Zagadnienia ekonomiki rolnej. Kwartalnik

Transkrypt

1 Zagadnena ekonomk rolnej Kwartalnk 201

2 Zagadnena ekonomk rolnej Kwartalnk 2 (335) 2013 Organ Komtetu Ekonom Rolnctwa Rozwoju Obszarów Wejskch PAN, Instytutu Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB oraz Sekcj Ekonomk Rolnctwa PTE

3 RADA PROGRAMOWA Vaclav Basek, Maran Bozk, Drago Cvjanovć, Borys Frumkn, Masahko Gemma, Dymtr Grekov, Wojcech Józwak, Bogdan Klepack, Stansław Krasowcz, Sergy M. Kvasha, Rumen Popov, Włodzmerz Rembsz, Mchał Sznajder, Andrzej Watrak, Jerzy Wlkn, Zofa Wyszkowska, Etsuo Yoshno KOMITET REDAKCYJNY M. Adamowcz, B. Borkowsk, M. Halamska, A. Kowalsk (red. nacz.), R. Urban, W. Zętara (sekretarz redakcj) Redaktor: E. Dzerżawa Wydane publkacj dofnansowane przez Mnsterstwo Nauk Szkolnctwa Wyższego WARUNKI PRENUMERATY Prenumerata realzowana przez RUCH S.A.: Prenumerata krajowa: Zamówena na prenumeratę w wersj paperowej na e-wydana można składać bezpośredno na strone Ewentualne pytana prosmy kerować na adres e-mal: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując sę z Infolną Prenumeraty pod numerem: czynne w godznach Koszt połączena wg taryfy operatora. Prenumerata ze zlecenem wysyłk za grancę: Informacj o warunkach prenumeraty sposobe zamawana udzela RUCH S.A. Buro Kolportażu Zespół Obrotu Zagrancznego, ul. Annopol 17a, Warszawa: tel. +48 (22) , +48 (22) , +48 (22) Prenumeratę sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadz ponadto Redakcja ZER oraz Dzał Wydawnctw. Dodatkowe nformacje na temat warunków prenumeraty redakcyjnej można uzyskać: tel. (22) , (22) faks (22) , (22) e-mal: zer@ergz.waw.pl Redakcja ZER ul. Śwętokrzyska 20, II pętro, pok. 210a Dzał Wydawnctw ul. Szkolna 2/4, parter, pok. 3 (pon.-pt. w godznach ) Prenumerata roczna 1 egz. w 2013 r. (4 numery) wynos: wersja paperowa 84,00 zł (w tym VAT 5%) wersja elektronczna 83,98 zł (w tym VAT 23%) Cena za numer: 21 zł. Zamówena na prenumeratę wraz z dowodem wpłaty prosmy nadsyłać na adres: Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej Państwowy Instytut Badawczy, Redakcja Zagadneń Ekonomk Rolnej, ul. Śwętokrzyska 20 pok. 210a (skr. poczt. 984), Warszawa e-mal: zer@ergz.waw.pl Przedpłaty na prenumeratę należy wpłacać na konto Instytutu: PEKAO S.A. IV O/Warszawa nr W tytule przelewu prosmy podać prenumerata ZER Warszawa 2013 Nakład 300 egz.; ark. wyd. 15,0, ark. druk. 11,5 Skład, łamane druk: Dzał Wydawnctw Instytutu Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB, ul. Śwętokrzyska 20, tel

4 Artykuły ADAM KAGAN JACEK KULAWIK RENATA PŁONKA BARBARA WIELICZKO Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB Warszawa PROBLEMY OBIEKTYWIZACJI KRYTERIÓW DYSTRYBUCJI DOPŁAT BEZPOŚREDNICH W UE Wprowadzene Słowo obektywny w języku polskm oznacza: obektywzm, wolny od uprzedzeń, bezstronny, rzeczowy, przedmotowy. Z kole obektywzm to przedstawane ocenane czegoś w sposób zgodny ze stanem faktycznym, nezależne od własnych opn, uczuć, nteresów [21, 22]. Warto zwrócć uwagę na użyce tego ostatnego termnu. Należałoby z nego wnoskować, że w przypadku dopłat bezpośrednch reprezentanc krajów członkowskch UE pownn w stoce abstrahować od położena, charakterystyk, celów oczekwań swych rolnków oraz społeczeństw. To bardzo dealstyczne założene, w zasadze nemożlwe do przestrzegana w realnej poltyce. W skrajnej sytuacj mogłoby sę zatem zdarzyć, że obektywnych kryterów ustalana dopłat bezpośrednch byłoby tyle, le jest krajów członkowskch. Postęp nastąpłby wtedy, gdyby potworzyły sę grupy krajów, ale to wcale ne byłoby tożsame z rygorystycznym ujęcem obektywnośc. Bez wątpena lepszym wyrazcelem nteresu wspólnego europejskego jest jakeś cało ponadnarodowe, a węc np. Komsja Europejska. Także wówczas ne byłaby zapewnona defncyjna obektywność, gdyż system dopłat bezpośrednch wyłana sę jako produkt określonego procesu poltycznego, w którym ważną rolę odgrywają zmenające sę procedury głosowań podejmowana decyzj, sła ekonomczna poszczególnych krajów oraz stanowsko płatnków netto wobec unjnego budżetu [2, 3, 10, 27]. Słowo obektywny oznacza równeż, że coś stneje nezależne od poznającego podmotu, a węc analtyka poltyk, poltyka czy wreszce benefcjenta dopłat bezpośrednch oraz nnych nteresaruszy tego systemu. To spojrzene na problem od strony flozofcznej. W realnym życu utrzymane tego założena

5 4 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko jest równeż bardzo trudne, główne z uwag na uwarunkowana społeczno-poltyczne formowana WPR konstruowana jej nstrumentów. Bez odwołana sę do dorobku ekonom poltycznej ekonom neonstytucjonalnej ne jesteśmy w stane w sposób adekwatny poznać przyczyny pojawena sę dopłat bezpośrednch oraz ch ewolucj [5, 10]. Natomast na grunce ekonom neoklasycznej obektywność adekwatność poznana oraz zrozumena systemu wsparca bezpośrednego oznaczałaby koneczność ogranczena sę tylko do podejśca pozytywnego. To kolejne założene nerealstyczne, jeśl zważymy, jak duże znaczene w tym wsparcu odgrywa kwesta sprawedlwośc jego podzału. To prowadz nas neuchronne do ekonom normatywnej, a węc odwołującej sę do wartoścowana społecznego poszczególnych nstrumentów WPR, a nawet etycznego moralnego, czyl w sume do jakejś flozof poltycznej [10]. Równeż pod tym względem kraje członkowske UE bardzo sę różną. W konsekwencj, obektywne uzasadnena takego czy nnego kursu WPR prawe zawsze współwystępują z jego przecweństwem, tzn. z jakąś dozą subektywzmu. Celem artykułu jest przedstawene przesłanek oraz uwarunkowań udzelana dopłat bezpośrednch w UE, jak poszukwane schematów oraz kryterów uczynena tego procesu bardzej obektywnym. Jako tezę do potwerdzena przyjmuje sę następujący cąg zależnośc: zróżncowane warunków funkcjonowana rolnctwa w UE jest faktem obektywnym, a węc nerówne stawk płatnośc bezpośrednch są tego następstwem, co pozwala system tak uznać za sprawedlwy ne podważający równej konkurencj w rolnctwe Wspólnoty. Uzasadnene dopłat bezpośrednch W Polsce u klku nnych jeszcze członków UE spotkać można stanowsko radykalne, jeśl chodz o dystrybucję płatnośc bezpośrednch w nowej perspektywe budżetowej, a manowce koneczność zrównana ch stawek na 1 ha w całej Wspólnoce. Argumentuje sę przy tym, że bez spełnena tego warunku ne jest możlwa równa konkurencja na Jednoltym Rynku. Jest to daleko dące uproszczene problemu mechanzmów, nstrumentów determnant konkurencyjnośc. Innym słowy, nawet jednakowe stawk wsparca bezpośrednego na 1 ha ne są warunkem wystarczającym nezakłóconego konkurowana. Można dyskutować nawet, czy stawk take są warunkem konecznym równej konkurencj [5, 13, 23]. Współcześne płatnośc bezpośredne w UE traktowane są jako: nstrument wsperana dochodów rolnczych, które wcąż znajdują sę pod presją cągłych zman rynkowych. Nektórzy w ślad za tym formułują pogląd, że dochody te są uszczuplane przez przejmowane częśc wytworzonej wartośc dodanej w rolnctwe przez jego otoczene; wynagrodzene za dostarczane dóbr publcznych pozytywnych efektów zewnętrznych oraz redukowane kosztów zewnętrznych; rekompensata za ponoszone koszty dostosowań do podwyższonych standardów wytwarzana w rolnctwe unjnym w stosunku do nnych krajów śwata; narzędze absorbowana ryzyka [2, 3, 5, 10, 23]. Z powyższych uzasadneń neco szerzej przeanalzuje sę dwa perwsze.

6 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 5 Na grunce teoretycznym, wąskoekonomcznym równe stawk dopłat bezpośrednch w Un małyby sens, gdyby we Wspólnoce funkcjonowało w pełn prawo jednej ceny (PJC) oraz teora (hpoteza) parytetu sły nabywczej (PPP). Prawo jednej ceny to teza, że handel mędzynarodowy powoduje wyrównywane sę cen dentycznych towarów w różnych krajach. Już warunek dentycznośc homogencznośc bywa trudny do spełnena. Innym ogranczenem tej koncepcj jest analzowane tylko produktów o charakterze handlowym. Wśród jej założeń podstawowych wymena sę także doskonałość konkurencj stnene wolnego handlu [13, 15, 16, 24]. Pomja sę w nej natomast różnego typu technk różncowana cen, koszty transportu towarów, wymany walut ryzyko kursowe, czasowe sztywnośc cen, koszty pozyskana nformacj oraz mechanzmy składnk kształtowana cen detalcznych. Ogółem powyższe koszty określa sę jako koszty arbtrażu, natomast całość barer dla pełnego funkcjonowana PJC ma charakter popytowo-podażowy. Bez wątpena ntegracja rynków, usuwane przeszkód dla arbtrażu (wymany towarowej), wzrost wolumenu handlu oraz posadane wspólnej grancy są stymulatoram konwergencj cen. Pomar tej ostatnej jest jednak bardzo trudny nawet dla pojedynczych produktów, ne mówąc już o ch koszyku. Z pracy pod redakcją naukową N. Daszkewcz wynka, że po rozszerzenu UE w 2004 r. dyspersja cen wzrosła [13]. Stan ten prawdopodobne utrzyma sę jeszcze przez wele lat, co potwerdzają późnejsze badana [14, 17, 19, 27]. Okolczność ta będze w różny sposób wpływać na rolnków w poszczególnych krajach członkowskch, jeśl analzujemy stronę przychodową rachunku ch dochodów. Z kole teora (hpoteza) parytetu sły nabywczej to teza, wg której różnca mędzy aktualnym a przyszłym kursem walutowym wyraża różncę mędzy nomnalnym stopam procentowym w dwóch badanych krajach w danym okrese. Tylko dla jednego produktu zachodz równość PJC z PPP. Problem zdecydowane sę komplkuje, gdy rozważa sę koszyk dóbr. Generalne, wększość ogranczeń popytowo-podażowych wymenanych w odnesenu do PJC powtarza sę także w przypadku PPP. Uzasadnony jest zatem wnosek, że PJC, PPP mają dosyć wąsk zakres przydatnośc w porównanach mędzynarodowych. Trzeba o tym pamętać, gdy w momence konstruowana dopłat bezpośrednch ch podzału odwołujemy sę do obektywnych kryterów wyrażonych w walutach narodowych, a późnej je przelczamy na jakś penądz mędzynarodowy. Analza strony kosztowej rachunku dochodów rolnków unjnych wymaga sęgnęca przede wszystkm do dorobku neoklasycznej teor obftośc zasobów (teor proporcj w zasobach), będącej renterpretacją zasady kosztów komparatywnych, sformułowanej przez Heckschera, Ohlna Samuelsona (H-O-S), oraz do teor neoczynnkowych [15, 16, 18, 24]. Uogólnając ch wersje statyczne dynamczne, można stwerdzć, że różnce względne obftośc szeroko rozumanych czynnków produkcj (wraz z zasobam przyrodnczym naturalnym) prowadzą do zróżncowana ch produktywnośc krańcowych oraz pozomu wynagradzana, realnych kosztów produkcj w ostatecznośc także cen rynkowych czynnków oraz produktów gotowych. Jeśl teraz do rozważań wprowadzmy

7 6 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko swobodny mędzynarodowy przepływ czynnków produkcj, to możemy oczekwać, że kedyś nastąp względne absolutne wyrównane sę ch cen w krajach członkowskch UE (twerdzene Lernera-Samuelsona). Z kole z twerdzena Stolpera-Samuelsona wemy, że mędzy cenam produktów a cenam czynnków produkcj stneje ścsła zależność, tzn. ceny produktów wywerają zwelokrotnony wpływ na ceny czynnków, a węc dochody ch właśccel. Innym słowy, w następstwe handlu wynagrodzene czynnka obftego w danym kraju rośne, natomast opłata czynnka rzadkego maleje. Jeśl teraz odwołamy sę do rzeczywstych warunków funkcjonowana rolnctwa unjnego, to jasno wdać, że cechuje sę ono newelką moblnoścą czynnków produkcj, a produkty nebędące przedmotem wymany mędzynarodowej domnują w wartośc produkcj globalnej. Bardzo odległy jest zatem moment, w którym pojawłaby sę zauważalna konwergencja kosztów wytwarzana, stawek wynagradzana czynnków produkcj w sume dochodów rolnczych. W tym kontekśce możemy zaryzykować nawet pogląd, że różnce relacj cenowo-kosztowych oddzaływujących na generowane dochodów rolnczych w UE mają względne trwały charakter. Inaczej mówąc, sytuacja ta ma sama w sobe cechy obektywnośc. To mocne uzasadnene dla nerównośc stawek dopłat bezpośrednch we Wspólnoce. Komponent płatnośc bezpośrednch zwązany z wynagradzanem za dostarczane dóbr publcznych dodatnch efektów zewnętrznych oraz z łagodzenem skutków kosztów zewnętrznych jest trudnym zagadnenem nawet na pozome teoretycznym, ne mówąc już o wdrożenu do praktyk odpowednch procedur. Wyzwane teoretyczne sprowadza sę przede wszystkm do tego, że ustalene stawek jednostkowych subsydów /lub podatków wymaga sęgnęca po narzędza z obszaru analzy margnalnej. Poza aparatem formalnym rachunku różnczkowego potrzebne są tu równeż bogate warygodne źródła danych emprycznych. Bardzo łatwe w tych warunkach jest zaprojektowane schematów wsparca /lub opodatkowana rolnków, które oznaczać mogą rekompensaty nadmerne albo newystarczające do tego, by rolncy zachowywal sę w sposób zgodny z oczekwanam twórców poltyk rolnej, a w tym jej środowskowego komponentu. W ujęcu teoretycznym, równe, a węc jednakowe stawk dopłat bezpośrednch w częśc odzwercedlającej ch komponent środowskowy można by osągnąć w UE, gdyby spełnone były m.n. ponższe warunk: 1. Identyczność zależnośc przedstawonych na pozome teoretycznym, w ujęcach grafcznych formalnych. 2. Jednakowa zdolność absorbowana kosztów zewnętrznych. 3. Podobne technologe wytwarzana oraz tempo typy postępu techncznego. 4. Zblżona poltyka środowskowa, bezpeczeństwa jakośc żywnośc oraz zdrowotna jako wyraz podobnych preferencj meszkańców całej UE. 5. Take same mechanzmy nstrumenty nternalzacj środowskowych konsumpcyjnych efektów zewnętrznych.

8 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 7 Zróżncowane rolnctwa Un Dostępne dane statystyk publcznej śwadczą o tym, jak duże jest zróżncowane w pozome rozwoju społeczno-gospodarczego państw Wspólnoty. Podstawowym wskaźnkem ekonomcznym obrazującym to zjawsko w sposób syntetyczny jest PKB per capta, wyrażony w parytece sły nabywczej (tab. 1). Tabela 1 Pozom PKB per capta wyrażony w parytece sły nabywczej w państwach UE w latach (w euro) Państwo Austra Belga Bułgara Cypr Czechy Dana Estona Fnlanda Francja Grecja Hszpana Holanda Irlanda Ltwa Luksemburg Łotwa Malta Nemcy Polska Portugala Rumuna Słowacja Słowena Szwecja Węgry Welka Brytana Włochy UE Źródło: Oblczena własne na podstawe danych Eurostatu.

9 8 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko Wskaźnk powyższy ma znaczene w perwszym rzędze dla komponentu wsperającego dochody rolncze w płatnoścach bezpośrednch. Jest bowem dowedzone, że mędzy PKB per capta a ogólnym pozomem cen CPL (Comparatve Prce Level) który formalne jest lorazem wskaźnka sły nabywczej ofcjalnego kursu walutowego stneje korelacja dodatna [13]. Oznacza to, że kraje bogate są jednocześne krajam relatywne drogm. Z drugej jednak strony CPL zazwyczaj jest też dodatno skorelowany ze wskaźnkam konkurencyjnośc mędzynarodowej. Można zatem z tego wnoskować, że kraje bogate z konecznośc muszą konkurować przede wszystkm za pomocą nstrumentów pozacenowych, a węc wysoką efektywnoścą produktywnoścą oraz jakoścą wyrobów warunków dostaw. Powyższe zależnośc mają jednoznaczne mplkacje dla zasad podzału dopłat bezpośrednch: w krajach relatywne bogatych oczekwana dochodowe rolnków równeż są wyższe nż w krajach bednejszych. W perwszej grupe koszty wytwarzana mogą być wyższe, chocaż ne zawsze w konwencj kosztów jednostkowych [13, 14]. Jeśl chodz o dane dotyczące sektora rolnego, to dobrym wskaźnkem pozwalającym na porównane sytuacj rolnctwa w państwach UE jest pozom wypracowanej wartośc dodanej netto przelczony na 1 ha UR oraz wskaźnk kosztów ogólnogospodarczych, obejmujących m.n. energę, w przelczenu na 1 ha UR (tab. 2). Wyraźne wdać przepaść dzelącą UE-15 od nowych członków Wspólnoty (poza Cyprem Maltą), choć można odnaleźć wyjątk, np. wartość dodana netto w słoweńskch gospodarstwach specjalzujących sę w uprawach polowych jest dwa razy wyższa nż średno w UE prawe trzy razy wyższa nż we Francj. Porównane pozomu wartośc dodanej netto na 1 ha UR w różnych typach gospodarstw rolnych w danym kraju wskazuje na znaczne mnejsze zróżncowane tego wskaźnka, co śwadczy o zblżonych warunkach prowadzena dzałalnośc rolnczej (zarówno przyrodnczych, jak społeczno-gospodarczych oraz nstytucjonalnych) oznacza podobną fazę rozwoju sektora. Równeż porównane wynków prowadzonej dzałalnośc w przelczenu na 1 osobę pełnozatrudnoną (SE425) dowodz ogromnego zróżncowana europejskego rolnctwa. W przypadku gospodarstw zajmujących sę uprawam polowym wartość ww. wskaźnka kształtuje sę w grancach od 1829 na Słowacj do w Holand, przy średnej Oznacza to, że wartość dodana netto na 1 zatrudnonego jest w Holand ponad 31 razy wększa nż na Słowacj, a przecętne w UE ponad sedem razy wększa. Tak duża przepaść dzeląca poszczególne kraje wskazuje na to, ż rolnctwo w poszczególnych państwach jest w różnej faze rozwoju. Oznacza to, ż w ramach poltyk rolnej należałoby stosować zróżncowane nstrumenty skalę wsparca w zależnośc od pozomu rozwoju sektora, a państwom o najmnej rozwnętym rolnctwe należałoby udostępnć nstrumenty służące przyspeszenu przeman strukturalnych, ale nekoneczne z flaru 1 WPR. Oczywśce, precyzyjnejsze adresowane nstrumentów tej poltyk spowoduje wzrost krańcowych całkowtych publcznych prywatnych kosztów transakcyjnych.

10 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 9 Tabela 2 Pozom wartośc dodanej netto kosztów ogólnogospodarczych na 1 ha UR w wybranych typach gospodarstw rolnych w państwach UE w 2009 r. (dane w euro) Państwo Uprawy polowe SE336/SE025 a Mleko Zarno- -żerne Meszane Uprawy polowe SE415/SE025 b Mleko Zarno- -żerne Meszane Austra Belga Bułgara Cypr Czechy Dana Estona Fnlanda Francja Grecja Hszpana Holanda Irlanda Ltwa Luksemburg Łotwa Malta Nemcy Polska Portugala Rumuna Słowacja Słowena Szwecja Węgry Welka Brytana Włochy UE a SE336 Koszty ogólnogospodarcze Koszty ogólnogospodarcze zwązane z dzałalnoścą operacyjną, lecz neuznane za koszty bezpośredne tej dzałalnośc. SE025 Powerzchna wykorzystywanych użytków rolnych. b SE415 Wartość dodana netto Wartość produkcj ogółem pomnejszona o zużyce pośredne amortyzację oraz skorygowana o saldo dopłat podatków dotyczących dzałalnośc operacyjnej [SE131 SE275 SE360 + SE600]. SE340 (koszty utrzymana maszyn budynków) + SE345 (energa) + SE350 (usług) + SE356 (pozostałe koszty ogólnogospodarcze)]. Źródło: Opracowane własne na podstawe danych FADN.

11 10 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko Podsumowując, z porównana kosztów wartośc dodanej netto w badanych gospodarstwach UE, śwadczącym o bardzo dużym zróżncowanu, wynka koneczność zróżncowana wsparca. Tzw. nerówne traktowane zaproponowane przez KE wydaje sę w powyższym śwetle rozwązanem kompromsowym mającym szanse na akceptację, zwłaszcza ze strony płatnków netto. Propozycje obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat Wprowadzone w Un w 1992 roku dopłaty bezpośredne pomyślane były jako przejścowa rekompensata utraconych przez rolnków przychodów dochodów z tytułu lberalzacj rynków rolnych. Drugą funkcją tychże dopłat było wówczas okresowe wsparce procesów dostosowawczych w rolnctwe przez przejęce co najmnej częśc kosztów utoponych, spowodowanych zmaną kursu WPR przez wspólnotowy budżet. Nektórzy są także zdana, ż wsparce bezpośredne mało podtrzymać zaufane producentów rolnych do poltyk rolnej. Ówczesne płatnośc powązane były z produkcją rolnczą. Z uwag na to ch konstrukcja była skomplkowana, ale z drugej strony ne była kontestowana przez kraje członkowske, chocażby z tego powodu, że zróżncowane pozomu ch rozwoju ne było ekstremalne duże. Z czasem, przez środowsko ekonomstów rolnych część poltyków rolnych coraz mocnej eksponowany był pogląd, że dopłaty bezpośredne pownny zostać odłączone od produkcj rolnczej. Proces ten rozpoczęła reforma WPR z 2003 roku, jednak pełny decouplng płatnośc bezpośrednch ne został zrealzowany do tej pory. Równocześne następowało poszerzene lsty celów, które mano osągnąć za pomocą powyższego wsparca. Zjawsko to jeszcze bardzej wdoczne jest w propozycj KE na lata Gdyby system płatnośc bezpośrednch był zorentowany jedyne na rekompensowane utraconych przez rolnków dochodów odwoływał sę do absolutnych welkośc zasobów czynnków zaangażowanych w rolnctwe, zmany schematu ch podzału mędzy kraje członkowske od strony formalnej (oblczenowej) ne byłyby zbyt trudnym zadanem. Problem komplkuje sę, gdy zamast lczb absolutnych chcelbyśmy zastosować wskaźnk, w tym równeż zachęcające do poprawy efektywnośc produkcj. Dalsza komplkacja pojawa sę, gdy dopłaty bezpośredne mają stanowć także wynagrodzena za dostarczane przez rolnków dóbr publcznych społeczne pożądanych, dodatnch efektów zewnętrznych, stosowane oczekwanych przez konsumentów obywatel technk technolog wytwarzana oraz ogranczane kosztów zewnętrznych. Do tego dochodzą oczekwana nektórych krajów członkowskch, by część dopłat była nadal powązana z produkcją rolnczą. W systeme trzeba uwzględnć także koszty admnstracyjne transakcyjne jego wdrożena stosowana. Rzeczą ważną jest równeż prostota komunkowana rolnkom przyjętych zasad. Ewolucja wsparca bezpośrednego w UE w system nastawony na realzację welu celów w sposób oczywsty utrudna jego optymalzację. Operowane zaś dobram publcznym efektam zewnętrznym wymagałoby ch merzena, co w praktyce jest trudne. Z konecznośc zatem poltycy ekonomśc proponują określone surogaty. Fnalny algorytm oblczana podzału dopłat

12 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 11 zmusza do wprowadzena ważena (wartoścowana) kryterów obektywnych surogatów, przy czym wag są tak konstruowane przez KE stare kraje Un, by redystrybucja ne była zbyt głęboka była do zaakceptowana przez głównych płatnków netto. Chodz przeceż o wykonalność poltyczną proponowanych rozwązań. Algorytm mus, oczywśce, łączyć też przeszłość z celam do osągnęca w przyszłośc. Komsja Europejska w toku prac nad perwotnym propozycjam rozporządzeń regulujących funkcjonowane WPR w okrese przygotowała analzy dotyczące zman w dystrybucj płatnośc bezpośrednch, przy uwzględnenu różnych kryterów podzału środków [6]. W odnesenu do kryterów ekonomcznych wykorzystano kategorę o charakterze ogólnoekonomcznym, jaką jest pozom PKB per capta merzony parytetem sły nabywczej oraz wskaźnk odnoszący sę do rolnctwa, czyl pozom wartośc dodanej brutto (GVA) w przelczenu na jednego pełnozatrudnonego w rolnctwe (AWU) (rys. 1). Dokonano równeż oblczeń dla kryterum środowskowego oraz dla modelu łączącego obe kategore (rys. 2) oraz podzelono środk na baze podejśca pragmatycznego z wykorzystanem kryterum ekonomcznego (rys. 3), co znalazło swój wyraz w propozycj zaprezentowanej przez KE w paźdzernku 2011 roku. Euro na 1 ha podzał wg kryterum ekonomcznego (budżet 2020) status quo 2013 średna dla UE w 2020 r. Rys. 1. Podzał środków na płatnośc bezpośredne w oparcu o ekonomczne krytera obektywne Źródło: Opracowane własne: [12].

13 12 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko Euro na 1 ha podzał wg kryterum ekonomcznego (budżet 2020) status quo 2013 średna dla UE w 2020 r. Rys. 2. Podzał środków na płatnośc bezpośredne w oparcu o ekonomczne środowskowe krytera obektywne Źródło: Opracowane własne: [12]. Euro na 1 ha podzał wg kryterum ekonomcznego (budżet 2020) status quo 2013 średna dla UE w 2020 r. Rys. 3. Podzał środków na płatnośc bezpośredne w oparcu o podejśce pragmatyczne z obektywnym kryteram (mnmum 90% średnej UE) Źródło: Opracowane własne: [12].

14 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 13 Komsarz ds. rolnctwa rozwoju obszarów wejskch, Dacan Coloş, w swom wystąpenu zatytułowanym The CAP beyond 2013 challenges and opportuntes for European agrculture, wygłoszonym podczas konferencj Oxford Farmng Conference 2011 w dnu 6 styczna 2011 r., stwerdzł, ż w toku prac nad reformą systemu płatnośc bezpośrednch rozważane są obektywne krytera ekonomczne, społeczne środowskowe. Dodał równeż, że wsparce pownno być przyznawane na podstawe obektywnych kryterów odzwercedlających to, czego dostarcza rolnctwo społeczeństwu obywatelom Europy, a ne na podstawe tego, co rolncy otrzymywal w przeszłośc. Komsja zapowedzała, ż ostateczne zostane wykorzystany zestaw różnych kryterów wsparce zróżncuje w zależnośc od typu prowadzonej produkcj rolnej [11]. Take rozwązane wydaje sę bardzej zasadne, gdy celem jest obektywzacja pozomu wsparca. Jednocześne należy jednak zauważyć, ż określene jednoltych, możlwe prostych do zastosowana obektywnych kryterów podzału wsparca jest nezwykle trudne, jeśl ne nemożlwe, jeżel jednocześne dąży sę do uproszczena WPR. W raporce przygotowanym pod kerownctwem Jean-Chrstophe a Bureau Henza-Petera Wtzke go na zlecene Parlamentu Europejskego zaproponowano, aby koperty krajowe płatnośc bezpośrednch zostały przygotowane w oparcu o obektywne krytera, jak: zema, ludność rolncza zasoby naturalne wymagające ochrony [2]. Jednocześne autorzy c proponują wprowadzene współfnansowana także w flarze 1, przy czym jego pozom byłby uzależnony od wysokośc PKB per capta. Ta dwójka ekonomstów omawa równeż kategore, które mogłyby posłużyć jako krytera obektywne w odnesenu do wsparca dochodowego dostarczana dóbr publcznych, które małyby być elementam płatnośc bezpośrednch. Zaproponowane krytera to: I. Wsparce dochodów: użytk rolne; zatrudnene w rolnctwe; PKB per capta; parytet sły nabywczej. II. Dostarczane dóbr publcznych: rolnctwo ekologczne; płatnośc regonalne dla obszarów: leśnych, Natura 2000 oraz tych o nekorzystnych warunkach gospodarowana. W raporce przedstawono równeż cztery scenarusze podzału środków mędzy państwa członkowske: Scenarusz 1. Użytk rolne: jedynym kryterum podzału kopert krajowych jest powerzchna UR. Scenarusz 2. Zatrudnene w rolnctwe: wagę 0,85 przypsano UR, a 0,15 welkośc zatrudnena. Scenarusz 3. Zrównoważone rolnctwo: wagę 0,7 przypsano UR, 0,15 obszarom ONW, 0,1 rolnctwu ekologcznemu, a 0,05 obszarom Natura Scenarusz 4. Zrównoważone użytkowane zem: wagę 0,55 nadano UR, po 0,1 rolnctwu ekologcznemu, obszarom ONW Natura 2000, a 0,15 obszarom leśnym.

15 14 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko Dodatkowo zaproponowano zróżncowane stawek w zależnośc od sposobu wykorzystana UR. We wszystkch scenaruszach użytkom rolnym przeznaczonym na uprawy polowe przypsano wagę 1. Trwałym użytkom zelonym w perwszych dwóch scenaruszach nadano wagę 0,85, a pozostałym dwóm 0,7. Natomast uprawy trwałe znalazły sę w perwszych dwóch scenaruszach z wagą 1,25, a w pozostałych dwóch z 1,5. W tabel 3 zaprezentowano wynk badana Bureau Wtzke go dotyczące podzału środków na płatnośc bezpośredne w oparcu o cztery scenarusze dystrybucj wsparca. Jak wdać, propozycja tych ekonomstów jest dosyć prosta od strony algorytmu oblczenowego, ale poważnym wyzwanem jest tu uzasadnene sposobu ważena (wartoścowana) kryterów cząstkowych. To w tym momence pojawają sę kontrowersje, chocaż Bureau Wtzke tak dobral wag, że wynk symulacj newele sę różną od podzału płatnośc rzeczywstych. Jak w każdej redystrybucj, pojawają sę now przegran wygran. Dla Polsk na pewno trudnym do zaakceptowana byłaby też propozycja współfnansowana flaru 1 WPR. Jeśl fundamentalnym założenem leżącym u podstaw wyznaczena zestawu kryterów małoby być znaczene rolnctwa, to nezbędne byłoby uwzględnene dóbr publcznych dostarczanych przez ten sektor, a ne wycenanych przez rynek. Jednakże określene wartośc dóbr publcznych generowanych przez rolnctwo na potrzeby podzału wsparca na lata , nawet przy zastosowanu bardzo prymtywnych metod szacowana, jest nemożlwe z uwag na brak odpowednch danych koneczność stworzena bardzo złożonego modelu. Najbardzej obektywnym kryteram wydają sę te, które bazują na dostępnych danych statystycznych funkcjonujących w ramach statystyk publcznej prowadzonej przez UE państwa członkowske. Możlwe byłoby wykorzystane wskaźnków ekonomcznych (koszty, nakłady sły roboczej) środowskowych (jakość gleb, długość okresu wegetacj). Zastosowane dowolnego zestawu kryterów wąże sę z konecznoścą wypracowana porozumena w sprawe wag, jake należałoby przypsać poszczególnym wskaźnkom, co musałoby meć charakter decyzj poltycznej. Co węcej, konecznym byłoby równeż określene, jakm grupom producentów rolnych należy sę wyższe wsparce tym, prowadzącym dzałalność rolnczą przy wyższym pozome kosztów, czy raczej producentom mnmalzującym koszty. Z jednej strony, wsparce w sytuacj, gdy koszty są znaczne, uzasadnone jest dążenem do zapewnena kontynuacj prowadzena dzałalnośc rolnczej, czyl dalszego dostarczana ne tylko żywnośc, ale równeż dóbr publcznych. Jednakże z drugej strony, premowane wysokch kosztów sprzeczne jest z celem stawanym WPR, czyl podnoszenem konkurencyjnośc europejskego rolnctwa poprzez poprawę efektywnośc produktywnośc. Natomast kweste natury środowskowej wydają sę być oddzelnym problemem, rozstrzyganym w ramach odrębnego nstrumentu WPR, którym są płatnośc z tytułu obszarów z ogranczenam naturalnym oraz płatnośc dla obszarów Natura 2000.

16 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 15 Państwo Podzał środków na płatnośc krajowe w oparcu o scenarusze Bureau Wtzke go (w %) Podzał płatnośc w 2008 r. Podzał płatnośc w 2013 r. Użytk rolne Zatrudnene w rolnctwe Scenarusz Zrównoważone rolnctwo Tabela 3 Zrównoważone użytkowane zem Austra 2,50 2,15 1,99 1,95 2,35 2,50 Belga 1,20 1,16 0,87 0,84 0,72 0,66 Dana 2,11 1,93 1,89 1,72 1,62 1,39 Fnlanda 1,65 1,44 1,56 1,47 2,11 4,41 Francja 17,32 16,38 17,46 16,31 15,56 14,14 Grecja 5,50 4,83 2,54 2,97 3,01 3,16 Hszpana 12,39 10,74 15,30 14,45 16,86 16,89 Holanda 1,66 1,67 1,24 1,35 1,00 0,88 Irlanda 3,12 2,83 2,60 2,49 2,36 1,91 Luksemburg 0,09 0,08 0,10 0,09 0,10 0,10 Nemcy 12,80 12,10 10,70 10,01 10,64 9,91 Portugala 2,22 2,03 1,86 2,02 2,16 2,15 Szwecja 1,91 1,73 2,12 1,92 2,72 5,83 Welka Brytana 7,97 7,92 9,57 8,64 8,88 7,41 Włochy 10,40 9,71 8,11 8,70 8,78 8,53 UE-15 82,83 76,71 77,91 74,94 78,87 79,88 Bułgara 1,43 1,63 1,23 1,38 1,16 1,33 Cypr 0,08 0,12 0,09 0,12 0,10 0,12 Czechy 1,48 2,23 1,85 1,75 2,01 1,92 Estona 0,26 0,36 0,45 0,42 0,52 0,67 Ltwa 0,78 1,06 1,25 1,23 1,23 1,17 Łotwa 0,69 0,50 0,84 0,81 0,98 1,07 Malta 0,05 0,03 0,01 0,01 0,01 0,00 Polska 6,09 8,18 7,39 8,98 7,07 6,39 Rumuna 3,01 4,38 5,65 6,82 4,50 3,98 Słowacja 0,85 1,18 0,97 0,93 1,15 1,14 Słowena 0,38 0,43 0,26 0,33 0,55 0,60 Węgry 2,07 3,18 2,11 2,28 1,87 1,73 UE-12 17,17 23,29 22,09 25,06 21,12 20,12 Źródło: Opracowane własne: [2].

17 16 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko Borąc pod uwagą wszystke wymenone ogranczena dotyczące stosowana kryterów obektywnych, jedynym zasadnym rozwązanem jest zróżncowane pozomu płatnośc w zależnośc od typu prowadzonej dzałalnośc rolnczej, przy założenu, że obowązywać ma płatność do hektara UR. Wynka to z różnego zaangażowana zem w procese produkcyjnym, a tym samym różnej welkośc gospodarstw. Jednakże w takm przypadku trudno byłoby na podstawe kryterów ekonomcznych ustalć stawkę jednakową dla wszystkch państw, gdyż zróżncowane zarówno w pozome kosztów, jak wartośc dodanej brutto jest bardzo duże pomędzy gospodarstwam z różnych państw, o czym wspomnano wcześnej. W marcu 2011 r. Łotwa zaprezentowała swoją propozycję podzału dopłat bezpośrednch w nowej perspektywe budżetowej. Jako obektywne krytera przyjęto: a) PKB per capta, b) powerzchnę gruntów wykorzystywanych rolnczo (tys. ha UAA), c) koszty użytkowana gruntów rolnczych (koszty maszyn wraz z amortyzacją, palwa, koszty pracy) w euro na 1 ha. Algorytm oblczenowy został przy tym tak skonstruowany, by łączna stawka płatnośc bezpośrednch na 1 ha zawerała sę w przedzale euro albo zmenała sę dla krajów członkowskch ne węcej nż o ± 20% w relacj do średnej unjnej. Rezultat tak zagwarantowano główne poprzez odpowedno dobrany sposób ważena kryterów obektywnych. Z zameszczonej przez Łotyszów tabel wynka jednak, że nektóre kraje UE-15 musałyby sę lczyć z wększą redukcją obecnych stawek jednostkowych. To prawdopodobne było główną przyczyną, że propozycja Łotyszów ne znalazła poparca wśród kluczowych krajów członkowskch. Dopłaty do zem czy pracy? Pod konec lat 90. ubegłego weku w strefe nemeckojęzycznej trwała ożywona dyskusja nt. powązana dopłat bezpośrednch z zatrudnenem rolnczym, a ne z zemą [7, 8, 9, 25]. Potwerdzono w nej rzecz powszechne znaną, a manowce to, że kaptalzacja wsparca w wartośc aktywów rolnczych wzrost stawek czynszów dzerżawnych utrudnają start młodym rolnkom zamerzającym wejść do rolnctwa oraz chcącym powększyć skalę dzałalnośc. W ch wynku rolnctwo wcąż znajduje sę pod presją nskch rentownośc opłacalnośc, które to prowadzą do kontynuacj wsparca budżetowego. Zaangażowan w tej dyskusj ekonomśc ostateczne doszl jednak do wnosku, że oparce tych płatnośc o zemę jest lepszym rozwązanem, podkreśla bowem znaczene tego specyfcznego czynnka produkcj do pewnego stopna hamuje jej odpływ na cele nerolncze. Z drugej jednak strony, płatnośc zwązane z zemą prowadzą do wzrostu rent gruntowych spowolnena przeman strukturalnych w rolnctwe. Podobne oddzaływują też płatnośc do czynnka pracy, poneważ mogą znechęcać słę roboczą do mgrowana z rolnctwa. Ne ma zatem dobrego rozwązana z punktu wdzena poprawy efektywnośc

18 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE 17 dopłaty w przelczenu na 1 AWU Dana Czechy W. Brytana Szwecja Nemcy Francja Luksemburg Słowacja Irlanda Belga Hszpana Fnlanda Holanda Austra Włochy Grecja Węgry Ltwa Słowena Łotwa Portugala Polska Cypr Rumuna Malta 500 Estona Bułgara 70,00 110,00 150,00 190,00 230,00 270,00 wskaźnk parytetu Rys. 4. Przewdywane dopłaty bezpośredne w 2017 r. w przelczenu na jednostkę pracy neopłaconej (tys. euro na AWU) w stosunku do parytetu Źródło: Oblczena własne. w rolnctwe. Fakt ten często umyka uwadze osobom szukającym obektywnych kryterów wsparca bezpośrednego. Dobrym kryterum pomaru stopna osągana celów dochodowych w rolnctwe może być pozom osąganej nadwyżk operacyjnej. Jest to wartość dodana pomnejszona o koszt amortyzacj środków trwałych, opłatę najemnej sły roboczej podatk bezpośredno obcążające produkcję rolnczą. Odnesene natomast powyższej nadwyżk do lośc nakładów pracy w rolnctwe w krajach członkowskch UE daje wyobrażene o pozome wynagradzana tego czynnka produkcj. Z dokonanych przez autorów artykułu symulacj dla nowej perspektywy budżetowej Un na lata wynka jasno, że wynagrodzene to w Rumun, Polsce, Bułgar, Portugal Słowen oraz na Ltwe, Łotwe Słowacj pozostałoby na pozome znaczne odbegającym od średnej dla Wspólnoty. Jeszcze lepszym punktem odnesena jest porównane wynagrodzena pracy w rolnctwe ze średnm płacam osąganym w całych go-

19 18 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko spodarkach narodowych. Relację tę określono jako parytet, a jego zróżncowane przedstawono na rysunku 4. Na tej podstawe można określć, w których krajach członkowskch, pommo nskego pozomu dopłat bezpośrednch, sytuacja dochodowa rolnków na tle nnych grup społecznych będze korzystna. Byłoby tak w Bułgar Eston. Polska natomast wraz z Rumuną, Portugalą Słoweną znalazła sę w zborowośc o bardzo nskm pozome dopłat w przelczenu na jednostkę pracy własnej, a jednocześne newystarczającym, aby w stosunku do zarobków w dzałach pozarolnczych zapewnć wynagrodzene tego czynnka produkcj (relację parytetową) na pozome średnej w UE. W Austr we Włoszech dopłaty w przelczenu na jednostkę pracy byłyby wyższe nż średna w UE, ale w relacj do płac w gospodarce narodowej ne zapewnałyby średnego pozomu opłaty parytetowej w całej badanej zborowośc. Na przecwnym begune znalazłyby sę: Czechy, Dana W. Brytana, które uzyskując wysok pozom dopłat w relacj do nakładów pracy własnej, osągnęłyby równeż wysoką opłatę tego czynnka produkcj względem dzałów pozarolnczych. Zależnośc powyższe odzwercedlają prosty fakt, ż nadmerne zatrudnene w rolnctwe polskm jest główną przyczyną nskch dochodów naszych rolnków. Stanu tego ne zmenłoby zauważalne nawet zrównane stawek dopłat bezpośrednch na 1 ha UR w całej UE. Wnosk 1. Rygorystyczna nterpretacja pojęć obektywny obektywność pokazuje, że trudno jest wskazać kategore społeczno-gospodarcze stosowane w schematach ustalana podzału dopłat bezpośrednch, a które przez ch autorów mają cechować sę powyższym atrybutam, by były one w pełn zgodne z perwotnym znaczenem tych dwóch termnów. Podejśce bardzej lberalne pozwala jednak już łatwej zgodzć sę z tym, że take kategore, jak PKB per capta czy zasoby użytków rolnych pozostałych czynnków produkcj mają cechę obektywnośc. Problemy pojawają sę jednakże, gdy zamast welkośc absolutnych zaczyna operować sę wskaźnkam. Prawdzwe trudnośc pętrzą sę natomast, gdy uzasadnena dla stosowana płatnośc bezpośrednch lub zmany zasad ch podzału bazują na kryterach środowskowych, zrównoważena, welofunkcyjnośc ws rolnctwa oraz przesłankach ze sfery sprawedlwośc społecznej mędzygeneracyjnej. Koneczne staje sę wówczas ważene (wartoścowane) poszczególnych kryterów, co odbywa sę w systemach demokratycznych w ramach procesów poltycznych. Te ostatne mają jednak różnego typu dysfunkcje. Generalne streszcza sę je w kategor zawodność rządów. W ujęcu szczegółowym chodz o cztery kategore problemów: dotyczące demokracj bezpośrednej, wyborów rządów, dzałana burokracj zwązane z decentralzacją państwa. W konsekwencj, cały zestaw kryterów określana podzału dopłat bezpośrednch wykazuje coraz mnej cech obektywnośc, chocaż jego nektóre składowe mogą być obektywne, oczywśce w tradycyjne spotykanej, dosyć luźnej konwencj.

20 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE Można uznać, ż powązane płatnośc bezpośrednch w UE z czynnkem zem rolnczej posada walor obektywnośc. Płatnośc te jednak od pewnego momentu zaczęto traktować jako nstrument osągana celów ekonomcznych, środowskowych społecznych, co wyraźne wdoczne jest też w propozycj KE na lata Ich welocelowe zorentowane czyn jednak cały system mnej obektywnym. Skutk tego są take, że można skonstruować schematy nalczana podzału dopłat bezpośrednch zarówno neznaczne zmnejszające obecne zróżncowane ch stawek na 1 ha mędzy krajam członkowskm, jak take, gdze ch spłaszczene jest bardzo zdecydowane. Obydwa schematy będą przy tym równoprawne, gdyż bazować będą na dających sę obronć obektywnych kryterach, którym nadano jednak różne wag. Logczne też rozumując, z faktu obektywnego zróżncowana warunków funkcjonowana rolnctwa w krajach członkowskch, bo przeceż względne trwałego, da sę wyprowadzć tylko zróżncowane ch wsperane. Za rozwązanem perwszym opowadają sę KE np. Bureau Wtzke. Schemat radykalny zaproponowała natomast Łotwa, chocaż w stanowsku tego kraju ne ma postulatu, by stawka dopłat na 1 ha w całej Un była jednakowa. Innym słowy, nawet Łotysze zaakceptowal fakt, że zróżncowane płatnośc jednostkowych ma jakeś obektywne uzasadnene, przynajmnej w wersj mękkej. Z pewnoścą mel też śwadomość, że przyjęce założena o zrównanu stawek będze po prostu newykonalne poltyczne. Wszyscy nn zwolenncy równych dopłat w UE pownn pamętać, że trudno jest to uzasadnć równeż na grunce teor ekonom mędzynarodowej. 3. Przedstawone przez autorów artykułu kryterum oceny podzału środków z tytułu dopłat bezpośrednch pomędzy poszczególne państwa członkowske, bazujące na wysokośc nadwyżk operacyjnej uzyskwanej na jednostkę pracy własnej rolnków jej relacj do wynagrodzeń w gospodarce narodowej w poszczególnych państwach, nawązuje do skutecznośc realzacj podstawowego celu WPR, tj. zapewnena rolnkom dochodów porównywalnych z dochodam pozarolnczym. Z tego punktu wdzena może być to kryterum przyblżające nas do obektywzmu. Jednak ne jest ono pozbawone wad. W tym mechanzme oceny zawsze jako potencjaln benefcjenc wyższej pomocy publcznej postrzegane są kraje z trudnoścam o charakterze strukturalnym wynkającym ze zbyt dużego rozdrobnena rolnctwa neefektywnego wykorzystana czynnka pracy własnej. W naszej ocene rozpatrywane obektywzmu jedyne w odnesenu do kategor dopłat bezpośrednch jest podejścem jednak zbyt wąskm newystarczającym. Należy bowem oddzelć pojęce obektywzmu od efektywnośc skutecznośc tego nstrumentu w zakrese kształtowana konkurencyjnośc rolnctwa krajowego unjnego. 4. Poneważ ne można lczyć na równe (jednakowe) wysokośc wsparca bezpośrednego na 1 ha w UE równeż w latach , ne da sę budować przewag konkurencyjnej w krajach takch jak Polska główne na tym rodzaju subsydum. Uzyskane względne trwałej przewag konkurencyjnej w rolnc-

21 20 Adam Kagan, Jacek Kulawk, Renata Płonka, Barbara Welczko twe to długotrwały, złożony wymagający wyrzeczeń proces podnoszena efektywnośc produktywnośc, wdrażana nnowacj umacnana postaw przedsęborczych td. W stoce trzeba wzmocnć mędzynarodową pozycję całego krajowego łańcucha żywnoścowego tworzena wartośc oraz jego poszczególnych członów. Lteratura: 1. Adamowcz M.: Ewolucja Wspólnej Poltyk Rolnej Un Europejskej jej perspektywy na drugą dekadę XXI weku [w:] Poltyka Un Europejskej (red. D. Kopycńska). Katedra Mkroekonom Unwersytetu Szczecńskego, Szczecn Bureau J. Ch., Wtzke H. P.: The sngle payment scheme after 2013: new approachnew targets. Study. Raport przygotowany na zlecene Komsj Rolnctwa Rozwoju Obszarów Wejskch Parlamentu Europejskego, Bruksela Bureau J.Ch., von Wtzke H.P., Gohn A., Matthews A., Merbs M.: Reflecton on the possbltes for the future development of the CAP. European Parlament, December Communcaton from the Commsson to the European Parlament, the Councl, the European Economc and Socal Commttee and the Commttee of the regon. The CAP towards 2020: Meetng the food, natural resources and terrtoral challenges of the future; LexUrServ.do?ur=COM:2010:0672:FIN:en:PDF. 5. EU-Agrarpoltk nach Plädoyer für ene neue Poltk für Ernährung, Landwrtschaft und ländlche Räume. Berchte über Landwrtschaft, band 88, nr 2, European Commsson, Proposal for a regulaton of the European Parlament and of the Councl establshng rules for drect payments to farmers under support schemes wthn the framework of the common agrcultural polcy; -post-2013/legal-proposals/com625/625_en.pdf, Brussels, , data dostępu: Gömann H.: Auswrkungen ener Entkopplung von Ausglechszahlungen auf den EU- -Getredemarkt. Agrarwrtschaft, 51 (8), Happe K, Balmann A.: Struktur-, Effzenz und Enkommenswrkungen von Drektzahlungen. Agrarwrtschaft, 51 (8), Herok C.A., Lotze H.: Neue Wege der Gemensamen Agrarpoltk: Handelseffekte und gesamtwrtschftlche Auswrkungen. Agrarwrtschaft, 46 (7), Hll B.: Understandng the Common Agrcultural Polcy, Earthscan Food and Agrculture. London and New York House of Commons Envronment, Food and Rural Affars Commttee. The Common Agrcultural Polcy after Ffth Report of Sesson , Volume I: Report, together wth formal Mnutes. London Komsja Europejska, Impact assessment. Common Agrcultural Polcy towards Annex 3. Brussels Konkurencyjność. Pozom makro, mezo mkro (red. nauk. N. Daszkewcz). PWN, Warszawa Konopczyńsk M.: Konwergencja cen w un monetarnej jako czynnk sprzyjający neutralzacj szoków asymetrycznych. Ekonomsta, nr 1, Krugman R.P., Obstfeld M.: Ekonoma mędzynarodowa. Teora praktyka. PWN, Warszawa 2007.

22 Problemy obektywzacj kryterów dystrybucj dopłat bezpośrednch w UE Mędzynarodowe stosunk gospodarcze (red. nauk. E. Ozewcz, T. Mchałowsk). PWE, Warszawa Mucha M.: Mechanzm dywergencj gospodarczej w strefe euro. Ekonomsta, nr 4, Pawlak K., Poczta W.: Mędzynarodowy handel rolny. Teora, konkurencyjność, scenarusze rozwoju. PWE, Warszawa Próchnk M., Wtkowsk B.: Konwergencja gospodarcza typu B w śwetle bayesowskego uśrednana oszacowań. Bank Kredyt, nr 2, Rosen S.H., Gayer T.: Publc fnance. Nnth Edton. McGraw-Hll Internatonal Edton, New York Słownk języka polskego. PWN, Warszawa Słownk wyrazów obcych. Wydane nowe. PWN, Warszawa Stellungnahme zur Mttelung der Kommsson von den Rat und des Europäsche Parlament. Berchte über Landwrtschaft, band 86, nr 1, Śwerkowsk J.: Zarys ekonom mędzynarodowej. PWE, Warszawa von Mack G., Mann S.: We wrken de allgemenen Drektzahlungen n der Schwezer Landwrtschaft? Brchte über Landwrtschaft, band 85, nr 1, Ma Wemer L.D., Vnng R.A.: Polcy analyss. Longman, New York Wolszczak-Derlacz J.: Does One Currency Mean One Prce? Eastern European Economes, t. 48, nr 2, ADAM KAGAN JACEK KULAWIK RENATA PŁONKA BARBARA WIELICZKO Insttute of Agrcultural and Food Economcs Natonal Research Insttute Warszawa PROBLEMS WITH OBJECTIFICATION OF CRITERIA OF DIRECT PAYMENTS DISTRIBUTION IN THE EU Summary On the bass of the exstng knowledge and statstcs from Eurostat and FADN the artcle confrms the thess that the dversty of farmng condtons n the EU s an objectve fact, and thus unequal rates of drect payments are the consequence thereof. Ths allows to consder such a system as a far one, whch does not undermne equal competton n the Communty s agrculture. Moreover, the paper presents dfferent proposals of awardng drect payments based on objectve crtera stressng, at the same tme, that t s a very dffcult task snce at some pont the crtera have to be weghted consderng socal and poltcal terms. It was also consdered to determne the rates of drect payments per a person fully employed n agrculture nstead of per 1 ha. However, such a change would not mprove the ncome stuaton of countres, where employment n agrculture s hgh n absolute and relatve terms. Ths group ncludes e.g. Poland.

23 DOROTA CZERWIŃSKA-KAYZER JOANNA FLOREK JOANNA STANISŁAWSKA Unwersytet Przyrodnczy Poznań ZASTOSOWANIE METODY TOPSIS DO OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO Wprowadzene Ocena sytuacj fnansowej 1 jest zjawskem złożonym, co oznacza, że ne można jej wyrazć za pomocą jednej cechy, an też zmerzyć bezpośredno. Jej dokładny wyczerpujący ops wymaga uwzględnena welu różnych aspektów. W tym celu wykorzystuje sę zazwyczaj szerok zestaw wskaźnków fnansowych, które umożlwają pomar poszczególnych elementów wpływających na kondycję fnansową. Welowymarowość problemu utrudna jednoznaczną ocenę sytuacj fnansowej. Część wskaźnków może wskazywać na bardzo dobrą sytuację fnansową, podczas gdy nne w tym samym momence mogą sygnalzować problemy [9, 22]. Użyteczne narzędze do oceny sytuacj fnansowej może stanowć cecha syntetyczna (syntetyczny mernk rozwoju), którą konstruuje sę jako funkcję rzeczywstą bezpośredno obserwowalnych cech prostych reprezentujących stotne elementy powązana złożonego zjawska. Do konstrukcj syntetycznego mernka rozwoju sytuacj fnansowej można zastosować klasyczną metodę TOPSIS (metodę wzorcową), polegającą na oblczenu odległośc eukldesowych ocenanego obektu zarówno od wzorca, jak od antywzorca rozwoju, co odróżna ją od metody Hellwga, która uwzględna tylko odległośc od wzorca rozwoju [24]. Celem głównym artykułu była ocena sytuacj fnansowej branż sektora przemysłu spożywczego w Polsce w 2010 roku, przy zastosowanu syntetycznego mernka rozwoju skonstruowanego za pomocą metody TOPSIS, na podstawe nepublkowanych danych statystycznych pochodzących z Głównego Urzędu Statystycznego. 1 Sytuacja fnansowa jest to stan fnansowy podmotu gospodarczego wyrażający jego wypłacalność zdolność do generowana zysków oraz powększana zasobów majątkowych kaptałowych [9]. Ogólne można przyjąć, że sytuacja fnansowa oznacza pozycję fnansową przedsęborstwa, będącą rezultatem podejmowanych przez podmot decyzj zwązanych z tym szans rozwoju [20].

24 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 23 Materały metoda badawcza Do przeprowadzena oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego wykorzystano nepublkowane dane statystyczne pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego za rok 2010 [14]. Materały źródłowe dotyczyły danych fnansowych w układze branż sektora przemysłu spożywczego według Polskej Klasyfkacj Dzałalnośc (PKD) 2007, zgodnego z NACE 2 (Nomenclature statstque des Actvtés économques dans la Communauté Européenne) [18]. Układ ten umożlwł przeprowadzene oceny łączne w 30 branżach sektora przemysłu spożywczego, w tym w 25 w produkcj artykułów spożywczych 5 w produkcj napojów. Tabela 1 Formuły wskaźnków fnansowych zastosowanych w pracy Nazwa wskaźnka Rentowność kaptału własnego w % (ROE) Formuła Zysk netto Kaptał własny 100% Rentowność sprzedaży w % (ROS) Mnożnk kaptałowy (ER) Wskaźnk zadłużena długotermnowego w % (ZD) Zysk netto Przychody ze sprzedaży Pasywa ogółem Kaptał własny Zobowązana długotermnowe Kaptał własny 100% 100% Wskaźnk pokryca odsetek (PO) Wskaźnk płynnośc szybkej (QR) Produktywność kaptału obrotowego (PKO) Zysk netto + Podatek dochodowy + Odsetk od kredytu Odsetk od kredytu Aktywa obrotowe Zapasy Zobowązana krótkotermnowe Przychody ze sprzedaży Aktywa obrotowe Zobowązana krótkotermnowe Cykl zapasów w dnach (CZ) Cykl należnośc w dnach (CN) Zapasy Przychody ze sprzedaży Należnośc krótkotermnowe Przychody ze sprzedaży 365 dn 365 dn Źródło: Opracowane własne na podstawe [6, 20]. Sytuację fnansową branż przemysłu spożywczego ocenono za pomocą syntetycznego mernka sytuacj fnansowej skonstruowanego przy zastosowanu metody TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton) [7]. Wartośc mernka syntetycznego sytuacj fnansowej dla branż przemysłu spożywczego wyznaczono w następujących etapach [1, 21, 25]: 1. Wybór cech prostych ustalene kerunku ch preferencj w stosunku do sytuacj fnansowej.

25 24 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska Na podstawe przesłanek merytorycznych dokonano wyboru cech opsujących sytuację fnansową branż przemysłu spożywczego. Wybrano je w ten sposób, aby reprezentowały różne grupy wskaźnków, tj.: rentownośc, płynnośc, sprawnośc dzałana zadłużena. W celu elmnacj cech prostych zastosowano analzę statystyczną. Wyelmnowano cechy nadmerne ze sobą skorelowane 2 odznaczające sę małą zmennoścą wartośc 3 [12]. Ostateczne do analzy przyjęto 9 cech prostych, z czego wskaźnk płynnośc: szybk zadłużena długotermnowego zostały uznane za nomnanty, cykl zapasów należnośc za destymulanty, a pozostałe za stymulanty sytuacj fnansowej (tab.1). Przyjęte do analzy cechy w postac wskaźnków oblczono według formuł zameszczonych w tabel Untaryzacja wartośc cech prostych ujednolcono charakter cech poprzez przekształcene destymulant nomnant w stymulanty oraz sprowadzono wartośc wszystkch cech do porównywalnośc. Untaryzację przeprowadzono na podstawe formuł: dla stymulant k k k zk x x k k mn mn x x k k mn xk x x k k mn xk k k mnx k xk mn xk maxx mnx z z x,,( ( 1,2,..., 1,2,..., n; nk ; k 1,2,..., m) ) z max max, ( 1,2,..., n; k 1,2,..., m) max, ( 1,2,..., n; k 1,2,..., m) dla destymulant z z max,,( ( 1,2,..., 1,2,..., n; nk ; k 1,2,..., m) ) z max max, ( 1,2,..., n; k 1,2,..., m) max, ( 1,2,..., n; k 1,2,..., m) k k k zk dla nomnant z z k z k z z k z k d d k max max xx k k x x j j x k xj xmax x k mn xk x j k mnx k xk mn xk maxx mnx k x k k mn mn x k k xk mnx k k nom, xk nom x k mnx k k k nomx mn x,, xk nomx nom xk x xk nomx k k z k k k k nomx mnx, xk nomx k k max max x k x k k max x k x k k max nom, xk nom x maxx k k xk k k max x nomx,, xk nomx max xk nom x xk nomx k k z k k k k maxx nomx, xk nomx k k m m zk zk 2 m m, 2 d zk zk z k1 z 2 m m k z 2 m k, 2 d k, 2 d z k1 k zk k1 zk zk 2 z m k zk k1, k1 d k 1 zk zk k k 2 Jeżel cecha jest dnadmerne skorelowana z pozostałym, to elementy dagonalne macerzy odwrotnej do macerzy korelacj d R znaczne przekraczają wartość 10, co jest oznaką 2 złego uwarunkowana numerycznego macerzy R [23, 24]. 3 k1 k1 Do oceny zmennośc wartośc cech wykorzystano klasyczny współczynnk zmennośc. k k d d q, ( = 1, 2,..., n) q q, (, ( = = 1, 1, 2, 2,...,..., n) n) d d

26 mn xk xk mn x k, ( 1,2,..., n; k 1,2,..., mz ) k Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej, xk nomx nom xk mn x k k mnx k k przemysłu spożywczego 25 ; k 1,2,..., m) max x k k mn xj x z k zk, ( gdze:, 1,2,..., xk nnom ; k 1,2,..., x m) maxnom x xk mn x k k mnx k k xx max {x k } maksymalna wartość k-tej cechy, k xj, nom ( 1,2,..., {x k } n; nomnalna k 1,2,..., m) wartość maxk-tej x kcechy, xk mn {x k } mnmalna zkwartość k-tej cechy. maxx nomx, k mnx k xk nomx k k k n; k 1,2,..., m) xk max mn 3. Oblczene odległośc eukldesowej xx poszczególnych k k xk z jednostek agregatowych od wzorca z + k z k = (1,1,...,1) antywzorca max x rozwoju, z = (0,0,...,0): k nom, xk nom x k x nom x nomx x k k mn x k k k k mnx k m d zk zk 2 m, 2, xk nomx x d zk zk k mn x k k k1 k1 m x k mmaxx k x d zk zk 2 k m z, 2 k d z zk 4. Wyznaczene wartośc cechy k1 syntetycznej., xk nomx max xk nom x k k k1 axx Wartośc syntetycznego mernka k xk d sytuacj fnansowej branż przemysłu spożywczego wyznaczono q na podstawe, ( = d metody 1, 2,..., n) TOPSIS:, xk nomx x d k nom x k k nom x m d q, ( = 1, 2,..., n) d zd k zd k 2 m k, 2 d zk zk k1 k1 q q s q q sq q q q q q sq q q Wyższe wartośc mernka q [0,1] śwadczą o korzystnejszej sytuacj fnansowej zk zk-tej z 2 m k, 2 d branży. k1 q q s q q sq q q q q q sq q q d 5. Uporządkowane lnowe klasyfkacja 2 q wyodrębnonych branż sektora przemysłu spożywczego pod dwzględem d pozomu sytuacj fnansowej. Klasyfkacj, ( = 1, 2,..., n) dokonano operając sę na kryterum statystycznym wykorzystującym średną, ( = 1, 2, arytmetyczną..., n) odchylene standardowe z wartośc syntetycznego mernka. klasa I: q q s q q sq q q q q q sq q q klasa II: q + s q > q q q sq qklasa q III: q q q s q q q sq q qklasa IV: q q s q s q q k k gdze: q jest średną arytmetyczną wartośc mernka, natomast s q jest odchylenem standardowym. Branżowe zróżncowane sytuacj fnansowej w sektorze przemysłu spożywczego w Polsce w 2010 roku W artykule do przedstawena oceny sytuacj fnansowej branż sektora przemysłu spożywczego wykorzystano 9 wskaźnków fnansowych, których welkośc przedstawono w tabel 2. Z przedstawonych danych wynka, że rentowność kaptału własnego (ROE) w układze branżowym w roku 2010 cechowała k k

27 26 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska sę dużą zmennoścą 4 rozstępem 51,50%. W śwetle medany ROE w 50% branż kształtowała sę na pozome równym lub nższym nż 16,13%. Nską stopę zwrotu z kaptału własnego odnotowano w dzałach zwązanych z produkcją olejów pozostałych tłuszczów płynnych (5,01%), cydru pozostałych wn owocowych (6,96%), artykułów spożywczych homogenzowanych żywnośc detetycznej (7,62%) oraz przetwarzanem konserwowanem zemnaków (8,05%). Z kole najwyższą rentownoścą kaptału własnego cechowały sę przedsęborstwa produkujące gotową karmę dla zwerząt domowych (44,93%) produkujące pwo (56,51%) (tab. 2 3). Z zależnośc mędzy wskaźnkam wynka, że rentowność kaptału własnego determnowana jest przez rentowność sprzedaży, strukturę kaptału oraz szybkość obrotu majątkem [11]. Z tych cech w algorytme przedstawonym w nnejszym artykule uwzględnono rentowność sprzedaży oraz mnożnk kaptałowy. Z danych prezentowanych w tabel 2 wynka, ż rentowność sprzedaży (ROS) w roku 2010 w badanych branżach przemysłu spożywczego kształtowała sę w przedzale od 1,23% do 14,92% cechowała sę bardzo dużą zmennoścą (tab. 2). W 25% branż przemysłu spożywczego ROS była nższa lub równa 3,13%, w 50% branż kształtowała sę na pozome równym lub nższym nż 5,76%, a w 75% branż wynosła co najwyżej 7,90%. Najwyższą rentownoścą sprzedaży cechowały sę przedsęborstwa produkujące pwo (10,00%) cuker (14,92%). Należy nadmenć, ż w branży pwowarskej odnotowano także najwyższą rentowność kaptału własnego 56,51%. Wskazuje to, że zarządzający w przedsęborstwach pwowarskch w dużym stopnu przywązywal uwagę do dzałalnośc operacyjnej. Natomast najnższą rentownoścą sprzedaży (1,23%) cechowały sę przedsęborstwa produkujące olej pozostałe tłuszcze płynne oraz wytwarzające cydr pozostałe wna owocowe (tab. 2 3). Oznaczać to może, że w tych branżach poltyka sprzedaży oddzaływała w zdecydowane mnejszym stopnu na rentowność kaptału własnego. Kolejnym czynnkem decydującym o rentownośc kaptału własnego jest dźwgna fnansowa, w nnejszej analze prezentowana jako mnożnk kaptału, który wyraża udzał kaptału własnego w kaptale ogółem [20]. Jak wynka z danych przedstawonych w tabel 2, wskaźnk ten cechował sę w branżach przemysłu spożywczego dużą zmennoścą meścł sę w przedzale od 1,37 do 5,43. W 25% branż przemysłu spożywczego był nższy lub równy 1,79, w 50% kształtował sę na pozome równym lub nższym od 2,02, a w 75% wynosł co najwyżej 2,36. Najnższym pozomem mnożnka kaptałowego, a tym samym najmnejszym udzałem kaptału obcego w fnansowanu majątku cechowały sę przedsęborstwa reprezentujące branże zwązane z produkcją margaryny podobnych tłuszczów jadalnych (1,37), wytwarzanem skrob wyrobów skrobowych (1,48), przetwarzanem konserwowanem zemnaków (1,49). Z kole najwyższym mnożnkem kaptału odznaczyły sę branże take, jak: produkcja soków z owoców warzyw (2,81), destylacja, rektyfkowane meszane alkohol (3,65) oraz wytwarzane gotowych posłków dań (5,43) (tab. 2 3). 4 Wartość współczynnka zmennośc v < 10% oznacza małą, 10% v < 30% średną, 30% v < 50% dużą, a v > 50% bardzo dużą zmenność [25].

28 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 27 Tabela 2 Wskaźnk opsujące sytuacje fnansową branż sektora przemysłu spożywczego w Polsce w 2010 roku Branże przemysłu spożywczego Przetwarzane konserwowane męsa, z wyłączenem męsa z drobu Przetwarzane konserwowane męsa z drobu Produkcja wyrobów z męsa, włączając wyroby z męsa drobowego Przetwarzane konserwowane ryb, skorupaków męczaków Przetwarzane konserwowane zemnaków Wskaźnk ROE ROS ER ZD PO PKO QR CZ CN 17,36 3,04 2,17 28,01 7,28 67,78 0, ,86 1,68 2,61 35,03 5,00 43,06 0, ,60 4,14 2,07 25,68 9,83 73,22 0, ,56 3,13 2,57 29,22 7,95 11,24 1, ,05 4,94 1,49 3,00 9,45 6,37 1, Produkcja soków z owoców warzyw 17,30 6,82 2,81 53,01 5,07 36,40 0, Pozostałe przetwarzane konserwowane owoców warzyw Produkcja olejów pozostałych tłuszczów płynnych Produkcja margaryny podobnych tłuszczów jadalnych 13,70 4,01 2,36 20,62 4,61 9,29 0, ,01 1,23 2,30 20,81 2,45 16,49 0, ,22 7,36 1,37 6,08 546,68 3,74 1, Przetwórstwo mleka wyrób serów 10,51 2,42 2,12 37,93 6,48 16,90 1, Produkcja lodów 32,18 9,12 1,94 13,38 11,53 15,85 0, Wytwarzane produktów przemału zbóż 15,03 4,17 2,15 18,93 5,40 30,66 0, Wytwarzane skrob wyrobów skrobowych Produkcja peczywa; produkcja śweżych wyrobów castkarskch castek Produkcja sucharów herbatnków; produkcja konserwowanych wyrobów castkarskch castek Produkcja makaronów, klusek, kuskusu podobnych wyrobów mącznych 10,41 8,43 1,48 2,18 11,84 4,19 0, ,10 7,90 1,89 29,07 12,38 38,53 0, ,13 7,19 1,90 13,47 16,72 12,35 1, ,15 9,46 1,88 12,30 13,40 17,80 0, Produkcja cukru 21,00 14,92 1,66 25,40 16,64 2,71 1, Produkcja kakao, czekolady wyrobów cukernczych 13,03 7,38 1,55 4,16 17,45 6,83 1, Przetwórstwo herbaty kawy 17,01 7,41 1,66 16,81 13,99 5,89 1, Produkcja przypraw 23,92 7,68 1,79 4,73 24,46 7,91 1, Wytwarzane gotowych posłków dań 18,19 2,10 5,43 82,72 2,33 40,50 0,

29 28 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska Branże przemysłu spożywczego Wskaźnk cd. tab. 2 ROE ROS ER ZD PO PKO QR CZ CN Produkcja Przetwarzane artykułów konserwowane spożywczych męsa, 17,36 3,04 2,17 28,01 7,28 67,78 0, homogenzowanych z wyłączenem męsa z żywnośc drobu 7,62 4,36 1,56 5,45 6,40 11,94 0, detetycznej Przetwarzane konserwowane męsa Produkcja z drobu pozostałych artykułów 13,86 1,68 2,61 35,03 5,00 43,06 0, spożywczych, Produkcja wyrobów gdze ndzej z męsa, włączając 8,87 5,31 2,10 53,06 2,42 25,69 0, nesklasyfkowana 23,60 4,14 2,07 25,68 9,83 73,22 0, wyroby z męsa drobowego Produkcja Przetwarzane gotowej konserwowane paszy dla zwerząt ryb, gospodarskch skorupaków męczaków 13,56 16,03 3,13 3,17 2,57 2,07 29,22 29,22 7,95 6,86 11,24 11,22 1,01 1, Produkcja Przetwarzane gotowej konserwowane karmy dla zwerząt domowych zemnaków 44,93 8,05 4,94 9,25 1,49 1,96 10,18 3,00 9,45 70,30 17,10 6,37 1,30 0, Destylowane, rektyfkowane meszane Produkcja soków z owoców warzyw alkohol 17,30 14,59 6,82 1,80 2,81 3,65 53,01 75,70 5,07 4,31 36,40 32,77 0,58 0, Pozostałe przetwarzane konserwowane Produkcja wn gronowych owoców warzyw 13,70 19,43 4,01 8,26 2,36 1,80 20,62 2,99 4,61 10,18 9,29 4,69 0,62 1, Produkcja Produkcja cydru olejów pozostałych pozostałych wn tłuszczów owocowych płynnych 5,01 6,96 1,23 1,36 2,30 2,48 20,81 21,85 2,45 2,99 16,49 24,51 0,49 0, Produkcja Produkcja margaryny pwa podobnych 56,51 10,00 2,77 23,43 14,67-21,04 0, ,22 7,36 1,37 6,08 546,68 3,74 1, Produkcja tłuszczów jadalnych napojów bezalkoholowych, produkcja Przetwórstwo wód mleka mneralnych wyrób serów pozostałych 10,51 10,96 2,42 6,21 2,12 1,80 37,93 43,97 6,48 6,38 16,90 7,17 1,08 1, wód butelkowanych Produkcja lodów 32,18 9,12 1,94 13,38 11,53 15,85 0, Źródło: Opracowane własne na podstawe nepublkowanych danych GUS [14]. Wytwarzane produktów przemału zbóż 15,03 4,17 2,15 18,93 5,40 30,66 0, Wytwarzane skrob wyrobów 10,41 8,43 1,48 2,18 11,84 4,19 0, skrobowych Tabela 3 Produkcja Podstawowe peczywa; statystyk produkcja śweżych charakteryzujące 29,10 7,90 wskaźnk 1,89 29,07 opsujące 12,38 sytuację 38,53 0,99 fnansową wyrobów castkarskch castek branż sektora przemysłu spożywczego w Polsce w 2010 roku Produkcja sucharów herbatnków; produkcja konserwowanych wyrobów 22,13 Kwartyl 7,19 1,90 13,47 16,72 Kwartyl 12,35 Współczynnk Wskaźnk Mn Max Medana 1, castkarskch castek dolny górny zmennośc Produkcja ROEmakaronów, 5,01 klusek, kuskusu 56,51 11,48 16,13 21,85 59,97 25,15 9,46 1,88 12,30 13,40 17,80 0, podobnych wyrobów mącznych ROS 1,23 14,92 3,13 5,76 7,90 55,44 Produkcja cukru 21,00 14,92 1,66 25,40 16,64 2,71 1, ER 1,37 5,43 1,79 2,02 2,36 35,82 Produkcja kakao, czekolady wyrobów 13,03 7,38 1,55 4,16 17,45 6,83 1, cukernczych ZD 2,18 82,72 10,18 21,33 29,22 81,68 Przetwórstwo PO herbaty 2,33 kawy 546,68 17,01 5,07 7,41 1,66 8,70 16,81 13,99 13,995,89 1,30337, Produkcja PKOprzypraw -21,04 73,22 23,92 6,83 7,68 1,79 14,10 4,73 24,46 30,667,91 1,23100,63 61 Wytwarzane QR gotowych 0,49 posłków dań 1,58 18,19 0,75 2,10 5,43 0,94 82,72 2,331,23 40,50 0,75 30, CZ 9,96 98,90 20,07 31,39 42,21 66,69 CN 25,65 104,90 34,81 46,15 60,90 37,01 Źródło: Opracowane własne na podstawe nepublkowanych danych GUS [14].

30 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 29 Mnożnk kaptałowy determnuje pozom zadłużena długotermnowego, który w analzowanym okrese w przemyśle spożywczym cechował sę bardzo dużą zmennoścą. W polskm przemyśle spożywczym zadłużene kaptału własnego zobowązanam długotermnowym wynosło od 2,18% do 82,72%. Zadłużene długotermnowe w 25% branż przemysłu spożywczego było nższe lub równe 10,18%, w 50% kształtowało sę na pozome równym lub nższym od 21,33%, natomast w 75% wynosło co najwyżej 29,22% (tab. 3). Nsk pozom zadłużena pownen przekładać sę na stopeń zabezpeczena długu, a przede wszystkm zdolność do termnowej spłaty kosztu kredytu, tj. odsetek. Ten element ocenany może być, mędzy nnym, za pomocą wskaźnka pokryca odsetek, który pozwala określć, le razy zysk osągnęty na dzałalnośc przedsęborstwa (przed opodatkowanem spłatą odsetek) pokrywa roczną wartość płaconych odsetek [9]. Wysokość tego wskaźnka zależy od kondycj fnansowej jednostek oraz od wysokośc zacągnętych kredytów. Przemysł spożywczy, jak już wykazano, charakteryzuje sę dużym zróżncowanem w pozome zadłużena, a co za tym dze, równeż wskaźnk pokryca odsetek cechował sę bardzo dużą zmennoścą. W badanym okrese w przedsęborstwach przemysłu spożywczego wskaźnk ten oscylował od 2,33 do 546,68. W 25% branż zysk pokrywał wartość odsetek mnej lub 5,07 razy, natomast w 50% branż mnej lub 8,70 razy, a w 75% branż pokryce odsetek było równe lub mnejsze nż 13,99 razy (tab. 3). Śwadczy to o tym, że przedsęborstwa przemysłu spożywczego w badanym okrese ne mały problemu z pokrycem odsetek od zacągnętych kredytów. Pozom rentownośc zależy także od sprawnego gospodarowana majątkem przedsęborstwa. W konstruowanym syntetycznym mernku do pomaru sprawnośc dzałana przedsęborstwa został wykorzystany wskaźnk produktywnośc kaptału obrotowego netto, który pozwala określć, le razy przychody ze sprzedaży towarów produktów przewyższają kaptał obrotowy, czyl kwotę kaptału stałego zaangażowanego w fnansowane majątku obrotowego. Z przedstawonych danych w tabel 3 wynka, że 25% branż przemysłu spożywczego mało produktywność kaptału obrotowego nższą lub równą 6,83, natomast w 50% przychody ze sprzedaży przekroczyły co najmnej 14,10 razy kaptał obrotowy, a w 75% branż były mnejsze bądź równe 30,66 razy (tab. 3). Najnższą produktywnoścą kaptału obrotowego cechowały sę przedsęborstwa produkujące cuker (2,71), margaryny podobne tłuszcze jadalne (3,74), wytwarzające skrobę wyroby skrobowe (4,19) oraz produkujące wno gronowe (4,69). Najlepszym wykorzystanem kaptału stałego zaangażowanego w fnansowane majątku obrotowego odznaczyły sę podmoty wytwarzające gotowe posłk dana oraz przedsęborstwa branży męsnej (tab. 2). Należy zaznaczyć, ż spośród 30 branż przemysłu spożywczego w produkcj pwa odnotowano ujemną wartość kaptału obrotowego, co oznacza, ż w przedsęborstwach tej branży część aktywów trwałych fnansowana jest kaptałem krótkotermnowym. Sytuacja ta wskazuje, że w częśc browarów wydłużone są termny płatnośc zobowązań krótkotermnowych, natomast termny realzacj

31 30 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska należnośc krótkotermnowych są krótsze nż termny spłaty zobowązań, co powoduje powstawane wolnych środków penężnych, które mogą być zaangażowane do fnansowana aktywów trwałych. Z badań Deloofe [5] oraz Lazards Tryfonds [10] wynka, że aby przedsęborstwa mogły osągnąć lepszą efektywność dzałana, muszą dobrze zarządzać zapasam należnoścam oraz wykazywać sę zdolnoścą płatnczą. Zdolność jednostk do termnowego regulowana zobowązań beżących pozwalają ocenć wskaźnk płynnośc. Do konstrukcj syntetycznego mernka przyjęto wskaźnk płynnośc szybkej, który określa, jaką część składnków majątku obrotowego o wysokm stopnu płynnośc (tj. skorygowaną o zapasy) pokrywają zobowązana beżące. Czekaj, Dresler [4], Gołębowsk, Tłaczała [6], Zaleska [26] podają, że termnowe regulowane zobowązań krótkotermnowych przedsęborstwa możlwe jest wówczas, gdy wskaźnk ten będze meścć sę w przedzale od 1,0 do 1,2 5. Z danych przedstawonych w tabel 2 3 wynka, że w badanym okrese w branżach sektora przemysłu spożywczego pozom tego wskaźnka cechował sę stosunkowo dużą zmennoścą wynosł od 0,49 do 1,58. W śwetle medany 50% badanych branż przemysłu spożywczego uzyskało płynność wyraźne nższą nż dolna granca przedzału normatywnego, co wskazuje na możlwość wystąpena problemów z termnowym regulowanem zobowązań krótkotermnowych. Natomast w 25% branż płynność szybka była równa lub wyższa nż 1,23, co może oznaczać nadmerne gromadzene środków penężnych lub dużą sprzedaż produktów z odroczonym termnem płatnośc. Najnższym pozomem płynnośc szybkej cechowały sę przedsęborstwa produkujące olej pozostałe tłuszcze płynne (0,49) oraz sok z owoców warzyw (0,58). Właścwym pozomem płynnośc cechowały sę przedsęborstwa przetwarzające konserwujące ryby, skorupak męczak (1,01), produkujące suchary herbatnk (1,12) oraz produkujące gotową paszę dla zwerząt gospodarskch. Z kole najwyższą płynnoścą charakteryzowały sę branże zwązane z produkcją napojów bezalkoholowych (1,56) oraz cukru (1,58). Analza płynnośc pownna być uzupełnona o ocenę cyklu zapasów, należnośc zobowązań. Do oceny sytuacj fnansowej branż przemysłu spożywczego przyjęto cykl zapasów należnośc, w zwązku z tym tylko one zostały ponżej omówone. Cykl należnośc determnuje pozom płynnośc przedsęborstwa, pokazuje bowem, jak okres mus upłynąć od momentu sprzedaży z odroczonym termnem płatnośc aż do momentu zankasowana środków penężnych. Zbyt dług okres spłaty jest nekorzystny dla przedsęborstwa, poneważ oznacza wększe zaangażowane kaptału w obroce bądź możlwość wystąpena należnośc neścągalnych lub trudno ścągalnych. W przedsęborstwach przemysłu spożywczego cykl ten wahał sę od 25 do 105 dn cechował sę dużą zmennoścą. W 25% branż przemysłu spożywczego był co najwyżej równy 34,81 dn, 5 Najczęścej przyjmowana norma dla wskaźnka płynnośc szybkej zawera sę w przedzale 1,0-1,2 [2, 4, 13]. W lteraturze przedmotu można także znaleźć nne welkośc granczne, np. przedzał domknęty 0,9-1,0 [16] lub 1,2-1,5 [15]. W nnejszej pracy jako optmum autorzy przyjęl przedzał 1,0-1,2.

32 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 31 w 50% branż kształtował sę na pozome równym lub krótszym nż 46,15 dn, natomast w 75% branż był krótszy nż 60,90 dn (tab. 3). Kształtowane sę cyklu należnośc w przemyśle spożywczym jest zjawskem trwałym, bowem z badań Benasz n. [3] wynka, ż w latach w 75% branż cykl ten wynosł mnej nż 62,2 dn, co jest zbeżne z opną Serpńskej Jachny [20], według których długość pownna wynosć około 60 dn. Do branż, które odzyskują środk w cągu mesąca należały branże męsne z wyłączenem drobu, przedsęborstwa produkujące peczywo oraz wytwarzające gotowe posłk dana. Najdłużej gotówkę zamrożoną w należnoścach mały przedsęborstwa produkujące wna gronowe (105 dn), kakao, czekoladę wyroby cukerncze (79 dn) oraz przetwarzające konserwujące zemnak (79 dn). Długość cyklu zapasów jest cechą charakterystyczną branży. W badanym okrese w przemyśle spożywczym był on bardzo zróżncowany, w grancach od 10 do 99 dn (tab. 3). W 25% branż przemysłu spożywczego był krótszy lub równy 20,07 dn, w 50% kształtował sę na pozome równym lub krótszym nż 31,39 dn, a w 25% był równy lub dłuższy nż 42,21 dn. Najkrótszym cyklem zapasów cechowały sę przedsęborstwa produkujące peczywo (10 dn), zajmujące sę destylowanem, rektyfkowanem meszanem alkohol (12 dn) oraz w branży męsnej (do 14 dn). Z kole najdłuższy cykl zapasów charakteryzował przedsęborstwa produkujące cuker (96 dn) oraz wytwarzające skrobę wyroby skrobowe (99 dn) (tab. 2). Należy zaznaczyć, że kształtowane sę cyklu zapasów w przemyśle spożywczym wskazuje na skrócene okresu przechowywana zapasów, bowem z badań Benasz n. [3] wynka, ż w latach średna długość tego cyklu wynosła 89 dn, natomast w roku dn. Klasyfkacja branż przemysłu spożywczego Na podstawe znormalzowanych wartośc cech prostych wyznaczono wartośc mernka syntetycznego na jego podstawe dokonano uporządkowana lnowego klasyfkacj branż sektora przemysłu spożywczego ze względu na sytuację fnansową (tab. 3). Klasę I o najkorzystnejszej sytuacj fnansowej utworzyło sześć branż przemysłu spożywczego: produkcja peczywa; produkcja śweżych wyrobów castkarskch castek; produkcja gotowej karmy dla zwerząt domowych; destylowane, rektyfkowane meszane alkohol; produkcja wyrobów z męsa (włączając wyroby z męsa drobowego); przetwarzane konserwowane męsa (z wyłączenem męsa z drobu); produkcja pwa (tab. 4). Klasa ta odznaczała sę najwyższym na tle pozostałych klas pozomem wskaźnka rentownośc kaptału własnego 26,5%. Stopa zwrotu kaptału własnego w tej klase w znacznym stopnu determnowana była przez mernk kaptałowy, wskazujący na duży udzał kaptału obcego w fnansowanu dzałalnośc gospodarczej, który wynósł 2,12. Struktura kaptałowa branż z tej klasy odznaczała sę najwyższym udzałem zobowązań długotermnowych na pozome 26,85%. Należy podkreślć, ż branże z klasy I charakteryzowała także duża zdolność obsług

33 32 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska zacągnętych kredytów (wskaźnk pokryca odsetek wynosł 11,10) oraz szybk obrót zapasów krótke okresy ścągalnośc należnośc. Cykl należnośc wynosł 31 dn kształtował sę na najnższym pozome na tle pozostałych klas. Jedyną słabą stroną tej klasy był pozom płynnośc szybkej, który był neco nższy nż welkośc granczne przyjmowane dla tego wskaźnka (tab. 5). Jednak w sytuacj, kedy cykl należnośc jest stosunkowo krótk oraz wskaźnk produktywnośc kaptału obrotowego na dosyć wysokm pozome, może być to uzasadnone. Na tej podstawe można uznać, że branże należące do klasy I cechują sę wysoką efektywnoścą fnansową (rentownoścą), którą osągają poprzez właścwą poltykę fnansowana dzałalnośc oraz sprawne gospodarowane (zarządzane) majątkem. Klasa II obejmowała 11 branż sektora przemysłu spożywczego, tj. przetwarzane konserwowane męsa z drobu, wytwarzane gotowych posłków dań, przetwórstwo mleka wyrób serów, produkcję gotowej paszy dla zwerząt gospodarskch, produkcję sucharów herbatnków oraz konserwowanych wyrobów castkarskch, produkcję przypraw, produkcję pozostałych artykułów spożywczych, przetwórstwo herbaty kawy, produkcję margaryny podobnych tłuszczów jadalnych, produkcję lodów oraz makaronów, kuskusu wyrobów mącznych (tab. 4). Branże tej klasy cechowała zdecydowane nższa stopa zwrotu z kaptału własnego w porównanu z klasą I. Średna welkość ROE w tej klase wynosła 17%. Tak pozom rentownośc kaptału własnego był następstwem aktywne prowadzonej poltyk cen kontrol kosztów oraz sprawnego gospodarowana majątkem. Rentowność sprzedaży w branżach zaklasyfkowanych do tej klasy kształtowała sę na najwyższym pozome wynosła 7,19%. Produktywność kaptału obrotowego w tej klase średno równała sę 15,85, co wskazuje na właścwe zagospodarowane kaptału obrotowego. Płynność fnansowa w tych przedsęborstwach, ocenana przez pryzmat wskaźnka płynnośc szybkej oraz cyklu zapasów cyklu należnośc, mogła być uznana za satysfakcjonującą. Średna wartość wskaźnka płynnośc w tych branżach wynosła 1,08, natomast zapasy były odnawane średno co 30 dn, a należnośc ścągane co 44 dn. Należy nadmenć, ż w tych branżach przemysłu spożywczego ne przywązywano wag do zjawska dźwgn fnansowej, co przejawło sę dość nskm pozomem mnożnka kaptałowego wskaźnka zadłużena długotermnowego. Medana tych wskaźnków w tej klase kształtowała sę odpowedno na pozome 1,94 16,81% (tab. 5). Klasę III utworzyło 9 branż, tj. przedsęborstwa produkujące napoje bezalkoholowe wodę mneralną, produkujące wna gronowe, przetwarzające konserwujące ryby, skorupak oraz męczak, przetwarzające konserwujące zemnak, wytwarzające produkty przemału zbóż, produkujące cuker, produkujące sok z owoców warzyw, produkujące cydr pozostałe wna owocowe, produkujące kakao czekolady (tab. 4). Klasa ta charakteryzowała sę średnonższym pozomem sytuacj fnansowej, poneważ stopa zwrotu z kaptału własnego

34 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 33 kształtowała sę na pozome zblżonym do średnej z przemysłu spożywczego, tj. 14%. Rentowość kaptału własnego determnowana była w tej klase przez rentowność sprzedaży dźwgnę fnansową. Rentowność sprzedaży oscylowała wokół średnej w całej badanej populacj, tj. ok. 6%, natomast mnożnk kaptałowy był neco nższy wynósł 1,80 (średna ogółem 2,02). W strukturze kaptałów obcych domnowały jednak zobowązana długotermnowe średna zadłużena długotermnowego wynosła 21,85%. Należy podkreślć, ż w tej klase była zdecydowane najnższa produktywność kaptału obrotowego. Jest to stotne, poneważ w przedsęborstwach tych także dłuższe od przecętnych w sektorze przemysłu spożywczego są cykl zapasów należnośc (tab. 5). Oznacza to, ż słabą stroną jest w tych przedsęborstwach gospodarowane zaangażowanym majątkem. Ostatną, klasę IV o najsłabszej sytuacj fnansowej, utworzyły 4 branże, tj. przedsęborstwa produkujące artykuły spożywcze homogenzowane żywność detetyczną, produkujące oleje pozostałe tłuszcze płynne, przetwarzające konserwujące owoce warzywa oraz wytwarzające skrobę (tab. 4). Klasa ta cechowała sę nską rentownoścą. Rentowność kaptału własnego kształtowała sę na pozome 9%, natomast ROS równało sę 4,18%, co oznacza, że z 1 zł sprzedaży w tych dzałach przemysłu spożywczego uzyskuje sę zaledwe 0,04 zł zysku. Tej nskej rentownośc towarzyszyło także nske zaangażowane kaptału obcego w fnansowane dzałalnośc. Średn pozom mnożnka kaptałowego wynósł zaledwe 1,93, a wskaźnk zadłużena długotermnowego 13,03%. Przedsęborstwa tej klasy borykają sę ponadto z trudnoścam w regulowanu zobowązań krótkotermnowych. Wskaźnk płynnośc szybkej kształtował sę w grancach od 0,49 do 0,88, przy średnm pozome 0,75 (tab. 5). Należy podkreślć, ż była to najnższa welkość w całej badanej populacj. Przedsęborstwa te cechują sę także dość długm cyklem zapasów cyklem należnośc. Jeśl dłuższe cykle zapasów w tych branżach ne pownny być ocenane negatywne, poneważ ne wynkają z gromadzena zapasów produktów, lecz z konecznośc zgromadzena zapasu surowców (znajdują sę w tej klase przetwórne warzyw owoców, zakłady olejarske przedsęborstwa wytwarzające skrobę), to długe termny spłaty należnośc w połączenu z nskm wskaźnkem płynnośc wskazują na kumulowane należnośc, co może grozć zatoram płatnczym dalszym pogorszenem sytuacj tych przedsęborstw.

35 34 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska Tabela 4 Klasyfkacja sektorów przemysłu spożywczego na podstawe wartośc syntetycznego mernka sytuacj fnansowej Wartośc granczne syntetycznego mernka Pozom Klasa typologczna Wartośc syntetycznego mernka sytuacj fnansowej dla branż przemysłu spożywczego > 0,472 Wysok I 0,404 0,472 Średn-wyższy II 0,335 0,404 Średn-nższy III < 0,335 Nsk IV Produkcja peczywa; Produkcja śweżych wyrobów castkarskch castek (0,518); Produkcja gotowej karmy dla zwerząt domowych (0,506); Destylowane, rektyfkowane meszane alkohol (0,499); Produkcja wyrobów z męsa, włączając wyroby z męsa drobowego (0,496); Przetwarzane konserwowane męsa, z wyłączenem męsa z drobu (0,480); Produkcja pwa (0,478) Przetwarzane konserwowane męsa z drobu (0,464); Wytwarzane gotowych posłków dań (0,459); Przetwórstwo mleka wyrób serów (0,449); Produkcja gotowej paszy dla zwerząt gospodarskch (0,442); Produkcja sucharów herbatnków; Produkcja konserwowanych wyrobów castkarskch castek (0,435); Produkcja przypraw (0,429); Produkcja pozostałych artykułów spożywczych, gdze ndzej nesklasyfkowana (0,427); Przetwórstwo herbaty kawy (0,423); Produkcja margaryny podobnych tłuszczów jadalnych (0,419); Produkcja lodów (0,412); Produkcja makaronów, klusek, kuskusu podobnych wyrobów mącznych (0,404) Produkcja napojów bezalkoholowych; Produkcja wód mneralnych pozostałych wód butelkowanych (0,393); Produkcja wn gronowych (0,386); Przetwarzane konserwowane ryb, skorupaków męczaków (0,379); Przetwarzane konserwowane zemnaków (0,378); Wytwarzane produktów przemału zbóż (0,378); Produkcja cukru (0,377); Produkcja soków z owoców warzyw (0,359); Produkcja kakao czekolady (0,356); Produkcja cydru pozostałych wn owocowych (0,346) Produkcja artykułów spożywczych homogenzowanych żywnośc detetycznej (0,317); Produkcja olejów pozostałych tłuszczów płynnych (0,315); Pozostałe przetwarzane konserwowane owoców warzyw (0,290); Wytwarzane skrob wyrobów skrobowych (0,286) Źródło: Oblczena własne.

36 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego 35 Tabela 5 Wewnątrzklasowe wartośc cech cząstkowych mernków sytuacj fnansowej dla sektorów przemysłu spożywczego wartośc medany Wskaźnk Klasa I II III IV Ogółem ROE 26,50 17,00 14,00 9,00 16,13 ROS 6,02 7,19 6,21 4,18 5,76 ER 2,12 1,94 1,80 1,93 2,02 ZD 26,85 16,81 21,85 13,03 21,33 PO 11,10 11,53 7,95 5,50 8,70 PKO 35,65 15,85 7,17 10,62 14,10 PW 0,91 1,08 1,30 0,75 0,94 CZ 13,20 31,21 37,77 75,53 31,39 CN 30,84 44,17 74,49 54,37 46,15 Źródło: Oblczena własne. Podsumowane wnosk Na podstawe oblczonych wartośc syntetycznego mernka wyodrębnono 4 klasy typologczne branż przemysłu spożywczego. Uzyskane wynk dają obraz sytuacj fnansowej wydzelonych grup pozwalają na sformułowane następujących wnosków: 1. Najlepszą sytuacją fnansową charakteryzowały sę branże wchodzące w skład klasy perwszej, które operały swoją dzałalność na przetwarzanu produktów pochodzena zwerzęcego przetwórstwa wtórnego, a także produkcj używek. 2. Branże zakwalfkowane do klasy I uzyskwały wysok pozom stopy zwrotu z kaptału, który determnowała właścwa poltyka fnansowa (wykorzystane dźwgn fnansowej) sprawne gospodarowane majątkem. 3. Należy podkreślć, ż branże klasy I odznaczały sę dużą zdolnoścą obsług zacągnętych kredytów, co było możlwe dzęk sprawnemu zarządzanu majątkem obrotowym. 4. Najsłabszą sytuację fnansową mały branże ujęte w klase IV, których dzałalność operała sę na produkcj roślnnej, tj. produktach o nskm stopnu przetworzena. 5. Klasa IV cechowała sę nską rentownoścą małym zaangażowanem kaptału obcego w fnansowane dzałalnośc. Ponadto w branżach tych nezbyt efektywne gospodarowano posadanym majątkem. 6. W branżach klasy IV występowały także trudnośc z regulowanem zobowązań krótkotermnowych.

37 36 Dorota Czerwńska-Kayzer, Joanna Florek, Joanna Stansławska Lteratura: 1. Aryanezhad B., Tarokh M.J., Mokhtaran M. N., Zaher F.: A fuzzy TOPSIS method based on left and rght scores. Internatonal Journal of Industral Engneerng & Producton Research, Vol. 22, No 1, March Benasz A., Czerwńska-Kayzer D., Gołaś Z.: Czynnk kształtujące płynność fnansową przedsęborstw branży spożywczej. Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 4, Benasz A., Gołaś Z.: Sprawność zarządzana kaptałem obrotowym jej wpływ na rentowność małych, średnch dużych przedsęborstw przemysłu spożywczego w Polsce. J. Agrbus. Rural Dev. 4(22), Czekaj J., Dresler Z.: Zarządzane fnansam przedsęborstw podstawy teor. PWN, Warszawa Deloof M.: Does workng captal management affect proftablty of Belgan frms? J. Bus. Fnanc. Account. 30 (3-4), Gołębowsk G., Tłaczała A.: Analza ekonomczno-fnansowa w ujęcu praktycznym. Dfn, Warszawa Hwang C.L., Yoon K.: Multple attrbute decson makng. Methods and applcatons. Sprnger, Berln Kowalak R.: Ocena kondycj fnansowej przedsęborstwa. ODDK, Gdańsk Kowalczyk J., Kusak A.: Decyzje fnansowe frmy. Metody analzy. Wyd. C.H. BECK, Warszawa Lazards J., Tryfonds D.: Relatonshp between workng captal management and proftablty of lsted companes n the Athens stock exchange. J. Fnanc. Manage. Anal. 19 (1), Lesz T.: Really modfed Du Pont analyss: fve ways to mprove return on equty; Malna A., Zelaś A.: Taksonomczna analza przestrzennego zróżncowana jakośc życa ludnośc w Polsce w 1994 r. Przegląd Statystyczny, nr 1, Mchalsk G.: Płynność fnansowa w małych średnch przedsęborstwach. PWN, Warszawa Nepublkowane dane Głównego Urzędu Statystycznego: F-02, statystyczne sprawozdane fnansowe, produkcja artykułów spożywczych, produkcja napojów. GUS, Warszawa Nowak M.: Ocena zdolnośc kredytowej ryzyka kredytowego. Wyd. Bode, Poznań Ostaszewsk J.: Ocena efektywnośc przedsęborstwa według standardów EWG. CIM, Warszawa Polska Klasyfkacja Dzałalnośc PKD: Załącznk do Rozporządzena Rady Mnstrów z dn Dz. U. 251, poz GUS, Warszawa; Rocznk Statystyczny Przemysłu GUS, Warszawa; Semńska E.: Metody pomaru oceny kondycj fnansowej przedsęborstwa. Dom Organzatora, Toruń Serpńska M., Jachna T.: Ocena przedsęborstw według standardów śwatowych. PWN Warszawa Stansławska J., Majchrzak A.: Zróżncowane pozomu życa gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomcznych ch welkośc. Weś Rolnctwo, nr 3(144), 2009.

38 Zastosowane metody TOPSIS do oceny sytuacj fnansowej przemysłu spożywczego Wędzk D.: Wskaźnk fnansowe. Charakterystyka wskaźnków, systemów wskaźnków metod oceny. Ofcyna Woltters Kluwer Busness, Kraków Wysock F., Lra J.: Statystyka opsowa. Wydawnctwo Akadem Rolnczej m. Augusta Ceszkowskego w Poznanu, Poznań Wysock F.: Metody taksonomczne w rozpoznanu typów ekonomcznych rolnctwa obszarów wejskch. Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu, Poznań Wysock F.: Zastosowane metody TOPSIS do oceny regonalnego zróżncowana pozomu rozwoju sektora mleczarskego. Wadomośc Statystyczne, nr 1, Zaleska M.: Ocena ekonomczno-fnansowa przedsęborstwa przez analtyka bankowego. Ofcyna Wydawncza SGH, Warszawa DOROTA CZERWIŃSKA-KAYZER JOANNA FLOREK JOANNA STANISŁAWSKA Unversty of Lfe Scences Poznań APPLICATION OF TOPSIS METHOD TO EVALUATE THE FINANCIAL SITUATION OF THE FOOD INDUSTRY Summary The man target of the study was to assess the fnancal stuaton of the food ndustry sectors n Poland n 2010 usng a synthetc meter constructed wth TOPSIS method. The analyss was based on unpublshed statstcal data from the Central Statstcal Offce. The research showed that the best fnancal stuaton characterzed the ndustres that based ther actvtes on anmal products processng, secondary processng and manufacturng stmulants. These ndustres were characterzed by the hghest level of return on equty and a hgh use of foregn captal n fnancng economc actvty. The lowest values of the synthetc meter, as well as the weakest fnancal condton, appeared n sectors whose busness was based on crop producton, e.g. low-processed products. They were characterzed by low proftablty and low nvolvement of foregn captal n fnancng of actvtes. In ths group there were also dffcultes wth the settlement of labltes.

39 WOJCIECH ZIĘTARA JOLANTA SOBIERAJEWSKA Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB Warszawa KONKURENCYJNOŚĆ POLSKICH GOSPODARSTW OGRODNICZYCH STAN I KIERUNKI ROZWOJU Wprowadzene Potencjał produkcyjny polskego rolnctwa w porównanu do nnych krajów europejskch jest znaczny. Śwadczy o tym powerzchna użytków rolnych (UR) w przelczenu na jednego meszkańca zasoby pracy. W Polsce w ostatnch klkunastu latach powerzchna ta na jednego meszkańca zmnejszała sę, ale mmo to wynosła 0,38 ha w 2010 roku. W porównanu do Nemec Holand, gdze wskaźnk ten wynosł w tym czase odpowedno 0,20 0,11 ha, należy ocenać ją jako dużą. Spośród blższych sąsadów jedyne Węgry dysponowały wększą powerzchną UR na jednego meszkańca 0,52 ha [13, 14]. Udzał zatrudnonych w rolnctwe w Polsce w ogólnej lczbe zatrudnonych też jest znaczny. W 2008 roku kształtował sę na pozome 14% trzykrotne oraz sześcokrotne przekraczał wskaźnk na Węgrzech w Nemczech (odpowedno 4,5% 2,2%). Zdecydowane wększa nż na Węgrzech w Nemczech była także lczba zatrudnonych w przelczenu na 100 ha UR. W Polsce w 2008 r. zatrudnene na 100 ha UR wynosło około 14 osób, na Węgrzech zaledwe 3 osoby, a w Nemczech 5 osób [13, 14]. Wysoke zasoby pracy w rolnctwe polskm wążą sę ze stosunkowo nższym kosztam pracy. Duży potencjał produkcyjny rolnctwa polskego przy ogranczonym popyce jest przyczyną nskego pozomu ntensywnośc organzacj produkcj, o czym śwadczy znaczny udzał zbóż w strukturze zasewów mała obsada zwerząt. Stanow jednocześne przesłankę do podnesena pozomu ntensywnośc organzacj produkcj rolnej, zwłaszcza roślnnej. Cel ten można osągnąć przez zwększene powerzchn upraw ogrodnczych (sadów warzyw). W Polsce w latach udzał warzyw w powerzchn gruntów ornych oscylował w przedzale 1,7%-1,9%, czyl prawe dwukrotne węcej nż w Nemczech. Równe znacząco wększy był udzał sadów w powerzchn użytków rolnych (w ostatnch latach w Polsce około 3%) [13, 14].

40 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 39 O rol produkcj ogrodnczej śwadczy także jej udzał w wartośc całkowtej produkcj rolnczej, który w latach wynosł od 11,8% do 13,6%, podczas gdy udzał jej powerzchn w powerzchn użytków rolnych w tym okrese równał sę 3,2%-4%. Oznacza to, że pozom produkcj z powerzchn pod uprawam warzyw sadów był średno 3,3 razy wększy nż z całkowtej produkcj rolnczej, natomast w porównanu do produkcj roślnnej około 5 razy wększy. Podobne relacje występowały w nnych krajach: na Węgrzech, w Nemczech Holand [5, 18]. Warzywa owoce, zarówno w forme śweżej, jak przetworzonej, są ważnym produktem eksportowym. W 2009 roku udzał produktów ogrodnczych w polskm eksporce produktów rolno-spożywczych sęgał 20,6% (na Węgrzech 15,6%, w Nemczech Holand odpowedno 37,5% 38,8%). W Polsce w latach udzał warzyw, owoców ch przetworów w eksporce ogółem wynosł około 4% o połowę mnej nż w Nemczech Holand [1, 2, 3, 4]. W 2010 roku dzałało około 467 tys. gospodarstw prowadzących towarową produkcję owoców, warzyw oraz peczarek, co stanowło 20,5% 1 krajowej lczby gospodarstw. W tej grupe gospodarstw mały mejsce slne procesy koncentracj, bowem lczba gospodarstw z produkcją ogrodnczą w 2010 roku w stosunku do 2002 r. zmnejszyła sę o 39%, wzrosła jednocześne lczba gospodarstw wysokotowarowych z produkcją ogrodnczą. W 2010 roku było ch około 29 tys.; w stosunku do 2002 r. było węcej o 43% 2 [12, 15, 17]. Z uwag na znaczene produkcj ogrodnczej potencjał produkcyjny polskego rolnctwa, zasadne jest podjęce badań nad organzacją ekonomką gospodarstw ogrodnczych w Polsce oraz skonfrontowane ch z podobnym gospodarstwam w nnych krajach europejskch. Potrzeba takch badań wynka także ze zbyt małej proeksportowej produkcj ogrodnczej w Polsce. Podstawą rozwoju tych gospodarstw jest eksport produktów ogrodnczych zarówno w forme śweżej, jak przetworzonej, ważne jest węc zbadane przewag konkurencyjnych polskch gospodarstw tego rodzaju w porównanu z gospodarstwam krajów konkurentów. Cel badań, źródła metody badawcze Celem badań jest ocena efektywnośc konkurencyjnośc polskch gospodarstw ogrodnczych oraz określene kerunków ch rozwoju. Przedmot badań stanową gospodarstwa ogrodncze z Polsk, Węger, Nemec Holand. Przy wyborze krajów do badań zastosowano dobór celowy, aby ocenć polske gospodarstwa ogrodncze na tle podobnych pod względem kerunku produkcj podmotów z nnych krajów, o zblżonych warunkach produkcj. Z tego powodu wybrano Nemcy, najblższego sąsada Polsk, Holandę reprezentujące kraje dawnej UE-12 oraz Węgry jako reprezentanta krajów nowo przyjętych (UE-15). Blższym sąsadam są, co prawda, Czechy Słowacja, ne wybrano ch jednak 1 Ogólna lczba gospodarstw w 2010 r. wynosła 2278 tys. [12]. 2 Wg J. Śwetlka, gospodarstwa wysokotowarowe: sadowncze warzywncze użytkują powyżej 5 ha, z truskawkam powyżej 2 ha, pod osłonam powyżej 7000 m 2 z peczarkam powyżej 500 m 2 [16].

41 40 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska do badań ze względu na odmenną strukturę agrarną domnują w nch gospodarstwa welkotowarowe. Badanem objęte zostały gospodarstwa znajdujące sę w systeme FADN, wyodrębnone wg struktury kwot standardowej nadwyżk bezpośrednej 3. Wśród gospodarstw ogrodnczych wyodrębnono grupę gospodarstw sadownczych (typ 32) warzywnczych (typ 20) 4, a zebrane dane obejmują lata (tab. 1). Tabela 1 Lczba badanych gospodarstw ogrodnczych według welkośc ekonomcznej w latach Klasy welkośc ekonomcznej Źródło: [5]. Polska Węgry Nemcy Holanda Lczba gospodarstw sadownczych (typ 32) Lczba gospodarstw warzywnczych (typ 20) Z lczb podanych w tabel 1 wynka, że ne wszystke klasy welkoścowe gospodarstw są reprezentowane z polskch gospodarstw sadownczych występują tylko gospodarstwa w klasach ESU, z węgerskch także w klase ESU, z nemeckch w klasach ESU 100 ESU węcej, natomast w Holand FADN obejmuje tylko gospodarstwa sadowncze o welkośc 100 ESU węcej. W grupe gospodarstw warzywnczych (typ 20) w Polsce w Nemczech badanam objęto gospodarstwa w klasach 16-40, ESU węcej, na Węgrzech tylko gospodarstwa w klase ESU, a w Holand gospodarstwa w dwóch najwększych klasach. Z nformacj tych wynka, że zarówno w Nemczech, jak w Holand domnują wększe gospodarstwa analzowanego rodzaju. Także lczebność badanych gospodarstw w klasach welkoścowych jest slne zróżncowana. Sytuacja ta utrudna wnoskowane uogólnene uzyskanych wynków. Główne źródło materałów badawczych stanowły dane zgromadzone w systeme FADN w latach , dane z 2010 roku ne były dostępne. Materały lczbowe zgromadzone w ramach tego systemu umożlwają charakterystykę 3 Europejska mara welkośc ekonomcznej gospodarstwa (European Sze Unt); jej odpowednkem jest równowartość 1200 euro kwoty nadwyżk bezpośrednej lczonej w sposób standardowy. 4 W nomenklaturze FADN gospodarstwa z uprawą warzyw określane są manem gospodarstw ogrodnczych. W lteraturze przedmotu ogrodnctwo obejmuje uprawy sadowncze warzywncze.

42 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 41 ocenę potencjału produkcyjnego badanych gospodarstw, organzacj produkcj oraz kosztów efektów. Dodatkowym źródłem materałów badawczych były dane statystyczne z opracowań statystycznych GUS Eurostatu, a także z lteratury. Do oceny potencjału produkcyjnego badanych gospodarstw, organzacj produkcj, kosztów efektów wykorzystano metodę opsową. W tym celu posłużono sę zestawenam tabelarycznym. W ocene badanych gospodarstw w szerokm zakrese wykorzystano metodę porównawczą. Dokonano jednocześne kompleksowej oceny badanych gospodarstw przy pomocy Punktowego Wskaźnka Względnej Dobroc (PWWD), który umożlwł kompleksową ocenę gospodarstw, przy wzęcu jednocześne pod uwagę wększej lczby cech. Jego konstrukcja bazuje na metodze untaryzacj zerowanej [10]. Charakterystyk potencjału produkcyjnego badanych gospodarstw organzacj produkcj, kosztów efektów dokonano posługując sę następującym wskaźnkam: I. Potencjał produkcyjny gospodarstw: 1) Welkość ekonomczna gospodarstw wyrażona w ESU, 2) Powerzchna użytków rolnych w ha, 3) Udzał gruntów dzerżawonych (%), 4) Nakłady pracy ogółem (AWU/gospodarstwo), 5) Udzał pracy własnej (FWU/AWUx100), 6) Wartość aktywów (tys. euro/ha), 7) Wartość aktywów (tys. euro/awu), 8) Udzał środków trwałych w aktywach (%), 9) Udzał kaptałów własnych w pasywach (%). II. Organzacja produkcj: 1) Udzał sadów w powerzchn użytków rolnych (%), 2) Udzał pozostałych upraw w powerzchn użytków rolnych (%), 3) Udzał produkcj roślnnej w produkcj ogółem (%), 4) Udzał produkcj zwerzęcej w produkcj ogółem (%), 5) Udzał produkcj pozostałej w produkcj ogółem (%), 6) Udzał produkcj przekazanej do gosp. domowego (%). III. Pozom kosztów w układze rodzajowym: 1) Koszty ogółem (tys. euro/ha), 2) Koszty bezpośredne (tys. euro/ha), 3) Koszty środków ochrony rośln (tys. euro/ha), 4) Koszty nason ogółem (tys. euro/ha), 5) Koszty nason własnych (tys. euro/ha), 6) Koszt pracy najemnej (tys. euro/ha), 7) Koszt odsetek (tys. euro/ha), 8) Koszt czynszu dzerżawnego (tys. euro/ha), 9) Koszt amortyzacj (tys. euro/ha).

43 42 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska IV. Produktywność efektywność gospodarstw: 1) Produktywność zem (produkcja tys. euro/ha), 2) Produktywność aktywów (produkcja/aktywa krotność), 3) Produktywność środków obrotowych (produkcja/środk obrotowe krotność), 4) Wydajność pracy (produkcja w tys. euro/awu), 5) Dochodowość zem (dochód z gospodarstw tys. euro/ha), 6) Dochodowość aktywów (dochód z gospodarstwa/aktywa %), 7) Opłacalność produkcj (produkcja/koszty %), 8) Dochodowość pracy własnej (dochód z gospodarstwa tys. euro/fwu), 9) Rentowność produkcj (dochód z gospododarstwa/produkcja %), 10) Dochód z zarządzana (tys. euro/gospodarstwo) 5, 11) Parytet dochodu z gospodarstwa (%), 11A) w stosunku do opłaty pracy najemnej w gospodarstwach ogrodnczych (%), 11B) w stosunku do opłaty w gospodarce narodowej (%), 12) Stopa nwestycj netto (%) 6. Pozycja konkurencyjna polskch gospodarstw ogrodnczych Pojęce konkurencyjnośc jest różne defnowane przez poszczególnych autorów [6, 7, 9]. W nnejszym opracowanu pozycję konkurencyjną gospodarstw ogrodnczych rozumemy jako zdolność tych podmotów do rozwoju w warunkach ekonomcznych danego kraju [19]. Przedsęborstwa rolncze, w tym przypadku gospodarstwa ogrodncze 7, ne konkurują bezpośredno na rynkach zagrancznych z gospodarstwam nnych krajów, decydują jednak o pozycj konkurencyjnej przedsęborstw przetwórstwa rolno-spożywczego handlowych [8, 11, 15]. Pozycja konkurencyjna gospodarstw ogrodnczych pojmowana będze jako ch zdolność do rozwoju, merzona takm wskaźnkam, jak: parytet dochodowy, dochód z zarządzana stopa nwestycj netto. Trudno bowem uznać za konkurencyjne gospodarstwa, które ne zapewnają rolnkow dochodu na pozome parytetowym, dodatnego dochodu z zarządzana, opłaty użyca własnych czynnków produkcj dodatnej stopy nwestycj netto. Ze względu na odmenny charakter, oddzelne omówona zostane pozycja konkurencyjna gospodarstw sadownczych warzywnczych, z uwzględnenem potencjału produkcyjnego, organzacj produkcj, kosztów efektów. 5 Dochód z zarządzana oblczono wg formuły: Dochód z zarządzana = dochód z gospodarstwa rolnego szacowane koszty pracy własnej, własnej zem kaptału własnego. Podstawę oblczena kosztów pracy własnej stanowł pozom opłaty pracy najemnej stosowany w gospodarstwach danej klasy welkośc ekonomcznej w danym kraju, podobne w odnesenu do kosztów użyca własnej zem pozom czynszu dzerżawnego w gospodarstwach danej klasy welkoścowej kraju. Koszt kaptału własnego przyjęto na pozome oprocentowana oblgacj dzesęcoletnch, średnch z lat , w każdym z badanych krajów. 6 Stopa nwestycj netto - stosunek nwestycj netto do amortyzacj. 7 Gospodarstwa rolncze (w tym także ogrodncze) prowadzące produkcję towarową mają charakter przedsęborstw, najczęścej w forme prawnej osoby fzycznej.

44 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 43 Potencjał produkcyjny gospodarstw sadownczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej Potencjał produkcyjny analzowanych gospodarstw sadownczych został określony powerzchną użytków rolnych, udzałem gruntów dzerżawonych, nakładam pracy, wartoścam aktywów ch strukturą oraz strukturą nakładów pracy. Gospodarstwa polske węgerske występowały w klasach ESU. Welkość ekonomczna gospodarstw w tych klasach była podobna wynosła odpowedno: polskch 10,7 22,2 ESU, węgerskch 10,8 26,6 ESU. W klase ESU objęto badanam tylko gospodarstwa węgerske nemecke o welkośc równeż zblżonej: odpowedno 62,2 69,8 ESU. Klasa najwększa,100 ESU węcej, reprezentowana była przez gospodarstwa nemecke holenderske o welkośc 250,1 196,3 ESU. Powerzchna gospodarstw polskch węgerskch w klasach 8-16 ESU wynosła odpowedno 12,96 ha 9,44 ha użytków rolnych, a w klase ESU 26,74 ha 23,45 ha. W klase ESU gospodarstwa węgerske mały powerzchnę 60,16 ha, a nemecke 13,65 ha. W klase 100 ESU węcej gospodarstwa nemecke były prawe dwukrotne wększe nż holenderske, odpowedno 43,46 ha 22,73 ha [18]. Uogólnając, można stwerdzć, że mędzy welkoścą ekonomczną a powerzchną użytków rolnych występował zwązek w obrębe poszczególnych krajów, ne odnotowano go natomast mędzy krajam z powodu różnc w pozome ntensywnośc produkcj. Badane gospodarstwa sadowncze użytkują zemę własną dzerżawoną. Udzał gruntów dzerżawonych zwększa sę w marę wzrostu welkośc ekonomcznej: w gospodarstwach polskch od 6% do 14%, w węgerskch od 20% do 30%, nemeckch od 48% do 68%, a w holenderskch 30%. W marę zwększana welkośc ekonomcznej rosną równeż nakłady pracy ogółem. Prawdłowość ta ma mejsce we wszystkch krajach, ale stneją różnce pomędzy nm. W gospodarstwach polskch nakłady pracy wynoszą 3-5 AWU/gospodarstwo są wększe nż w węgerskch w analogcznych klasach. Najwększym nakładam pracy charakteryzują sę gospodarstwa nemecke holenderske w klase 100 ESU węcej: odpowedno 6,48 5,25 AWU/gospodarstwo. Udzał własnej pracy także jest zróżncowany w marę wzrostu welkośc ekonomcznej wykazuje tendencję malejącą. Najwększy jego pozom odnotowano w gospodarstwach polskch o welkośc 8-16 ESU (57,6%), w nemeckch oraz w holenderskch o welkośc ESU (odpowedno: 56,4% 32,2%). Wartość aktywów w przelczenu na 1 ha użytków rolnych równeż maleje wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. W gospodarstwach polskch równa sę 15 tys. euro/ha jest o 50% wększa nż w węgerskch. Zdecydowane najwyższą cechują sę gospodarstwa nemecke holenderske (w przedzale tys. euro/ha). W wartośc aktywów w przelczenu na 1 AWU natomast występują tendencje rosnące w marę wzrostu welkośc ekonomcznej. Znaczną przewagę wykazują gospodarstwa nemecke holenderske, gdze zawarta jest

45 44 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska w grancach tys. euro/awu, a w gospodarstwach polskch węgerskch wynos około 70 tys. euro/awu. W aktywach domnującą pozycję zajmują środk trwałe, których udzał przekracza 80%, a w pasywach kaptał własny. Jednak jego udzał jest zróżncowany: najnższy jego pozom odnotowano w gospodarstwach węgerskch w klase ESU (65,3%) w gospodarstwach holenderskch w klase 100 ESU węcej (64,9%) [18]. Organzacja produkcj w gospodarstwach sadownczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej W powerzchn użytków rolnych w badanych gospodarstwach przeważały sady. Ich udzał w gospodarstwach polskch, nemeckch holenderskch wykazywał tendencję rosnącą w marę wzrostu welkośc ekonomcznej: w najwększym stopnu w gospodarstwach polskch holenderskch (powyżej 80%), w mnejszym stopnu w gospodarstwach węgerskch nemeckch (odpowedno 69% 63%). W produkcj ogółem domnowała we wszystkch klasach welkoścowych produkcja roślnna ponad 87%. Udzał produkcj zwerzęcej pozostałej ne odgrywał stotnej rol. Zwązk gospodarstwa sadownczego z gospodarstwem domowym były mnmalne. W gospodarstwach polskch węgerskch w klase 8-16 ESU udzał produkcj przekazanej do gospodarstwa domowego wynosł odpowedno 0,5% 0,6%. W pozostałych klasach był jeszcze mnejszy ne przekraczał 0,2% [18]. Koszty w gospodarstwach sadownczych a ch welkość ekonomczna Pozom kosztów w przelczenu na jednostkę powerzchn użytków rolnych jest marą pozomu ntensywnośc produkcj. W gospodarstwach polskch, nemeckch holenderskch obserwuje sę tendencję wzrostową kosztów (w przedzale 2-17 tys. euro/ha), w marę zwększana welkośc ekonomcznej. Natomast w gospodarstwach węgerskch w klase ESU koszty są mnejsze nż w klase 8-16 ESU. Podobna zależność dotyczy kosztów: bezpośrednch, środków ochrony rośln, odsetek, czynszu dzerżawnego, pracy najemnej amortyzacj. Zdecydowane najwększe koszty występowały w gospodarstwach holenderskch w klase 100 ESU węcej [18]. Produktywność dochodowość gospodarstw sadownczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej Lczby charakteryzujące produktywność dochodowość czynnków produkcj w badanych gospodarstwach przedstawono w tabel 2. Wynka z nch, że produktywność zem w gospodarstwach polskch, nemeckch holenderskch rosła wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. Wyjątek stanowły gospodarstwa węgerske. Zdecydowane wększa była produktywność zem w gospodarstwach nemeckch holenderskch, a zwłaszcza w holenderskch, gdze w klase 100 ESU węcej wynosła 19,5 tys. euro/ha. Natomast najmnejsza cechowała gospodarstwa węgerske od 1,4 tys. euro/ha do 1,62 tys. euro/ha.

46 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 45 Tabela 2 Produktywność efektywność gospodarstw sadownczych (typ 32) w latach Wyszczególnene Jedn. mary 8-16 ESU ESU ESU 100 ESU Produktywność zem Polska tys. euro/ha 3,05 4, Węgry tys. euro/ha 1,58 1,62 1,40 - Nemcy tys. euro/ha - - 7,46 8,0 Holanda tys. euro/ha ,56 Produktywność aktywów Polska krotność 0,20 0, Węgry krotność 0,19 0,19 0,25 - Nemcy krotność - - 0,24 0,36 Holanda krotność ,24 Produktywność środków obrotowych Polska krotność 1,54 1, Węgry krotność 1,13 1,32 2,18 - Nemcy krotność - - 2,35 2,77 Holanda krotność ,36 Wydajność pracy Polska tys. euro/awu 13,17 17, Węgry tys. euro/awu 12,11 13,22 16,94 - Nemcy tys. euro/awu ,55 52,96 Holanda tys. euro/awu ,13 Dochodowość zem Polska tys. euro/ha 0,92 1, Węgry tys. euro/ha 0,17-0,11 0,09 - Nemcy tys. euro/ha - - 1,94 1,62 Holanda tys. euro/ha ,36 Dochodowość aktywów Polska % 6,3 8, Węgry % 2,2-0,03 1,9 - Nemcy % - - 6,1 6,7 Holanda % ,0 Opłacalność produkcj Polska % 135,7 143,0 - - Węgry % 89,5 81,7 87,5 - Nemcy % ,0 119,1 Holanda % ,3 Dochodowość pracy własnej Polska tys. euro/fwu 6,84 17, Węgry tys. euro/fwu 2,55-1,13 6,0 - Nemcy tys. euro/fwu ,08 38,74 Holanda tys. euro/fwu ,0

47 46 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska cd. tab. 2 Wyszczególnene Jedn. mary 8-16 ESU ESU ESU 100 ESU Rentowność produkcj Polska % 28,8 31,6 - - Węgry % 8,9-4,0 5,5 - Nemcy % ,0 18,4 Holanda % ,1 Dochód z zarządzana Polska tys. euro -1,77 10, Węgry tys. euro -3,25-8,48-9,20 - Nemcy tys. euro - - 0,08 26,91 Holanda tys. euro ,24 Udzał dopłat w dochodze z gospodarstwa Polska % 22,9 25,8 - - Węgry % 760,2 206,5 219,2 - Nemcy % ,5 29,5 Holanda % ,6 Parytet dochodu z gospodarstwa w stosunku do opłaty pracy najemnej w rolnctwe Polska % 187,4 484,7 - - Węgry % 78,2-20,0 133,7 - Nemcy % ,4 259,7 Holanda % ,0 Parytet dochodu z gospodarstwa w stosunku do opłaty pracy w gospodarce narodowej Polska % 45,4 117,6 - - Węgry % 14,7-6,4 9,1 - Nemcy % ,7 83,3 Holanda % ,8 Stopa nwestycj netto Polska % 3,6 13,8 - - Węgry % -17,7-15,6 21,1 - Nemcy % ,8 26,9 Holanda % ,2 Źródło: [18]. Produktywność aktywów w analzowanych gospodarstwach meścła sę w przedzale 0,19-0,36. Istotnejsze różnce wystąpły w produktywnośc środków obrotowych. Wskaźnk te były wększe w gospodarstwach nemeckch holenderskch, wykazywały lekką tendencję rosnącą w marę wzrostu welkośc ekonomcznej. Istotne różnce odnotowano w ekonomcznej wydajnośc pracy, przy wyraźnej tendencj wzrostowej w marę wzrostu welkośc ekonomcznej. Najwyższa wydajność pracy była w gospodarstwach nemeckch holenderskch w klase 100 ESU węcej odpowedno 52 tys. 85 tys. euro/awu.

48 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 47 Różnce wystąpły równeż w dochodowośc czynnków produkcj, na ogół wększe w gospodarstwach wększych ekonomczne. Dochodowość aktywów była zróżncowana, najwększa w gospodarstwach polskch w klasach ESU. Na zblżonym pozome kształtowała sę w gospodarstwach nemeckch, ale w gospodarstwach holenderskch w klase 100 ESU węcej była stosunkowo mała, co ma zwązek z bardzo dużą wartoścą aktywów w tych gospodarstwach. Tendencję rosnącą w marę zwększana sę welkośc ekonomcznej wykazywała równeż dochodowość pracy własnej. I tu duże różnce zaznaczyły sę mędzy gospodarstwam węgerskm, w których w klase ESU była nawet ujemna, a nemeckm, gdze w klase 100 ESU węcej wynosła 38,7 tys. euro/fwu. Wszystke badane gospodarstwa, z wyjątkem węgerskch w klasach 8-16 ESU ESU, osągnęły dochód parytetowy na pozome opłaty pracy najemnej w gospodarstwach sadownczych, natomast w stosunku do opłaty pracy w gospodarce narodowej dochód parytetowy uzyskały jedyne gospodarstwa polske o welkośc ESU. Dochód z zarządzana był ujemny w gospodarstwach węgerskch wszystkch klas welkoścowych. Był także ujemny w gospodarstwach polskch w klase 8-16 ESU holenderskch w klase 100 ESU węcej. W gospodarstwach w holenderskch w klase 100 ESU węcej oraz węgerskch w klase ESU odnotowano ujemną stopę nwestycj netto. Wszystko to śwadczy o braku zdolnośc rozwojowych tych gospodarstw. Uogólnając ocenę gospodarstw sadownczych, można stwerdzć, że szanse rozwojowe posadają gospodarstwa polske o welkośc ekonomcznej ESU. Decyduje o tym dodatn dochód z zarządzana, dodatna stopa nwestycj osągane dochodu parytetowego w stosunku do opłaty w gospodarce narodowej. Tezę tę potwerdza kompleksowa ocena analzowanych gospodarstw sadownczych, dokonana przy pomocy skumulowanego punktowego wskaźnka względnej dobroc (PWWD). Wynk przedstawono na rysunku 1. Z danych przedstawonych na rysunku 1 wynka, że najwększe, a jednocześne zblżone wartośc PWWD uzyskały gospodarstwa nemecke w klasach ESU węcej oraz gospodarstwa holenderske o welkośc 100 ESU węcej powyżej 500 punktów. Neco mnejszą lczbę punktów uzyskały gospodarstwa polske o welkośc ESU 452,5 punktów. Gospodarstwa polske o welkośc 8-16 ESU osągnęły jednak gorsze rezultaty, bo tylko 348,2 punktów. Najgorsze wynk mały gospodarstwa węgerske zaledwe od 39,7 do 109 punktów. Zaprezentowane dane śwadczą o tym, że jedyne polske gospodarstwa sadowncze o welkośc ekonomcznej ESU wykazały sę zblżonym pozomem efektywnośc do badanych gospodarstw sadownczych nemeckch holenderskch. Uzyskały one o 11,3% mnej punktów nż gospodarstwa najlepsze. Prowadzły dzałalność na powerzchn 26,7 ha UR, nakłady pracy wynosły 5,2 AWU/gospodarstwo, przy wysokm udzale kaptału własnego w pasywach (85,6%). Udzał sadów w powerzchn użytków rolnych wynosł 83%, można

49 48 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska zatem przyjąć, że były to gospodarstwa slne wyspecjalzowane w produkcj sadownczej. Zdecydowane najmnej konkurencyjne okazały sę gospodarstwa węgerske we wszystkch trzech analzowanych klasach welkośc ekonomcznej. Gospodarstwa holenderske w klase 100 ESU węcej, mmo uzyskana wysokej oceny (513 punktów), mają mocno ogranczone szanse rozwojowe, gdyż wykazują ujemny dochód z zarządzana ujemną stopę nwestycj netto. >100 ESU 512,9 514, ESU 63,1 504,4 Holanda Nemcy Węgry Polska ESU 39,7 452, ESU , Rys. 1. Skumulowany PWWD w badanych gospodarstwach sadownczych w latach (w pkt.) Źródło: [18]. Potencjał produkcyjny gospodarstw warzywnczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej Potencjał produkcyjny analzowanych gospodarstw warzywnczych, podobne jak sadownczych, został scharakteryzowany powerzchną użytków rolnych, udzałem gruntów dzerżawonych, nakładam pracy ch strukturą, wartoścą strukturą aktywów oraz pasywów. Ocena obejmuje gospodarstwa warzywncze w następujących klasach welkośc ekonomcznej: 16-40, oraz 100 ESU węcej. Welkość ekonomczna gospodarstw w poszczególnych klasach krajach była zblżona. W klase ESU zawarta była w przedzale ESU, w klase ESU w przedzale ESU, natomast w klase 100 ESU węcej wystąpły znaczne różnce od 166 (Polska) do 517 ESU (Holanda) [18]. Powerzchna gospodarstw warzywnczych powązana jest z welkoścą ekonomczną. Zwązek ten wdoczny był we wszystkch krajach. W klasach ESU najmnejszą powerzchną charakteryzowały sę gospodarstwa nemecke odpowedno 1,88 2,20 ha. Można przypuszczać, że w klasach tych ujęte były równeż gospodarstwa produkujące warzywa pod osłonam.

50 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 49 W gospodarstwach polskch powerzchna zawarta była w przedzale 6-10,5 ha, w węgerskch wynosła 9 ha. W klase 100 ESU węcej powerzchna gospodarstw warzywnczych wynosła odpowedno 12,6 10 ha. Analzowane kraje róznły sę udzałem gruntów dzerżawonych: w gospodarstwach polskch ne przekraczał on 15%, natomast w gospodarstwach nemeckch, w klase 100 ESU węcej, wynosł około 70%. Ścśle z welkoścą ekonomczną wążą sę nakłady pracy ogółem w przelczenu na gospodarstwo. W gospodarstwach polskch węgerskch były one zdecydowane wyższe nż w nemeckch holenderskch. W klase ESU nakłady pracy w gospodarstwach polskch wynosły 6,3 AWU na 1 gospodarstwo o 57% przewyższały nakłady w nemeckch holenderskch. W klase 100 ESU węcej w gospodarstwach polskch wynosły 17 AWU na 1 gospodarstwo były wększe od nemeckch holenderskch odpowedno o %. Udzał nakładów pracy własnej w nakładach pracy ogółem malał wraz ze zwększanem welkośc ekonomcznej. W klase ESU w gospodarstwach polskch nemeckch wynosł około 50%, w klase ESU w gospodarstwach polskch 32,5%, w nemeckch holenderskch odpowedno 42 45%. W klase najwyższej, 100 ESU węcej, w gospodarstwach polskch równał sę około 12%, natomast w gospodarstwach nemeckch holenderskch odpowedno 23 19% [18]. Nższy udzał pracy własnej polskch producentów wązać należy newątplwe z nższym kosztam pracy w Polsce. Wartość aktywów różnła sę pod względem pozomu tendencj. W gospodarstwach polskch wartość ta w przelczenu na 1 ha użytków rolnych (od 23 tys. do 132 tys. euro/ha) zwększała sę wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. W gospodarstwach nemeckch mała mejsce tendencja odwrotna. W klase 100 ESU węcej wynosła 41 tys. euro/ha stanowła zaledwe 40% wartośc analogcznego wskaźnka w klase ESU. Najwększa spośród wszystkch analzowanych gospodarstw wartość aktywów była w gospodarstwach holenderskch w klase najwyższej prawe 298 tys. euro/ha, a węc o 179% węcej nż w klase ESU [18]. Przy przelczenu wartośc aktywów na jednostkę nakładów pracy (AWU) w gospodarstwach polskch holenderskch obserwowano podobną tendencję: wartość aktywów rosła wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. W gospodarstwach polskch wartość ta zawarta była w przedzale tys. euro/awu, w holenderskch w przedzale tys. euro/awu, a w nemeckch w przedzale tys., przy braku wyraźnego zwązku z welkoścą ekonomczną. Struktura aktywów w analzowanych gospodarstwach jest podobna. Domnowały środk trwale, o udzale w grancach 72% (Węgry) 91% (Polska). Brak jest zwązku mędzy udzałem środków trwałych w aktywach a welkoścą ekonomczną. Struktura pasywów była zróżncowana. Najwększym udzałem kaptałów własnych wyróżnały sę gospodarstwa polske w klase ESU 80%. Zarówno w gospodarstwach polskch, jak holenderskch wdoczny był spadek udzału kaptałów własnych w marę wzrostu welkośc ekonomcznej. W klase powyżej 100 ESU udzał ten wynosł odpowedno 41% 35%,

51 50 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska w gospodarstwach nemeckch kształtował sę na pozome 52%, nezależne od welkośc ekonomcznej [18]. Organzacja produkcj w gospodarstwach warzywnczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej w latach Organzacja produkcj w badanych gospodarstwach warzywnczych ocenana była przy pomocy udzału powerzchn warzyw w powerzchn użytków rolnych oraz udzału produkcj roślnnej w produkcj ogółem. W udzale powerzchn warzyw w powerzchn użytków rolnych zaznaczyły sę różnce: od 21-29% w gospodarstwach polskch do ponad 60% w gospodarstwach nemeckch holenderskch. Zwększane udzału powerzchn warzyw następowało wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. Polske gospodarstwa warzywncze były zdecydowane mnej wyspecjalzowane w produkcj warzyw nż gospodarstwa nemecke holenderske. We wszystkch gospodarstwach, nezależne od welkośc ekonomcznej, w strukturze produkcj zdecydowane domnowała produkcja roślnna w najwększym stopnu w gospodarstwach polskch (prawe 100%), w pozostałych około 90%. W analzowanych gospodarstwach warzywnczych udzał produkcj przekazanej do gospodarstwa domowego był bardzo mały praktyczne bez znaczena. Pozom struktura kosztów w gospodarstwach warzywnczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej Gospodarstwa polske holenderske wykazywały dodatn zwązek mędzy kosztam ogółem na 1 ha użytków rolnych a welkoścą ekonomczną: pozom ntensywnośc produkcj zwększał sę wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej gospodarstw. W gospodarstwach polskch wynosł od 10 do 45 tys. euro/ ha, natomast w holenderskch od 38 do 134 tys. euro/ha. W gospodarstwach nemeckch w klasach ESU pozom ntensywnośc produkcj był bardzo wysok, przekraczał 60 tys. euro/ha użytków rolnych, natomast w klase najwyższej, 100 ESU węcej, wynosł 32,5 tys. euro/ha, a węc znaczne mnej nż w gospodarstwach polskch. Podobne tendencje zarysowały sę w grupe kosztów bezpośrednch. Koszty środków ochrony rośln, zdecydowane najwększe w gospodarstwach holenderskch, równeż rosły w marę wzrostu welkośc ekonomcznej gospodarstw. Istotne różnce wystąpły także w pozome kosztów nason, rosnących wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej gospodarstw. Zdecydowane wększe były w gospodarstwach nemeckch holenderskch. We wszystkch typach gospodarstw był bardzo nsk udzał kosztów nason własnych. W marę wzrostu welkośc ekonomcznej gospodarstw rosły także koszty pracy najemnej, z wyjątkem gospodarstw nemeckch w klase 100 ESU węcej, gdze były one zdecydowane nższe nż w klasach ESU ESU. Podobny zwązek z welkoścą ekonomczną gospodarstw wykazywały koszty odsetek, czynszu dzerżawnego oraz amortyzacj. Wyjątek stanowły gospodarstwa ne-

52 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 51 mecke w klase 100 ESU węcej, w których koszty amortyzacj były mnejsze nż w pozostałych klasach, co wąże sę z mnejszą wartoścą środków trwałych w tych gospodarstwach [18]. Produktywność efektywność gospodarstw warzywnczych w zależnośc od welkośc ekonomcznej Dokonując oceny produktywnośc analzowanych grup gospodarstw, wzęto pod uwagę produktywność zem, aktywów ogółem, a w tym środków obrotowych wydajnośc pracy. Odpowedne lczby przedstawono w tabel 3. Produktywność zem w gospodarstwach polskch holenderskch zwększała sę wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej gospodarstw. Wyjątek stanowły gospodarstwa nemecke o welkośc 100 ESU węcej, w których produktywność zem była mnejsza nż w klasach ESU, odpowedno o 48% 54%. Produktywność zem ścśle wązała sę z pozomem ntensywnośc produkcj. Podobne zależnośc obserwowano w pozome kosztów w analzowanych gospodarstwach. W produktywnośc aktywów mały mejsce tendencje odmenne: we wszystkch klasach gospodarstw, nezależne od welkośc ekonomcznej, produktywność aktywów była podobna. Różnce zaznaczyły sę natomast pomędzy poszczególnym krajam. W gospodarstwach polskch produktywność aktywów zawarta była w przedzale 0,42-0,50, w nemeckch w przedzale 0,72-0,90, natomast w holenderskch w przedzale 0,43-0,46. Podobne tendencje wystąpły w produktywnośc środków obrotowych. Analzując wydajność pracy w badanych gospodarstwach, stwerdza sę jej zwększene wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej. W gospodarstwach polskch zawarta była w przedzale 21,7-34 tys. euro/awu, w nemeckch w przedzale 50,6-60,5 tys. euro/awu, natomast w gospodarstwach holenderskch była zdecydowane wększa 77,2-136,6 tys. euro/awu. Dochodowość zem wykazywała róznce pomędzy gospodarstwam z analzowanych krajów. W gospodarstwach polskch meścła sę w grancach od 3,3 do 10,7 tys. euro/ha rosła w marę zwększana welkośc ekonomcznej gospodarstw. W gospodarstwach nemeckch mała mejsce tendencja odwrotna: wraz ze wzrostem welkośc ekonomcznej malała dochodowość zem, z 8,3 tys. euro/ha w klase ESU do 4,9 tys. euro/ha w klase 100 ESU węcej. Podobna tendencja wystąpła w gospodarstwach holenderskch, w których w klase najwększej (100 ESU węcej) dochodowość zem była ujemna. Dochodowość aktywów kształtowała sę na zblżonym pozome nezależne od welkośc ekonomcznej, podobna była także w gospodarstwach polskch nemeckch. W gospodarstwach holenderskch w klase ESU była ponad 50% mnejsza nż w analogcznych gospodarstwach polskch nemeckch, natomast w klase 100 ESU węcej była ujemna.

53 52 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska Produktywność efektywność gospodarstw warzywnczych (typ 20) w latach Tabela 3 Wyszczególnene Jedn. mary ESU ESU 100 ESU Produktywność zem Polska tys. euro/ha 13,29 24,88 55,57 Węgry tys. euro/ha 18, Nemcy tys. euro/ha 71,38 79,98 36,76 Holanda tys. euro/ha - 44,20 134,13 Produktywność aktywów Polska krotność 0,49 0,50 0,42 Węgry krotność 0, Nemcy krotność 0,72 0,85 0,90 Holanda krotność - 0,43 0,46 Produktywność środków obrotowych Polska krotność 5,17 5,64 4,87 Węgry krotność 2, Nemcy krotność 3,75 3,89 4,23 Holanda krotność - 1,33 2,27 Wydajność pracy Polska tys. euro/awu 21,69 28,48 33,98 Węgry tys. euro/awu 23, Nemcy tys. euro/awu 50,63 51,07 60,49 Holanda tys. euro/awu - 77,18 136,63 Dochodowość zem Polska tys. euro/ha 3,28 6,02 10,70 Węgry tys. euro/ha 3, Nemcy tys. euro/ha 8,32 11,36 4,90 Holanda tys. euro/ha - 5,81-0,001 Dochodowość aktywów Polska % 9,1 12,0 8,30 Węgry % 10,5 - - Nemcy % 6,9 12,0 11,93 Holanda % - 5,6-0,03 Opłacalność produkcj Polska % 91,1 132,0 124,07 Węgry % 84,2 - - Nemcy % 43,2 115,2 112,90 Holanda % - 115,4 100,07 Dochodowość pracy własnej Polska tys. euro/fwu 10,47 21,34 56,10 Węgry tys. euro/fwu 29, Nemcy tys. euro/fwu 12,77 17,19 35,27 Holanda tys. euro/fwu - 23,45-1,51

54 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 53 cd. tab. 3 Wyszczególnene Jedn. mary ESU ESU 100 ESU Rentowność produkcj Polska % 24,9 24,4 19,47 Węgry % 20,0 - - Nemcy % 11,9 13,9 13,23 Holanda % - 13,0-0,11 Dochód z zarządzana Polska tys. euro 4,75 18,85 21,13 Węgry tys. euro 18, Nemcy tys. euro -9,61 5,04 25,27 Holanda tys. euro - -16,56-110,79 Udzał dopłat w dochodze z gospodarstwa Polska % 6,7 2,9 2,0 Węgry % 5,7 - - Nemcy % 9,0 4,6 9,1 Holanda % - 5,4 26,4 Parytet dochodu z gospodarstwa w stosunku do opłaty pracy najemnej w rolnctwe Polska % 268,0 451,8 1293,0 Węgry % 541,0 - - Nemcy % 63,4 92,3 204,3 Holanda % - 79,0 20,3 Parytet dochodu z gospodarstwa w stosunku do opłaty pracy w gospodarce narodowej Polska % 70,0 142,0 375,5 Węgry % 173,3 - - Nemcy % 27,5 37,0 75,8 Holanda % - 36,3 2,5 Stopa nwestycj netto Polska % -3,6 132,1 78,43 Węgry % 94,5 - - Nemcy % -7,6 5,30-25,70 Holanda % ,0 22,93 Źródło: [18]. Dochodowość pracy własnej w gospodarstwach polskch nemeckch ścśle wązała sę z welkoścą ekonomczną, wzrastając wraz z jej wzrostem. W gospodarstwach polskch meścła sę w przedzale 10,5-56,1 tys. euro/fwu, w nemeckch w przedzale 12,8-35,3 tys. euro/fwu, natomast w holenderskch w klase 100 ESU węcej była ujemna. Tendencje w zakrese opłacalnośc produkcj rentownośc kształtowały sę podobne jak dochodowość aktywów pracy własnej. Dochód z zarządzana, stanowący ostateczną marę sprawnośc gospodarowana, w gospodarstwach polskch nemeckch, poza najmnejszym, był

55 54 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska dodatn zwększał sę wraz z rosnącą welkoścą ekonomczną. W gospodarstwach holenderskch w obydwu najwyższych klasach dochód z zarządzana był ujemny, co oznacza, że dochód z gospodarstwa ne pokrywał kosztów użyca własnych czynnków produkcj: pracy, zem kaptału. Różnce obserwowano równeż w udzale dopłat w dochodze z gospodarstwa. Najnższy był w gospodarstwach polskch, w których wykazywał tendencję malejącą (w przedzale 6,7%-2,0%). W gospodarstwach nemeckch zawarty był w przedzale 9,0%-9,1%, bez wyraźnych tendencj. Gospodarstwa holenderske w klase 100 ESU węcej były w najwększym stopnu uzależnone od dopłat. Ich udzał w dochodze z gospodarstwa wynosł 26,4%. Parytet dochodowy na pozome opłaty pracy najemnej w gospodarstwach warzywnczych, wzrastający w marę zwększana welkośc ekonomcznej gospodarstw, osągały tylko gospodarstwa polske, w przecweństwe do gospodarstw nemeckch (poza klasą 100 ESU węcej) holenderskch. Gospodarstwa polske (poza najmnejszym) osągały także dochód parytetowy w stosunku do wynagrodzeń w gospodarce narodowej, czego ne można powedzeć o gospodarstwach nemeckch holenderskch. W gospodarstwach nemeckch stosunek dochodu z gospodarstwa w przelczenu na 1 FWU do wynagrodzeń w gospodarce narodowej meścł sę w przedzale 27,5-75,8%, wykazując tendencję rosnącą w marę wzrostu welkośc ekonomcznej gospodarstw. W gospodarstwach holenderskch wartość wskaźnków parytetu była mnejsza odpowedno 36,3% 2,5%. Stopa nwestycj netto była wyraźne zróżncowana. W gospodarstwach polskch w klase ESU była ujemna, w pozostałych klasach dodatna wynosła odpowedno 132,1% 78,4%. W gospodarstwach nemeckch w klasach ESU oraz 100 ESU węcej, a także w gospodarstwach holenderskch w klase ESU stopa nwestycj netto była ujemna, co oznacza, że ne był w nch odtwarzany majątek trwały. Wynk kompleksowej oceny gospodarstw warzywnczych przy pomocy PWWD przedstawono na rysunku 2. Zdecydowane najlepsze rezultaty mały polske gospodarstwa warzywncze o welkośc 100 ESU węcej, uzyskując 567 punktów. Neco mnej punktów uzyskały gospodarstwa polske nemecke o welkośc ESU odpowedno Różnca wynosła odpowedno 12,6% 10,8%. Zdecydowane mnej efektywne okazały sę gospodarstwa holenderske o welkośc ESU, które osągnęły 445 punktów oraz gospodarstwa nemecke holenderske o welkośc 100 ESU węcej odpowedno punktów. Polske gospodarstwa o welkośc 100 ESU węcej, najwększej lczbe punktów, cechowały sę tym, że: prowadzły dzałalność na powerzchn 10,5 ha, mały duże nakłady pracy 17,1 AWU na gospodarstwo, mały stosunkowo dużą wartość aktywów, udzał kaptałów własnych w pasywach był w nch nsk (41%),

56 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych 55 udzał powerzchn warzyw w powerzchn użytków rolnych (29%), w porównanu do gospodarstw nemeckch holenderskch, był newelk, mały dużą dochodowość zem aktywów, mały duży dochód z zarządzana dużą dodatną stopę nwestycj netto, udzał dopłat w dochodze z gospodarstwa był bardzo mały. >100 ESU 230,8 395, ESU 445,1 506,1 495,8 Holanda Nemcy Węgry Polska ESU 303,8 300, Rys. 2. Skumulowany PWWD w badanych gospodarstwach warzywnczych w latach (w pkt.) Źródło: [18]. Podsumowane Na podstawe dokonanej analzy można stwerdzć, że polske rolnctwo dysponuje dużym potencjałem w zakrese produkcj ogrodnczej, który ne jest w pełn wykorzystany. W sektorze polskch gospodarstw ogrodnczych w latach wystąpł proces koncentracj. Lczba gospodarstw sadownczych zmnejszyła sę o 10,2% (z 316,7 tys. w 2002 r. do 284,7 tys. w 2010 r.), przy jednoczesnym wzrośce udzału gospodarstw towarowych o 9,8%, a w tym wysokotowarowych (o powerzchn ponad 5 ha) o 48,4%, przy wzrośce średnej powerzchn gospodarstw towarowych z 3,6 do 5 ha, a wysokotowarowych z 9,9 do 12,2 ha. Spadek lczby gospodarstw warzywnczych z gruntowym uprawam był zdecydowane wększy, gdyż wynosł 50,4%, przy jednoczesnym spadku lczby gospodarstw towarowych o 11,2% zwększenu lczby gospodarstw wysokotowarowych o 22%. Zwększyła sę także średna powerzchna gospodarstwa towarowego z 3,6 do 4,2 ha, a wysokotowarowego z 10,9 do 12,3 ha. W latach odnotowano spadek lczby gospodarstw warzywnczych prowadzących produkcję pod osłonam o 49,1%, jednocześne wzrosła lczba gospodarstw towarowych o 73,5% wysokotowarowych o 26,7%. Powerzchna gospodarstw wysokotowarowych wzrosła z 1 do 1,5 ha. Procesy te wskazują na wzrost profesjonalzacj produkcj ogrodnczej.

57 56 Wojcech Zętara, Jolanta Soberajewska Polske gospodarstwa sadowncze o welkośc ekonomcznej ESU wyróżnały sę zdolnoścą konkurencyjną, o czym śwadczy zblżony pozom efektywnośc do gospodarstw sadownczych nemeckch holenderskch. Prowadzły one dzałalność na powerzchn 26,7 ha użytków rolnych, przy nakładach pracy 5,2 AWU/gospodarstwo przy wysokm udzale kaptałów własnych w pasywach (85,6%). Udzał sadów w powerzchn użytków rolnych wynosł 83%. Można zatem przyjąć, że były to gospodarstwa slne wyspecjalzowane w produkcj sadownczej. Zdecydowane najmnej konkurencyjne okazały sę gospodarstwa węgerske we wszystkch trzech klasach welkośc ekonomcznej. Gospodarstwa holenderske w klase 100 ESU węcej mają mocno ogranczone szanse rozwojowe, wykazują bowem ujemny dochód z zarządzana ujemną stopę nwestycj netto. Z kompleksowej oceny gospodarstw warzywnczych wynka, że polske gospodarstwa warzywncze o welkośc oraz 100 ESU węcej wykazały sę zdolnoścą konkurencyjną. Zdecydowane mnej efektywne są gospodarstwa holenderske o welkośc ESU węcej. Lteratura: 1. Analzy Rynkowe Rynek owoców warzyw, nr 39. IERGŻ-PIB. 2. Analzy Rynkowe Rynek owoców warzyw, nr 40. IERGŻ-PIB. 3. Analzy Rynkowe Handel zagranczny produktam rolno-spożywczym, nr 35. IERGŻ-PIB. 4. Baza Danych Handlu Zagrancznego. GUS, Warszawa Baza Danych Eurostat, Bednarsk L.: Analza fnansowa w przedsęborstwe. PWE, Warszawa Góral J.: Czynnk wpływające na efektywność technczną gospodarstw rolnych [w:] Sytuacja produkcyjna, efektywność fnansowa technczna gospodarstw powstałych w oparcu o mene byłych państwowych przedsęborstw gospodark rolnej. Praca zborowa pod red. J. Kulawka. IERGŻ-PIB, Warszawa Józwak W.: Zdolność konkurencyjna polskch gospodarstw rolnych w zestawenu z gospodarstwam węgerskm nemeckm [w:] Sytuacja ekonomczna, efektywność funkcjonowana konkurencyjność polskch gospodarstw rolnych osób fzycznych. Praca zborowa pod red. W. Józwaka. IERGŻ-PIB, Warszawa Kagan A.: Istota pomar efektywnośc techncznej [w:] Sytuacja produkcyjna, efektywność fnansowa technczna gospodarstw powstałych w oparcu o mene byłych państwowych przedsęborstw gospodark rolnej. Praca zborowa pod red. J. Kulawka. IERGŻ-PIB, Warszawa Kukuła K.: Metoda untaryzacj zerowanej. PWN, Warszawa Pzło W.: Gospodarowane w sadownctwe Grójca Wark: regon, klastry, gospodarstwa sadowncze. Wydawnctwo SGGW, Warszawa Raport z wynków PSR GUS, Warszawa Rocznk Statystyczny Rolnctwa. GUS, Warszawa Statstsches Jahrbuch über Ernährung, Landwrtschaft und Forster 2010.

58 Konkurencyjność polskch gospodarstw ogrodnczych Soberajewska J.: Efektywność funkcjonowana polskch gospodarstw ogrodnczych. Rocznk Naukowe SERA, t. XIV z. 1, Warszawa Poznań Bałystok Śwetlk J.: Szacunek lczby gospodarstw rolnych uprawających owoce, warzywa peczark na skalę towarową w r. Maszynops WZE IERGŻ-PIB, Warszawa Uprawy ogrodncze. Powszechny Sps Rolny GUS, Warszawa Zętara W., Soberajewska J.: Gospodarstwa ogrodncze w Polsce w wybranych krajach Un Europejskej (red. W. Zętara). Program Weloletn IERGŻ-PIB, Warszawa Zętara W., Zelńsk M.: Polske gospodarstwa roślnne na tle gospodarstw węgerskch nemeckch (red. W. Zętara). Program Weloletn IERGŻ-PIB, Warszawa WOJCIECH ZIĘTARA JOLANTA SOBIERAJEWSKA Insttute of Agrcultural and Food Economcs Natonal Research Insttute Warszawa COMPETITIVENESS OF POLISH HORTICULTURAL FARMS CONDITION AND DEVELOPMENT TRENDS Summary The artcle presents the sgnfcance of hortcultural farms n agrculture n Poland as compared to hortcultural farms n selected European Unon countres Hungary, Germany and the Netherlands. The paper ponts to strong concentraton processes n hortcultural producton manfested n a drop n the number of farms and ncrease n ther area. The producton potental of hortcultural farms, organsaton of producton, costs and effects have been assessed n comparson to parallel farms n the selected countres n It was ponted out that the Polsh frut-growng farms wth the economc sze of ESU and vegetable-growng farms of and 100 ESU and more demonstrate compettve ablty.

59 DANUTA ZAWADZKA Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB Warszawa CYKLICZNOŚĆ PRODUKCJI I CEN WOŁOWINY W STANACH ZJEDNOCZONYCH W rolnctwe często mamy do czynena ze zjawskam o charakterze cyklcznym. W produkcj zwerzęcej najbardzej znanym, najszerzej udokumentowanym upowszechnonym jest tzw. cykl śwńsk. Jednakże obok nego występuje tzw. cykl bydlęcy, który ne ma tak szerokej bblograf. Co prawda, w kolebce badań cyklów w rolnctwe, a węc w Stanach Zjednoczonych, zjawsko to traktowane jest przez lteraturę przedmotu prawe równe szeroko jak cykl śwńsk, ale w lteraturze polskej (poza pracam J. Małkowskego [4, 5]) jest ono w zasadze neznane. Przyczyną tego stanu rzeczy może być to, że wahana pogłowa bydła mają mnejszą częstotlwość nż wahana pogłowa trzody chlewnej, a także mnejszą skalę zman w zwązku z tym są o wele mnej dotklwe zarówno dla producentów, jak konsumentów. An u jednych, an u drugch ne budzą węc takch emocj, jake towarzyszą cyklom śwńskm. Cykl bydlęcy, podobne jak cykl śwńsk, należy do tzw. cyklów specjalnych, czyl przebegających nezależne od ogólnych wahań konunktury mających swój własny mechanzm. W Stanach Zjednoczonych cyklczne fluktuacje pogłowa bydła obserwowano już w drugej połowe XIX weku. W 1926 roku Hopkns [2] dowodzł, że cykl bydlęcy trwa od 12 do 15 lat. Według nego powodem wahań były czynnk zewnętrzne, za które uważał ogólną konunkturę w gospodarce. Konkludował, że wahana pogłowa są regularne, co jest swego rodzaju fenomenem, natomast wahana cen są neregularne, tak co do długośc cyklu, jak ampltudy wahań. Dla teoretycznego wyjaśnena zjawska przełomową pracą było wydane w 1938 roku opracowane M. Ezekela The Cobweb Theorem [2], w której sformułował on tzw. teoremat pajęczyny. Badacze długo dyskutowal jednak nadal dyskutują na temat długośc cyklu bydlęcego. Na podstawe bardzo długego, bo prawe osemdzesęcoletnego okresu ( ) obserwacj Burmester [2] udowodnł, że cykl bydlęcy trwa od 10 do 16 lat. Neco nnego zdana byl Thomsen Foote [2], według których cykl bydlęcy trwa przecętne 15 lat, w tym 7 lat przypada na fazę wzrostu 8 lat na fazę spadku. Twerdzl on, że zdarzały sę cykle krótsze, bo dwunastoletne

60 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych 59 dłuższe dwudzestoletne. M. Norton [7], badający zjawsko na podstawe danych z ostatnch lat twerdz, że cykl bydlęcy trwa zazwyczaj od 8 do 12 lat. Inn autorzy [6] podają, że jest to okres lat. Jak węc wdać, długość cyklu jest welkoścą zmenną mędzy nnym zależy także od okresu wzętego pod uwagę. W amerykańskej lteraturze przedmotu za najważnejszą uważana jest praca Bremyer a [2, 6]. W badanu cyklu bydlęcego wyodrębnł on dwe szkoły. Perwszą z nch reprezentują zwolenncy mechanzmu bardzo podobnego do mechanzmu cyklu śwńskego. Drugą zaś, mnej popularną znaczne starszą, zwolenncy teor, że cykle bydlęce są skutkem bodźców zewnętrznych. W ostatnch latach pojawły sę głosy o archacznośc zjawska, które według nch ne pasuje do współczesnego zglobalzowanego śwata. W dodatku w krajach, takch jak na przykład Stany Zjednoczone, produkcja wołowny charakteryzuje sę bardzo wysokm stopnem rozwoju koordynacj ponowej, co często uważa sę za czynnk wpływający na zmnejszene wahań cyklcznych. Nejednokrotne węc sam badacze ne kryją zdzwena z powodu stnena cyklów. Na przykład T. Petry [9] zadaje pytane, czy cykl bydlęcy już umarł? Aadland [1] natomast określa cykl bydlęcy jako ntrygujące ekonomczne puzzle, by zadać pytane co to za mechanzm, który skłana producentów bydła do kolektywnego podejmowana decyzj o lkwdacj stad bądź ch rozszerzanu? Pommo różnych dylematów zwązanych z cyklem bydlęcym, wszyscy są zgodn co do tego, że cykl ten stneje jest zjawskem trwałym. Wynka to z tego, że u podłoża cyklu bydlęcego, podobne jak cyklu śwńskego, leżą bologczne właścwośc zwerząt, których ne daje sę wyelmnować z rozwoju produkcj. Pogłowe bydła produkcja wołowny w Stanach Zjednoczonych w latach oraz ch cyklczny rozwój Stany Zjednoczone są najwększym w śwece producentem wołowny. W latach przecętna roczna produkcja wynosła 11,8 mln ton w wadze poubojowej, co stanowło 21% produkcj śwatowej. Charakteryzują sę też najwększym w śwece spożycem globalnym, choć w spożycu jednostkowym wyprzedzają je kraje Ameryk Połudnowej, jak Urugwaj, Argentyna czy Brazyla. Stany Zjednoczone należą do czołówk śwatowych mporterów eksporterów wołowny. W latach przecętny roczny eksport wołowny ze Stanów Zjednoczonych wynosł tys. ton, co stanowło ok. 10% produkcj. Import osągnął w tym okrese tys. ton około 9% spożyca. Wysoka produkcja łączy sę z kerunkem użytkowana bydła jej ntensyfkacją. Z reguły kraje o typowo męsnym użytkowanu bydła prowadzą chów ntensywny o skal przemysłowej slnej ntegracj ponowej. Stany Zjednoczone należą właśne do tej grupy krajów. Na śwece, oprócz dwukerunkowego użytkowana bydła, stosuje sę też dwa systemy żywena. Bydło może być karmone na pastwskach, a węc spasane trawą roślnam pastewnym, lub sanem czy kszonką, ale bez zbóż (system ekstensywny grass fed beef), albo w końcowym etape opasu dokarmane paszam treścwym złożonym ze zbóż, so nnych rośln wysokoenergetycznych (chów ntensywny gran fed beef).

61 60 Danuta Zawadzka W Stanach Zjednoczonych domnuje ten ostatn sposób, co decyduje o wydajnośc amerykańskego bydła. Na krzywej obrazującej pogłowe bydła w Stanach Zjednoczonych w latach (rys. 1) wyodrębnć można dwe długookresowe tendencje, a manowce wzrostową trwającą do 1975 roku spadkową mającą mejsce w latach W 1960 roku pogłowe bydła w Stanach Zjednoczonych wynosło 96 mln sztuk z każdym następnym rokem było coraz wększe. Na początku 1975 roku osągnęło ono hstoryczne rekordowy pozom 132 mln sztuk, który był o 38% wyższy nż w 1960 roku. Jednakże od tego roku pogłowe bydła systematyczne malało. Na początku 2013 roku wynosło ono 90 mln sztuk było o 32% mnejsze nż w 1975 roku o 7% mnejsze nż w 1960 roku. Powodem wzrostu pogłowa w latach sześćdzesątych w perwszej połowe lat sedemdzesątych była wyjątkowo dobra opłacalność produkcj, która wynkała z relatywne nskch cen kukurydzy nnych pasz [5]. Spadek pogłowa w następnych latach zwązany był natomast z zawężenem sę relacj cen bydło:kukurydza. Tylko w latach przecętna cena kukurydzy wzrosła z 2,73 USD/ buszel do 6,30 USD/buszel, a węc prawe trzykrotne. W tym samym okrese przecętna cena bydła wzrosła z 57 USD/100 kg do 110 USD/100 kg, a węc w znaczne mnejszym stopnu. W badanym okrese rozwój pogłowa krów podobny był do rozwoju ogólnego pogłowa bydła, z tym że pogłowe krów mlecznych malało w tych latach, natomast pogłowe krów mamek w latach wzrosło o 78%, a w latach zmnejszyło sę o 35%. Na spadek pogłowa krów mlecznych mał wpływ wzrost wydajnośc mlecznej krów. Spadek pogłowa krów męsnych też częścowo wązał sę ze wzrostem wydajnośc, ale bezpośredną przyczyną zarówno tendencj rosnącej, jak spadkowej, była wspomnana opłacalność chowu. Ponadto w tym przypadku wzrost wydajnośc ma charakter bardzej złożony anżel w przypadku wydajnośc mlecznej krów mlecznych. W 2012 roku produkcja męsa wołowego przypadająca na 1 sztukę pogłowa wynosła 129 kg wag poubojowej, podczas gdy w 1975 roku było to 85 kg. W cągu trzydzestu sedmu lat wydajność pogłowa wzrosła węc o 52%. Przecętna waga ubjanego bydła powększyła sę w tym okrese o prawe 200 kg wag żywej (z 421 kg do 612 kg, tj. o 45%). Wzrost przecętnej wag ubjanych zwerząt był jednak pochodną ne tylko postępu technologcznego, ale przede wszystkm redukcj uboju celąt wzrostu ubojów krów mamek, a węc redukcj stada podstawowego wynkającego ze spadku opłacalnośc. W 2012 roku ubojow poddano jedyne 800 tys. sztuk celąt, co stanowło zaledwe 2% urodzonych celąt. Był to hstoryczne najnższy pozom. Dla porównana, w 1975 roku ubój celąt osągnął tys. sztuk, co stanowło 11% ch urodzeń. W poprzednch latach redukcja uboju celąt zawsze prowadzła do wzrostu pogłowa, a następne do wzrostu produkcj wołowny. W ostatnch latach towarzyszy ona malejącemu pogłowu, w tym także malejącemu pogłowu krów mamek.

62 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych 61 mln sztuk Pogłowe Uboje mln sztuk Rys. 1. Pogłowe uboje bydła w Stanach Zjednoczonych (w mln szt.) Źródło: Na podstawe danych ERS/USDA. % % Rys. 2. Roczny ubój bydła w % pogłowa w Stanach Zjednoczonych Źródło: Na podstawe danych ERS/USDA. W Stanach Zjednoczonych rozwój pogłowa ubojów bydła ma charakter cyklczny. Na rysunku 1 wdać, że stan tego pogłowa stopnowo zwększa sę, a następne zmnejsza, po czym znów sę zwększa td. W latach maksmum pogłowa bydła wystąpło w latach 1965, 1975, 1982, Odstępy mędzy jednym a drugm punktem o najwyższym pogłowu wynosły od 7 do 13 lat. Mnmalne stany pogłowa mały mejsce w latach 1967, 1979, W tym wypadku odstępy mędzy tym punktam wahały sę w grancach lat. Przecętna odległość mędzy punktam ekstremalnym wynosła 11 lat. Fazy wzrostu pogłowa mały od 3 do 8 lat, a fazy spadku od 4 do 9 lat. Fazy spadku były węc z reguły dłuższe od faz wzrostu. Zmany ubojów były zblżone do zman pogłowa, z tym że trzeba pamętać o naturalnym

63 62 Danuta Zawadzka w tym wypadku ch opóźnenu w stosunku do zman pogłowa. Gdy pogłowe bydła zaczyna rosnąć, to uboje jeszcze maleją odwrotne gdy pogłowe zaczyna spadać, to uboje jeszcze rosną. Pochodną cyklcznego rozwoju pogłowa bydła są, przejawające sę także w forme falowana, wahana ubojów bydła odnesone do ogólnego stanu pogłowa z początku roku, czyl wskaźnk rotacj. W latach sześćdzesątych XX w. ubjano średno roczne 36% ogólnego stanu pogłowa. W latach sedemdzesątych odsetek ten przejścowo zmnejszył sę do 35%, ale w następnych dwu dzesęcolecach był tak sam jak w latach sześćdzesątych. W ostatnch klkunastu latach wzrósł on do średnego pozomu 37%. Zmany w długch okresach są w zasadze newelke. Natomast zmany krótkookresowe wykazują w marę regularne wahana, których ekstremalne punkty pokrywają sę na ogół z mnmalnym maksymalnym stanam pogłowa bydła (rys. 2). W każdym maksmum pojawają sę jednak newelke krótko trwające spadk. Mają one zwązek z drobnym korektam wynkającym z mnejszego czy wększego w danym momence uboju celąt czy krów. Zazwyczaj jest tak, że gdy pogłowe bydła rośne, rośne także odsetek ubojów. Szczytowy pozom osąga wówczas, gdy lkwdacja pogłowa bydła trwa już na dobre rośne ubój krów. W badanym okrese punkty o najwększej wartośc wskaźnka rotacj pojawały sę z opóźnenem 3-4 lat w stosunku do maksymalnych punktów pogłowa. W sytuacj odwrotnej, mnmum wskaźnka rotacj występowało zazwyczaj wcześnej anżel mnmum pogłowa. W okrese redukcj stada podstawowego jest neco naczej, bo wzrostow odsetka ubojów towarzyszy spadek pogłowa bydła. Rozwój pogłowa uboju krów oraz produkcj celąt W Stanach Zjednoczonych krowy mamk domnują w pogłowu krów, a także stanową stotną część ogólnego pogłowa bydła. W 2012 roku ch udzał w pogłowu krów całkowtym pogłowu bydła wynosł odpowedno 76% 33% Krowy mamk mln sztuk mln sztuk Krowy mleczne Rys. 3. Pogłowe krów mamek krów mlecznych w Stanach Zjednoczonych Źródło: Na podstawe danych ERS/USDA.

64 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych Urodzena celąt mln sztuk tysące sztuk 35 Uboje celąt Rys. 4. Urodzena ubój celąt w Stanach Zjednoczonych Źródło: Na podstawe danych ERS/USDA stopa brakowana krów 20 2 zmany pogłowa rok poprzedn= % 0 16 % Rys. 5. Roczne zmany pogłowa bydła oraz stopa brakowana krów Źródło: Na podstawe danych ERS/USDA. 10 Pogłowe krów mlecznych jest bardzej ustablzowane nż krów mamek. Zmany pogłowa krów mamek są mnej wyrazste nż wahana pogłowa czy ubojów bydła, gdyż zarówno w przypadku pogłowa, jak ubojów bydła, stotny wpływ na ch wahana mają celęta. Krzywą uboju celąt charakteryzuje trend spadkowy z wyraźne zaznaczonym mnmalnym maksymalnym pozomam, występującym mnej węcej co 10 lat (rys. 4). Pogłowe bydła zazwyczaj rośne, gdy maleją uboje celąt. Dlatego mnmalnym ubojom towarzyszą z reguły maksymalne stany pogłowa bydła. Gdy uboje celąt rosną, pogłowe bydła maleje. W ostatnch latach mamy do czynena z ogromną redukcją ubjanych celąt, której towarzyszy spadek pogłowa urodzeń celąt oraz zwększone uboje krów.

65 64 Danuta Zawadzka Uboje krów w procence ch pogłowa rosną, gdy pogłowe bydła jest w faze lkwdacj, maleją, gdy pogłowe bydła jest w faze wzrostu. W badanym okrese stopa ubojów krów w okresach lkwdacj pogłowa zawerała sę zazwyczaj w przedzale 15-20%. Malejący odsetek ubojów krów zawsze był zapowedzą fazy wzrostu pogłowa. W ostatnch latach uboje krów stanową 15-17% pogłowa krów (rys. 5.), co jest najlepszym dowodem na to, że aktualne w Stanach Zjednoczonych mamy do czynena z fazą lkwdacj pogłowa. Mechanzm cyklu bydlęcego Mechanzm cyklu bydlęcego jest podobny do mechanzmu cyklu śwńskego. W obu przypadkach najważnejszą rolę odgrywają ceny żywca pasz. W Stanach Zjednoczonych za reprezentanta pasz uznaje sę kukurydzę, która wraz z cenam żywca stanow najprostszą marę opłacalność chowu. Na rysunku 6, przedstawającym mesęczne uboje ceny bydła w ostatnch osemnastu latach oraz relację tych cen do cen kukurydzy, wdać, że do 2005 roku zmany relacj cen bydła do cen kukurydzy zmany cen bydła były bardzo podobne. Oznacza to, że ceny bydła mały duży wpływ na opłacalność chowu. Po 2005 roku taka prawdłowość ne jest wdoczna, a zmany relacj cen bydło:kukurydza przypomnają raczej zmany cen kukurydzy. Można przypuszczać, że w tym okrese osłabła sę rola cen bydła, a wzmocnła cen kukurydzy. Spostrzeżene to potwerdzają uzyskane współczynnk korelacj. W latach współczynnk korelacj pomędzy relacją cen bydło: kukurydza a cenam bydła wynosł R=0,70, a w przypadku korelacj z cenam kukurydzy R= -0,86. W latach współczynnk korelacj pomędzy relacjam cen bydło:kukurydza a cenam kukurydzy wynósł R= -0,88, a z cenam bydła R= 0,33. W tym ostatnm przypadku współczynnk korelacj był statystyczne nestotny. Ujemny współczynnk korelacj pomędzy relacjam cen bydło:kukurydza a cenam kukurydzy oznacza, że gdy ceny kukurydzy rosną, to relacje cen bydło:kukurydza zawężają sę, a węc maleje opłacalność chowu. Gdy ceny kukurydzy obnżają sę, opłacalność chowu poprawa sę. Odwrotna sytuacja ma mejsce w przypadku cen bydła, których wzrost zawsze wpływa na rozszerzene relacj cen bydło:kukurydza poprawę opłacalnośc chowu. Z rysunku 6 7 wynka, że w Stanach Zjednoczonych w latach wołowna drożała w stosunku do kukurydzy, gdyż każdy następny szczytowy pozom relacj cen bydło:kukurydza był wyższy od poprzednego. W latach mamy do czynena z odwrotną sytuacją. Krzywą relacj cen bydło: kukurydza charakteryzuje trend spadkowy, co oznacza relatywne tanene bydła w stosunku do kukurydzy, a węc malejącą opłacalność chowu. W latach cena 100 kg żywca wołowego była ekwwalentem mnej węcej 20 buszl kukurydzy, podczas gdy jeszcze w połowe lat dzewęćdzesątych było to buszl. W rezultace, w 2012 roku ogólne pogłowe bydła było nższe nż w 2005 roku o 5% o 13% nższe nż w 1995 roku. W przypadku produkcj spadek ne jest wdoczny, gdyż mamy do czynena ze wzrostem przecętnego cężaru ubjanych zwerząt. W 2012 roku przecętna waga ubjanego bydła wzrosła o 3%

66 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych 65 w stosunku do 2005 roku o 12% w stosunku do 1995 roku. W rezultace produkcja wołowny w 2012 roku była o 3% wększa nż w 2005 roku o 1% wększa nż w 1995 roku. Wzrost przecętnego cężaru jest jednak przede wszystkm skutkem redukcj ubojów celąt wzrostu ubojów krów, w tym prawdopodobne także krów mamek, których pogłowe systematyczne maleje. tys. ton Uboje bydła Ceny bydła Relacje cen bydło:kukurydza USD/cwt, 1 cwt = buszl kukurydzy Rys. 6. Mesęczne uboje ceny bydła oraz relacje cen bydło:kukurydza w Stanach Zjednoczonych (po wyelmnowanu sezonowośc) Źródło: Oblczena własne na podstawe danych ERS/USDA USD/cwt, 1 cwt = buszl kukurydzy Ceny bydła Ceny kukurydzy Relacja cen bydło:kukurydza USD/buszel Rys. 7. Mesęczne ceny bydła kukurydzy oraz relacje cen bydło:kukurydza w Stanach Zjednoczonych (po wyelmnowanu sezonowośc) Źródło: Oblczena własne na podstawe danych ERS/USDA.

67 66 Danuta Zawadzka Krowy mamk są ważnym ognwem w mechanzme cyklu bydlęcego. Pełną one bowem taką samą rolę jak pogłowe macor w cyklu śwńskm. Mechanzm cyklu bydlęcego jest następujący. Spadek opłacalnośc, czyl relacj cen bydło: kukurydza, powoduje zmnejszene zanteresowana rolnków chowem bydła. W ślad za tym następuje właśne redukcja pogłowa krów, co za jakś czas skutkuje mnejszym pogłowem celąt, a w końcu mnejszym pogłowem bydła na rzeź. Naturalnym następstwem redukcj pogłowa bydła jest wzrost jego cen, co poprawa opłacalność chowu wywołuje ponowny wzrost zanteresowana rolnków tym chowem ceny kukurydzy relacje cen bydło:kukurydza uboje bydła % 0 0 % -20 ceny bydła Rys. 8. Uboje ceny bydła, ceny kukurydzy oraz relacje cen bydło:kukurydza w % odchyleń od ln trendu w Stanach Zjednoczonych Źródło: Oblczena własne na podstawe danych ERS/USDA. Maksymalnym ubojom bydła towarzyszą z reguły mnmalne ceny, a mnmalnym ubojom maksymalne ceny, choć ne zawsze tak bywa, gdyż ceny bydła w krajach o dużym eksporce wołowny, jak np. w Stanach Zjednoczonych, pozostają ne tylko pod wpływem popytu podaży na rynku wewnętrznym, ale także pod wpływem sytuacj na nnych rynkach, a także kursów walut. Tym nemnej, pomędzy ubojam a cenam żywca wołowego występuje wysoka ujemna współzależność. W latach współczynnk korelacj pomędzy cenam a ubojam bydła wynosł R= -0,75. Mnej węcej podobny kerunek zman, jak ceny bydła, wykazuje też relacja cen bydło:kukurydza. Do nedawna kerunek zman tej relacj był bowem uzależnony od kerunku zman cen bydła. W ostatnch latach przypomna on kerunek zman cen kukurydzy, który dotychczas był odwrotny do kerunku zman opłacalnośc. Potwerdza to wcześnejsze spostrzeżene, że w ostatnch latach kukurydza odgrywa domnującą rolę w tej relacj (rys. 6 7). Wahana relacj cen bydło:kukurydza są relatywne duże ze względu na duże wahana cen kukurydzy. Ceny bydła, a zwłaszcza jego uboje, cechują sę znaczne mnejszym

68 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych 67 wahanam. Kwantyfkacją tego spostrzeżena są odchylena średnej ruchomej ubojów bydła od ln trendu (rys. 8). Z przeprowadzonych oblczeń wynka, że ekstremalne punkty odchyleń ubojów od ln trendu zawerały sę w latach w grancach od mnus 2 do plus 4, a w latach od mnus 6 do plus 3%. Dla cen bydła były to przedzały: odpowedno od mnus 9 do plus 8 od mnus 15 do plus 15%, a dla cen relacj cen bydło:kukurydza od mnus 46 do plus 46% mnus 34 do plus 61%. Slnejsze wahana cen bydła anżel jego ubojów są zjawskem normalnym występują wskutek nższej elastycznośc popytu nż podaży wołowny. Uwagę zwraca natomast wzrost ampltudy wahań w ostatnch latach. Przypuszczać można, że przyczyną tego może być wpływ rynków zewnętrznych kursów walut na ceny bydła kukurydzy. Współczynnk korelacj pomędzy relacjam bydło:kukurydza a ubojam cenam bydła Współczynnk korelacj pomędzy relacjam cen bydło:kukurydza a ubojam bydła Po przesunęcu relacj cen bydło:kukurydza wstecz o: Tabela 1 24 mesące 36 mesęcy 42 mesące 48 mesęcy 60 mesęcy 72 mesące -0,15-0,42-0,63-0,75-0,66-0,45 Źródło: Oblczena własne na podstawe danych NASS oraz ERS/USDA. Cykl bydlęcy jest mnej węcej dwukrotne dłuższy od cyklu śwńskego, co wynka z właścwośc bologcznych bydła. Zwększene produkcj wymaga znaczne dłuższego czasu nż w przypadku produkcj trzody. Od momentu, gdy farmerzy otrzymują sygnał rynkowy o poprawe opłacalnośc chowu, do momentu, gdy na rynku pojawają sę perwsze tego efekty w postac zwększonej produkcj, upływa klka lat. Okres ten jest krótszy, gdy farmerzy posadają krowy lub jałówk nadające sę do zacelena. Gdy perwszy przychówek wykorzystuje sę do powększena stada podstawowego, to okres dostosowawczy jest znaczne dłuższy [5]. Z oblczonych współczynnków korelacj wynka, że w latach najwększy wpływ opłacalnośc na uboje ujawnł sę po upływe 48 mesęcy, a węc po upływe czterech lat. Był on jednak stotny już po upływe trzech lat pół roku, a także po upływe pęcu lat. Przedstawone rysunk 5, 6, 7 wykazują, że Stany Zjednoczone są aktualne w nskej faze ubojów wysokej faze cen bydła. Pommo wysokch cen bydła opłacalność chowu jest nska, poneważ wysoke są równeż ceny kukurydzy, a węc stotny składnk kosztów produkcj. Dlatego dochodz do redukcj pogłowa krów mamek. Spadek ch pogłowa, a także ogólnego pogłowa bydła ne jest jeszcze wdoczny w produkcj. Decyduje o tym wzrost przecętnego cężaru ubjanego bydła, na co wpływ ma właśne redukcja krów mamek towarzysząca mu redukcja uboju celąt.

69 68 Danuta Zawadzka Znajomość mechanzmu cyklu bydlęcego jest szczególne użyteczna przy prognozowanu pogłowa, produkcj cen wołowny. Z tego powodu zjawska te pownny być permanentne obserwowane. Ponadto z dośwadczeń Stanów Zjednoczonych płyną także wnosk dla Polsk. W Polsce wele sę mów na temat rozwjana chowu bydła w oparcu o krowy mamk. Te ponekąd słuszne sugeste zderzają sę z obecną rzeczywstoścą, a manowce wysokm cenam pasz na śwatowych rynkach. Skutkuje to lkwdacją pogłowa krów mamek we wszystkch krajach lczących sę pod względem produkcj wołowny. Taka sytuacja skłana do wnosku, że w obecnych warunkach uzasadnony jest jedyne chów półntensywny, w którym użytk zelone pownny zapewnć pokryce dużej częśc zapotrzebowana pokarmowego opasów, lub chów ekstensywny w rejonach występowana dużych areałów użytków zelonych. Podsumowane Produkcja zwerzęca charakteryzuje sę wahanam o charakterze cyklcznym. Obok szeroko znanego udokumentowanego zjawska, jakm jest cykl śwńsk, stneje mnej znany cykl bydlęcy, który przedstawono na przykładze Stanów Zjednoczonych. Kraj ten wzęto pod uwagę ze względu na to, że jest on najwększym śwatowym producentem wołowny oraz że produkcja w tym kraju charakteryzuje sę przemysłową skalą o wysokm stopnu rozwoju koordynacj ponowej. Ten ostatn czynnk często uważany jest za elmnatora wahań cyklcznych. Przeprowadzone badana potwerdzają, ż krzywe pogłowa, ubojów cen wołowny charakteryzują sę wahanam o charakterze cyklcznym. Przecętna długość cyklu pogłowa bydła wynosła 11 lat. Fazy wzrostu mały od 3 do 8 lat, a fazy spadku od 4 do 9 lat. Fazy spadku były węc z reguły dłuższe od faz wzrostu. Bezpośredną przyczyną wahań pogłowa ubojów bydła były zmany opłacalnośc chowu, wyrażające sę relacją cen bydła do cen kukurydzy. Analza wykazała, że w ostatnch latach osłabła sę rola cen bydła, a wzmocnła cen kukurydzy, które mają wększy wpływ na tę relację. Znajomość mechanzmu cyklu bydlęcego jest szczególne użyteczna przy prognozowanu pogłowa, produkcj cen wołowny. Z tego powodu zjawska te pownny być permanentne obserwowane. Z dośwadczeń Stanów Zjednoczonych płyną wnosk dla Polsk. W Polsce wele sę mów na temat rozwjana chowu bydła w oparcu o krowy mamk. Te ponekąd słuszne sugeste zderzają sę z obecną rzeczywstoścą, a manowce wysokm cenam pasz na śwatowych rynkach. Skutkuje to lkwdacją pogłowa krów mamek we wszystkch krajach lczących sę pod względem produkcj wołowny. Taka sytuacja skłana do wnosku, że w obecnych warunkach uzasadnony jest jedyne chów półntensywny, w którym użytk zelone pownny zapewnć pokryce dużej częśc zapotrzebowana pokarmowego opasów lub chów ekstensywny w rejonach występowana dużych areałów użytków zelonych.

70 Cyklczność produkcj cen wołowny w Stanach Zjednoczonych 69 Lteratura: 1. Aadland D.: Cattle cycles, expectatons and the age dstrbuton of captal. AAEA Annual Meetngs, May Franzmann J.R.: Cattle cycles revsted. Southern Journal of Agrcultural Economcs, December Hayes D.J., Schmtz A.: Hog cycles and countercyclcal producton response. Amercan Journal of Agrcultural Economcs, Vol. 69, November Małkowsk J.: Regulowane rozwoju produkcj zwerzęcej w Polsce. PWRL, Warszawa Małkowsk J.: Produkcja spożyce męsa w Polsce w USA. Studa Monografe nr 34. IERGŻ, Warszawa Mathews K.H. Jr, Hahn W.H., Nelson K.E., Duewer L.A., Gustafson R.A.: U.S. beef ndustry: cattle cycles, prce spreads and packer concentraton. Market and Trade Economcs Dvson, ERS/USDA. Techncal Bulletn, No 1874, Washngton DC, Aprl Norton M.: Factors affectng beef and cattle producers prces movements. Monthly Labor Revew, Vol. 128, No 5 (May) Peters K.J.: Developments n cattle product markets and market prces. Humboldt Unverstat zu Berln, Insttute of Anmal Scences, Internatonal Workshop, Vlnus, 22 August Petry T.: Cattle stuaton and outlook. NDSU, Extenson Servce, Feb. 14, Rosen Sh., Murphy K.M. and Schenkman J. A.: Cattle cycles. Journal of Poltcal Economy, Vol. 102, No. 3 (Jun., 1994). 11. Stockton M.C., Van Tassel L.W.: The cattle prce cycle: an exploraton n smulaton. Conference on Appled Commodty Prce Analyss, Forecastng and Market Rsk Management, Chcago, Illnos, Aprl 16-17, Tonsor G.T.: Evaluatng cattle cycles: changes over tme mplcatons. Kansans State Unversty, Dep. of Agrcultural Economcs, August 2011.

71 70 Danuta Zawadzka DANUTA ZAWADZKA Insttute of Agrcultural and Food Economcs Natonal Research Insttute Warszawa CYCLICALITY OF BEEF PRODUCTION AND PRICES IN THE UNITED STATES Summary Lvestock producton s charactersed by cyclcal fluctuatons. Apart from a wdely known and documented phenomenon known as pork cycle there s also a less known cattle cycle, whch was presented on the example of the Unted States. Ths country has been consdered gven the fact that t s the bggest world beef producer and that the producton n ths country s charactersed by ndustral scale of hgh level of vertcal coordnaton development. The last factor s often consdered as a factor elmnatng cyclcal fluctuatons. The conducted research confrmed that the curves of populaton, slaughter and beef prce are charactersed by cyclcal fluctuatons caused drectly by the changes n the proftablty of breedng, whch are expressed n the relatonshp between the beef and maze prces. The analyss has shown that n the recent years the role of cattle prce weakened and the role of maze prce, whch has a greater mpact on the relatonshp, strengthened. The knowledge of the cattle cycle mechansm s especally useful when projectng the populaton, producton and prces of beef. Thus these phenomena should be constantly observed.

72 MARTA BŁĄD Instytut Rozwoju Ws Rolnctwa Polska Akadema Nauk Warszawa WIELOZAWODOWOŚĆ W RODZINACH ROLNICZYCH W POLSCE. STAN I TENDENCJE ZMIAN W LATACH * Wprowadzene Zjawsko welozawodowośc w rodznach rolnczych, a węc łączena pracy w rolnctwe z pracą poza gospodarstwem rolnym, jest ne tylko cekawym zjawskem badawczym, ale ma równeż mplkacje praktyczne w kształtowanu poltyk społeczno-gospodarczej. Z badań przeprowadzonych przez autorkę [1] wynka bowem, że welozawodowość jest powszechnym trwałym zjawskem, wykazującym cechy unwersalnośc. Występuje ono ne tylko w krajach relatywne uboższych, operających swą gospodarkę na rolnctwe, ale też w krajach o wysokm pozome rozwoju. Przykładem są Stany Zjednoczone. O znaczenu welozawodowośc nech śwadczy udzał dochodów pozarolnczych w całkowtym dochodze rodzn rolnczych w tym kraju, który wynosł średno 87% (2007 r.), natomast udzał dochodu ze źródeł zarobkowych w dochodze pozarolnczym 76% [10]. Zjawsko welozawodowośc ma swoją długą hstorę, występowało na różnych etapach rozwoju dzejów ludnośc rolnczej, począwszy od neoltycznej rewolucj agrarnej. Zmenały sę warunk poltyczno-społeczno-gospodarcze, zmenały sę formy welozawodowośc, ale jej stota specyfka pozostawała ta sama: podejmowane dzałalnośc pozarolnczej przez członków rodzn rolnczych, wbrew tendencj w nnych dzałach gospodark dążenu do specjalzacj. Na przykładze Polsk możemy wykazać, że welozawodowość była rozpowszechnona zarówno w systeme gospodark centralne planowanej, jest też powszechna w gospodarce rynkowej. Z badań Mar Dzewckej [6] wynka, że w 1957 r. w 28,8% wszystkch gospodarstw ndywdualnych ktoś z rodzny zarobkował poza gospodarstwem. Oznacza to, że mnej węcej w co czwartej rodzne rolnczej melśmy do czynena ze zjawskem tzw. chłopów-robotnków. * Autorka składa podzękowana profesorow Izasławow Frenklow za udzeloną pomoc wyjaśnena dotyczące metodolog GUS.

73 72 Marta Błąd Jak pokazują najnowsze dane zaczerpnęte z wynków Powszechnego Spsu Rolnego, przeprowadzonego w 2010 roku (PSR 2010), współcześne zjawsko welozawodowośc osąga jeszcze wększe rozmary: 36% osób pracujących w gospodarstwe rolnym podejmuje równocześne dzałalność pozarolnczą [4]. W latach po akcesj Polsk do UE przeprowadzono równeż dwa badana reprezentacyjne pod nazwą: Struktura Gospodarstw Rolnych, perwsze w 2005 r. (SGR 2005), a następne w 2007 (SGR 2007), obowązkowe dla każdego kraju członkowskego cyklczne co dwa lata. W roku 2009 badana te ne były przeprowadzone z uwag na zblżający sę sps powszechny w 2010 r. Wymenone źródła danych (posłkowane danym z Powszechnego Spsu Rolnego 2002) stały sę podstawą analzy porównawczej dotyczącej skal oraz zman w zatrudnenu osób welozawodowych, zróżncowana dzałalnośc w gospodarstwach rolnych oraz sytuacj dochodowej rodzn welozawodowych. Konceptualzacja zjawska welozawodowośc Najogólnej mówąc, welozawodowoścą nazywamy zjawsko łączena pracy w rolnctwe z pracą pozarolnczą. Można go odnosć do jednostk, jak też do rodzny rolnczej. Rolnkem welozawodowym nazywamy osobę, która wykonuje pracę zarówno w gospodarstwe rolnym, jak poza nm (nekoneczne w znaczenu mejsca jej wykonywana). Natomast rodzna welozawodowa to taka, w której co najmnej jeden członek rodzny jest welozawodowy [1]. W lteraturze krajowej na oznaczene tej sytuacj znajdujemy równeż określene dywersyfkacja [12], oznaczające zróżncowane dzałalnośc w konsekwencj źródeł dochodu. W zagrancznej lteraturze odnajdujemy dwa określena opsujące tę rzeczywstość: pluractvty oraz dversfcaton. Konceptualzacja tych pojęć jest rozmata. Wśród jej bogactwa zaprezentujemy podejśce Guya Duranda oraz Gudo van Huylenbroecka [5]. Defnują on pluractvty jako łączene rolnczych nerolnczych dzałalnośc wykonywanych przez rolnków bądź członków gospodarstwa domowego rolnków. Dywersyfkację zaś ścśle łączą z gospodarstwem rolnym dzałalnoścą produkcyjną, defnując ją jako proces różncowana rolnczej dzałalnośc produkcyjnej w gospodarstwe wytwarzana nowych produktów. Dla potrzeb praktyk (m.n. badana Farm Structure Survey, dotyczącego wszystkch krajów członkowskch UE) należało przyjąć jedną wspólną defncję. Una Europejska ujednolcła termnologę, przyjmując, ż termn pluractvty używany jest w stosunku do rolnka, zaś dversfcaton do gospodarstwa rolnego. Zatem możemy mówć o welozawodowośc rolnka (pluractvty of farmers) dywersyfkacj gospodarstwa rolnego (dversfcaton of the holdng) [13]. Pluractvty obejmuje pracę (pozarolnczą lub rolnczą) wykonywaną poza własnym gospodarstwem lub też pracę pozarolnczą w gospodarstwe własnym, ale bez użyca zasobów gospodarstwa. Dywersyfkacja zaś to podejmowane dzałalnośc zarobkowej, która ne jest rolnczą dzałalnoścą produkcyjną, ale jest wykonywana na baze zasobów gospodarstwa lub produktów wytwarzanych w gospodarstwe.

74 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce 73 W metodolog badana Farm Structure Survey w UE wyróżna sę osem typów dzałalnośc zalczanych do dywersyfkacj: dzałalność usługową z wykorzystanem własnego sprzętu, agroturystykę, przetwórstwo produktów rolnych, przetwarzane drewna, rękodzeło, akwakulturę, wytwarzane energ odnawalnej na rynek oraz nne dzałalnośc [13]. Wszystke wymenone dzałalnośc w metodolog Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce zalczane są do grupy dzałalnośc nnej nż rolncza, bezpośredno zwązanej z gospodarstwem. Jest ona defnowana następująco: za zarobkową dzałalność nną nż rolncza, bezpośredno zwązaną z gospodarstwem rolnym, przyjęto dzałalność produkcyjną lub usługową prowadzoną na własny rachunek w celu osągnęca zysku, która wykorzystuje zasoby gospodarstwa rolnego (słę roboczą, teren, budynk, park maszynowy tp.) lub produkty rolne w nm powstałe (np. agroturystyka, przetwórstwo produktów rolnych). Ne wlcza sę tu dzałalnośc nnej nż rolncza, jeżel z zasobów gospodarstwa do jej prowadzena wykorzystywana jest tylko wyłączne sła robocza [4]. Tak określona przez GUS dzałalność gospodarcza nna nż rolncza, bezpośredno zwązana z gospodarstwem, jest zatem w rozumenu termnolog unjnej dywersyfkacją (dversfcaton). Natomast pluractvty (welozawodowość) w rozumenu GUS dotyczy osób welozawodowych pogrupowanych w następujących kategorach: pracujący główne w swom gospodarstwe rolnym, a dodatkowo poza gospodarstwem oraz pracujący główne poza swom gospodarstwem rolnym, a dodatkowo w swom 1. Za pracę w swom/rodznnym gospodarstwe rolnym uznaje sę wykonywane prac bezpośredno zwązanych z produkcją rolnczą (roślnną zwerzęcą) oraz prace ogólne zwązane z prowadzenem gospodarstwa (zakup środków produkcj, sprzedaż produktów rolnych, naprawy sprzętu rolnczego tp.). Za pracę poza gospodarstwem rolnym uważa sę każdą pracę (równeż dorywczą) najemną lub na własny rachunek, w tym równeż w rolnctwe, wykonywaną poza rodznnym gospodarstwem rolnym. Za pracę główną uznano wykonywaną w wększym wymarze godzn, a jeśl dwe prace (lub węcej) zajmowały taką samą lość czasu, pracą główną była przynosząca wyższy dochód [4]. Stan tendencje zman badanych zjawsk Zmnejszene ogólnej lczby gospodarstw rolnych Analzę stanu zman w zatrudnenu osób welozawodowych rozpocznemy od przedstawena tendencj zman struktury obszarowej gospodarstw rolnych, gdyż one stanową jeden z podstawowych czynnków kształtujących pozom strukturę zatrudnena w rolnctwe oraz poza nm. Otóż, w ostatnej dekadze mała mejsce tendencja znżkowa lczby ndywdualnych gospodarstw rolnych. 1 Spośród ogółu pracujących w swom/rodznnym gospodarstwe rolnym GUS wyodrębna następujące kategore zatrudnena: pracujący wyłączne w swom gospodarstwe rolnym, pracujący główne w swom gospodarstwe rolnym dodatkowo poza gospodarstwem, pracujący główne poza swom gospodarstwem rolnym dodatkowo w swom gospodarstwe rolnym, pracujący wyłączne poza swom gospodarstwem.

75 74 Marta Błąd Według wynków Powszechnego Spsu Rolnego 2010 [4], lczba gospodarstw rolnych w czerwcu 2010 r. wynosła 2277,6 tys. (powyżej 1 ha UR 1562,6 tys.). Lczba ta zmalała w porównanu z wynkam PSR 2002 o 22,4% (o 655,6 tys.), zaś w porównanu z uogólnonym danym uzyskanym w badanu SGR 2005 o 16,7% (o 451,4 tys.), a w badanu SGR 2007 o 11,7% (o 301,6 tys.) [2, 3]. Zmany lczby gospodarstw obserwowane według grup obszarowych zmerzały główne w dwóch kerunkach: zmnejszena lczby gospodarstw drobnych wzrostu lczby gospodarstw relatywne wększych. W latach najwększą dynamkę spadku zanotowano w grupe obszarowej do 1 ha oraz 1-2 ha UR. Zmany te doprowadzły do pewnej poprawy struktury obszarowej gospodarstw ndywdualnych oraz zwększena przecętnej powerzchn gospodarstwa rolnego prowadzącego dzałalność rolnczą z 6,98 ha w 2002 r. do 7,95 ha UR w 2010 r. Zmnejszene lczby pracujących w gospodarstwach rolnych wzrost lczby osób welozawodowych Według danych PSR 2010, całkowta lczba członków rodzny pracujących w gospodarstwach rolnych wynosła 4444,9 tys. [4]. W grupe tej najwększy był odsetek osób pracujących wyłączne w gospodarstwe rolnym (64%), choć grupa osób welozawodowych, a węc łącząca pracę w gospodarstwe z pracą poza nm, była równeż znacząca: 2981,8, co stanowło 36% (tab. 1). Oznacza to, że co trzec rolnk w Polsce jest osobą welozawodową. Odsetek ten równa sę średnej dla całej Un Europejskej 36,4% [13], choć w poszczególnych krajach członkowskch kształtuje sę różne: od 17,1% w Belg do 74,4% w Słowen. Do grupy osób welozawodowych zalczamy zarówno osoby pracujące główne w gospodarstwe rolnym, pracę poza nm traktując jako dodatkową, jak odwrotne. Z danych PSR 2010 wynka, że zdecydowaną wększość osób welozawodowych w Polsce stanową osoby, dla których praca poza gospodarstwem stanow pracę główną (33%). Nestety, ne można zachować pełnej porównywalnośc danych pochodzących z PSR 2010, SGR 2005 SGR 2007 z danym z PSR 2002 r. W 2002 r. obowązywał bowem neco nny sposób wyodrębnana populacj pracujących w gospodarstwe rolnym 2. W zwązku z tym, dla potrzeb porównań skoncentrujemy sę na danych pochodzących z trzech ostatnch spsów, choć tu występują pewne zakłócena. Obserwując dynamkę zman w badanych latach , można zauważyć tendencję zmnejszena ogólnej lczby pracujących w swom gospodarstwe rolnym 5044,0 tys. w 2005 r. do 4449,9 tys. w 2010 r., czyl o 11,8% (tab. 1). 2 W PSR 2002 uwzględnono tylko osoby będące członkam gospodarstwa domowego użytkownka gospodarstwa rolnego, zaś w SGR 2005 SGR 2007, zgodne z rekomendacjam mędzynarodowym, zalczono także członków meszkających wspólne z użytkownkem, ale ne tworzących z nm wspólnego gospodarstwa domowego (choć pracujących w rodznnym gospodarstwe rolnym bez wynagrodzena). W PSR 2010 wyodrębnono także grupę członków rodzny ne meszkających z użytkownkem, ale wnoszących wkład pracy w gospodarstwo, co znów utrudna porównane z latam 2005 oraz Kolejne zakłócene spowodowane jest różną nterpretacją wkładu pracy w gospodarstwo. Węcej na ten temat wyjaśna Izasław Frenkel [7, 8].

76 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce 75 W najwększym stopnu dotyczyło to gospodarstw do 2 ha UR. Natomast w przelczenu na jedno gospodarstwo lczba pracujących wzrosła. Jak wyjaśna Izasław Frenkel, z powodu uwzględnena w PSR 2010, w porównanu z SGR 2005 SGR 2007, szerszej populacj członków rodzny, podana lczba jest faktyczne neco zanżona. W warunkach porównywalnych bowem, jak wylczył autor, spadek w latach wynósłby ne 11,8%, lecz 14,4% [8]. Pracujący w gospodarstwach rolnych Tabela 1 Lata Razem Pracujący wyłączne w gospodarstwe Welozawodow pracujący główne razem a poza gospodarstwem dodatkowo w gospodarstwe (tys.) (%) (tys.) (%) (tys.) (%) (tys.) (%) , ,0 65,7 1728,2 34,3 1448,1 28, , ,0 64,6 1757,6 35,4 1459,8 29, , ,6 64,0 2981,8 36,0 1468,2 33,0 a Dotyczy dwóch kategor: Pracujący główne w gospodarstwe dodatkowo poza gospodarstwem oraz Pracujący główne poza gospodarstwem dodatkowo w gospodarstwe. Źródło: Opracowane własne na podstawe [2, 3, 4]. Dane tabel 1 pokazują, że we wszystkch badanych latach najlcznej reprezentowane były osoby pracujące wyłączne w gospodarstwe rolnym, chocaż ch lczebność wykazywała tendencję znżkową: w lczbach absolutnych z 3316,1 tys. w 2005 r. do 2847,6 tys. w roku 2010, a w relacj do ogólnej lczby pracujących w gospodarstwe: odpowedno z 65,7% do 64,0%. Wzrastał natomast odsetek osób welozawodowych od 34,3% w 2005 r. 35,4% w 2007 r. do 36,0% w 2010 r. We wszystkch badanych latach najwększą grupę wśród welozawodowych stanowły, jak już wspomnano, osoby, dla których praca poza gospodarstwem stanowła pracę główną. Zaobserwowano równeż, że m wększe gospodarstwo rolne, tym wększa jest przewaga członków rodzny pracujących wyłączne w gospodarstwe rolnym. Natomast odsetek pracujących poza gospodarstwem jest odwrotne powązany z powerzchną gospodarstwa rolnego: m mnejsze gospodarstwa, tym odsetek osób welozawodowych wększy (tab. 2). Zjawsko welozawodowośc występuje zatem częścej w gospodarstwach relatywne mnejszych obszarowo anżel dużych, choć w tych ostatnch też ma znaczene. Na przykład, dla polskej próby FADN (gospodarstw towarowych) średna udzału dochodu z pracy pozarolnczej w całkowtych dochodach gospodarstwa wynosła 35,5% [9]. Można węc wnoskować, że dla małych gospodarstw welozawodowość jest to raczej sposób na przetrwane, dla dużych zaś jest elementem stablzującym zwększającym bezpeczeństwo dochodowe oraz strategą lepszego gospodarowana wykorzystana zasobów gospodarstwa (strategą rozwojową) [1].

77 76 Marta Błąd Tabela 2 Pracujący w gospodarstwe rolnym według zatrudnena oraz grup obszarowych gospodarstw w 2010 r. (%) Grupy obszarowe Pracujący wyłączne w gospodarstwe razem a Welozawodow pracujący główne poza gospodarstwem dodatkowo w gospodarstwe Ogółem 64,0 36,0 33,0 W tym > 1 ha 65,6 34,4 31,2 Do 1 ha 56,5 43,5 41,4 1-2 ha 55,1 44,9 42,4 2-5 ha 59,5 40,5 37, ha 67,4 32,6 29, ha 76,6 23,4 19, ha 82,5 17,5 14, ha 84,6 15,4 12,4 50 ha węcej 81, ,4 a Jak w tab. 1. Źródło: Opracowane własne na podstawe [4]. Z tabel 2 wynka, że we wszystkch grupach obszarowych odsetek osób, dla których praca poza gospodarstwem stanowła pracę główną, był zdecydowane wększy nż odsetek pracujących główne w gospodarstwe. W gospodarstwach najmnejszych, do 1 ha, stanowł 95,1%, zaś w gospodarstwach najwększych 75,8% wszystkch osób welozawodowych. We wszystkch grupach obszarowych, z wyjątkem gospodarstw do 1 ha, odsetek pracujących poza gospodarstwem w 2010 r. był wyższy nż w latach poprzednch, zwłaszcza w gospodarstwach wększych, co śwadczy o zwększanu sę skal zjawska welozawodowośc. Okazało sę, że kategora zatrudnena jest stotnym czynnkem różncującym strukturę weku płc populacj pracujących. Osoby pracujące wyłączne w gospodarstwe charakteryzują sę znaczne starszą strukturą weku nż podejmujący pracę równeż poza nm w 2007 r. odsetek osób w weku 55 lat węcej wynosł 41,5% w perwszej grupe 12,5% w drugej [8]. Osoby welozawodowe są węc relatywne młodsze nż pracujący wyłączne w gospodarstwe rolnym. Dane PSR 2010, dotyczące struktury pracujących według kategor zatrudnena z podzałem według płc stopna pokreweństwa wskazują, że częścej pracę w gospodarstwe z nną pracą łączyl mężczyźn nż kobety oraz współmałżonkowe użytkownka nż sam użytkowncy oraz pozostal członkowe rodzny. Podobne było we wcześnejszym roku spsowym (2007 udzał mężczyzn w grupe osób welozawodowych wynosł 62,8%).

78 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce 77 Osoby welozawodowe charakteryzują sę także stosunkowo wyższym pozomem wykształcena nż pracujący wyłączne w gospodarstwe. Wąże sę to zapewne z młodszą strukturą weku osób pracujących poza gospodarstwem bądź też lepej wykształcen mają po prostu wększe szanse na znalezene pracy poza gospodarstwem. Zwększene lczby ndywdualnych gospodarstw rolnych prowadzących dzałalność pozarolnczą GUS wyróżna, choć ne wprost, dwa rodzaje gospodarstw prowadzących równocześne dzałalność rolnczą oraz pozarolnczą. Perwsza grupa (nazwana tu grupą A) to gospodarstwa prowadzące dzałalność pozarolnczą bezpośredno zwązaną z gospodarstwem rolnym, wykorzystując zasoby gospodarstwa rolnego (słę roboczą, teren, budynk, park maszynowy tp.) lub produkty w nm powstałe. W nomenklaturze GUS [4] nazwane są one gospodarstwam prowadzącym dzałalność gospodarczą nną nż rolncza (dzałalność tę nazywamy dywersyfkacją wg przyjętej przez nas defncj). Druga grupa (grupa B) to gospodarstwa prowadzące dzałalność pozarolnczą ne zwązaną w żaden sposób z gospodarstwem rolnym. Do grupy tej zalcza sę też gospodarstwa prowadzące dzałalność nerolnczą, w której z zasobów gospodarstwa wykorzystywana jest tylko wyłączne sła robocza. W nomenklaturze GUS te gospodarstwa ne mają nazwy, jedyne w Instrukcj dla anketera PSR 2010 określa sę je jako pozarolncza dzałalność gospodarcza pozostała (dzałalność ne zwązana z gospodarstwem rolnym) [11]. Według przyjętej w nnejszym artykule defncj, taką dzałalność odnosmy do welozawodowośc (pluractvty), a dokładnej do szczególnego jej rodzaju, jaką jest prowadzene własnej dzałalnośc gospodarczej ne zwązanej z gospodarstwem rolnym. Dane grupy A są publkowane w GUS z dodatkowym podzałem na rodzaje prowadzonej dzałalnośc nerolnczej (por. tab. 4). Natomast dane grupy B ne występują odrębne są publkowane łączne z danym grupy A jedyne w częśc pośwęconej dochodom. Razem grupa A grupa B występują tam pod wspólną nazwą gospodarstw, w których wystąpły dochody z tytułu prowadzena dzałalnośc pozarolnczej. Tabela 3 zawera dane dotyczące ogółu ndywdualnych gospodarstw rolnych prowadzących dzałalność pozarolnczą, a węc łączne gospodarstw A B oraz odrębne grupy A. Wskazują one, że w latach lczba gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą wzrosła, zarówno w lczbach absolutnych (o gospodarstw), jak w odnesenu do ogółu gospodarstw prowadzących dzałalność rolnczą (o 5,5 p.p.), podobne jak w latach , choć w mnejszym stopnu. Natomast lczba gospodarstw grupy A (czyl prowadzących dzałalność pozarolnczą zwązaną z gospodarstwem) w obu odnesenach znaczne zmalała (o wele bardzej nż to mało mejsce w latach ), odpowedno: o ,9 p.p. Okazało sę zatem, że o wzrośce ogółu gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą zdecydował wzrost gospodarstw grupy B, a węc prowadzących dzałalność pozarolnczą ne zwązaną z gospodarstwem.

79 78 Marta Błąd Tabela 3 Gospodarstwa ndywdualne według prowadzonej dzałalnośc pozarolnczej (zwązanej ne zwązanej z gospodarstwem) w latach Rok Lczba gospodarstw ogółem Lczba gospodarstw powyżej 1 ha Lczba gospodarstw prowadzących dzałalność rolnczą % gospodarstw prowadzących dzałalność rolnczą w gospodarstwach ogółem ,7 96, ,0 95,0 Lczba gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą (razem grupy A+B) % gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą (A+B) w gospodarstwach ogółem ,2 15, ,7 19,6 Lczba gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą zwązaną z gospodarstwem (grupa A) % gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą zwązaną z gospodarstwem (grupa A) w ogólnej lczbe wszystkch gospodarstw ,8 5, ,9 3,3 % gospodarstw prowadzących dzałalność pozarolnczą zwązaną z gospodarstwem (grupa A) w ogólnej lczbe prowadzących dzałalność pozarolnczą ,7 34, ,5 16,6 % prowadzących dzałalność pozarolnczą ne zwązaną z gospodarstwem (grupa B) w ogólnej lczbe gospodarstw ,3 65, ,5 83,4 Źródło: [3, 4]. Zastanawająca jest znacząca skala spadku grupy A w latach , to we wszystkch z wyjątkem przetwórstwa produktów rolnych wytwarzana energ odnawalnej na rynek rodzajach dzałalnośc (tab. 4). Wyjaśnene tego przyspeszena ne jest proste. Newykluczone, że częścowo może ono meć charakter statystyczny, tj. zwązany m.n. z różncam formułowana czy nterpretacj pytań dotyczących poszczególnych rodzajów dzałalnośc. Np. najlcznej reprezentowana dzałalność, występująca w badanach

80 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce pod nazwą dzałalność usługowa z wykorzystanem własnego sprzętu, nos w PSR 2010 nazwę rolncze ( nerolncze) prace kontraktowe z wykorzystanem środków produkcj gospodarstwa. Znaczna część tego rodzaju prac wykonywana jest zapewne na podstawe neformalnych umów, wprowadzene węc słowa kontraktowe mogło zawęzć zakres uwzględnonych prac wpływać na najwększy w tej grupe spadek. Szukając przyczyn tego stanu, ne można ne zauważyć, że w całym okrese najwększe spadk mały mejsce w mnejszych, zwłaszcza najdrobnejszych gospodarstwach. Generalne, odsetek gospodarstw prowadzących dzałalność nną nż rolncza wzrastał wraz ze wzrostem powerzchn UR w 2010 r. od 1,4% w grupe obszarowej 0-1 ha do 16,3% w grupe 100 ha węcej [4]. Śwadczy to o wększej popularnośc dywersyfkacj w gospodarstwach relatywne wększych obszarowo (odwrotne nż w przypadku welozawodowośc). Wnoskować możemy, że w gospodarstwach małych do pracy pozarolnczej wykorzystywane są z reguły jedyne zasoby pracy (co mplkuje welozawodowość), zaś w dużych także zasoby gospodarstwa, np. zema, maszyny, sprzęt (co objawa sę w dywersyfkacj dzałalnośc). Wynka to prawdopodobne z lepszego ch wyposażena w zasoby kaptałowe oraz produktywnejszego ch wykorzystana, a w konsekwencj generowana wększego strumena fnansowego na jednostkę pracy bądź kaptału. Tabela 4 Gospodarstwa ndywdualne prowadzące dzałalność nną nż rolncza (według rodzajów dzałalnośc) Rodzaje dzałalnośc Lata (lczba) (lczba) Zmana (%) 2010/2007 Ogółem ,6 w tym: dzałalnośc usługowej ,3 agroturystyk ,1 przetwórstwa produktów ,0 przetwarzana drewna ,4 rękodzeło ,2 akwakultura ,7 wytwarzane energ odnawalnej na rynek ,0 leśnctwo nne dzałalnośc ,4 Źródło: Opracowane własne na podstawe danych [3, 4].

81 80 Marta Błąd Wzrost znaczena dochodów z pracy pozarolnczej w całkowtych dochodach gospodarstw domowych Analzę dochodów odnosmy do kategor gospodarstwa domowego z użytkownkem gospodarstwa rolnego. Za take GUS uważa zespół osób meszkających utrzymujących sę wspólne, jeżel wśród nch jest osoba prowadząca gospodarstwo ndywdualne. Z danych PSR 2010 [4] wynka, że w Polsce 1886,9 tys. gospodarstw domowych z użytkownkem gospodarstwa ndywdualnego prowadzło dzałalność rolnczą (w tym: 1480,2 tys. gospodarstw powyżej 1 ha). Wśród tych gospodarstw znajdowały sę gospodarstwa (rodzny) welozawodowe, które uzyskwały dochody równeż spoza gospodarstwa. Najwęcej z nch, nemal połowa (47,7%), oprócz dochodów z dzałalnośc rolnczej uzyskwała dochody z pracy najemnej, a następne borąc pod uwagę jedyne źródła zarobkowe z dzałalnośc pozarolnczej (19,7%) tabela 5. Przypomnjmy, że dzałalność pozarolncza oznacza dzałalność gospodarczą własną łączne, zarówno bazującą na zasobach gospodarstwa (gospodarstwa grupy A), jak też ne zwązaną z gospodarstwem (gospodarstwa grupy B). Gdyby przyjąć, że w każdej rodzne rolnczej wykonywany jest tylko jeden rodzaj pracy poza gospodarstwem (albo praca najemna, albo pozarolncza), to odsetek gospodarstw domowych, w których oprócz dzałalnośc rolnczej prowadzona jest dzałalność poza gospodarstwem rolnym wynósłby 67,4%. Analza struktury dochodów gospodarstwa domowych wskazuje zatem na nebagatelne znaczene welozawodowośc w rodznach rolnczych, zwłaszcza wykonywana pracy najemnej. Tabela 5 Dochody gospodarstw domowych z użytkownkem gospodarstwa rolnego Lata Wyszczególnene lczba odsetek lczba odsetek lczba odsetek Gospodarstwa domowe, w których wystąpły dochody z tytułu: dzałalnośc pozarolnczej , , ,7 pracy najemnej , , ,7 emerytury renty , , ,1 nnych źródeł nezarobkowych , , ,9 Źródło: Opracowane własne na podstawe [2, 3, 4]. Z analzy zman w latach spsowych wynka, że odsetek gospodarstw domowych uzyskujących dochody z pracy poza gospodarstwem wzrastał w 2010 r. o 11,3 p.p. w porównanu z 2005 r. w przypadku gospodarstw uzyskujących dochody z dzałalnośc pozarolnczej oraz o 6,2 p.p. z pracy najemnej (tab. 5). Natomast malał odsetek gospodarstw domowych, w których oprócz

82 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce 81 dochodów z dzałalnośc rolnczej wystąpły dochody z rent emerytur oraz nnych nezarobkowych źródeł poza emeryturą rentą. Możemy zatem mówć także o rosnącym znaczenu welozawodowośc w dochodach rodzn rolnczych. Tabela 6 Gospodarstwa domowe z użytkownkem gospodarstwa rolnego według głównego źródła dochodów Lata Wyszczególnene lczba odsetek lczba odsetek lczba odsetek Gospodarstwa domowe, w których ponad 50% dochodów ogółem stanowły dochody z tytułu: dzałalnośc rolnczej , , ,6 dzałalnośc pozarolnczej , , ,5 pracy najemnej , , ,1 emerytury renty , , ,7 nnych źródeł nezarobkowych , , ,1 Źródło: Opracowane własne na podstawe [2, 3, 4]. Dokładnejszy obraz znaczena welozawodowośc można uzyskać analzując strukturę gospodarstw domowych według głównego źródła ch dochodów. W 2010 r. dla jedyne około 1/3 (27,6%) gospodarstw domowych z użytkownkem gospodarstwa rolnego (o powerzchn powyżej 1 ha UR dla 34,1%) dzałalność rolncza stanowła główne źródło utrzymana. Najwększy odsetek (31,1%) dotyczył gospodarstw, w których głównym źródłem dochodu rodzny rolnczej była praca najemna. Dla co dzesątego zaś gospodarstwa głównym uzyskwanym dochodem był dochód z dzałalnośc pozarolnczej (tab. 6). Po zsumowanu obu tych welkośc 58,7% gospodarstw legtymowało sę głównym źródłem dochodu z dzałalnośc poza gospodarstwem rolnym albo pracy najemnej, albo pracy pozarolnczej. Zwązek dochodowy wszystkch tych rodzn z dzałalnoścą rolnczą był luźnejszy nż ze sferą gospodark pozarolnczej. Badana, które przeprowadzła autorka 3 [1], potwerdzają znaczene dochodu spoza gospodarstwa rolnego w całkowtych dochodach rodzn rolnczych. Dla ponad połowy wszystkch gospodarstw domowych dochód ten był dochodem 3 Badana zostały przeprowadzone na celowo dobranych obszarach: w powece sochaczewskm (obszar S N=100) lpskm (obszar L N=100) w województwe mazoweckm oraz gmne Gródek (obszar G N=58) w powece zemskm bałostockm w województwe podlaskm (N oznacza lczbę podmotów badawczych, czyl welozawodowych rodzn rolnczych). W sume przeprowadzono badana w 258 rodznach rolnczych. Podkategorę badawczą stanowły osoby welozawodowe, łączne na wszystkch obszarach N=344.

83 82 Marta Błąd głównym (na jednym z badanych obszarów aż dla 85% rodzn). Z badań tych wynka, że członkowe rodzn rolnczych częścej podejmują pracę najemną nż pracę na własny rachunek (około 3/4 badanych osób welozawodowych). Respondenc podkreślal, że zaletą pracy najemnej są określone jej godzny ne wymagana duża odpowedzalność. Podejmowane zaś własnej dzałalnośc gospodarczej wcąż napotyka na barery, zarówno ze strony meszkańców ws, jak też barery systemowe płynące z zewnątrz. Obserwując dynamkę zman w latach , zauważamy utrzymujący sę nsk udzał gospodarstw domowych, których głównym źródłem utrzymana jest dzałalność rolncza w roku 2010 wynósł on 27,4% (tab. 6). Wdoczna jest równeż zmana dotycząca emerytur rent: zmnejszyła sę lczba odsetek gospodarstw, dla których stanową one główne źródło dochodów całkowtych. Zaznaczył sę także spadek lczby gospodarstw z pracą najemną jako główne źródło utrzymana, w przecweństwe do tych, dla których takm źródłem była praca pozarolncza (wzrost o 4,7 p.p. w 2010 r. w stosunku do 2005 r.). Zaobserwowano zależność polegającą na tym, że wraz ze wzrostem powerzchn UR zwększał sę udzał gospodarstw domowych, w których dochody z dzałalnośc rolnczej przekraczały 50% ogółu dochodów, malał zaś tych, w których dochód główny pochodzł z pracy najemnej. Na przykład, odsetek gospodarstw domowych uzyskujących dochód główne z pracy najemnej w przypadku gospodarstw rolnych od 1-2 ha wynosł 41,4%, zaś w gospodarstwach o powerzchn 100 ha węcej 3,3% [4]. Potwerdza to zasadę, że welozawodowość jest cechą raczej gospodarstw małych, w dużych natomast odgrywa mnejszą rolę. Znaczene welozawodowośc rozpatrywane przez pryzmat dochodowy nasuwa wnosek, że zjawsko to jest odpowedzą (reakcją) na dysparytet dochodów rolnków względem nnych grup społeczno-ekonomcznych. Z reprezentacyjnego badana GUS budżetów gospodarstw domowych w Polsce wynka, że nadal (pommo najwyższej dynamk wzrostu w okrese akcesyjnym) dochód rozporządzalny gospodarstw domowych rolnków był w 2010 roku nższy od dochodu przecętnego gospodarstwa domowego o 14,1%, od dochodu pracownków o 14,6%, od dochodu pracujących na własny rachunek (przedsęborców) o 30,2% oraz od dochodów emerytów rencstów o 13,2% [14]. Powszechnym sposobem zwększana pozomu dochodów rodzn rolnczych jest podejmowane dzałalnośc poza gospodarstwem rolnym, co potwerdzają badana autork [1]. We wszystkch badanych obszarach ponad 90% respondentów udzelło odpowedz, że uzyskwane dochody z rolnctwa są zdecydowane za nske. Decyzje podjęca pracy poza gospodarstwem rolnym przez członka rodzny mają zatem w znacznym stopnu podłoże ekonomczne: dążene do maksymalzacj zysku dochodu.

84 Welozawodowość w rodznach rolnczych w Polsce 83 Podsumowane Na podstawe przedstawonych tendencj zman dokonujących sę w zatrudnenu ludnośc rolnczej należy sądzć, że z punktu wdzena potrzeb gospodark krajowej zmerzały one w dobrym kerunku: malała ogólna lczba osób pracujących tylko w rolnctwe oraz w swom gospodarstwe, wzrastała zaś lczba odsetek osób welozawodowych, podejmujących pracę równeż poza gospodarstwem rolnym, co zwększało ch produktywność dochody osobste. Mało to wpływ na zmnejszene sę lczby gospodarstw rolnych poprawę ch struktury obszarowej. Z danych PSR 2010 wynka, że obecne w Polsce jest 36% rolnków welozawodowych. Welozawodowość ma zatem duże znaczene, jak pokazuje analza zman w latach , znaczene to wzrasta. Dochody z pracy pozarolnczej stanową znaczącą pozycję w całkowtym budżece rodzn rolnczych, co jest stotne w oblczu utrzymującego sę dysparytetu dochodów rolnków. Zjawsko welozawodowośc jest zakorzenone w sferze rolnctwa okazuje sę być względne trwałą strategą życa pracy w rodznach rolnczych. Skoro ponad 1/3 populacj rolnków wykonuje równeż dzałalność pozarolnczą, to fakt ten mus znaleźć należne mejsce w poltyce gospodarczo-społecznej. Przedstawona analza stanu zman zjawska welozawodowośc, oparta o dane statystyczne, pokazuje jedyne zmanę loścową. Drugą odsłoną zjawska, ne mnej ważną, są zmany jakoścowe. Oba te aspekty uwarunkowane są kerunkam poltyk główne na szczeblu krajowym, wyznaczającym ramy prawno-nstytucjonalne dzałań w tym zakrese. Dalsze uwalnane zasobów pracy w rolnctwe wykorzystywane ch w sferze pozarolnczej będze uzależnone od ogólnej sytuacj gospodarczej, a szczególne od sytuacj na nerolnczym rynku pracy możlwośc wzrostu zatrudnena poza gospodarstwem. Z drugej zaś strony, zależeć będze od jakośc wolnych zasobów pracy, od ch weku pozomu wykształcena (obecne rezerwy w tym zakrese ograncza podeszły na ogół wek nsk pozom wykształcena osób pracujących wyłączne w gospodarstwe), a także zdolnośc przystosowawczych do nowych warunków pracy, w tym także moblnośc zawodowej przestrzennej. Lteratura: 1. Błąd M.: Welozawodowość w rodznach rolnczych. Przyczyny, uwarunkowana tendencje rozwoju. IRWR PAN, Warszawa Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 roku. GUS, Warszawa Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku. GUS, Warszawa Charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Sps Rolny GUS, Warszawa Durand G., van Huylenbroeck G.: Multfunctonalty and rural development: general framework [w]: Multfunctonal agrculture. A new paradgm for European agrculture and rural development (red. G. van Huylenbroeck, G. Durand). Asgate Publsng Company, Hampshre 2003.

85 84 Marta Błąd 6. Dzewcka M.: Chłop-robotncy. Wynk badań anketowych przeprowadzonych przez Instytut Ekonomk Rolnej. Ksążka Wedza, Warszawa Frenkel I.: Pracujący w gospodarstwach rolnych według spsów rolnych w latach Studa Monografe, nr 1/2007. IRWR PAN, Warszawa Frenkel I.: Pracujący w gospodarstwach rolnych. Tendencje zman w latach IRWR PAN, Warszawa Goraj L., Mańko S., Mchalak P.: Pozom struktura dochodów rodzn rolnczych z gospodarstw prowadzących rachunkowość w 2009 roku. IERGŻ-PIB, Warszawa Hoppe R.A., Banker D.E.: Structure and fnances of U.S. farm. Famly Farm Report, 2010 Edton. Unted States Department of Agrculture, Economc Research Servce, Washngton Instrukcja dla rachmstrza spsowego. Materały nepublkowane. GUS, Warszawa Kaleta A.: Dywersyfkacja źródeł dochodów ludnośc wejskej. Wydawnctwo Naukowe Unwersytetu Mkołaja Kopernka, Toruń Other ganful actvty: pluractvty and farm dvesfcaton n EU-27. European Commsson, Drectorate General for Agrculture and Rural Development, Brussels Zegar J., Goraj L., Florańczyk Z.: Dochody rolnków w 2010 roku na tle lat poprzednch [w]: Analza produkcyjno-ekonomczna sytuacj polskego rolnctwa gospodark żywnoścowej (red. A. Kowalsk). IERGŻ-PIB. Warszawa MARTA BŁĄD Insttute of Rural and Agrculture Development Polsh Academy of Scences Warszawa PLURIACTIVITY IN AGRICULTURAL FAMILIES IN POLAND. STATUS QUO AND TRENDS OF CHANGES IN Summary The artcle presents the results of an analyss of the status quo and changes n employment n ndvdual farms conducted on the bass of the Natonal Agrcultural Census 2010 and representatve research: Farm Structure Survey 2005 and The analyss concerned employed persons workng smultaneously on farms and outsde of them, thus pluractve persons. It turned out that the number of pluractve persons n the examned perod ncreased. Moreover, the number of ndvdual farms pursung non-agrcultural actvtes ncreased, as well as the sgnfcance of ncome from non-agrcultural actvty n the total ncome of households of farmers.

86 Mscellanea MAREK GAŁĄZKA Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy PRÓBA OSZACOWANIA STOPNIA ZASPOKOJENIA POTRZEB ŻYWNOŚCIOWYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W POLSCE Wstęp Gospodarstwa domowe to podstawowy podmot sfery konsumpcj w gospodarce [37]. Ich cechą konstytutywną jest zaspokajane potrzeb osób je tworzących w ramach pewnego rodzaju wspólnoty majątkowej, poprzez uzyskane takego zestawu dóbr usług, który najlepej zaspokaja te potrzeby [12, 39]. Wzrost dochodu wynkające z nego zwększene pozomu konsumpcj traktuje sę zwykle jako poprawę stopna zaspokojena potrzeb konsumpcyjnych. Należy jednak zauważyć, że polepszenu sytuacj dochodowej towarzyszy często zjawsko rosnących aspracj konsumpcyjnych, które może sprawć, że powększa sę rozpętość mędzy tym, co gospodarstwo domowe chcałoby konsumować, a tym, co może zrealzować w postac wydatków konsumpcyjnych przy danym pozome dochodów 1 [20]. W Polsce w okrese poakcesyjnym realny pozom dochodów gospodarstw domowych wydatne wzrósł 2. Jednocześne oddzaływane mędzynarodowego efektu naśladownctwa 3 w zakrese zachowań konsumpcyjnych, zapoczątkowanego w Polsce na początku lat 90. XX w., przyczynło sę do znaczącej zmany herarch potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Przejawem tego może być stopnowy wzrost zapotrzebowana na artykuły żywnoścowe wysokej jakośc 4. 1 Aspracje konsumpcyjne defnowane są w lteraturze ekonomcznej najogólnej jako oczekwana konsumentów co do określonego pozomu szeroko rozumanej konsumpcj [23]. 2 Pozom realnych dochodów rozporządzalnych w przelczenu na osobę w gospodarstwach domowych pomędzy latam wzrósł w Polsce o około 31% [3]. 3 Efekt naśladownctwa opsywany jest w lteraturze jako dążene konsumentów do dorównana pod względem pozomu konsumpcj ludnośc będącej grupą odnesena dla zachowań konsumpcyjnych [37]. 4 Może o tym śwadczyć wzrost realnego pozomu wydatków na żywność, przy jednoczesnej stagnacj loścowego spożyca podstawowych grup artykułów żywnoścowych [6]. Poprawe zamożnośc gospodarstw domowych towarzyszy zwększene zanteresowana konsumpcją droższej żywnośc, do której zalczyć można tzw. żywność bezpeczną, ekologczną, wygodną oraz funkcjonalną. Wzrasta także zanteresowane tzw.

87 86 Mscellanea Celem artykułu jest próba kwantyfkacj zman stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w gospodarstwach domowych w Polsce w 2009 roku w porównanu do stanu z roku Chodz tu o zaspokajane potrzeb żywnoścowych w wymarze ekonomcznym, a ne czysto bologcznym. W artykule przyjęto hpotezę: pommo wzrostu dochodów w gospodarstwach domowych, pozom zaspokojena potrzeb żywnoścowych ne zmenł sę stotne w okrese poakcesyjnym w Polsce. Zwększene realnego pozomu wydatków żywnoścowych ne mus przesądzać o tym, że wzrasta stopeń zaspokojena potrzeb gospodarstw domowych. Zaproponowana w artykule metoda badań stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych ma charakter komplementarny w relacj do nnych dotychczas stosowanych metod badawczych. Koncentruje sę ona na badanu tzw. potrzeb wtórnych, które są potrzebam na określone artykuły żywnoścowe. W metodze tej uwzględnono zaobserwowane (w szczególnośc w okrese poakcesyjnym w Polsce) zjawsko rosnącego zanteresowana gospodarstw domowych spożycem żywnośc poza domem. Rozpatrywany w badanach koszyk artykułów żywnoścowych poszerzono węc o wydatk gospodarstw domowych dokonywane w jednostkach gastronomcznych. Za stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych przyjęto procentową relację efektywnego popytu na żywność gospodarstw domowych (zrealzowane wydatk żywnoścowe) do tzw. popytu potencjalnego. Zbadane skal tej relacj może dostarczyć wstępnych nformacj o możlwoścach wzrostu popytu na żywność na drodze poprawy sytuacj dochodowej gospodarstw domowych. Przegląd podstawowych metod badań stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w Polsce W dotychczasowych pracach badawczych dotyczących problematyk pomaru stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych można wyodrębnć dwa główne podejśca. W perwszym, za podstawę oceny zaspokojena potrzeb przyjmuje sę wartość współczynnków elastycznośc dochodowej wydatków (lub popytu) na żywność 6. W drugm natomast, kwantyfkacj dokonuje sę w oparcu o badana anketowe, w których respondent na podstawe własnych odczuć ocena stopeń realzacj potrzeb żywnoścowych. spożycem żywnośc poza domem (w punktach gastronomcznych). Procentowy udzał wydatków na gastronomę w wydatkach żywnoścowych ogółem zwększył sę z 5,9% w 2005 r. do 6,8% w 2009 r. [2]. 5 Dla dentyfkacj zman w pozome zaspokojena potrzeb żywnoścowych w okrese poakcesyjnym w warunkach wzrostu dochodów gospodarstw w artykule przyjęto zakres czasowy obejmujący lata (porównane sytuacj w 2009 r. do stanu z 2005 r.). Lata te były okresem względne slnej dynamk zwększana dochodów gospodarstw domowych. Zahamowane tempa wzrostu dochodów w gospodarstwach domowych, jako opóźnonego w czase skutku globalnego kryzysu, odnotowano w Polsce po 2010 roku. 6 Badane pozomu zaspokojena potrzeb żywnoścowych na podstawe zman w kształtowanu sę współczynnka elastycznośc dochodowej wydatków ma w polskej lteraturze ekonomcznej relatywne długą hstorę. Już w latach 60. XX w. weku A. Woś [34], na podstawe kształtowana sę wartośc tego współczynnka dla podstawowych grup żywnośc, wnoskował o zmanach w pozome zaspokojena potrzeb.

88 Mscellanea 87 Z. Zelńska stwerdzła, że wartość współczynnków elastycznośc dochodowej pozwala na ocenę tzw. stopna nasycena potrzeb żywnoścowych [38]. W badanu pozomu zaspokojena potrzeb na podstawe współczynnka elastycznośc dochodowej przyjmuje sę, że spadek jego wartośc oznacza wzrost stopna zaspokojena potrzeb 7. Zaletą tych badań jest względna prostota szacowana współczynnków elastycznośc na podstawe danych publkowanych przez GUS. Precyzja wynków tej grupy narzędz badawczych jest wysoce uzależnona od jakośc model ekonometrycznych, na podstawe których oblcza sę wartośc współczynnków elastycznośc dochodowej 8. Ponadto metoda ta wskazuje jedyne na kerunek zman (wzrost lub spadek) pozomu zaspokojena potrzeb. Oceny zman stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w oparcu o szacunk współczynnków elastycznośc dochodowej dokonała J. Szwacka- -Salmonowcz [30]. Spadek wartośc tych współczynnków w latach znterpretowała jako zwększene stopna nasycena potrzeb żywnoścowych w gospodarstwach domowych. Autorka badań zweryfkowała pozytywne hpotezę, że przemany w strukturze spożyca żywnośc w latach kształtowały sę bardzej pod wpływem aspracj pragneń anżel konecznośc zaspokajana potrzeb podstawowych gospodarstw domowych [30]. Ponadto w pracy tej wskazano na to, że pozom realzacj potrzeb jest najnższy w grupe gospodarstw utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł, a także gospodarstw rolnków. Na podstawe wartośc współczynnków elastycznośc dochodowej wydatków żywnoścowych K. Śwetlk M. Kwasek [15, 16] oszacowały, że około 20% ludnośc w Polsce (w roku ) mało nezaspokojone w stotnym zakrese potrzeby żywnoścowe 9. Z kole, w ocene realzacj potrzeb na podstawe badań anketowych uwzględna sę fakt, ż potrzeby są kategorą subektywną. Stanow to o zaletach tej metody badawczej. Została ona zastosowana w raportach dagnozy społecznej T. Czapńskego T. Panka [4, 5]. W oparcu o badana anketowe, członkowe gospodarstw domowych co dwa lub trzy lata ocenają zmany realzacj potrzeb żywnoścowych (ogółem dla żywnośc dla poszczególnych grup żywnośc) 10. W 2009 roku ok. 57% anketowanych gospodarstw domowych 7 Wysoką wartość współczynnka elastycznośc dochodowej nterpretuje sę jako relatywne nsk pozom realzacj potrzeb. W gospodarstwach domowych, w których pozom zaspokojena potrzeb jest newelk, wydatk żywnoścowe zwększają sę w relatywne wysokm tempe w warunkach poprawy sytuacj dochodowej. 8 Wynk tych badań uzyskwane są na podstawe wysoce zagregowanych danych dotyczących dochodów wydatków żywnoścowych (na przykład na podstawe 5 obserwacj dochodów wydatków w kwntylowych grupach dochodowych gospodarstw domowych). Funkcje wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych są modelam z jedną zmenną objaśnającą, jaką jest dochód. 9 Wnosek ten formułowany jest na podstawe kształtowana sę wartośc współczynnka elastycznośc dochodowej wydatków na żywność w grancach 1,0 w perwszej dochodowej kwntylowej grupe gospodarstw domowych (ok. 20% ludnośc o najnższym pozome dochodu rozporządzalnego). W śwetle ekonomcznej klasyfkacj dóbr współczynnk elastycznośc dochodowej wynoszący około 1,0 oznacza, że żywność stanow dla tej grupy gospodarstw tzw. dobro luksusowe. 10 Badana te mają charakter panelowy prowadzone są od 2000 roku. Lczebność próby losowej gospodarstw domowych w kolejnych latach badań wynosła: w 2000 r. ok. 3 tys., w r. ok. 4 tys., w 2007 r. 5,5 tys., a w 2009 r. 12,4 tys.

89 88 Mscellanea ocenło, że ch pozom zaspokojena potrzeb żywnoścowych ne zmenł sę w porównanu do sytuacj z 2007 roku (32% gospodarstw domowych odczuło pogorszene, a jedyne 11% wskazało na poprawę) [5]. Natomast w badanu z 2007 roku (porównane do stanu z 2005 r.) odsetek ten wynósł ok. 62% (na poprawę realzacj potrzeb żywnoścowych wskazało 12%, a pogorszene 26% gospodarstw) [4]. Mmo odmennego podejśca do oceny zman pozomu zaspokojena potrzeb żywnoścowych, obe grupy metod badawczych wskazują na to, że w Polsce mamy do czynena z stotnym obszarem nezrealzowanych potrzeb żywnoścowych. Zwązk pomędzy potrzebam a wydatkam na żywność Potrzeba to pewen rodzaj napęca, wynkający z braku czegoś nezbędnego do egzystencj człoweka w wymarze fzycznym, psychcznym, społecznym lub kulturowym [29]. Naukę ekonom nteresują w szczególnośc te potrzeby, które zaspokajane są za pomocą dóbr usług (tzw. potrzeby konsumpcyjne) [19]. Człowek odczuwając głód zgłasza zapotrzebowane na artykuły żywnoścowe (a ne na ścśle określone składnk odżywcze) to stanow o ekonomcznym sense potrzeby żywnoścowej [31]. Dlatego potrzeby te w tym wymarze defnuje sę jako chęć posadana korzystana z określonego zestawu żywnośc [31]. Ujęce to jest zgodne z defncją tzw. potrzeb wtórnych, które w przecweństwe do abstrakcyjnych potrzeb perwotnych ukerunkowane są na określone artykuły konsumpcyjne [19]. Z uwag na ogranczoną słę nabywczą (realny pozom dochodów) konsumenta, na rynku ujawna sę jedyne część potrzeb konsumpcyjnych. Stanową one tzw. popyt efektywny, który defnuje sę jako zapotrzebowane na dobra usług zgłaszane przez nabywców przy danym pozome cen dochodów. Kategorą, która w najwększym stopnu odzwercedla potrzeby konsumpcyjne, jest tzw. popyt potencjalny [37]. W lteraturze jest on określany jako chęć nabyca określonych dóbr usług, przy założenu braku ogranczeń po strone dochodów konsumenta [13, 37]. Zatem realny pozom dochodu konsumenta przy danym pozome aspracj konsumpcyjnych warunkuje, jaką część potrzeb można zaspokoć na rynku. Część nezaspokojonych potrzeb jest redukowana poprzez tzw. spożyce naturalne. W Polsce nadal utrzymuje sę względne wysok pozom samozaopatrzena (zwłaszcza w gospodarstwach rolnków) [33]. W badanach emprycznych wydatk traktuje sę jako wartoścową marę popytu 11. W przypadku popytu na żywność, który rozpatruje sę jako agregat złożony z różnych artykułów, podejśce to wydaje sę być uzasadnone [8]. Ponadto zmenający sę pozom wydatków, poza zmanam loścowym, wyraża także 11 Wydatk popyt ne są jednak tożsame. Popyt jest kategorą ex ante wyrażającą zamerzena nabywcy, natomast wydatk stanową marę ex post popytu, czyl są zrealzowanym popytem w ujęcu wartoścowym [8, 11]. Wydatk odzwercedlają popyt przy spełnenu dwóch warunków. Na rynku ne występuje nadwyżka popytu, a ponadto mus być spełnone założene stałośc cen. W przypadku zmennośc cen, zaobserwowana zmana lośc zakupów jest łącznym efektem zmany dochodu oraz cen. Dla produktów o nskej elastycznośc cenowej popytu wzrost ceny powoduje zwększene wydatków, co jest sprzeczne z prawem popytu mówącym o odwrotnej zależnośc mędzy ceną a zapotrzebowanem.

90 Mscellanea 89 zmany jakoścowe w konsumpcj żywnośc [34]. Potwerdzenem stnena zwązku mędzy potrzebam (w szczególnośc ch herarchą) a wydatkam na żywność jest prawo Engla, zgodne z którym wraz ze wzrostem pozomu dochodu konsumenta wydatk na żywność rosną w coraz nższym tempe. Wynka to z faktu, ż żywność zaspokaja przede wszystkm podstawowe fzjologczne potrzeby człoweka. Po przekroczenu pewnego pozomu dochodu, jego dalszy wzrost ukerunkowany jest przede wszystkm na zakup dóbr zaspokajających potrzeby wyższego rzędu. Stąd welkość wydatków żywnoścowych rośne coraz wolnej, osągając pewen pozom nasycena (rys. 1). E Ep Ee M* M Rys. 1. Krzywa Engla dla popytu na żywność (E wydatk na żywność; M pozom dochodu; Ee zrealzowane wydatk żywnoścowe popyt efektywny; Ep potencjalny pozom wydatków żywnoścowych popyt potencjalny; M * pozom dochodu, dla którego zrealzowane wydatk żywnoścowe wynoszą Ee. Źródło: Opracowane własne na podstawe [21]. Ep reprezentuje pozom wydatków żywnoścowych w warunkach neogranczonej sły nabywczej konsumenta. Odpowada on pozomow nasycena potrzeb żywnoścowych [32]. Skoro popyt potencjalny jest chęcą nabyca danego dobra przy braku ogranczeń po strone dochodowej konsumenta, to asymptotyczny pozom wydatków Ep można, upraszczając, przyjąć jako jego odpowednk. Zatem stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych można wyznaczyć jako procentową relację zrealzowanego pozomu wydatków żywnoścowych (z uwzględnenem spożyca naturalnego) Ee do asymptotycznego pozomu wydatków Ep 12. Nemnej jednak jest to statyczne ujęce zwązku zachodzącego mędzy wydatkam potrzebam, zakładające stnene danego pozomu aspracj konsumpcyjnych. Dynamzując ujęce tej zależnośc należy zauważyć, że w warunkach rozwoju społeczno-ekonomcznego asymptotyczny pozom wydatków na żywność 12 Tak sposób szacowana stopna zaspokojena potrzeb zaproponowano w pracy A. Tomaszewcza W. Welfe [32].

91 90 Mscellanea rośne wraz ze wzrostem aspracj konsumpcyjnych 13. Wówczas zwększene wydatków żywnoścowych nekoneczne mus oznaczać poprawę stopna realzacj potrzeb. Jeśl tempo wzrostu popytu potencjalnego odzwercedlające zjawsko rosnących aspracj konsumenta jest wyższe nż dynamka wzrostu zrealzowanych wydatków na artykuły żywnoścowe, wówczas stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych zmnejszy sę (pommo wzrostu wydatków w ujęcu realnym). Żywność w ujęcu agregatowym składa sę z różnego rodzaju artykułów żywnoścowych. Pojawane sę na rynku nowych grup żywnośc (ekologczna, bezpeczna, wygodna, funkcjonalna), materalzujących w sobe coraz węcej usług skracających czas przygotowana posłku czy też podnoszących bezpeczeństwo spożyca (certyfkaty jakośc), sprawa, że mamy do czynena z rozwojem potrzeb żywnoścowych w czase 14. Stąd, w marę rozwoju społeczno-gospodarczego można mówć o wzrośce potrzeb żywnoścowych, rozumanych jako chęć nabyca określonych artykułów żywnoścowych. Jak wskazuje J. Szwacka-Salmonowcz, na obecnym pozome rozwoju społeczno-ekonomcznego w Polsce przemany w strukturze konsumpcj żywnośc dokonują sę bardzej pod wpływem potrzeb aspracyjnych anżel podstawowych potrzeb żywnoścowych (potrzeby konecznośc) [30]. Przejawem rosnących aspracj konsumpcyjnych może być wzrost zanteresowana tzw. konsumpcją żywnośc poza domem. Proces ten obserwuje sę od lat w krajach wyżej rozwnętych. Tę formę spożyca żywnośc uznaje sę jako czynnk sprzyjający wzrostowej tendencj popytu na żywność w krajach o wyższym pozome rozwoju [1, 27]. Borąc pod uwagę fakt zmenającego sę w czase pozomu aspracj konsumpcyjnych, w nnejszym opracowanu przyjęto, ż potrzeba żywnoścowa jest poczucem braku określonych artykułów żywnoścowych na danym etape rozwoju społeczno-ekonomcznego. Przedstawone wyżej teoretyczne zwąz- 13 Zwązek aspracj z kategorą potrzeb potwerdza wskazywany w lteraturze jeden z podzałów ogółu potrzeb na tzw. potrzeby konecznośc potrzeby aspracje [2]. Perwsze dotyczą bologcznego, a druge psychologcznego społecznego wymaru potrzeb. Rosnące aspracje konsumpcyjne determnują w pewnym zakrese wzrost potrzeb gospodarstw domowych. Tym samym można stwerdzć, że aspracje konsumpcyjne gospodarstw domowych pełną rolę stymulatora wzrostu gospodarczego. Pommo ż podstawowe potrzeby (wymar fzjologczny) mogą być wysoce zaspokojone na danym pozome rozwoju społeczno-gospodarczego, rosnące aspracje podtrzymują wzrostową tendencję popytu konsumpcyjnego. Towarzysząca wzrostow gospodarczemu poprawa sytuacj dochodowej ludnośc sprzyja zjawsku zwększana sę aspracj konsumpcyjnych. Przy czym wydaje sę, że zwązek dochodów z aspracjam ma charakter asymetryczny. Oznacza to, że pozom aspracj naczej reaguje w warunkach poprawy zamożnośc konsumentów, a odmenne na skutek spadku dochodów. Śwadczy o tym występowane opsywanego szeroko w lteraturze z zakresu ekonomk konsumpcj tzw. efektu rygla, polegającego na podejmowanu przez konsumentów ochrony osągnętego pozomu konsumpcj w warunkach spadku dochodów (wydatk częścowo fnansowane są z oszczędnośc). Oznacza to, że aspracje konsumpcyjne w warunkach pogorszena sę sytuacj dochodowej ludnośc mogą pełnć rolę stablzatora konunktury. 14 Należy zauważyć, że żywność ne zaspokaja jedyne potrzeb fzjologcznych. Konsumpcja artykułów żywnoścowych zorentowana jest równeż na zaspokajane potrzeb wyższego rzędu (bezpeczeństwa czy też przynależnośc oraz prestżu) [10]. Fzjologczny wymar potrzeby żywnoścowej (nezbędna lość kalor odpowedna struktura składnków odżywczych) ne ulega stotnym zmanom na przestrzen weków. Włączene rzeczywstej potrzeby głodu w uwarunkowana społeczno-kulturowe powoduje jej stopnowy rozwój [29].

92 Mscellanea 91 k wydatków potrzeb żywnoścowych stanową przyblżene złożonośc tej problematyk. Wydatk są pochodną potrzeb konsumpcyjnych ch herarch. Jednak wzrost potrzeb, wynkający z rosnących aspracj konsumpcyjnych, nekoneczne mus prowadzć do zwększena wydatków z uwag na ogranczoność dochodów konsumentów. Ponadto wzrost wydatków żywnoścowych ne zawsze mus oznaczać poprawę stopna zaspokojena potrzeb 15. Materał metoda badań Oceny zman stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w gospodarstwach domowych w latach dokonano na podstawe ndywdualnych nepublkowanych danych budżetów gospodarstw domowych GUS. Poneważ potrzeby są kategorą dynamczną, dla rozpoznana zman stopna ch realzacj dokonano szacunków oddzelne dla roku 2005 roku Stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych wyznaczono na podstawe de zaprezentowanej w poprzednej częśc opracowana. W tym celu oszacowano ekonometryczny model wydatków żywnoścowych na podstawe danych przekrojowych dla lat (dane około 34,7 tys. budżetów gospodarstw domowych w 2005 r. oraz 37,3 tys. budżetów w 2009 r.). Szacowane modelu wydatków żywnoścowych w oparcu o dane przekrojowe 16 oznacza porównywane pozomu wydatków gospodarstw o różnym pozome zamożnośc odmennych cechach społeczno-demografcznych. W podejścu tym uzasadnone jest pomnęce cen żywnośc ze zboru zmennych objaśnających, można bowem przyjąć, że w danym okrese są one stałe jednakowe dla wszystkch gospodarstw domowych [18, 32, 34]. Jest to jednak upraszczające założene, poneważ członkowe gospodarstw domowych z odmennych grup społeczno-ekonomcznych, a także gospodarstw położonych w nnych regonach kraju, dokonują zakupów żywnośc po różnych cenach. Wydaje sę, że z punktu wdzena przyjętego celu badawczego pomnęce cen ne znekształc w stotnym stopnu wynków badań. W ramach estymacj model wydatków żywnoścowych jako analtyczną postać modelu przyjęto (po dokonanu weryfkacj merytorycznej statystycznej) tzw. model Worknga 17 ze zmennym reprezentującym cechy społeczno- -demografczne gospodarstw domowych 18 : 15 Wzrost wydatków w danym okrese może meć równeż charakter spekulacyjny. Ponadto popyt w danym okrese może odzwercedlać potrzeby nezaspokojone w poprzednch okresach [11]. 16 Zdanem H.S. Houthakkera S.J. Prasa, modelowane wydatków w oparcu o dane przekrojowe pozwala na pomar tzw. długookresowych reakcj gospodarstwa domowego, które na skutek poprawy sytuacj dochodowej przejmuje wzorce konsumpcj gospodarstw bardzej zamożnych [28]. 17 Model Worknga, zwany modelem logarytmczno-hperbolcznym, najlepej opsuje kształtowane sę pozomu wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych [9, 14, 15, 16, 30]. 18 Dane ndywdualne budżetów gospodarstw domowych GUS dotyczą różnych mesęcy, dlatego do modelu wprowadzono zmenne reprezentujące mesąc kalendarzowy badana. Ponadto, ze względu na koneczność spełnena założena o braku współlnowośc zmennych objaśnających, w zborze zmennych zero-jedynkowych dla poszczególnej cechy gospodarstwa domowego oraz mesąca badana pomnęto: gospodarstwa pracownków najemnych, typ bologczny małżeństwo z 1 dzeckem, klasę mejscowośc powyżej 500 tys. meszkańców, regon centralny mesąc styczeń.

93 Mscellanea / exp k k k k k k k k M R C T S N G E exp lm k k k k k k G P M R C T S N E E k k k k k k k k k k k k k k G M R C T S N M R C T S N G exp exp exp G E E G 1 ) ( ) ( exp 1 E E G (1) gdze: E pozom mesęcznych wydatków żywnoścowych na osobę w gospodarstwe domowym 19 ; G pozom mesęcznego dochodu (całkowtych wydatków na towary usług konsumpcyjne) na osobę w gospodarstwe domowym 20 ; N lczba osób w gospodarstwe domowym; S przynależność gospodarstwa domowego do grupy społeczno-ekonomcznej; T typ bologczny gospodarstwa; C klasa mejscowośc; R regon kraju; M mesąc roku kalendarzowego; k numer badanego gospodarstwa domowego; ε składnk losowy; ω λ δ γ β α α α,,,,,,, parametry modelu. Do estymacj parametrów model zastosowano uogólnoną metodę najmnejszych kwadratów (korekta heteroskedastycznośc) 21. Oblczena wykonano przy użycu oprogramowana GRETL. W ramach estymacj model wydatków przeprowadzono procedurę elmnacj zmennych a posteror, za pomocą której w sposób teracyjny elmnowano nestotne statystyczne zmenne objaśnające (wykorzystano przy tym test t Studenta dla pozomu stotnośc 0,10) 22. Za odpowednka potencjalnego popytu na żywność (Ep) przyjęto asymptotyczny pozom wydatków żywnoścowych: (2) Za pomocą formuły (2) można oszacować pozom potencjalnego popytu na żywność w gospodarstwach domowych o różnej strukturze społeczno-demo- 19 Wydatk te zgodne z metodologą GUS obejmują równeż spożyce naturalne. Ponadto, w ramach wydatków żywnoścowych uwzględnono wydatk gospodarstw domowych na spożyce żywnośc w jednostkach gastronomcznych (jest to odrębna pozycja w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w badanach GUS), a także wydatk na napoje bezalkoholowe. 20 Z uwag na to, że w przypadku nektórych gospodarstw domowych zarejestrowano ujemny lub zerowy pozom mesęcznego dochodu rozporządzalnego na osobę, jako reprezentanta zamożnośc gospodarstw domowych przyjęto pozom całkowtych wydatków konsumpcyjnych na osobę. Analogczne podejśce w badanach elastycznośc dochodowej wydatków na podstawe danych ndywdualnych zastosowano w pracach F. Wysockego, I. Kurzawy J. Stansławskej [26, 35, 36]. 21 W przypadku estymacj za pomocą klasycznej metody najmnejszych kwadratów wystąpło zjawsko heteroskedastycznośc składnka losowego. 22 Końcowa postać model (tab. 1) obejmuje zbór zmennych objaśnających, które są statystyczne stotne (na pozome stotnośc równym 0,10) / exp k k k k k k k k M R C T S N G E exp lm k k k k k k G P M R C T S N E E k k k k k k k k k k k k k k G M R C T S N M R C T S N G exp exp exp G E E G 1 ) ( ) ( exp 1 E E G

94 E k exp 0 1 / Gk 2Nk Sk Tk Ck Rk M k Mscellanea grafcznej. E P lm EStopeń exp 0 zaspokojena 2Nk Sk potrzeb Tk żywnoścowych, Ck Rk jako M k relację G popytu efektywnego do potencjalnego, oblczono na podstawe następującej formuły 23 : exp 0 2Nk Sk Tk Ck Rk M k Gk exp Gk exp 0 2Nk Sk Tk Ck Rk M k (3) Zaproponowana w nnejszym opracowanu metoda badawcza wpsuje sę w nurt badań 1 pozomu realzacj potrzeb żywnoścowych, dokonywanych na podstawe obserwacj G kształtowana expe G ( E) sę wydatków na żywność w gospodarstwach E G ( E ) 1 domowych. W ocene stopna zaspokojena potrzeb na artykuły żywnoścowe uwzględnono także wydatk dokonywane przez członków gospodarstw domowych w punktach gastronomcznych. Można przyjąć, że zaproponowana metoda badawcza (ze względu na własnośc funkcj Worknga asymptota pozoma funkcj) pozwala dokonać próby kwantyfkacj stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych. Wynk badań Oszacowane parametry model 24 wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych 25 przedstawono w tabel 1. Wynk te stanowły podstawę do oblczena stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w gospodarstwach domowych w roku Parametr α1w modelu Worknga ma wartość ujemną (funkcja wydatków żywnoścowych jest funkcją rosnącą względem dochodu). Warto równeż zauważyć zwązek oszacowanego stopna zaspokojena potrzeb dla modelu Worknga z wartoścą współczynnka elastycznośc dochodowej wydatków. Współczynnk elastycznośc dochodowej wydatków w oparcu o matematyczną formułę punktowej elastycznośc funkcj wynos E G ( E ) α 1 1 =. Zatem stopeń zaspokojena potrzeb wynos ϕ =. G exp( E G ( E) ) Oznacza to, że m wyższy współczynnk elastycznośc dochodowej wydatków, tym nższy stopeń zaspokojena potrzeb [32]. W warunkach stotne nezaspokojonych potrzeb żywnoścowych wzrost dochodu powoduje względne slną reakcję pozomu wydatków żywnoścowych. Natomast w przypadku zamożnych gospodarstw domowych, dla których potrzeby żywnoścowe są w wysokm stopnu zaspokojone, wzrost dochodów wywołuje neznaczną reakcję pozomu wydatków na żywność. Obserwacja ta uzasadna stosowane w badanach emprycznych [15, 16, 26, 30, 34] wnosk dotyczące pozomu zaspokojena potrzeb w oparcu o kształtowane sę współczynnka elastycznośc dochodowej wydatków. 24 Przyjęta postać analtyczna modelu wydatków, czyl model Worknga, najdokładnej opsuje zmenność wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych. Współczynnk determnacj model dla roku wynósł odpowedno 55% 51%. Borąc pod uwagę charakter danych bardzo dużą lczebność próby (ponad 30 tys. obserwacj), można uznać te wynk za satysfakcjonujące (w badanach ekonometrycznych m wększa lczba obserwacj, tym nższy współczynnk determnacj mnejsze szacunkowe błędy średne parametrów). W. Welfe, dokonując estymacj model wydatków gospodarstw domowych na podstawe danych ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych w latach 60. XX weku, otrzymał współczynnk determnacj na pozome około 66%, szacując modele na podstawe mnejszej próby (około 7 tys. budżetów) [32]. 25 Zaprezentowane wynk (tab. 1, 2 3) analzy na podstawe nepublkowanych danych ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych GUS są oblczenam własnym autora artykułu. 26 Wynk tab. 1 potwerdzają statystyczne stotny wpływ cech społeczno-demografcznych gospodarstw domowych na kształtowane sę wydatków żywnoścowych. Ujemna wartość szacunku parametru dla zmennej określającej lczbę osób w gospodarstwe oznacza występowane tzw. efektu skal gospoda-

95 94 Mscellanea W latach tych potrzeby żywnoścowe w wymarze ekonomcznym zaspokojone były w zblżonym stopnu na pozome około 76%. Oznacza to, że odnotowane w tym okrese zwększene realnego pozomu wydatków żywnoścowych o około 7% okazało sę newystarczające dla poprawy realzacj potrzeb żywnoścowych w gospodarstwach domowych. Zmany w strukturze koszyka artykułów żywnoścowych mogą śwadczyć o rosnących aspracjach w zakrese konsumpcj żywnośc gospodarstw domowych w Polsce. Mmo stablnego pozomu spożyca wększośc podstawowych grup żywnośc (na co wskazują dane budżetów gospodarstw domowych GUS), zwększa sę zapotrzebowane na artykuły żywnoścowe wysokej jakośc żywność wysoko przetworzoną. Jak wynka z badań emprycznych [17], wzrost spożyca dotyczy główne artykułów droższych, takch jak: wędlny wysokogatunkowe, sery dojrzewające topone, makarony, wyroby castkarske, ryby przetwory rybne, jogurty, owoce cytrusowe oraz wody mneralne źródlane. Z przedstawonych szacunków wynka, że dla gospodarstw domowych dysponujących mesęcznym dochodam ponżej 211,85 zł/os. w 2005 r. 308,47 zł/os. w 2009 r. żywność jest dobrem luksusowym 27, co oznacza, że w tej grupe ludnośc potrzeby żywnoścowe zaspokajane są w bardzo ogranczonym zakrese. rowana w zakrese wydatków żywnoścowych [36]. Wraz ze wzrostem lczby osób w gospodarstwe domowym o jedną, pozom mesęcznych wydatków żywnoścowych per capta w gospodarstwe malał średno o około 2,3% w 2005 r. 3,4% w 2009 r. Gospodarstwa jednoosobowe oraz gospodarstwa bez dzec przeznaczają na żywność per capta (przy założenu ceters parbus) wyższe kwoty w porównanu do pozostałych gospodarstw domowych w przekroju wedug typu bologcznego. Przynależność gospodarstwa domowego do grupy społeczno-ekonomcznej równeż w stotny sposób determnuje pozom wydatków żywnoścowych. Gospodarstwa rolnków przeznaczają mesęczne na żywność per capta węcej od nnych typów gospodarstw (przy założenu ceters parbus, w tym jednakowego pozomu dochodu na osobę), co wąże sę z odmennym stylem życa potrzebam żywnoścowym rolnków w porównanu do pozostałych grup społeczno-zawodowych ludnośc. Szacunek ten może być jednak zawyżony z przyczyn metodycznych. Wydatk na żywność, zgodne z metodyką GUS, obejmują równeż spożyce naturalne żywnośc, które wycenane jest na pozome cen rynkowych, a ne kosztów wytworzena. W gospodarstwach rolnków ten rodzaj konsumpcj kształtuje sę na relatywne wysokm pozome (dotyczy to zwłaszcza spożyca zemnaków ponad 80%, jaj ponad 70%, męsa weprzowego 63% konsumpcj ogółem [17]). W przypadku gospodarstw pracujących na własny rachunek, relatywne wyższy pozom wydatków żywnoścowych per capta w porównanu do pozostałych grup gospodarstw (z wyjątkem rolnków) może wynkać z faktu, że dla tej grupy ludnośc stotne znaczene mają wydatk w jednostkach gastronomcznych. Borąc pod uwagę kryterum zameszkana (klasa mejscowośc), ludność wejska, przy założenu jednakowego pozomu dochodu na osobę, skłonna jest wydawać per capta wcej na żywność nż gospodarstwa mejske. Mejsk styl życa może wązać sę także z wyższym wydatkam neżywnoścowym. Stąd w gospodarstwach o relatywne nższym pozome dochodów może pojawać sę zjawsko wyperana wydatków żywnoścowych wydatkam na dobra usług neżywnoścowe (rekreacja kultura, zdrowe hgena osobsta, łączność). Szacunk tabel 1 potwerdzają równeż występowane zjawska sezonowośc w kształtowanu sę wydatków żywnoścowych w Polsce. W okresach śwątecznych letnch wydatk te są stotne wyższe od pozomu w pozostałych mesącach roku kalendarzowego. Uwaga: nterpretacj szacunków parametrów dla zmennych zero-jedynkowych dokonano za pomocą tzw. współczynnków skłonnośc do konsumpcj, które oblczane są jako: ( exp( α ) 1100 ) %, gdze α ocena parametru (tab. 1) dla danej zmennej zero-jedynkowej. 27 W oparcu o ekonomczną klasyfkację dóbr według pozomu współczynnka elastycznośc dochodowej.

96 Mscellanea 95 Tabela 1 Wynk estymacj model wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych w Polsce w roku Zmenna: Ocena parametru Błąd stand. t Student Ocena parametru Błąd stand. t Student Constans 5,620 0, ,1 5,930 0, ,2 G dochód (wydatk ogółem) na osobę -211,851 1, ,3-308,470 2, ,7 N lczba osób w gospodarstwe -0,023 0,002-9,9-0,034 0,002-16,9 M3 marzec 0,121 0,007 18,4 0,052 0,006 8,5 M4 kweceń 0,041 0,007 6,2 0,107 0,006 16,9 M5 maj 0,077 0,007 11,7 0,070 0,006 11,2 M6 czerwec 0,106 0,007 16,0 0,096 0,006 15,4 M7 lpec 0,136 0,007 19,8 0,124 0,007 18,6 M8 serpeń 0,114 0,007 16,8 0,101 0,007 15,1 M9 wrzeseń 0,064 0,007 9,3 0,044 0,007 6,6 M10 paźdzernk 0,076 0,007 11,3 0,053 0,006 8,3 M11 lstopad 0,012 0,007 1,8 x x x M12 grudzeń 0,169 0,007 25,7 0,147 0,007 22,5 C tys. meszkańców x x x -0,027 0,008-3,4 C tys. meszkańców x x x -0,039 0,008-4,8 C tys. meszkańców 0,012 0,005 2,6-0,038 0,007-5,7 C5 ponżej 20 tys. meszkańców 0,032 0,006 5,8-0,023 0,007-3,1 C6 weś 0,082 0,004 19,2 0,029 0,006 4,7 T2 małżeństwo bez dzec 0,149 0,006 23,8 0,143 0,006 22,6 T3 małżeństwo z 2 dzec -0,050 0,006-8,2-0,034 0,005-6,4 T4 małżeństwo z 3 dzec -0,051 0,009-5,6-0,019 0,010-2,0 T5 małżeństwo z 4 węcej dzec 0,043 0,014 3,1 0,069 0,015 4,8 T7 ojcec z dzećm 0,072 0,032 2,3 x x x T8 matka z dzećm nnym osobam -0,043 0,008-5,5 x x x T9 ojcec z dzećm nnym osobam -0,036 0,010-3,6 x x x T11 nne osoby z dzećm -0,027 0,013-2,1 0,036 0,014 2,5 T12 gospodarstwo jednoosobowe 0,211 0,008 26,1 0,202 0,008 24,8 T13 pozostałe gospodarstwa 0,045 0,006 7,8 0,047 0,005 8,9

97 96 Mscellanea Zmenna: Ocena parametru Błąd stand. t Student Ocena parametru Błąd stand. cd. tab. 1 t Student R2 regon połudnowy -0,010 0,005-2,0 x x x R3 regon wschodn -0,029 0,005-5,8 x x x R4 regon północno-zachodn -0,020 0,005-3,7 x x x R5 regon połudnowo-zachodn -0,018 0,006-3,0-0,022 0,005-4,1 R6 regon północny -0,019 0,005-3,4-0,016 0,005-3,3 S2 gospodarstwo rolnków 0,131 0,007 20,0 0,137 0,007 20,3 S3 gospodarstwo pracujących na własny rachunek 0,065 0,007 9,2 0,045 0,007 6,4 S4 gospodarstwo emerytów rencstów 0,020 0,004 4,9 0,011 0,004 2,6 S5 utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł 0,015 0,007 2,1 x x x Uwaga: x zmenna statystyczne nestotna na pozome stotnośc 0,10. Źródło: Oblczena własne na podstawe nepublkowanych danych ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych GUS za rok Oszacowany w grancach ok. 76% stopeń realzacj potrzeb żywnoścowych odnos sę do gospodarstw domowych o dochodze rozporządzalnym na osobę na pozome średnej dla ogółu gospodarstw. Borąc pod uwagę występujące w Polsce nerównośc dochodowe, wyznaczono pozom zaspokojena potrzeb żywnoścowych dla tzw. kwntylowych dochodowych grup gospodarstw (tab. 2). Pommo poprawy sytuacj dochodowej gospodarstw domowych w 2009 roku w porównanu z rokem 2005, w przekroju dochodowym gospodarstw stopeń realzacj potrzeb ne zmenł sę. W grupe gospodarstw o najnższym pozome dochodów na osobę (perwsza grupa kwntylowa ok. 20% ludnośc w Polsce) potrzeby żywnoścowe zaspokojone są tylko w ok % 28. W przypadku najzamożnejszych grup ludnośc w Polsce (pąta grupa kwntylowa gospodarstw) można mówć nemalże o pełnym zaspokojenu potrzeb żywnoścowych (ok. 90%) 29. Powyższe szacunk potwerdzają, że dochód jest 28 Współczynnk elastycznośc dochodowej wydatków żywnoścowych dla tej grupy gospodarstw domowych wynoszą neco mnej nż 0,90. Oznacza to, że żywność dla około 20% ludnośc o najnższych dochodach ma status dobra luksusowego. Szacunk te są względne zbeżne z wynkam GUS prezentującym skalę zagrożena ubóstwem w Polsce. Zgodne z wynkam tych badań, około 17% ludnośc zalcza sę do tzw. grupy relatywnego ubóstwa (wydatk ogółem ponżej 50% średnej wydatków dla gospodarstw) [22]. Podobne wnosk prezentują równeż cytowane wyżej M. Kwasek K. Śwetlk [15, 16]. 29 Należy wząć pod uwagę fakt, że szacunk dokonane w oparcu o zastosowaną w nnejszym opracowanu metodę mogą zanżać pozom zaspokojena potrzeb z uwag na fakt odnoszena zrealzowanego pozomu wydatków żywnoścowych do asymptotycznego pozomu wydatków. Można zatem uznać, że gospodarstwa domowe o najwyższym pozome dochodów mają w pełn zaspokojone potrzeby na artykuły żywnoścowe.

98 Mscellanea 97 stotnym czynnkem decydującym o pozome realzacj potrzeb konsumpcyjnych. Znaczne zróżncowane stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w rozpatrywanym przekroju gospodarstw domowych można tłumaczyć utrzymującą sę w okrese poakcesyjnym relatywne wysoką skalą nerównośc dochodowych w Polsce 30. Zróżncowane pozomu dochodów przejawa sę na rynku żywnośc, z jednej strony, w rosnącym zanteresowanu spożycem wysokogatunkowych artykułów żywnoścowych (zwłaszcza w grupe najzamożnejszych gospodarstw), z drugej natomast w spożycu relatywne tańszej żywnośc (w grupe mnej zamożnych). Nerównośc dochodowe ludnośc w Polsce mogą wzmacnać słę oddzaływana efektu naśladownctwa w grupe gospodarstw mnej zamożnych 31. Zjawsko to po częśc wyjaśna zaobserwowaną w badanym okrese skalę rozpętośc pomędzy potrzebam konsumpcyjnym a realzowanym pozomem wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych dysponujących względne nskm pozomem dochodów. Tabela 2 Szacunek stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w dochodowych grupach gospodarstw domowych w Polsce w roku (w %) Lata Dochodowa grupa kwntylowa gospodarstw domowych Źródło: Opracowane własne na podstawe nepublkowanych danych ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych GUS za lata W przekroju społeczno-ekonomcznym gospodarstw domowych ne odnotowano znaczących zman w pozome realzacj potrzeb żywnoścowych (tab. 3) 32. W grupe emerytów rencstów, legtymujących sę w 2009 r. najwyższym pozomem wydatków żywnoścowych na osobę, stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych ne był najwyższy (ok. 76% dla średnego dochodu tych gospodarstw). Oznacza to, że wyższy pozom wydatków ne przesądza o wększym stopnu realzacj zapotrzebowana na artykuły żywnoścowe. Można stwerdzć, że dla tej grupy społeczno-ekonomcznej gospodarstw aspracje w zakrese konsumpcj żywnośc są relatywne wysoke. 30 Wskaźnk Gnego oblczony dla dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych według GUS w latach kształtował sę na pozome ok. 0,34 [2]. 31 O tym, że rosnące rozpętośc dochodów w społeczeństwe prowadzą do naslena oddzaływana efektu naśladownctwa, a tym samym powększają rozbeżność mędzy potrzebam konsumpcyjnym a popytem, psze m.n. T. Zalega [37]. 32 Na etape wstępnych badań dokonano estymacj model wydatków na podstawe oddzelnych prób dla poszczególnych grup społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych. I choć taka procedura wydaje sę być poprawnejsza z punktu wdzena redukcj ryzyka błędu agregacj danych, to jednak szacunk pozomu zaspokojena potrzeb za pomocą zastosowanej w artykule metody ne różną sę znacząco. Ponadto ch wprowadzene znaczne zwększyłoby objętość artykułu. Dlatego w nnejszym artykule pozom zaspokojena potrzeb oblczono na podstawe estymacj modelu dla pełnej próby gospodarstw domowych.

99 98 Mscellanea Tabela 3 Szacunek stopna zaspokojena potrzeb żywnoścowych w przekroju społeczno- -ekonomcznych grup gospodarstwach domowych w Polsce w roku (w %) Grupa gospodarstw domowych I Pracownków najemnych Rolnków Pracujących na własny rachunek Emerytów rencstów Utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł a 75,9 76,0 b 71,1 71,5 a 70,5 70,5 b 62,1 62,9 a 80,5 80,2 b 75,8 75,8 a 76,7 75,9 b 74,9 74,0 a 65,4 69,7 b 58,0 60,9 Oznaczena: kolumna I (a) szacunek dla średnego pozomu dochodu rozporządzalnego na osobę, (b) szacunek dla medany dochodu rozporządzalnego na osobę. Źródło: Opracowane własne na podstawe nepublkowanych danych ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych GUS za rok Najzamożnejsze gospodarstwa, czyl pracujący na własny rachunek, realzują swoje potrzeby żywnoścowe w najwyższym stopnu (ok. 80%). W tej grupe ludnośc wzrosło także zanteresowane spożycem ekskluzywnej żywnośc w punktach gastronomcznych 33. Najnższy stopeń zaspokojena potrzeb żywnoścowych odnotowano w gospodarstwach najmnej zamożnych, czyl osób utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł (około 65-70%). Ze względu na stosunkowo nske aspracje konsumpcyjne, pozom realzacj potrzeb dla tej grupy ludnośc ne odbegał jednak znacząco od pozostałych grup gospodarstw. Potrzeby żywnoścowe rolnków w dużej merze zaspokaja samozaopatrzene, mmo to w gospodarstwach tych stopeń nezaspokojena potrzeb na artykuły żywnoścowe jest relatywne wysok. Należy sądzć, ż jest to efekt rosnącego znaczena zakupów rynkowych żywnośc w warunkach względne nskego pozomu dochodów rozporządzalnych tej grupy ludnośc. Może być to równeż przejawem stopnowego upodobnana sę wzorców konsumpcj ludnośc wejskej do mejskej. Stopeń zaspokojena potrzeb na artykuły żywnoścowe oszacowano równeż dla dochodów rozporządzalnych równych medane (tab. 3). Jest on relatywne nsk w porównanu do szacunków opartych na średnej dochodu ze względu na prawostronne asymetryczny rozkład dochodów ludnośc w Polsce. Dotyczy to w szczególnośc gospodarstw rolnków cechujących sę najwyższą skalą nerównośc dochodowych w przekroju społeczno-ekonomcznym 34. Dla połowy ludnośc rolnczej pozom realzacj potrzeb żywnoścowych szacowany w oparcu o medanę dochodów jest mnejszy nż ok %. W przypadku 33 Wydatk pracujących na własny rachunek ponesone w jednostkach gastronomcznych wzrosły w latach o ok. 40% [3]. 34 Współczynnk Gnego w gospodarstwach domowych rolnków wynos ponad 0,50, według danych GUS.

100 Mscellanea 99 pozostałych grup gospodarstw jest on o klka punktów procentowych nższy od pozomu oblczonego dla średnej dochodu. Brak poprawy w realzacj potrzeb żywnoścowych w roku 2009 w porównanu z 2005 rokem może być po częśc efektem globalnego kryzysu. Kryzys ten z pewnym opóźnenem w relatywne łagodny sposób przełożył sę na sytuację gospodarczą w Polsce 35. Mmo ż dochody gospodarstw domowych per capta w ujęcu realnym spadły dopero w 2011 roku, nastroje konsumentów w Polsce pogorszyły sę już w 2009 roku 36. Jak wynka z badań T. Słaby [25], gospodarstwa w 2009 r. przyjęły tzw. asekuracyjną strategę, polegającą na zwększonej skłonnośc do oszczędzana (zakup tańszej żywnośc), ogranczanu konsumpcj do mnmum, a nekedy dokonywanu tzw. zakupów na zapas zwłaszcza trwałych artykułów neżywnoścowych. Zjawska te po częśc wyjaśnają odnotowany w 2009 roku w porównanu do roku 2008 spadek o około 0,2% realnego pozomu wydatków żywnoścowych na osobę w gospodarstwach domowych. Wnosk Pommo wzrostu realnego pozomu dochodów zwązanego z tym zwększena wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych w latach , relacja potencjalnego do efektywnego popytu na żywność w tych gospodarstwach utrzymuje sę na stablnym pozome. Obserwacja ta jest zgodna z wynkam badań J. Czapńskego T. Panka [4, 5]. Ten stan po częśc tłumaczy rosnący pozom aspracj w zakrese spożyca żywnośc w okrese poakcesyjnym (wzrost konsumpcj relatywne droższych artykułów żywnoścowych). Może to wynkać z oddzaływana naśladownctwa na zachowana konsumentów, wzrostu aktywnośc zawodowej ludnośc, a także poprawy pozomu wykształcena w Polsce. Obserwuje sę węc wzrost zanteresowana spożycem żywnośc poza domem, żywnośc wysoko przetworzonej oraz tzw. żywnośc bezpecznej (certyfkat jakośc). Relatywne newelka (w porównanu do potrzeb) dynamka wzrostu wydatków żywnoścowych w badanym okrese może być wynkem asekuracyjnych zachowań nabywczych gospodarstw w 2009 roku, zwązanych z globalnym kryzysem 37. Z przeprowadzonych badań wynka, że potrzeby żywnoścowe 35 W efekce pogarszającej sę od 2009 roku sytuacj na rynku pracy (wzrost bezroboca, spadek zatrudnena) dynamka wzrostu realnego pozomu dochodów rozporządzalnych na osobę w gospodarstwach domowych spadła, a w 2011 roku odnotowano nawet obnżene pozomu dochodów. 36 Wskaźnk ufnośc konsumenckej, według danych GUS, w 2009 roku wydatne pogorszyły sę, co należy nterpretować jako pogłębane pesymstycznych nastrojów konsumentów w Polsce. 37 Może być także rezultatem efektu wyperana wydatków żywnoścowych wydatkam na artykuły neżywnoścowe w warunkach ogranczonego pozomu dochodów. Nabywane neżywnoścowych produktów globalnych (jako dóbr nezbędnych na danym etape rozwoju) w warunkach ogranczonych dochodów może odbywać sę kosztem zaspokajana potrzeb podstawowych, w tym żywnoścowych. A. Sen psał, że: W kraju gdze take udogodnena jak telewzja, sprzęt wdeo, samochód są w powszechnym użycu, potrzeba uczestnczena w życu wspólnoty może narzucać ch kupno ( ). Paradoksalne zjawsko głodu w bogatych krajach nawet w USA do pewnego stopna wąże sę z konecznoścą tego typu wydatków [24]. Ponadto, w badanym okrese na skutek wzrostu cen dóbr usług zwązanych z użytkowanem meszkana (opłaty za prąd, energę, gaz, czynsz to tzw. wydatk sztywne), udzał tej grupy wydatków w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych stotne wzrósł w latach

101 100 Mscellanea około 20% ludnośc w Polsce są w dużej merze nezaspokojone 38. Nsk pozom zaspokojena potrzeb żywnoścowych najuboższej częśc społeczeństwa jest efektem nerównośc dochodowych gospodarstw domowych w Polsce 39. W przekroju społeczno-ekonomcznym najnższym stopnem zaspokojena potrzeb żywnoścowych legtymują sę gospodarstwa domowe osób utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł, czego przyczyną są ch nske dochody [4, 5]. Utrzymująca sę w okrese poakcesyjnym skala nezrealzowanych potrzeb żywnoścowych w ujęcu ekonomcznym oznacza, że w Polsce nadal stneją możlwośc wzrostu produkcj rolnej, a tym samym łagodzena barery popytu na żywność, w sytuacj zwększena, przede wszystkm, dochodów najmnej zamożnych gospodarstw domowych 40. Lteratura: 1. Blsard N., Varyam J.N., Cromarte J.: Food expendtures by U.S. households: lookng ahead to Economc Research Servce, U.S. Department of Agrculture. Agrcultural Economc, Report No. 821, Budżety gospodarstw domowych w r. GUS, Warszawa 2006, Bywalec C.: Konsumpcja a rozwój gospodarczy społeczny. Wydawnctwo C.H. Beck, Warszawa Dagnoza Społeczna Warunk jakość życa Polaków. Raport (red. J. Czapńsk, T. Panek). Centrum Rozwoju Zasobów, Warszawa Dagnoza Społeczna Warunk jakość życa Polaków. Raport (red. J. Czapńsk, T. Panek). Centrum Rozwoju Zasobów, Warszawa Fgel S., Rembsz W.: Przesłank wzrostu produkcj w sektorze rolno-spożywczym ujęce analtyczne empryczne. IERGŻ-PIB, Warszawa Gałązka M.: Ocena stopna nasycena wydatków na żywność w Polsce w latach Rocznk Naukowe SERA, t. XIII, z. 1, Warszawa Poznań Wrocław Grzelak A., Gałązka M.: Zwązk potrzeb, popytu konsumpcj żywnośc ujęce teoretyczne. Rocznk Ekonomczne Kujawsko-Pomorskej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, nr 4. Wydawnctwo KPSW w Bydgoszczy, Bydgoszcz Gulbcka B.: Wyżywene polskego społeczeństwa w ostatnej dekadze XX weku. Studa Monografe. IERGŻ, Warszawa Gutkowska K., Ozmek I.: Wybrane aspekty zachowań konsumentów na rynku żywnośc krytera zróżncowana. Wydawnctwo SGGW, Warszawa Hodoly A.: Wstęp do badań rynku. PWG, Warszawa Kramer J.: Badana rynkowe marketngowe. PWE, Warszawa Krasńsk Z., Pasny J., Szulce H.: Ekonomka konsumpcj. PWE, Warszawa Obserwacja ta jest zbeżna z wynkam badań M. Kwasek K. Śwetlk [15, 16] oraz z szacunkam GUS wskazującym skalę zagrożena ubóstwem ludnośc w Polsce. 39 Wydatk żywnoścowe (w przelczenu na osobę) gospodarstw domowych z pątej dochodowej grupy kwntylowej są dwukrotne wyższe nż w gospodarstwach perwszej grupy kwntylowej. 40 Z uwag na wzrost zapotrzebowana na wysoko przetworzoną żywność, potencjalne możlwośc rozwoju dotyczą w wększym zakrese sfery przetwórstwa anżel rolnctwa.

102 Mscellanea Kurzawa I., Wysock F.: Wybrane modele ekonometryczne w badanach dochodowej elastycznośc popytu konsumpcyjnego [w:] Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, nr 47. Taksonoma 16. Klasyfkacja analza danych teora zastosowana (red. K. Jajuga, M. Walesak). Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, Wrocław Kwasek M., Śwetlk K.: Popyt na żywność [w:] Analza produkcyjno-ekonomcznej sytuacj rolnctwa gospodark żywnoścowej w 2008 roku (red. A. Kowalsk). IERGŻ- -PIB, Warszawa Kwasek M., Śwetlk K.: Popyt na żywność [w:] Analza produkcyjno-ekonomcznej sytuacj rolnctwa gospodark żywnoścowej w 2009 roku (red. A. Kowalsk). IERGŻ- -PIB, Warszawa Kwasek M.: Wzorce konsumpcj żywnośc w Polsce. Studa Monografe, nr 153. IERGŻ-PIB, Warszawa Lange O.: Wstęp do ekonometr. PWN, Warszawa Pohorlle M.: Potrzeby podzał konsumpcja. PWE, Warszawa Pohorlle M.: Preferencje konsumentów a postulowany wzorzec spożyca. PWE, Warszawa Rembsz W.: Mkro- makroekonomczne podstawy równowag wzrostu w sektorze rolno-spożywczym. Wydawnctwo Vzja PRESS&IT, Warszawa Rocznk Statystyczny GUS, Warszawa Sadowsk Z.: Transformacja rozwój. Wybór prac. Wydawnctwo Polskego Towarzystwa Ekonomcznego, Warszawa Sen A.: Development as freedom. Oxford Unversty Press, New York Słaby T.: Postawy polskch konsumentów w kryzyse [w] Reakcje polskch konsumentów na skutk kryzysu gospodarczego (red. T. Słaby). Ofcyna Wydawncza SGH, Warszawa Stansławska J., Wysock F.: Dochodowa elastyczność wydatków na artykuły żywnoścowe gospodarstw domowych rolnków według grup dochodowych. Rocznk Naukowe SERA, t. XIII, z. 3, Warszawa Poznań Wrocław Stewart H., Blsard N., Bhuyan S., Nayga Jr R.M.: The demand for food away from home full-servce or fast food? Economc Research Servce, U.S. Department of Agrculture. Agrcultural Economc, Report No. 829, Sucheck B.: Kompletne modele popytu. PWE, Warszawa Szczepańsk J.: Konsumpcja a rozwój człoweka. Wstęp do antropologcznej teor konsumpcj. PWE, Warszawa Szwacka-Salmonowcz J.: Zmany zachowań nabywców jako determnanta kształtowana strateg segmentacyjnych przedsęborstw przemysłu spożywczego w Polsce. Rozprawy Naukowe Monografe. Wydawnctwo SGGW, Warszawa Śwetlk K.: Ceny żywnośc w procese rynkowych przeman polskej gospodark ( ). Studa Monografe, nr 141. IERGŻ-PIB, Warszawa Tomaszewcz A., Welfe W.: Popyt konsumpcyjny jako funkcja dochodów osobstych gospodarstw domowych [w:] Ekonometryczne modele rynku. Analza prognozy symulacja. Modele konsumpcj (red. W. Welfe). T. 2. PWE, Warszawa Urban S.: Spożyce żywnośc samozaopatrzene w żywność wśród ludnośc rolnczej. Rocznk Naukowe SERA, t. V, z. 3, Warszawa Woś A.: Elastyczność spożyca żywnośc na ws. PWE, Warszawa 1961.

103 102 Mscellanea 35. Wysock F., Kurzawa I.: Kształtowane sę preferencj konsumpcyjnych artykułów żywnoścowych w relacj masto-weś. Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 2, Wysock F., Kurzawa I.: Preferencje konsumpcyjne żywnośc gospodarstw domowych rolnków na tle nnych grup społeczno-ekonomcznych ludnośc. Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 2, Zalega T.: Konsumpcja. Determnanty teore modele. PWE, Warszawa Zelńska Z.: Długookresowe przemany struktury żywnośc na tle wzrostu dochodów. Zakład Wydawnctw Naukowych Instytutu Handlu Wewnętrznego Usług, Warszawa Żelazna K., Kowalczuk I., Mkuta B.: Ekonomka konsumpcj: elementy teor. Wydawnctwo SGGW, Warszawa 2002.

104 JAN PAWLAK Instytut Technologczno-Przyrodnczy w Falentach Oddzał w Warszawe CENY OLEJU NAPĘDOWEGO A KOSZTY EKSPLOATACJI MASZYN W ROLNICTWIE Wstęp Energa zużywana w procesach produkcj roślnnej zwerzęcej, a także w transporce pracach ogólnogospodarczych, ma obecne duży udzał w kosztach produkcj rolnczej. Od pozomu cen jej nośnków zależą węc koszty tej produkcj, a pośredno - dochody rolnków. We współczesnym, zmotoryzowanym rolnctwe podstawowym nośnkem energ jest olej napędowy. W analzach cen nośnków energ ne można ogranczać sę do sytuacj krajowej. Powązana rynkowe wewnątrz Un Europejskej, a także poza jej obszarem, powodują, że efekty funkcjonowana naszego rolnctwa ne są zależne wyłączne od uwarunkowań krajowych. Zróżncowane w poszczególnych krajach cen środków produkcj stosowanych w rolnctwe ne pozostaje bez wpływu na konkurencyjność polskch produktów rolnych na rynkach śwatowych. W tej sytuacj pojawa sę potrzeba prowadzena beżących analz porównawczych cen energ w skal mędzynarodowej. Celem nnejszego artykułu jest oszacowane udzału oleju napędowego w kosztach wykonana prac w rolnctwe, a także porównane cen tego palwa w wybranych krajach należących do OECD oraz analza ch zman w latach w odnesenu do stanu z 2000 r. Zakres asortymentowy analzy ograncza sę do nośnka energ o najszerszym zastosowanu w rolnctwe krajów rozwnętych: oleju napędowego. Zakres czasowy obejmuje lata , przy czym analzą cen w układze mędzynarodowym objęto okres Materał źródłowy metoda badań W analzach kosztów wykonana prac wykorzystano dane Głównego Urzędu Statystycznego [6], a także materał z publkacj IERGŻ-PIB [23, 24], z których czerpano nformacje o zmanach cen oleju napędowego w latach Podczas oblczana kosztów wykonana prac w produkcj roślnnej posłużono sę metodą modelową. Podstawą oblczeń był model gospodarstwa rolnczego o powerzchn 15 ha UR. Przyjęto założene, że całość tej powerzchn zajmują grunty orne, podzelone na 5 trzyhektarowych pól z następującym płodozmanem:

105 104 Mscellanea pszenca ozma, zemnak, groch na zarno, pszenca ozma, rzepak ozmy. Zakres wykonywanych prac oraz ch krotność w cyklu produkcyjnym poszczególnych rodzajów dzałalnośc przyjęto według kart technologcznych [1, 8, 22], opracowanych w Instytuce Budownctwa, Mechanzacj Elektryfkacj Rolnctwa (IBMER), w których uwzględnone były m.n. nakłady mechancznej sły pocągowej napędowej cągnków oraz maszyn wyposażonych w slnk z zapłonem samoczynnym (wysokoprężne), wyrażone w umownych jednostkach (kwh). Jednostka ta różn sę od klowatogodzny przyjętej w fzyce. Oznaczene h w jej symbolu oznacza godznę czasu T 07, który poza czasem efektywnej pracy obejmuje cały szereg tzw. czasów pomocnczych. W zwązku z tym jednostkowe zużyce palwa w przelczenu na godznę jest w tym przypadku znaczne mnejsze od merzonego przy normatywnym obcążenu na hamown. W oblczenach przyjęto, że wynos ono ok. 0,13 ltrów na kwh. Wykorzystując materał ze wspomnanych kart technologcznych, dokonano pewnych korekt w przypadkach, gdy w zestawe dostępnych aktualne maszyn są obekty bardzej nowoczesne w porównanu z dostępnym w czase opracowana tych kart. Wązała sę z tym zmana przyjętych wydajnośc eksploatacyjnych, co mało też wpływ na nakłady koszty. Jednostkowe koszty wykonana czynnośc w procesach produkcj poszczególnych rośln w latach przyjęto według odpowednch zeszytów z ser Koszty eksploatacj maszyn [9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19]. Koszty eksploatacj środków mechanzacj rolnctwa obejmują amortyzację, przechowywane konserwację, ewentualne ubezpeczene, koszty napraw, zużytej energ materałów smarowych, a nekedy także zużytych materałów pomocnczych (np. sznurka do pras). Wartośc tych kosztów w latach oblczono za pomocą wzoru: n Cmn C U k Cm Ke, m C U k Cm Ke, C, Z p Cp M M Cee Zmp Cmp m Wrm Wnm m Wn m, Z p Cp M M Cee Zmp Cmp m 0 02Wrm Wnm 12 (1) m Wn gdze: n n suma rodzajów zaangażowanych środków mechanzacj rolnctwa; m1 m1 Ke koszt eksploatacj środka mechanzacj rolnctwa (PLN); C m cena m-tego środka mechanzacj rolnctwa (PLN); Wn m wykorzystane k l m-tego środka mechanzacj rolnctwa w okrese trwana (h); k l Wr K zp m K zp roczne Ke wykorzystane Ke m-tego środka mechanzacj rolnctwa (h); z1 n1 U stawka z1ubezpeczena n1 (PLN rok 1 ); k współczynnk kosztów napraw w stosunku do ceny m-tego środka mechanzacj rolnctwa; k z1 k z1 l n1 l n1

106 n Cm Wn 1 k l z1 n1 k l z1 n1 m Ke Mscellanea 105 Z p jednostkowe zużyce oleju napędowego (dm 3 kwh 1 ); C p cena oleju napędowego [PLN (dm 3 ) 1 ]; M moc slnka (kw); C ee cena energ elektrycznej (PLN kwh 1 ); Z mp zużyce materałów pomocnczych n w Codpowednch jednostkach mary na m U k Cm godznę n pracy; Ke, Cm, Z p Cp M M Cee m Wrm Wnm m C mp cena materału pomocnczego w przelczenu Wn Cm U k Cm Ke, C 1 m, Z p Cp M M na Cee odpowedną Zmp Cmp jednostkę m Wrm Wnm m mary. Wn W oblczenach U k Cuwzględna m 0, 02C sę tylko te elementy kosztów, które rzeczywśce m 12, Z p Cp M n Mn ee Zmp Cmp występują. Wrm Wn C m m U k Cm Ke n, Cm, Z p Cp M M Cee Zmp m1 m Wrm Wnm Koszty eksploatacj środków mechanzacj m Wn rolnctwa w gospodarstwe modelowym oblczono, posługując sę m1 formułą: k K zp Ke l z1 n1 K zp Ke z1 n1 gdze: K zp koszt wykonana zabegów produkcyjnych k k l gospodarstwe l rolnczym (PLN); K k l zp Ke z1 n1 suma rodzajów dzałalnośc z1w gospodarstwe n1 rolnczym; z1 l n1 n m1 suma zabegów produkcyjnych k l w k danym l Zp Cp rodzaju dzałalnośc. n1 k l Pon 100 Zp Cp z1 z1 n1 nkzp 1 PonUdzał procentowy 100 kosztu zużytego oleju napędowego w poszczególnych z1 n1 Kzp latach oblczono wg wzoru: Zp Cp 100 k l Kzp Zp Cp Pon 100 (3) z1 n1 Kzp gdze: Pon udzał zużytego oleju napędowego w kosztach wykonana prac w gospodarstwe modelowym. Dokonano oceny wpływu ceny oleju napędowego na koszty eksploatacj środków mechanzacj rolnctwa w gospodarstwe rolnczym. Wynk przedstawono na wykrese z zaznaczenem ln trendu, wyznaczonej z zastosowanem funkcj, która najlepej odwzorowuje badane zależnośc. Podstawą analzy porównawczej cen oleju napędowego w wybranych krajach były dane z publkacj Organzacj Współpracy Gospodarczej Rozwoju (OECD) [7], dotyczące cen oleju napędowego w wybranych krajach. Warunkem prowadzena analz cen w skal mędzynarodowej jest zastosowane jednoltego ch mernka. Takm mernkem jest cena w dolarach USA. We wspomnanej publkacj ceny nośnków energ w krajach zalczanych do OECD podawane są zarówno w walutach krajowych, jak w dolarach USA. k l (2)

107 106 Mscellanea Zróżncowane cen oleju napędowego w wybranych krajach w 2011 r. przedstawono na wykrese, za podstawę odnesena przyjmując ceny w Stanach Zjednoczonych Ameryk. W grone 34 krajów członkowskch OECD USA mają najnższą cenę oleju napędowego. Oblczono też przedstawono grafczne dynamkę zman cen oleju napędowego w latach w wybranych krajach, przyjmując za 100 stan w 2000 r. Cena oleju napędowego a koszty wykonana prac Koszty eksploatacj środków mechanzacj rolnctwa zależą od pozomu cen tych środków oraz od cen stosowanych nośnków energ, a także od warunków organzacj pracy, rocznego wykorzystana kwalfkacj obsług. Najważnejszym nośnkem energ we współczesnym zmotoryzowanym rolnctwe, zwłaszcza w produkcj roślnnej transporce, jest olej napędowy. W latach koszt oleju napędowego stanowł od ok. 22 do 29% ogółu kosztów wykonana prac w gospodarstwe modelowym, bez kosztu roboczny (tab. 1). Jego udzał przy wykonywanu poszczególnych prac w produkcj roślnnej był slne zróżncowany. W 2000 r. wynosł od 14,6% w przypadku zboru wykonywanego kombajnem zbożowym, do 48,4% przy bronowanu broną pęcopolową zaweszaną na cągnku Ursus Udzał ten był tym wększy, m nższa była cena stosowanych maszyn, wahając sę w zależnośc od zman cen poszczególnych środków mechanzacj rolnctwa oraz ceny oleju napędowego. W przypadku zastosowana kombajnu zbożowego wzrósł z 14,6% w 2000 r. do 25,4% w 2012 r. Tabela 1 Koszty wykonana prac w gospodarstwe modelowym Koszt wykonana prac Lata ogółem PLN w tym zużyty olej napędowy PLN % , , , , , , , , , , , , ,9 Źródło: Oblczena własne.

108 Mscellanea 107 Przyczyną wahań jego udzału w poszczególnych latach było zróżncowane dynamk cen oleju napędowego oraz cen środków mechanzacj rolnctwa, stosowanych podczas wykonywana prac. W 2004 r., wskutek zwększena stopy VAT z pozomu zerowego do 21%, cena zestawu 33 maszyn narzędz zwększyła sę o 22%, a w przypadku nektórych narzędz uprawowych aż o ponad 60% w porównanu do stanu z roku poprzednego. W tym samym czase wzrost ceny oleju napędowego był mnej dynamczny wynósł 13,4%. W rezultace koszt bronowana zwększył sę o 21,4%, lecz przy zmnejszonym o 3,1 punktu procentowego udzale oleju napędowego w tym koszce. W poszczególnych gospodarstwach rolnych jednostkowe zużyce palwa wykazuje znaczne różnce w zależnośc od struktury użytków rolnych, ntensywnośc technolog produkcj oraz warunków naturalnych. Generalne, zużyce to jest na ogół wększe na gruntach ornych, a na trwałych użytkach zelonych mnejsze od przecętnego. Na gruntach ornych produkcja warzyw czy rośln okopowych wymaga wększych nakładów palwa nż produkcja zbóż, zaś przy tym samym rodzaju produkcj nakłady energ ponoszone przy pracach uprawowych na glebach cężkch są wyższe nż na glebach lekkch. Cena oleju napędowego ma slny wpływ na koszty wykonana prac. Zależność tę opsuje funkcja logarytmczna na rysunku Koszt wykonana prac tys. PLN y = 22,161Ln(x) 6,3602 R 2 = 0, ,5 3,5 4,5 Cena oleju napędowego PLN. ltr -1 Rys. 1. Cena oleju napędowego a koszty wykonana prac w gospodarstwe modelowym Źródło: Opracowane własne. Innym czynnkem wpływającym na koszty wykonana prac w gospodarstwe modelowym były ceny środków mechanzacj rolnctwa. Dynamka zman tych cen w okrese objętym analzą była zróżncowana. W raportach rynkowych publkowanych przez IERGŻ-PIB podstawą analzy zman cen w danym przedzale czasu był zestaw złożony z tych samych rodzajów typowymarów sprzętu rolnczego. Było to warunkem zapewnena porównywalnośc w cągu okresu objętego analzą. W poszczególnych latach okresu cena tego

109 108 Mscellanea zestawu systematyczne, choć nerównomerne rosła, natomast w przypadku poszczególnych maszyn zdarzały sę przypadk obnżk cen [23, 24]. Na rysunku 2 przedstawono zmany ceny oleju napędowego w Polsce w latach na tle wskaźnka cen towarowej produkcj rolnczej 1 w odnesenu do stanu z 2000 r % Cena ON (PLN) Cena ON (USD) Cena produkcj towarowej Lata Rys. 2. Dynamka cen oleju napędowego w złotych dolarach USA na tle wskaźnka cen produkcj Rys. 2. Dynamka towarowej w cen rolnctwe; oleju napędowego stan w 2000 w r. złotych = 100 dolarach USA na tle wskaźnka cen produkcj Źródło: Opracowane towarowej w własne rolnctwe; na podstawe stan w danych 2000 GUS r. = 100 [OECD/IEA 2012]. Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS OECD/IEA [7]. Dynamka cen slnej zaznacza sę w przypadku oleju napędowego nż produkcj towarowej rolnctwa. W porównanu ze stanem z 2000 r. olej napędowy Wartość podrożał wskaźnka o 126,4%, ceny ON podczas w USD gdy w 2012 wskaźnk r. wynos cen 215,9. produkcj towarowej rolnctwa zwększył sę o 70,1%. Najbardzej wdoczne rozwarce nożyc mędzy tym cenam odnotowano w 2012 r. Nezależne od jednostek walutowych, w których ceny te zostały wyrażone, dynamka kerunk zman cen oleju napędowego są podobne. Pewne odchylena przebegu krzywych wyrażonych w złotych w dolarach USA są wynkem zman kursów walut. Różnce są jednak newelke, co uzasadna prowadzene porównań cen oleju napędowego w skal mędzynarodowej, które wymagają zastosowana jednej waluty w tym przypadku dolara USA. 1 W publkacjach GUS wskaźnk cen towarowej produkcj rolnczej wyraża w sposób syntetyczny zmany cen sprzedawanych produktów rolnych, tj. średnch cen skupu cen uzyskwanych przez rolnków na targowskach. Oblczany jest jako loraz wskaźnka wartośc wskaźnka wolumenu towarowej produkcj rolnczej, które uzyskano ze zborczych rachunków produkcj rolnczej. W wartośc towarowej produkcj rolnczej uwzględnone są tzw. dopłaty do produktów, tj. nalczane za dany rok płatnośc uzupełnające do powerzchn upraw (m.n. zbóż, olestych, chmelu, strączkowych, rośln przeznaczonych na sew oraz na paszę). Wskaźnk wartośc oblczany jest jako stosunek pozomu produkcj towarowej wyrażonej w cenach beżących w badanym okrese do pozomu tej produkcj w roku poprzednm, a wskaźnk wolumenu w cenach stałych.

110 Mscellanea 109 Porównana take dostarczają przesłanek do oceny stotnego czynnka wpływającego na konkurencyjność produkcj rolnczej w poszczególnych krajach. Ceny oleju napędowego w wybranych krajach Najnższą cenę oleju napędowego w krajach objętych analzą porównawczą, jak równeż wśród ogółu państw członkowskch OECD, odnotowano w USA, natomast najwyższą w 2000 r. na Słowacj, a w 2011 r. w Turcj (tab. 2). Tabela 2 Ceny oleju napędowego w USD za ltr Kraje Austra 0,864 1,069 1,178 1,193 1,453 1,150 1,297 1,565 1,663 Japona 0,525 0,774 0,906 0,988 1,202 0,899 1,012 1,179 1,061 Korea 0,821 1,366 1,575 1,653 2,055 1,721 1,821 2,121 2,214 Francja 0,900 1,108 1,195 1,223 1,440 1,153 1,312 1,541 1,618 Nemcy 0,829 1,229 1,333 1,408 1,642 1,355 1,514 1,766 1,864 Polska 1,388 1,970 2,070 2,044 2,273 1,956 2,284 2,687 2,997 Rep. Czeska 1,738 1,947 2,063 2,060 2,226 1,885 2,159 2,462 2,645 Słowacja 2,003 2,208 2,380 2,300 2,595 2,156 2,168 2,590 2,724 Turcja 1,537 2,355 2,625 2,665 3,227 2,828 3,163 3,533 3,704 Węgry 1,994 1,975 2,114 2,008 2,384 2,121 2,468 2,923 3,295 Włochy 1,092 1,279 1,398 1,424 1,701 1,380 1,508 1,812 2,158 USA 0,395 0,633 0,714 0,761 1,003 0,651 0,791 1,017 1,049 Źródło: [7]. Ceny oleju napędowego w przelczenu na dolary USA 2 w krajach objętych nnejszą analzą porównawczą są slne zróżncowane (rys. 3). W porównanu z USA, gdze odnotowano najnższy pozom ceny tego palwa, były one w 2011 r. w Japon wyższe o 16%, a w Turcj o 247%. W Polsce cena oleju napędowego była o 164% wyższa nż w USA. Analzy porównawczej cen oleju napędowego w skal mędzynarodowej dokonano przy wykorzystanu danych uwzględnających słę nabywczą w poszczególnych krajach. Fakt ten powoduje, że w krajach mnej zamożnych ceny palwa w dolarach USA, oblczone wg tego kryterum, są wyższe od wyznaczonych na podstawe prostego przelczena wg kursów walut krajowych w stosunku do waluty amerykańskej. Ma to wpływ na wynk porównań cen w Polsce z cenam w wysoko rozwnętych krajach Europy Zachodnej, a w mnejszym stopnu w krajach Europy Środkowej. W latach nastąpł wzrost cen oleju napędowego we wszystkch krajach objętych analzą porównawczą (rys. 4), przy czym jego dynamka była zróżncowana. 2 Ceny w USD uwzględnają zróżncowane sły nabywczej w poszczególnych krajach.

111 110 Mscellanea USA Japona Francja Austra Nemcy Kraje Włochy Korea Rep. Czeska Słowacja Polska Węgry Turcja % Rys. 3. Ceny oleju napędowego w wybranych krajach w 2011 r. w USD. Stan w USA = 100 Źródło: Opracowane własne na podstawe danych OECD/IEA [7]. 320 % Austra Japona Korea Francja Nemcy Polska Rep. Czeska Słowacja Turcja Węgry Włochy USA Lata Rys. 4. Dynamka cen oleju napędowego. Stan w 2000 r. = 100 Źródło: Opracowane własne na podstawe danych OECD/IEA [7]. Rys. 4. Dynamka cen oleju napędowego. Stan w 2000 r. = 100 Źródło: Opracowane własne na podstawe danych OECD/IEA [7].

112 Mscellanea 111 Najnższy wzrost procentowy odnotowano na Słowacj, w Republce Czeskej na Węgrzech, gdze palwo to było w 2011 r. odpowedno o 29,3, 41,9 46,6% droższe nż w 2000 r. Wzrost o 65,9 do 81,1% mał mejsce we Włoszech, Francj Austr. W Polsce olej napędowy podrożał o 93,6%, natomast w Nemczech, Japon Turcj o 113 do 129%. Najwększą dynamkę odnotowano w Kore Płd. w USA (odpowedno o 158,3 157,5%). W latach wzrost cen oleju napędowego w wększośc krajów objętych analzą porównawczą, w tym w Polsce, był umarkowany (znacznejszą dynamkę obserwowano w Kore Płd., USA Japon, a także w Turcj Nemczech). Naslene tendencj wzrostowej we wszystkch krajach mało mejsce w 2008 r., po czym nastąpł spadek cen w 2009 r., spowodowany zmnejszenem popytu na ropę naftową w następstwe recesj gospodarczej. Jednak od 2010 r. cena oleju napędowego ponowne dynamczne rośne. Nekorzystny, w porównanu z wększoścą porównywanych krajów, pozom cen oleju napędowego w Polsce jest częścowo rekompensowany możlwoścą zwrotu podatku akcyzowego od palwa zużywanego do celów rolnczych. Zgodne z rozporządzenem Rady Mnstrów z dna 29 lstopada 2012 r. w sprawe stawk zwrotu podatku akcyzowego zawartego w cene oleju napędowego wykorzystywanego do produkcj rolnej [2], producenc roln 3 mogą w 2013 r. uzyskwać na 1 ltr oleju napędowego kwotę zwrotu podatku, ne wyższą nż stanowącą loczyn stawk zwrotu na 1 ltr oleju napędowego (0,95 zł l -1 ), lczby 86 l ha -1 oraz powerzchn użytków rolnych będących w posadanu lub współposadanu producenta rolnego (wskazanej w ewdencj gruntów budynków jako użytk rolne według stanu na dzeń 1 lutego tego roku). Przy ustalanu ww. lmtu ne uwzględna sę gruntów gospodarstw rolnych, na których zaprzestano produkcj rolnej, oraz gruntów zajętych na prowadzene dzałalnośc gospodarczej nnej nż dzałalność rolncza w rozumenu przepsów o podatku rolnym. W przypadku, gdy grunty gospodarstwa rolnego 4 stanową przedmot współposadana, zwrot podatku akcyzowego przysługuje temu współposadaczow, co do którego pozostal współposadacze wyrazl psemną zgodę (zgoda będze wyrażana we wnosku ne dotyczy współmałżonków). Zgodne z rozporządzenem [2], refundacj podlega podatek akcyzowy od zużyca 86 l oleju napędowego w przelczenu na hektar użytków rolnych. W rzeczywstośc jednostkowe zużyce palwa w rolnctwe polskm jest wększe według danych GUS, w 2010 r. równało sę ono 1600 tys. ton [3, 5]. Powszechny Sps Rolny z 2010 r. wykazał, że powerzchna użytków rolnych w dobrej kulturze wynosła ha [4], z rachunku wynka zatem, że zyżyte zostało 103 kg, czyl około 120 ltrów oleju napędowego w przelczenu 3 Za producenta rolnego uznaje sę osobę fzyczną, osobę prawną lub jednostkę organzacyjną neposadającą osobowośc prawnej, będącą posadaczem gospodarstwa rolnego w rozumenu przepsów o podatku rolnym. 4 Za gospodarstwo rolne w rozumenu przepsów ustawy o podatku rolnym uważa sę obszar gruntów sklasyfkowanych w ewdencj gruntów budynków jako użytk rolne lub jako grunty zadrzewone bądź zakrzewone na użytkach rolnych o powerzchn przekraczającej 1 ha lub 1 ha przelczenowy, z wyjątkem gruntów zajętych na prowadzene dzałalnośc gospodarczej nnej nż dzałalność rolncza.

113 112 Mscellanea na 1 ha użytków rolnych [21]. Refundacj podlega węc tylko 72% zużywanego w rolnctwe palwa. Rzeczywsty zwrot podatku w przecętnym gospodarstwe równa sę 0,68 zł l -1. Na tej podstawe cena oleju napędowego na cele rolncze wg stanu z 2012 r. wynosłaby: 5,75-0,68=5,07, czyl 88,2% ceny płaconej przez użytkownków nerolnczych. Można byłoby zmnejszyć o 11,8% cenę oleju napędowego w Polsce w dolarach USA, podaną w tabel 2, wynosłaby ona wówczas 2,370 USD l -1. Po uwzględnenu refundacj byłaby zatem nższa nż w Turcj, na Węgrzech, Słowacj w Republce Czeskej, lecz wcąż wyższa nż w pozostałych porównywanych krajach. Podsumowane W latach koszt oleju napędowego stanowł od ok. 22 do 29% ogółu kosztów wykonana prac w gospodarstwe modelowym, bez kosztu roboczny. W 2000 r. koszt zużytego oleju napędowego kształtował sę w grancach od 14,6% w przypadku zboru wykonywanego kombajnem zbożowym, do 48,4% w przypadku bronowana broną pęcopolową, zaweszaną na cągnku Ursus Udzał kosztu zużytego oleju napędowego był tym wększy, m nższa była cena stosowanych maszyn, lecz w poszczególnych latach wahał sę w zależnośc od zman cen środków mechanzacj rolnctwa oraz ceny oleju napędowego. Dynamka cen była w przypadku oleju napędowego slnej zaznaczona nż w przypadku produkcj towarowej rolnctwa w stosunku do 2000 r. olej napędowy podrożał o 126,4%, a wskaźnk cen produkcj towarowej rolnctwa zwększył sę o 70,1%. Najnższą cenę oleju napędowego w 2000 r. w 2011 r. odnotowano w USA, najwyższą w 2000 r. na Słowacj, a w 2011 r. w Turcj. W porównanu z USA cena oleju napędowego była wyższa w 2011 r. w Japon o 16%, w Polsce o 164%, a w Turcj o 247%. Fakt, że cena oleju napędowego w Polsce jest obecne wyraźne wyższa nż w Europe Zachodnej, a w mnejszym stopnu nż w Czechach na Słowacj, wynka po częśc z uwzględnena sły nabywczej w nnejszej w analze. W krajach mnej zamożnych ceny palwa w dolarach USA, oblczone wg tego kryterum, są wyższe od wyznaczonych na podstawe prostego przelczena wg kursów walut krajowych w stosunku do waluty amerykańskej. Nekorzystny, w porównanu z wększoścą krajów objętych analzą, pozom cen oleju napędowego w Polsce jest częścowo rekompensowany możlwoścą zwrotu podatku akcyzowego od palwa zużywanego do celów rolnczych.

114 Mscellanea 113 Lteratura: 1. Borek T.: Jednostkowe nakłady koszty pracy oraz kaptałochłonność zestawów maszyn do produkcj zemnaków w gospodarstwach ndywdualnych. IBMER, Warszawa Dz. U : Rozporządzene Rady Mnstrów z dna 29 lstopada 2012 r. w sprawe stawk zwrotu podatku akcyzowego zawartego w cene oleju napędowego wykorzystywanego do produkcj rolnej na 1 ltr oleju w 2013 r. Dzennk Ustaw Rzeczypospoltej Polskej z dna 20 grudna 2012 r., poz GUS: Gospodarka palwowo-energetyczna w latach 2009, Informacje opracowana statystyczne. Warszawa GUS: Użytkowane gruntów. Powszechny Sps Rolny Zakład Wydawnctw Statystycznych, Warszawa GUS: Gospodarka palwowo-energetyczna w latach 2010, Informacje opracowana statystyczne. Warszawa GUS: Ceny w gospodarce narodowej. XII 2012 r.; Dostęp OECD/IEA: Energy prces and taxes. Quarterly statstcs. Fourth quarter Internatonal Energy Agency, Pars, France Mazańsk M.: Jednostkowe nakłady koszty pracy oraz kaptałochłonność zestawów maszyn do produkcj rzepaku ozmego w gospodarstwach ndywdualnych. IBMER Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 15. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 16. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 17. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 18. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 19. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 20. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 21. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 22. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 23. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 24. IBMER, Warszawa Muzalewsk A.: Koszty eksploatacj maszyn, nr 25. ITP, Falenty Warszawa Pawlak J.: Ceny oleju napędowego energ elektrycznej w wybranych krajach. Problemy Inżyner Rolnczej, nr 1(67), Pawlak J.: Zużyce oleju napędowego w rolnctwe polskm. Problemy Inżyner Rolnczej, nr 3(77), Wójcck Z.: Jednostkowe nakłady koszty pracy oraz kaptałochłonność zestawów maszyn do produkcj zbóż ozmych w gospodarstwach ndywdualnych. IBMER, Warszawa Zalewsk A., Meszkowska L., Olesak T., Pawlak J., Zalewsk Ar.: Rynek środków produkcj dla rolnctwa. Stan perspektywy (red. A. Zalewsk), nr 39. IERGŻ-PIB, ARR, MRRW, Warszawa Zalewsk A., Meszkowska L., Olesak T., Pawlak J., Zalewsk Ar.: Rynek środków produkcj dla rolnctwa. Stan perspektywy (red. A. Zalewsk), nr 40. IERGŻ-PIB, ARR, MRRW, Warszawa 2013.

115 ANDRZEJ SAPEK Instytut Technologczno-Przyrodnczy Falenty EMISJA AMONIAKU Z ROLNICTWA W POLSCE Wprowadzene Rolnctwo jest postrzegane jako ważne źródło zaneczyszczana środowska, podejmowane są zatem nezbędne dzałana w celu jego ogranczena. To z kole ngeruje w funkcjonowane rolnctwa, przyczynając sę często do ogranczena produkcj oraz obcążeń fnansowych organzacyjnych gospodarstw rolnych. Dobrym przykładem tego ntegrowana jest wdrażane Dyrektywy Azotanowej, programów rolnośrodowskowych lub obszarów Natura 2000 tp., w których należało szukać równowag mędzy potrzebam rolnctwa a wymaganam ochrony środowska, wspomagane przez lobbowane z obydwóch stron. Naczelną jednak rolę należy przypsać nauce, ona wnna bowem dostarczyć odpowednego rozpoznana merytorycznego, rozważyć wykazać korzyśc oraz straty ne tylko dla środowska, lecz także dla rolnctwa. W tym celu nezbędne są marodajne dane statystyczne, dotyczące zarówno rolnctwa, jak jego oddzaływana na środowsko. Ważnym zagadnenem jest eutrofzacja środowska, wynkająca z rozpraszana z rolnctwa zwązków azotu, których pokaźne lośc wprowadza sę nawozam sztucznym. Azot nepobrany przez roślny oraz wyzwalany z rozkładających sę pozostałośc uprawanych rośln trafa do środowska, powodując w nm ujemne skutk, wyczerpująco opsane w lteraturze. Azot przenka do zasobów wody główne w postac azotanów, a do atmosfery w postac amonaku. Wprawdze brakuje ofcjalnych wymogów ogranczających emsję amonaku, są one jednak zawarte w nnych dokumentach, także w Dyrektywe Azotanowej. Według aktualnych danych GUS, aż 98% emtowanego amonaku w Polsce pochodz z rolnctwa. Dane te jednak tylko w newelkm stopnu uwzględnają źródła nerolncze, emsja z których ma równeż znaczene dla środowska ne można jej pomjać [1, 5, 7, 10]. W Polsce od r emsja amonaku zmnejszyła sę dwukrotne, mmo ż ne podjęto żadnych czynnośc naprawczych w tym zakrese. Celem opracowana jest porównane zman emsj amonaku z rozwojem gospodark rolnej w ostatnch 20 latach. Porównane przeprowadzono w oparcu o dane zestawone w rocznkach GUS.

116 Mscellanea 115 Podstawowe wadomośc Globalna emsja amonaku ze źródeł lądowych wynos 44 mln t azotu amonakalnego (N-NH 3 ), w tym ze źródeł rolnczych 33 mln t, co stanow aż 75% całkowtej emsj (tab. 1) [2]. Emsję amonaku oraz pozostałych gazowych zwązków azotu zestawa sę w przelczenu na masę cząsteczk, w której zawarty jest azot, a ne na czysty składnk azot, co bardzo utrudna porównywane blansowane azotu w środowsku oraz prowadz czasem do neporozumeń. Emsja amonaku w Polsce w 2009 r. wynosła 273 Gg NH 3, co w przelczenu na czysty składnk odpowada 227,5 Gg N [3]. W tym samym czase emsja tlenków azotu w przelczenu na NO 2 wynosła 820 Gg NO x, co równało sę emsj 249,3 Gg N. Newele wększy nż w przypadku emsj amonaku ładunek zwązanego azotu jest rozpraszany z tlenkam do środowska (różnca jest w grancach błędu). Mnej wnklw czytelncy mogą być przekonan, ż emsja tlenków azotu stanow trzykrotne wększe zagrożene w środowsku nż emsja amonaku, gorzej, jeśl na tej podstawe podejmowane są decyzje zaradcze. Ponadto emsja cząsteczk amonaku dwukrotne slnej przyczyna sę do zakwaszana środowska, gdyż w wynku utlenena amonaku powstają dwa protony, natomast w reakcj cząsteczk tlenków azotu z wodą tylko jeden. Emsja amonaku do atmosfery ze źródeł lądowych Tabela 1 Źródło Emsja mln N-NH 3 t r -1 % emsj całkowtej Nawozy naturalne 21,6 48,6 Nawozy mneralne 9 20,3 Uprawy rolncze 2,6 5,9 Odchody bytowe 2,6 5,9 Gleby pod naturalną wegetacją 2,4 5,4 Spalane bomasy bopalw 5,9 13,3 Spalane palw kopalnych 0,1 0,2 Procesy przemysłowe 0,2 0,5 Razem 44,4 100,0 Źródło: [3]. Dane GUS dotyczące emsj amonaku operają sę ne na jej pomarze, a na ocene, w której stosuje sę odpowedne przelcznk zwane współczynnkam emsj. Spotykane w lteraturze współczynnk emsj amonaku z rolnctwa ogranczają sę do zwerząt gospodarskch stosowanych mneralnych nawozów azotowych. Współczynnk dla poszczególnych gatunków zwerząt operają sę na zawartośc azotu w odchodach mają mano kg N-NH 3 zwerzę -1 rok -1. Mędzynarodowy Instytut Stosowanych Analz Systemowych (IIASA) w Laxemburgu przyjmuje, że w rocznych odchodach od krowy w Polsce znajduje sę przecętne 75,9 kg N, z którego 39% jest emtowane w postac amonaku, w odchodach śwn natomast

117 116 Mscellanea znajduje sę 11,1 kg N, z którego aż 53% emtuje sę w postac amonaku [6]. Wraz ze zwększanem sę wydajnośc mleka wzrasta udzał azotu w dece krów. W gospodarstwe Zakładu Dośwadczalnego ITEP w Falentach zawartość azotu w rocznych odchodach krowy wynosła 115, kg N, przy rocznej wydajnośc mleka od krowy wynoszącej odpowedno 7000, ltrów [8]. Podobne zależnośc występują w wynku zwększana udzału bałka w produktach trzody drobu. Emsja amonaku z zastosowanych nawozów mneralnych zależy od ch rodzaju jest wększa z postac amonowych nż saletrzanych, a najwększa z mocznka. Manem współczynnków emsj z zastosowanych nawozów jest kg N-NH 3 ha -1. Emsja z zastosowanych nawozów naturalnych jest włączona do współczynnków emsj od każdego gatunku zwerząt. Współczynnk emsj dla odpowednego gatunku zwerząt mnoży sę przez ch obsadę w kraju lub regone, a współczynnk emsj z nawozów sztucznych przez zużyce każdego ch rodzaju. Welkość współczynnka emsj od zwerząt jest zależna od przecętnej masy azotu w ch odchodach (która jest funkcją zawartośc bałka w dece), a zatem od sposobu żywena oraz od wydajnośc mleka lub przyrostu męsa zwerząt rzeźnych, a te wahają sę w szerokm zakrese. Ocena emsj amonaku z rolnctwa w Polsce Dane o emsj amonaku zestawane w rocznkach GUS są dostępne dopero od 1990 r. Są one wyrażane w tysącach ton NH 3 na rok podawane jako emsja amonaku. W celu zachowana spójnośc z pracam dotyczącym obegu azotu w środowsku wszystke dane przelczono na azot amonakalny (N-NH 3 ). Ocenono, że 99% emtowanego amonaku w Polsce pochodz z rolnctwa, w tym 70% z produkcj zwerzęcej, a pozostałe 30% ze stosowana mneralnych nawozów azotowych. Emsja amonaku była najwększa w latach od 1990 do 1992 (średno 418 tys. t N-NH 3 roczne). W następnych latach zmnejszyła sę prawe dwukrotne do 235 tys. t N w roku 2009 r., co potwerdzł stotny trend malejący R 2 = 0,74 (rys. 1). Zużyce nawozów azotowych było newelke w perwszych trzech latach transformacj (średno 679 tys. t N), lecz od 2004 r. wzrosło po przyznanu rolnkom dopłat bezpośrednch, co potwerdza stotny trend rosnący R 2 = 0,77 (rys. 1, tab. 1). Ujemna wartość stotnego współczynnka regresj zależnośc mędzy emsją a nawożenem ne potwerdza jednak postulowanego 30% udzału nawożena azotem w emsj amonaku z rolnctwa (tab. 2). Wdoczna jest natomast domnująca rola produkcj zwerzęcej w emsj amonaku, o czym śwadczy jej zależność od lczby zwerząt, która w perwszych latach transformacj gwałtowne zmnejszyła sę nadal maleje w odnesenu do przelczenowych dużych sztuk (rys. 2), w tym krów (rys. 3), co potwerdzają stotne współczynnk trendu (tab. 1, 2). W odnesenu do lczby trzody chlewnej (rys. 4) mały mejsce wększe wahana. Zarówno trend zman lczby zwerząt, jak współczynnk regresj były stotne tylko przy p<0,05. Odwrotna zależność wystąpła jednak przy rozpatrywanu wytworów produkcj zwerzęcej, gdyż emsja ne ulegała zwększanu, a wręcz malała w marę wzrostu produkcj żywca rzeźnego od 1995 r. (rys. 5), zwłaszcza w przypadku

118 Mscellanea 117 męsa drobowego (rys. 6), którego produkcja zwększyła sę ponad trzykrotne. Dwukrotne równeż wzrosła produkcja jaj od 1994 r. (rys. 7). Produkcja mleka drastyczne malała do 1995 r., by w następnych latach pozostawać na stałym pozome, wymuszonym kwotam mlecznym (rys. 8). Dodatnego wpływu na emsję ne mało zwększane sę mlecznośc krów, która w 2009 r. była o 50% wększa w porównanu do roku 1990 (rys. 9). Te stotne zmany jakoścowe w produkcj zwerzęcej przyczynły sę do zwększena spożyca męsa, ne wykazano jednak, by mały wpływ na emsję amonaku (rys. 10). Badany czynnk Wartość R-kwadrat trendu zman badanego czynnka w czase R-kwadrat trendu Emsja amonaku 0,74 Nawożene azotem mneralnym 0,78 Zwerzęta gospodarske w sztukach przelczenowych dużych 0,87 w tym: krowy 0,87 w tym: trzoda chlewna 0,51 Produkcja żywca rzeźnego w tys. t wag żywej 0,48 w tym: drób 0,95 Produkcja jaj kurzych w mln sztuk 0,85 Produkcja mleka krowego w mln ltrów 0,31 Przecętny roczny udój mleka od 1 krowy w l 0,85 Spożyce męsa w przelczenu na 1 meszkańca 0,36 Tabela 2 Tabela 3 Współczynnk regresj lnowej mędzy emsją amonaku a badanym czynnkem Wyszczególnene Równane regresj Współczynnk regresj Nawożene azotem mneralnym y = 19,4x ,83 Zwerzęta gospodarske w sztukach przelczenowych dużych y = -241x ,94 w tym: krowy y = -104x ,94 w tym: trzoda chlewna y = -228x ,51 Produkcja żywca rzeźnego w tys. t wag żywej y = 49,0x ,32 w tym: drób y = 76,5x ,73 Produkcja jaj kurzych w mln sztuk y = 249x ,62 Produkcja mleka krowego w mln ltrów y = -92,7x ,84 Przecętny roczny udój mleka od 1 krowy w l y = 81,8x ,76 Spożyce męsa w przelczenu na 1 meszkańca y = 0,467x + 64,2-0,26

119 118 Mscellanea Emsja tys. t N r -1 Emsja Nawożene Lata Rys. 1. Nawożene mneralnym azotem na tle emsj amonaku Emsja Zwerzęta Emsja tys. t N-NH 3 Bydło mln DJP Lata Rys. 2. Zwerzęta gospodarske w szt. przelczenowych dużych na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Krowy Bydło mln DJP Lata Rys. 3. Krowy w szt. przelczenowych dużych na tle emsj amonaku

120 Mscellanea 119 Emsja Trzoda Emsja tys. t N-NH 3 Trzoda mln DJP Lata Rys. 4. Trzoda w szt. przelczenowych dużych na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Żywec Żywec mln t -1 Lata Rys. 5. Produkcja żywca rzeźnego w tys. ton żywej wag na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Drób Drób rzeźny mln t -1 Lata Rys. 6. Produkcja drobu rzeźnego w mln ton żywej wag na tle emsj amonaku

121 120 Mscellanea Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Jaja Jaja mld szt. Lata Rys. 7. Produkcja jaj kurzych w mld sztuk na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Mleko Mleko mld l Lata Rys. 8. Produkcja mleka krowego w mld ltrów na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Mleczność Mleczność l Lata Rys. 9. Przecętny roczny udój mleka od jednej krowy w ltrach na tle emsj amonaku

122 Mscellanea 121 Emsja tys. t N-NH 3 Emsja Spożyce męsa Spożyce kg osobę r -1 Lata Rys. 10. Spożyce męsa (+podrobów) przez meszkańca w kg na rok na tle emsj amonaku Emsja tys. t N-NH 3 r -1 Emsja Odpływ N Odpływ tys. t N r -1 Lata Rys. 11. Odpływ zwązanego azotu rzekam do Morza Bałtyckego na tle emsj amonaku Podsumowane W dwudzestolecu wykazana emsja amonaku (przelczona na czysty składnk azot) wynosła średno 296 tys. t N-NH 3 na rok 18 kg N ha -1 UR, co stanowło 37% azotu zastosowanego z nawozam mneralnym w tym okrese. W latach średna emsja wynosła 418 tys. t N-NH 3 na rok 26 kg N ha -1 UR, co odpowadało 62% zastosowanego wówczas nawożena. W latach emsja odpowadała odpowedno 235 tys. t N-NH 3 na rok 15 kg N ha -1 UR. Dane te są mało prawdopodobne. Zasadne jest pytane o welkość emsj, którą należy brać pod uwagę przy podejmowanu decyzj na rzecz ochrony środowska lub zmnejszena kosztów produkcj czy kerować sę danym z początku lat dzewęćdzesątych ubegłego weku, kedy rolnctwo polske było w głębokej recesj, czy współczesnym, kedy obserwuje sę jego rozwój? Z analzy danych GUS wynka, że emsja amonaku w Polsce pochodz w 98% z rolnctwa jest jedyne zależna od lczby zwerząt gospodarskch, główne bydła, a zwłaszcza krów. Nezauważane jest dwukrotne zwększene stosowana mneralnych nawozów azotowych, odpowedzalnych w 30% za omawaną emsję. Podobne, ne są brane pod uwagę zmany strukturalne