Zarys historii Powstania Warszawskiego

Transkrypt

1 Zarys historii Powstania Warszawskiego 1

2 2

3 Front nad Wisłą W czerwcu i lipcu 1944 front wojny nazistowskich Niemiec i komunistycznego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) przesuwał się coraz bardziej w kierunku Warszawy. Gdy 21 lipca Warszawa dowiedziała się o zamachu na Hitlera, odbyła się narada trzech generałów: Tadeusza Komorowskiego Bora (dowódca AK), Tadeusza Pełczyńskiego Grzegorza (szef sztabu AK) i Leopolda Okulickiego Kobry. Decyzja o podjęciu walk o Warszawę zapadła około południa. Następnego dnia odbyła się odprawa ścisłego sztabu, gen. Bór przekazał swym najbliższym współpracownikom decyzję walki o Warszawę. Plan powstania zbrojnego na terenie całego kraju powstał we wrześniu 1941 (przekształcony w akcję Burza w 1943). Został przygotowany przez gen. Stefana Roweckiego Grota i miał być przeprowadzony, gdy siły niemieckie będą w odwrocie oraz czas i warunki powstania muszą być uzgodnione z zachodnimi aliantami 1. Sytuacja polityczna zmieniała się na niekorzyść Polaków. Po śmierci gen. broni Władysława Sikorskiego, rząd emigracyjny w Londynie zagubił się w skomplikowanych rozgrywkach międzynarodowych. Sztab brytyjski nie chciał pomagać polskiemu podziemiu, żeby nie popsuć relacji z Sowietami. W Warszawie, wśród Niemców, wybuchała jawna panika. Szefowie wszystkich oddziałów sztabu AK odbyli naradę 25 lipca. W wyniku tej narady gen. Bór zadepeszował do Londynu: Jesteśmy gotowi w każdej chwili do walki o Warszawę. Komenda Główna AK zalecała współpracę z Sowietami tylko w walce z Niemcami, w innych przypadkach należało pokazać im niezależność Polaków. Akcja Burza miała postawić władze radzieckie w trudnym położeniu. Z punktu widzenia Komendy Głównej AK te działania wojskowe miały charakter przede wszystkim polityczny. Wbrew porozumieniom między aliantami, rząd w Londynie proponował wszystkie możliwe koncepcje polityczne, z wyjątkiem takich, które prowadziłyby do porozumienia się z ZSRR. Od 26 lipca Warszawa zaczęła się zmieniać. Gubernator dr Ludwig Fischer zapowiedział, że Niemcy będą bronić miasta, ściągnięto posiłki, tempo ewakuacji zmalało. Działania wojskowe polskiego podziemia na wschodzie nie udały się. Wobec tych wydarzeń zebrała się Komenda Główna AK, która przegłosowała wybuch powstania 28 lub 29 lipca. Zarządzenie gubernatora kazało stawić się 100 tysiącom ludzi do kopania rowów nad Wisłą, jednak zostało zlekceważone przez mieszkańców. Płk Antoni Chruściel Monter wydał rozkaz alarmowy, zarządzając zgrupowanie oddziałów na stanowiskach wyczekiwania 28 lipca. Jednak rozkaz został odwołany i mobilizacja nie przerodziła się w powstanie. Rano, 31 lipca, Komenda Główna AK przegłosowała decyzję, która nakazywała wstrzymanie się od rozpoczęcia walk. Na podstawie informacji płk Montera, który podał, że sowieckie oddziały pancerne są na obrzeżach Warszawy, gen. Bór, samodzielnie wydał rozkaz rozpoczęcia walk 1 sierpnia o godzinie 17:00. Godzina W Dzień 1 sierpnia 1944 był pochmurny i parny. Od południa ulicami miast przechodziły grupki młodych chłopców w oficerkach i płaszczach. Mobilizacja trafiła na 1 Alianci nazwa krajów walczących przeciwko państwom Osi (przede wszystkim przeciw Niemcom). 3

4 przeszkody ze względu na przesunięcie godziny policyjnej oddziały były zawiadamiane dopiero tego dnia rano. Komenda Główna AK miała się zebrać w fabryce Kamler i Szczerbiński na Dzielnej. Niemcy przygotowywali się do odparcia powstania od połowy Gubernatorem dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa był dr Ludwig Fischer. Dowódcą obrony miasta od 31 lipca był gen. Reiner Stahel. W tym czasie w Warszawie było 15 tysięcy żołnierzy niemieckich. Płk. Paulowi Geiblowi (dowódcy SS 2 i policji) podlegało ponad 5 tysięcy policjantów, żandarmów i SS-manów. Słabość Niemców polegała na zdolności tylko do biernej obrony, ponieważ byli zbyt zdemoralizowania porażkami w walce z Sowietami. Po godzinie 13:00 na Żoliborzu padły pierwsze strzały (starcie drużyny pchor. Zdzisława Sierpińskiego Świdy z patrolującym aleję Krasińskiego samochodem niemieckim). W pół godziny później pojawiły się zorganizowane oddziały niemieckie, rozpoczęła się walka koło kotłowni na Suzina. Powstańcy jeszcze przed godziną W przystąpili do wypełniania zadań, lecz ich ataki nie powiodły się. Na Woli od 26 lipca zaczęły się gromadzić oddziały pancerno-spadochronowej dywizji Hermann Goering, wszystkich żołnierzy niemieckich było około W tej dzielnicy stawiło się 1050 z 2700 żołnierzy armii podziemnej (podobny stopień mobilizacji występował w innych miejscach). Ogromne siły niemieckie rozbiły oddziały powstańcze. Zaczęto budować pierwsze barykady, nie zajęto wielu ważnych obiektów, nie doszło do współdziałania z pułkiem ppłk Jana Mazurkiewicza Radosława, który podlegał bezpośrednio Komendzie Głównej AK. Oddziały ppłk Radosława (w tym harcerskie bataliony Zośka i Parasol ) zdobyły szkołę na Okopowej 55a, zajęły fabrykę Pfeifera oraz cmentarz żydowski przy Okopowej i inne pobliskie cmentarze. Na Ochocie powstańcy zaatakowali koszary policji niemieckiej na placu Narutowicza, ale atak został odparty z dużą startą Polaków. Nie udało się też osiągnąć innych celów. Na lotnisko Okęcie uderzył 7 pułk piechoty Garłuch, ale poniósł tam ogromne straty. Na Mokotowie nie udało się zdobyć gmachów oddzielających Śródmieście od Mokotowa. Punktualnie o godzinie 17:00 pułk Baszta ruszył do szturmu na 10 obiektów, z których zdobyto jeden, odnosząc straty sięgające 15%. Wiele mokotowskich oddziałów powstańczych uszło do Lasu Kabackiego. W Śródmieściu opanowano budynek Prudentialu 3 (najwyższy budynek w mieście, wywieszono na nim biało-czerwoną flagę widoczną w całej Warszawie) oraz kilka budynków w rejonie alei Jerozolimskich. Toczono walki o plac Krasińskich na Starym Mieście, nie udało się opanować mostu Kierbedzia, ani żadnego ważnego obiektu na południu obwodu. Z dymem pożarów Po deszczowej nocy batalion Miotła zaatakował skutecznie fabrykę Monopolu Tytoniowego na Dzielnej. Kompania Rudy z batalionu Zośka zajęła dwie wieże strażnicze obozu pracy Gęsiówka. Oddziały ze Starego Miasta i Ochoty wyszły do Puszczy Kampinoskiej, podczas tego odwrotu doszło do wielu starć z Niemcami. 2 SS (Die Schultzstaffel der NSDAP) paramilitarna i elitarna niemiecka formacja nazistowska, podległa Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników. 3 Budynek, który znajduje się przy pl. Powstańców Warszawy (przedwojennym pl. Napoleona). 4

5 Początkowo gen. Stahel nie przywiązywał większej wagi do wystąpień polskich. W końcu w porozumieniu z Hitlerem i Himmlerem na Warszawę wydano wyrok całkowite zniszczenie i wymordowanie miasta. Także w innych częściach Śródmieścia powstańcy zaczęli odnosić sukcesy, Stare Miasto zostało uwolnione od Niemców. Nadal nie można było zdobyć budynku PAST-y na Zielnej i Dworca Głównego. Wola płonęła, masowo mordowano ludność cywilną. Na Powązkowskiej batalion Zośka zdobył czołgi, które potem służyły powstańcom. Wola, Powązki i Ochota stały się w pierwszych dniach powstania centralnym frontem walki. Nad Warszawą pojawiły się samoloty. Zrzucano bomby i ulotki (zachęcały do złożenia broni na rozkaz gen. Bora, jednak ludność im nie wierzyła i popierała powstanie), a samoloty alianckie zrzuciły pierwsze pakunki z bronią i amunicją. Całe miasto przykryło się barykadami, kopano umocnienia i rowy przeciwczołgowe. Rosjanie zatrzymali swoje wojska na północ od Warszawy, na ich szybkie wkroczenie nie można było liczyć. Na rozkaz płk Montera oddziały wróciły na Żoliborz. Dzielnica zaczęła pełnić rolę osłonowej od północy. Mokotów odparł ataki z południa. Na Pradze powstańcy okazali się bezsilni wobec nieprzyjaciela i zakończyli walkę 2 sierpnia. Patrząc z uporem w niebo Komenda Główna AK ciągle oczekiwała zrzutów z bronią i amunicją oraz liczyła na walkę oddziałów sowieckich i niemieckich po drugiej stronie Wisły. Armia Ludowa w całości przystąpiła do powstania i podporządkowała się AK 4 sierpnia. Grupa Reinefartha przystąpiła 5 sierpnia do ataku na Wolę. Ten atak przesądził o dominacji Niemców w walkach powstańczych. Dokonywano masowych egzekucji, między innymi: na placu przy parku Sowińskiego zamordowano 500 ludzi, na podwórzu fabryki Ursus na Woli zamordowano 2000 ludzi, koło torów kolejowych na Górczewskiej zamordowano 7000 ludzi. Oddziały walczące na Woli wycofywały się po ciężkiej obronie. Przeciwnatarcie było nieudane, tylko uwolniono 248 Żydów z terenu getta. Na Ochotę wkroczyła brygada RONA gen. SS Kamińskiego. Te ataki świadczyły o tym, że Niemcy zdołali ściągnąć do Warszawy odsiecz. Wojska alianckie nie udzieliły Warszawie realnego wsparcia z powietrza, odmówiono udziału w powstaniu I Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej 4. Nieświadomi tych decyzji powstańcy dalej podejmowali trud walki o warszawskie lotniska, ponosząc przy tym ogromne straty. Barykady wśród ruin Wola znów stała w płomieniach. Utracono, a następnie odbito dwa cmentarze. Komenda Główna AK przeniosła się na Stare Miasto, gdzie był w tym czasie względny 4 I Samodzielna Brygada Spadochronowa oddział złożony ze 2200 świetnie wyszkolonych polskich żołnierzy (skoczków spadochronowych) dowodzony przez gen. Stanisława Sosabowskiego, który brał udział w inwazji aliantów w Arnhem. 5

6 spokój. Wola i Ochota upadły postanowiono opuścić wszystkie placówki, żołnierze przeszli kanałami na Śródmieście. Całe natarcie niemieckie zostało skierowane na Stare Miasto. Niemcy nacierali ze wszystkich stron, ostrzeliwali dzielnicę z artylerii, dokonywano kolejnych egzekucji i wysiedlano ludność. Starówka została odcięta od reszty Śródmieścia. Alianckie samoloty przelatywały nad Warszawą, wiele z nich zostało zestrzelonych. Batalion Gustaw zdobył czołg, który okazał się pułapką w wyniku wybuchu dynamitu zginęło 300 powstańców i mieszkańców Warszawy. Siły polskie okazały się zbyt słabe i mimo zrzutów zabrakło odpowiedniej broni. Gen. Bór wysłał 13 sierpnia depeszę do Londynu o następującej treści: Bitwa o Warszawę trwa nadal, pomimo wielkiej przewagi nieprzyjaciela. Sytuacja wymaga natychmiastowej odsieczy dla stolicy. Nakazuje wszystkim dobrze uzbrojonym oddziałom pośpieszny marsz na Warszawę, celem zaatakowania wojski niemieckich dookoła stolicy, przerwania się przez nie i wzięcia udziału w walkach wewnątrz miasta. Czy to Jodła zawiodła? Grupa AK Kampinos była odcięta od wydarzeń powstańczych. Dowództwo objął mjr Stanisław Jankowski Okoń. Oddział złożony z 800 osób ruszył do Warszawy 15 sierpnia wieczorem, z czego tylko 200 osób dotarło na Żoliborz. Potem, 20 sierpnia, do obwodu II dostało się już 750 żołnierzy z mjr Okoniem na czele. Gen. Reinefarth przystąpił do kolejnego gwałtownego natarcia na Stare Miasto 19 sierpnia. Każdy odcinek powstańców odniósł ogromne straty. Powstańcy bezskutecznie oczekiwali na alianckie samoloty, które ostatni raz przelatywały nad Warszawą 14 sierpnia. Szukano sprzymierzeńców wśród walczących po stronie niemieckiej żołnierzy węgierskich, którzy stacjonowali w Kampinosie i na Mokotowie. Podjęto rozmowy, lecz nie zakończyły się one pomyślnie. Na apel gen. Bora, który liczył na uderzenie oddziałów AK na tyły wojsk niemiecki, co znacznie odciążyłoby warszawskich powstańców odpowiedział tylko Okręg Kielce-Radom, zwany Jodłą, a dowodzony przez płk Jana Zientarskiego-Lizińskiego Mieczysława. Z Lasów Chojnowskich ruszył dwubatalionowy pułk ppłk Grzymały. Grupa odsieczy zasiliła załogę twierdzy Mokotów. Nie doszło do odsieczy grupy partyzantów złożonej z wielu słynnych oddziałów Kielecczyzny, która rozwiązała się 25 sierpnia pod Pilicą, na co zgodził się gen. Bór. Walka na gruzach Gen. von dem Bach używał do tłumienia powstania brygady gen. Kamińskiego złożonej z byłych jeńców wojennych, głównie Rosjan nieprzychylnie nastawionych do Polaków i brygady Dirlewangera złożonej z warunkowo wypuszczonych z więzień niemieckich przestępców kryminalnych. Te oddziały w bestialski sposób zajmowały pozycje powstańcze. Od godziny W walczono o budynek PAST-y. Po zaciekłych walkach odniesiono wielki sukces i zdobyto budynek 20 sierpnia. Powstańcy walczyli doskonale, o czym świadczy to, że Niemcy mieli dwa razy więcej zabitych, niż rannych, co jest bardzo nietypową proporcją. Odczuwalny był brak amunicji. Żołnierze Starówki czekali daremnie na pomoc. 6

7 Niemcy nie dawali Starówce ani chwili spokoju, atakowali Bank Polski, Arsenał, ruiny ratusza i pałacu Blanka, ulicę Świętojańską. Nie udało się przebicie z Żoliborza na Stare Miasto dowodzone przez gen. Grzegorza. Niemcy pragnąc wzmocnić swój sukces uderzyli na odcinek zgrupowania Radosław - szpital św. Jana Bożego, zakłady Fiata i gmach Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Komenda Główna AK przeniosła się ze Starego Miasta na Śródmieście. Od natarcia na Dworzec Gdański 22 sierpnia, które było zakończone klęską, wszystkie działania powstańców miały charakter wyłącznie obronny. Najprawdopodobniej od 26 sierpnia gen. Bór uważał powstanie za przegrane. Padł Arsenał i odparto silne natarcie na Starówkę, starty powstańców były duże. Sukcesem tego dnia, 23 sierpnia, stało się zestrzelenie stukasa 5, który został strącony przez załogę cekaemu 6 w ruinach ratusza. Zajęto Komendę Policji na Krakowskim Przedmieściu i stację telefonów (małą PAST-ę) na Piusa XI. Na Śródmieściu powstał optymistyczny nastrój. Jednak nie trwało to długo, bo Niemcy mozolnie, ale konsekwentnie zdobywali dom po domu. Granica wytrzymałości mieszkańców Warszawy została przekroczona. Przestawali sprzyjać powstańcom. Brakowało chleba, zupa (rozgotowana kasza z ziemniakami, grochem lub kluskami) rzadko była dla nich dostępna. Z powodu fatalnych warunków sanitarnych (ludzie pili nieprzegotowaną wodę z zanieczyszczonych studzienek) zaczęła szerzyć się epidemicznie czerwonka 7. Samoloty niemieckie oprócz bomb zrzucały także ulotki, namawiające w imieniu von dem Bacha do opuszczenia Warszawy. Dowódcy powstańczego Śródmieścia nie pozwolili mieszkańcom na opuszczenie dzielnicy. W bombardowanych piwnicach znajdowało się 7000 ludności i rannych. Pierścień wokół Starówki zaciskał się. W bitwie o Stare Miasto generał von dem Bach stracił 4000 oficerów i żołnierzy, niemniej 28 sierpnia Niemcy zdobyli gmach Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych na północy i katedrę św. Jana na południu, strona polska była w ostrym kryzysie. Podjęto decyzję przebicia się do Śródmieścia. Stare Miasto opuściło kanałami ponad 4000 powstańców (na Śródmieście i Żoliborz). Jeszcze przez tydzień po tym Starówka była bombardowana, potem dokonywano egzekucji i podpaleń. W nocy z 1 na 2 września runęła strzaskana przez Niemców Kolumna Zygmunta. W przededniu kapitulacji? Powstańcy zostali 30 sierpnia uznani przez aliantów za kombatantów, dzięki czemu Niemcy musieli ich traktować jak żołnierzy, zatem w razie upadku groziły im obozy jenieckie, a nie egzekucje, obozy pracy albo obozy koncentracyjne. Upadek Starego Miasta zmieniał drastycznie sytuację powstańczej Warszawy. Postanowiono zaatakować od południa, co spowodowało, że ppłk Stanisława Kamińskiego Daniela (dowódcę Baszty ) zastąpił na funkcji dowódcy obwodu ppłk Józef Rokicki Karol. Ta decyzja nie spotkała się z akceptacją ze strony powstańców Mokotowa. Natarcie, którego zamiarem było połączenie się Mokotowa z Górnym Czerniakowem, gdzie dowodził kpt. Zygmunt Netzer Kryska, ruszyło w nocy z 26 na 27 sierpnia. Zajęto tylko klasztor nazaretanek na Czerniakowskiej, do oddziałów kpt. Kryski brakowało 1200 metrów. Kolejne dwa natarcia nie przyniosły pożądanych rezultatów. 5 Stukas (Junkers Ju 87 Stuka) niemiecki bombowiec nurkujący. 6 Cekaem ciężki karabin maszynowy. 7 Czerwonka - ostra choroba zakaźna jelit, w szczególności jelita grubego, której objawem jest uporczywa biegunka i obecność krwi oraz śluzu w stolcu. Nieleczona prowadzi do śmierci. 7

8 Dowódcą sił niemieckich w rejonie Mokotowa, Sadyby i Wilanowa był gen. Günther Rohr. Uderzył na Sadybę 1 i 2 września na tyle skutecznie, że zdobył tę dzielnicę. Tym samym kolejny etap okrążania Śródmieścia był wykonany. Ze względu na to, że budynek, w którym mieściła się Główna Kwatera AK, został obrócony w gruzy 4 września, dowódcy powstania przenieśli się do małej PAST-y. Niemcy zaatakowali Powiśle 3 września, na co ppłk Radosław wsparł dzielnicę swoimi oddziałami. Dzień 4 września był jednym z najcięższych podczas powstania. Niemcy bombardowali Powiśle i Śródmieście. Zniszczona została elektrownia, a z powodu braku prądu ustała produkcja części pism, granatów albo broni. Kolejny szturm nastąpił 5 września, do ataku ruszyły czołgi i działa szturmowe, przed którymi Niemcy pędzili na polskie barykady kobiety i dzieci wzięte do niewoli na Starym Mieście. Następnie przystąpili do generalnego szturmu na Powiśle 6 sierpnia, które po tym ataku upadło. Nowe nadzieje Od 10 sierpnia w powstańców Warszawy wstąpiła nowa nadzieja. Było to spowodowane tym, że Armia Czerwona odniosła znaczne sukcesy w Jugosławii. Niemcy czuli się coraz mniej pewnie podczas oblężenia Warszawy. Mimo ogromnego natarcia niemieckiego, Śródmieście zostało utrzymane. Jednak powstańcy ciągle liczyli na pomoc z zewnątrz i tylko to podtrzymywało ich na duchu. Nad miastem pojawiły się radzieckie myśliwce, odbyła się nawet bitwa powietrzna na warszawskim niebie. Tym samym oczy powstańców nie były już skierowane na zachód, lecz na wschód. Dlatego najważniejsze stały się odcinki nad Wisłą Żoliborz, Górny Czerniaków i Sielce. Od 9 września Niemcy atakowali Sielce, ale zostały obronione. Od 11 września atakowali Górny Czerniaków ze wsparciem artylerii i bombardowań. W tej dzielnicy wiele domów już było spalonych lub w gruzach, powstańcy z pewnymi stratami obronili i ten odcinek walk. Jednak 13 września został odseparowany od innych dzielnic walczącej Warszawy. Niemcy zorientowali się, że Rosjanie zajęli przedmieścia Pragi. Wysadzili wszystkie warszawskie mosty. Atakowali również Żoliborz, który dostał radzieckie zrzuty z amunicją, dokonywano masowych mordów ludności. Upadł Marymont (część Żoliborza) i Sielce (część Mokotowa). Powstańcy mieli dostęp do Wisły tylko na Górnym Czerniakowie, którego bronili żołnierze Radosława i Kryski. Rankiem, 15 września na rzece pojawiły się trzy gumowe łodzie, z których dwie zatonęły w wyniku niemieckiego ostrzału nim dobiły do brzegu. Byli to żołnierze z plutonu polskiej 1 Armii Wojska Polskiego dowodzonej przez gen. dyw. Zygmunta Berlinga. Ostatnia szansa Według planów gen. Berlinga niemal cała 1 Armia miała być przerzucona na warszawski brzeg. Wcześniej wszyscy Niemcy zostali wyparci z Pragi przez siły radzieckie. Na warszawskim niebie pojawiły się amerykańskie samoloty B 17 (zwane latającymi fortecami ), eskortowane przez myśliwce amerykańskie i radzieckie. Dokonały zrzutów, których niewielka część dostała się w ręce powstańców. Obrońcy Górnego Czerniakowa odparli 18 września co najmniej 11 niemieckich ataków. Przez cały dzień 19 września niemal na całej przestrzeni Wisły trwały walki 8

9 pomiędzy 1 Armią a Niemcami. Powstańcza Warszawa nie miała sił na uderzenie w kierunku Wisły. W tej sytuacji los przyczółka na Górnym Czerniakowie został przesądzony. W nocy ppłk Radosław odszedł na Mokotów. Żołnierze 1 Armii byli wycofywani z warszawskiego brzegu od 20 września, choć część z nich próbowała przebić się na Śródmieście. Górny Czerniaków upadł ostatecznie 23 września. Spadająca gwiazda Przez dwa dni, 15 i 16 września, krążyły nad Mokotowem samoloty nieprzyjaciela, spadały bomby, czyniąc ogromne spustoszenia. Potem, 23 września, Niemiecki atak rozpoczął się silnym ostrzałem artyleryjskim. Pociskami był obrzucony praktycznie każdy metr dzielnicy. Następny dzień zdecydował o sytuacji Mokotowa. Niemcy atakowali wściekle od samego rana, a z godziny na godzinę sytuacja była coraz gorsza. Kolejnego dnia mokotowskie oddziały przygotowywały się do ewakuacji. Powstańcy Mokotowa przeszli kanałami pod stanowiskami niemieckimi. Niemcy wrzucali do kanałów karbid, który w kanałach wydawał duszący gaz, od którego ludzie chwilowo ślepli. Mokotów skapitulował 27 września o 13:00. Już po kapitulacji, dokonano egzekucji powstańców na Dworkowej i w piwnicach budynku na alei Niepodległości 119. Niemcy wzięli Mokotów o dzień później niż planowali, a zdobycie dzielnicy uważali za swój wielki sukces. Po południu 27 września rozpoczęli w Puszczy Kampinoskiej akcję Sternschnuppe (spadająca gwiazda), która była skierowana przeciw powstańczej Grupie AK Kampinos. Powstanie upadało już ostatecznie. Cisza nad miastem W rękach powstańców pozostawał już tylko Żoliborz i Śródmieście. Panował głód, nie można było liczyć na pomoc z zewnątrz. Na zwołanej 28 września przez gen. Bora odprawie podjęto decyzję o zakończeniu prowadzenia dalszej walki. Gen. von dem Bach przekazał 28 sierpnia stronie polskiej pismo, które zawierało ponowną propozycje wszczęcia rozmów o kapitulacji. Niemcy kontynuowali natarcia na Żoliborz. O świcie 30 września linie polskie przekroczyli wysłannicy gen. Bora (między innymi płk dypl. Karol Ziemski Wachnowski, który wsławił się w powstaniu jako wybitny oficer, powszechnie szanowany przez żołnierzy). Tymczasem otoczony Żoliborz toczył swój ostatni ciężki bój. W porozumieniu z 1 Armią przebito się do brzegu Wisły, lecz nie było tam oczekiwanych pontonów. Podczas obrony na wałach przy Wiśle musieli się poddać i zostali niemieckimi jeńcami. Przedstawiciele dowódcy AK (płk dypl. Kazimierz Iranek-Osmecki Heller i płk dypl. Zygmunt Dobrowolski Zyndram ) podpisali 2 października o 21:00 w kwaterze gen. von dem Bacha akt kapitulacyjny. Gen. Bór telegrafował do Londynu: Warszawa nie ma już żadnych szans obrony. Zdecydowałem rozpocząć rokowania poddanie na pełnych prawach kombatanckich, które Niemcy uznają całkowicie. Mając za tło swojego przemarszu hymn polski, kolumna powstańcza ruszyła 5 sierpnia ulicami Warszawy, nie zwracając uwagi na wyczekujących Niemców. A kiedy zrównała się z nimi, maszerując noga w nogę, powstańcy unieśli głowy. Część z nich przyciskała do piersi broń, którą za chwilę mieli cisnąć na stos. Broń już zupełnie niepotrzebną, której tak bardzo brakowało w ciągu 63 dni i nocy. 9

10 Obwody AK w Warszawie Obwód I Śródmieście ppłk Edward Pfeiffer "Radwan" Obwód II Żoliborz ppłk sap. Mieczysław Niedzielski Żywiciel Obwód III Wola mjr Jan Tarnowski Waligóra Obwód IV Ochota ppłk. Mieczysław Sokołowski "Grzymała" Obwód V Mokotów ppłk. kaw. Aleksander Hrynkiewicz "Przegonia" Obwód VI Praga ppłk Konrad Szramka Gliszczyński "Zawisza" Obwód VII okolice Warszawy - mjr Kazimierz Krzyżak "Bronisław" Obwód VIII Okęcie mjr Stanisław Babiarz ps. "Wysocki" Spis skrótów i skrótowców AK Armia Krajowa dr doktor dypl. - dyplomowany dyw. dywizji gen. generał kaw. kawalerii kpt. kapitan mjr major PAST Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna pchor. podchorąży płk pułkownik por. porucznik ppłk podpułkownik sap. saper ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Uwagi Podane nazwy ulic są przedwojennymi nazwami. Podane numery domów są przedwojennymi numerami. Stopnie wojskowe podane są takie jak w danym momencie Powstania Warszawskiego. Jeśli podany jest tylko pseudonim, a nazwisko osoby noszącej pseudonim nie jest nigdzie wymienione to znaczy, że to nazwisko nie jest ustalone. Opis wydarzeń powstańczych ma w dużej mierze charakter relacji i ma elementy oceniające poszczególne działania i decyzje. 10

11 Norman Davis 8 : Osiem tez o Powstaniu Warszawskim 1. To niesprawiedliwe i niehistoryczne, by potępiać uczestników Powstania Warszawskiego na podstawie materiałów ujawnionych po fakcie, które w tamtych czasach nie były znane. Na przykład teraz wiemy, że Armia Czerwona wstrzymywała się z wkroczeniem do Warszawy. Jednak pod koniec lipca/na początku sierpnia 1944 roku polscy przywódcy i dowódcy sowieccy wierzyli, że Armia Czerwona wkroczy do miasta. Ósmego sierpnia Marszałkowie Żukow i Rokossowski nawet nakreślili plan ofensywy na Warszawę i dalej. Tak więc niemożliwe jest wymagać od Polaków, by wiedzieli co Stalinowi chodziło po głowie. W tamtym momencie nikt nie wiedział jakie są zamiary Stalina. Nawet on sam. 2. Decyzje o rozpoczęciu Powstania podjął 25 lipca Polski Rząd w Londynie po długich konsultacjach z zachodnimi aliantami. Nie została ona podjęta lekkomyślnie czy niedbale. Przeszła po serii ostrych debat w gabinecie. Rząd przekazał dalsze decyzje odnośnie daty i operacji podległym mu dowódcom AK w Warszawie. Zarówno politycy jak i wojskowi działali odpowiedzialnie. Premier Mikołajczyk za radą amerykańskiego prezydenta Roosevelta natychmiast poleciał do Moskwy, by skoordynować plany ze Stalinem. To była wina dyplomacji alianckiej, a nie tylko premiera Mikołajczyka, że jego misja się nie powiodła. Co do samych przywódców AK to po prostu wykonywali oni rozkazy. Zgodnie z dostępnymi informacjami dobrze wyznaczyli Godzinę W sierpnia wszyscy specjaliści wojskowi niemieccy, sowieccy, polsccy, brytyjccy i amerykanccy byli zgodni, że Powstanie nie mogłoby trwać dłużej niż 6-7 dni. Uznano, że w ciągu tygodnia Armia Krajowa musiałaby się poddać albo Niemcom, albo nacierającym Sowietom. Generał Bór-Komorowski w rozmowie ze swoją żoną 31 lipca powiedział, że jeżeli nie zginie, to w ciągu tygodnia wyląduje w sowieckiej celi. Nikt nie zdołał przewidzieć tego, co się później wydarzy: a) Wehrmacht rozpocznie udaną kontrofensywę, która odeprze Sowietów od linii Wisły; b) SS nie będzie w stanie stłumić AK. 4. Armie mogą jedynie być rozliczane zgodnie ze swoimi celami. Nie mogą być potępione za to, że nie osiągnęły zwycięstw, których nigdy nawet nie próbowały osiągnąć. Na przykład Armia Krajowa nigdy nie miała złudzeń, że pokona Wehrmacht, czy że wyzwoli i utrzyma Warszawę na czas nieokreślony. Ich założenia były skromniejsze i 8 Norman Davies urodził się w Przez wiele lat był profesorem historii na wydziale Badań Słowiańskich i Wschodnioeuropejskich Uniwersytetu Londyńskiego. Jest autorem książek Biały orzeł, czerwona gwiazda" (1972), Boże igrzysko. Historia Polski" (1981), bestselleru Europa. Rozprawa historyka z historią" (1996), Wyspy. Historia" (1998), Powstanie 44" (2003), Europa walczy Nie takie proste zwycięstwo" (2006). Od 1997 roku jest członkiem British Academy, a od 2011 roku Walijskiego Towarzystwa Naukowego, został uhonorowany polskim Orderem Orła Białego i brytyjskim orderem św. Michała i św. Jerzego za zasługi dla historii. Otrzymał honorowe doktoraty wielu uczelni w Wielkiej Brytanii i w Polsce, jak również honorowe obywatelstwo pięciu miast. 11

12 bardziej realistyczne. Zamierzali przejąć znaczną część miasta na okres dni w taki sposób, by osłabić niemiecką linię obrony. Chcieli także, by świat usłyszał o tym, że Warszawa jest polskim miastem i że patriotyczni polscy żołnierze wewnątrz miasta są gotowi dać odczuć swoją obecność. Wszystkie te cele zostały osiągnięte. W rzeczy samej dziewięciokrotnie przekroczyły te założenia. Z punktu widzenia militarnego był to zaskakujący i znakomity sukces. 5. To nieprawda, że dowództwo Armii Krajowej pozostawało obojętne na los cywilów. Orientowali się, że niektórzy cywile byli przeciwni Powstaniu. Równocześnie mieli dobre powody ku temu, by uważać, że nie rozpoczęcie Powstania może przynieść skutki katastrofalne. Najgorszym scenariuszem dla cywili byłaby długa bitwa frontowa pomiędzy Wehrmachtem a Armią Czerwoną, która toczyłaby się w obrębie miasta. (Nieco wcześniej dziesiątki tysięcy mieszkańców Mińska białoruskiego zginęło w taki sposób). Nie mieli wątpliwości, że SS było zdolne do morderczych odwetów takich jak później popełniło na Woli. Jednak powszechnie oczekiwano, że w ciągu tygodnia Sowieci wkroczą do miasta. Raz jeszcze nikt nie przewidział, jakie działania podejmą Naziści, gdyby Sowieci nie weszli. Tylko na początku września Himmler powiedział Hitlerowi, że nadarza się szansa na totalne unicestwienie miasta które od siedmiuset lat blokuje niemiecką drogę na Wschód. 6. Kapitulacja, która ostatecznie miała miejsce w październiku, po 63 dniach, reprezentuje triumf determinacji i umiejętności rokowań. Te warunki zostały ustalone gdyż SS nie było w stanie zakończyć Powstania w taki sposób w jaki sobie życzyli bezwarunkowym poddaniem, które poprzedziłoby ogólna masakrę. Polacy zmusili niemieckich negocjatorów, by wyjątkowo uznać AK za legalnych kombatantów i odesłać ich do obozów jenieckich, a nie do obozów koncentracyjnych, a cywile mieli być ewakuowani w spokojny i zorganizowany sposób. 7. Ani Polski Rząd, czy Zachodni Alianci nie uważali, że wynik Powstania Warszawskiego będzie głównym determinantem przyszłości politycznej Polski. W 1944 roku zachodnie siły wciąż działały w wierze, że wszystkie problemy zostaną uzgodnione podczas wielkiej międzynarodowej konferencji pokojowej zbliżonej do tej, która rozstrzygnęła Pierwszą Wojnę Światową w 1919 roku. Do tego momentu uważano, że decyzje podjęte na konferencji w Teheranie za tymczasowe. O Jałcie, jeszcze nikt nie myślał. Natomiast Rządowi na uchodźstwie powiedziano bez ogródek, że przyszłość Polski będzie zagrożona, jeśli Armia Krajowa nie będzie walczyła. 8. Jeśli ktoś szuka najbardziej fundamentalnych powodów, dla których Powstanie Warszawskie zakończyło się tak tragicznie, trzeba szukać głębiej niż polskie decyzje i polskie działania. Polska była częścią wielkiej międzynarodowej koalicji i główną przyczyną tej tragedii był opłakana w skutkach porażka koordynacji wspólnych działań koalicyjnych. W tej porażce Polacy na pewno odegrali swoją rolę. To ich stolica była zagrożona i mogli byli przedstawić bardziej zjednoczony front, by skuteczniej zwrócić uwagę swoich sojuszników na dramatyczna sytuacje w kraju. Z drugiej strony Rząd Polski w 1944 roku był osłabionym partnerem w naradach Aliantów. Polska nie może być uważana za głównego winowajcę. Dwóch siłaczy, którzy mogliby zapobiec tragedii to po pierwsze Roosevelt, który już trzymał klucze do kwatermistrzostwa Armii Czerwonej, a po drugie Stalin. 12

13 Ocena Powstania Warszawskiego 9 Można się spotkać ze stanowiskiem, z którego wynika, że sam fakt porażki, klęski dezawuuje samo działanie. Gdyby przyjąć taki tok rozumowania na co dzień, to nikt nigdy nie podjąłby żadnych działań, bo każde obarczone jest jakimś prawdopodobieństwem porażki, a co więcej, te uwieńczone sukcesem wcale przed ich podjęciem nie miały wysokiego prawdopodobieństwa sukcesu. Zgadzając się więc, że powstanie było klęską (tak militarną, jak polityczną), nie można przekreślać samej akcji insurekcyjnej, a jedynie kwestionować sposób jej zaplanowania i przeprowadzenia. Co do katastrofy, to nie można o powstaniu mówić bez przyjrzenia się temu, co do niego doprowadziło. Była to przede wszystkim polityka rządu emigracyjnego (gen. Władysława Sikorskiego, który przegapił kluczowe momenty mogące umocnić pozycję międzynarodową Polski zaspokajając się zapewnieniami ustnymi o wdzięczności). W tym znaczeniu Powstanie było katastrofą, a raczej jej ostatnim akordem, rozpaczliwą próbą odwrócenia skutków błędnej polityki prowadzonej od października Trzeba przy tym wszystkim pamiętać, że alternatywą dla akcji "Burza" było powstanie antysowieckie przeciwko wrogowi znacznie silniejszemu, liczniejszemu, wygrywającemu (czyli o wysokim morale), wyposażonemu w ogromne zaplecze systemu represyjnego. Niemcy żadnego z tych atutów nie mieli. Gdyby nie było Powstania Warszawskiego, byłoby powstanie antysowieckie, które pociągnęłoby znacznie większe straty i ofiary. Te 63 dni zablokowały skuteczność sowieckiej propagandy oskarżającej AK o współpracę z Niemcami próbowano tego jeszcze jakiś czas z rozpędu, ale około 1946 roku dano spokój wobec oczywistej nieskuteczności. Było to bardzo istotne dla uzasadniania represji wobec podziemia Armii Krajowej. Ponieważ nie dało się uzasadnić ich wyplenianiem faszyzmu (choć próbowano), zmieniono retorykę na zwalczanie agentury imperializmu anglo-amerykańskiego i pośrednio, poprzez związki z CIA żeniono to z postnazizmem. Ta argumentacja była już jednak znacznie słabsza i po 1948 roku, który był apogeum komunistycznego terroru, skala masowych represji zaczęła spadać także dlatego, że po prostu nie dało się ich uzasadnić. Powstanie miało także funkcję samoograniczania polskich zrywów lat Sami przywódcy tych zrywów robili wszystko, żeby nie powtórzyć Warszawy z 1944 roku. Jakie byłyby skutki, gdyby AK nie dała hasła do Powstania? Po pierwsze, powstanie sprowokowaliby sowieccy agenci w innych organizacjach, co w istniejącej w Warszawie atmosferze (rozruchy antyniemieckie i rabowanie sklepów niemieckich) byłoby banalnie proste. Po drugie, ogłoszenie 27 lipca 1944 Warszawy twierdzą oznaczało w praktyce właśnie wyburzanie miasta co jest praktyką w takich sytuacjach, bo trzeba dać swoim siłom pole ostrzału i zlikwidować punkty, które przeciwnik może wykorzystać do ukrycia się. Oznacza to też ewakuację ludności cywilnej (jak z Kołobrzegu lub Wrocławia). Szczególnie, gdy ta ludność jest wrogo nastawiona. Biorąc pod uwagę, czego dopuszczała się w takich sytuacjach SS wobec obywateli III Rzeszy, można się domyślać, jak wyglądałoby to wobec Polaków. 9 Jest to zbiór wypowiedzi (lekko przeredagowanych przez autora) Macieja Pietraszczyka, który jest instruktorem harcerskim. Wypowiedział je na forum internetu, w jednej z grup dyskusyjnych. Mają one charakter oceny przyczyn, przebiegu i skutków Powstania Warszawskiego. 13

14 Po trzecie, zabranie mężczyzn do kopania umocnień w praktyce oznaczał ich eksterminację. Żaden, nawet najbardziej humanitarny dowódca nie pozwoli sobie na sytuację, gdy na bezpośrednim zapleczu ma kilkaset tysięcy wrogo nastawionej ludności miejscowej, znającej tajemnice linii obrony. Każdy z kopiących to potencjalny szpieg. Kopiący najprawdopodobniej zostaliby rozstrzelani i zakopani w jednym z wykopanych przez siebie dołów. Po czwarte, rabunek dóbr kultury trwał w Warszawie co najmniej od czerwca 1944 roku, a do lipca Niemcy zdążyli wywieść większość co cenniejszych eksponatów. Popowstaniowe podpalenia należy traktować raczej jako zacieranie śladów. Należy wątpić czy w ramach przygotowań do obrony Festung Warschau (Twierdza Warszawa) i późniejszych walk o miasto zbiory te ocalałyby. Dlaczego Warszawa i powstanie miały znaczenie operacyjne? Po pierwsze, trudno, żeby pięć mostów, w tym kolejowy na rzece szerokości Wisły nie miało znaczenia operacyjnego. Najbliższe mosty były kilkadziesiąt kilometrów w dół i w górę rzeki. Po drugie, brak znaczenia operacyjnego nie uchronił od zamienienia w twierdze i długotrwałych, niszczycielskich walk takich miast jak Kołobrzeg czy Wrocław. Ten drugi skapitulował dopiero 9 maja 1945 roku, czyli walczono tam wbrew wszelkiemu sensowi wojskowemu. Po trzecie, Warszawa przestała mieć znaczenie operacyjne dopiero w połowie sierpnia, kiedy zakończyły się walki na przyczółku warecko-magnuszewskimi i gdy wiadomo było już, że sowieci stanęli, a Niemcy zaczęli spokojną ewakuację swoich oddziałów z obszarów w widłach Wisły i Narwi. Dopiero w tym momencie Niemiecka 9 armia wycofała się znad Wisły tworząc pierścień wokół miasta, a tłumieniem Powstania zajęły się jednostki policyjne. Przez pierwsze dwa tygodnie Warszawa miała znaczenie kluczowe i jej opanowanie nie tylko otwierało drogę na Zachód, ale także zamykało w kotle sporo jednostek niemieckich umożliwiając ich likwidację. Zatem między 28 lipca a 8 sierpnia istniała realna szansa przełamania frontu, w czym walki w Warszawie miały istotne znaczenie przez wiązanie walką znacznych sił przeciwnika, blokowanie komunikacji między zapleczem a frontem pod Markami oraz uniemożliwienie ewakuacji sił niemieckich ulokowanych między Wisłą a Narwią. Po 8 sierpnia dla każdego normalnego dowódcy oczywistym było kontynuowanie sowieckiego natarcia z przyczółków pod Warką i Kazimierzem, z wykorzystaniem walk w Warszawie jako dywersji na tyłach wroga. Nikt nie wziął pod uwagę tego, że wbrew regułom sztuki wojennej Stalin nie rozwinie przyczółków w front, nie podejmie próby zdobycia mostów, a Niemcy z kolei nie podejmą tych przyczółków likwidacji. Te działania do dziś są tak nielogiczne i tak absurdalne, że nie oczekujmy od ówczesnych ludzi, żeby przewidzieli taki rozwój zdarzeń. Jak należy traktować statystyki przytaczane w kontekście Powstania Warszawskiego? Między bajki można włożyć opowieści o wyburzeniu 85% Warszawy w wyniku powstania. Owszem, zagładzie uległo 85% miasta, ale w wyniku całej wojny. Przy czym ok. 10% (głównie na lewym brzegu) uległo zniszczeniu w trakcie obrony we wrześniu 1939, około 20-30% lewobrzeżnej Warszawy zburzono w wyniku Powstania w Getcie. Razem daje to 30-40% zniszczeń do lipca Podobnie z ludnością cywilną. W czasie wojny nikt nie prowadził drobiazgowych spisów ludności. Wielu Warszawiaków walczyło na całym świecie, wielu siedziało w obozach jenieckich, wielu zesłano do obozów koncentracyjnych, wielu rozstrzelano w 14

15 ulicznych egzekucjach, gdzie nikt nie prowadził ewidencji. Wielu formalnie zameldowanych w Warszawie walczyło w lasach, a na nazwiska nieżyjących Warszawiaków ukrywali się żołnierze konspiracji i zbiegli z Getta Żydzi. Prowadzi to do wniosku, że nie mamy pojęcia, ilu mieszkańców liczyła Warszawa rankiem 1 sierpnia 1944 roku. Masakry w czasie Powstania też nie były ewidencjonowane. Więc nie ma żadnych materialnych podstaw do określania liczby poległych cywilów. To, co mamy, to szacunki, których wiarygodność jest słaba. Dostrzeganie wyłącznie negatywnych skutków klęsk jest tak samo niemądre, jak postrzeganie sukcesów wyłącznie w kategoriach pozytywnych. Wszystko, każde działanie, nawet nieudane rodzi zarówno szanse, jak i zagrożenia. Oczywiście, nie zmienia to faktu, że powstanie było klęską i skończyło się kapitulacją. Trwało tak długo też dlatego, że Komenda Główna AK chciała doprowadzić do możliwości zawarcia honorowej kapitulacji, z uznaniem powstańców za kombatantów i jeńców wojennych, a nie bandytów w tym kontekście alternatywy, jaką było rozstrzelanie przez Niemców wszystkich uczestników walki i mieszkańców miasta, doprowadzenie do takiego układu należy jednak uznać za sukces. Warto jednak zastanawiać się, czemu ta klęska nastąpiła. Tak jak wybuch był skutkiem złożenia się kilku różnych przyczyn, tak i klęska była spowodowana szeregiem czynników, z których kluczowymi były niewłaściwy plan, błędne jego wykonanie, a przede wszystkim niewłaściwy człowiek na niewłaściwym stanowisku (gen. Tadeusz Komorowski Bór ). Autor: Michał Matycz Na podstawie: Lesław M. Bartelski Powstanie warszawskie NaTemat.pl Profesor Norman Davies dla natemat: Osiem tez o Powstaniu Warszawskim Wypowiedzi Macieja Pietraszczyka o Powstaniu Warszawskim Wersja: 1 ( ) 15

16 16