu eu dobry, genes urodzony, jest dużo bardziej szlachetna w swoim wydźwięku niż termin viriculture. Jednocześnie Galton wyraził swoje przekonanie, że ludzka eugenika zostanie uznana niebawem jako badania o najwyższym znaczeniu praktycznym 31. Myśl o eugenice jako nauce o powszechnym uznaniu została jednak urzeczywistniona dopiero w XX wieku. Ów czas sprzyjał rozszerzaniu się eugenicznych poglądów i koncepcje Galtona wsparte działalnością jego ucznia Karla Pearsona 32 trafiały powoli na podatny grunt. Pearson był matematykiem, a od 1896 roku kierował katedrą Matematyki Stosowanej i Mechaniki na University College w Londynie. Niekwestionowanym liderem środowiska uznającego metody analizy statystycznej do analizy dziedziczności był oczywiście sam Galton, który wzmocnił jeszcze swoją pozycję zakładając w 1901 roku wraz z Pearsonem oraz Walterem Weldonem pismo Biometrika. Pearson został zaproszony do współpracy, ponieważ wygłosił 19. listopada 1900 roku wykład pod tytułem National Life from the standpoint of science 33, w którym odnosił się do kwestii ważnych z punktu widzenia eugeniki Tamże, s. 17 przypis 1. Tenże, Hereditary Improvement, Fraser s Magazine, Vol. 7, 1873, s Samo łacińskie znaczenie tego terminu, które można byłoby przetłumaczyć jako uprawa ludzi jest już samo w sobie niezwykle interesujące, zwłaszcza w kontekście motywów utworzenia tego neologizmu przez Galtona. Wskazuje ono na tendencje eugeniki i niezwykle trafnie oddaje jej charakter o wiele lepiej, jak sądzę, niż eugenika. Tekst ten dostępny jest w niniejszym numerze pisma: F. Galton, Eugenika: jej definicja, zakres i cele, Dialogi Polityczne nr 10, 2008, s Tamże, s. 17. Tenże, Inquiries into Human, s. 44. Co ciekawe, obecnie stosowane metody analizy statystycznej są w dużej części autorstwa Pearsona, który był matematykiem z wykształcenia i zamiłowania, a który po zetknięciu się z książką Galtona Natural Inheritance zainteresował się wykorzystaniem metod matematycznych do badania dziedziczności i ewolucji. W latach napisał kilkanaście prac, zebranych w jednym dziele Mathematical Contributions to the Theory of Evolution, w których zajął się analizą regresji, korelacją oraz testem chi-kwadrat. J.A. Field, dz. cyt., s. 17.