SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA w Warszawie

Transkrypt

1 SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA w Warszawie STUDIUM MAGISTERSKIE Kierunek: Ekonomia Grzegorz Siemionczyk Nr albumu: WPŁYW NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH NA STOPĘ WZROSTU GOSPODARCZEGO Praca magisterska napisana w Katedrze Teorii Systemu Rynkowego pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Marka Garbicza Warszawa 2009

2 Spis treści: I. Słowo wstępne...1 II. Korzyści z nierówności Wprowadzenie Kaldora funkcja inwestycji Niepodzielność inwestycji Motywacyjne i informacyjne aspekty nierówności Nierówności a motywacja do wysiłku Nierówności płacowe jako sygnał rynkowy Organizacja przedsiębiorstw, wydajność i rozkład dochodów Szkodliwa polityka egalitaryzmu...22 III. Ujemny wpływ nierówności na wzrost Uwagi wstępne Nierówności a presja redystrybucyjna Korupcjogenne nierówności Socjopolityczny kanał transmisji Nierówności a szoki makroekonomiczne Niedoskonałości rynku kredytowego Schemat podstawowy Alokacja uzdolnień w warunkach niedoskonałości rynku Demotywujący wpływ pożyczek Nierówności a struktura zawodowa społeczeństwa Uwagi krytyczne Dysproporcje społeczne a struktura popytu Społeczna dysfunkcjonalność nierówności Utrwalanie się szkodliwych instytucji...68 IV. Niejednoznaczna rzeczywistość - zniuansowanie problematyki Sprzeczne wyniki Źródła nieliniowości Czym właściwie są nierówności? Płaszczyzny nierówności Podmiot pomiaru dysproporcji Kontrowersyjny pomiar nierówności...87

3 4.4. Szkodliwość nierówności w krajach rozwijających się Szkodliwość nierówności w krajach rozwiniętych Moderujący wpływ mobilności społecznej Rozróżnienie na krótki i długi okres Nierówności w skali mikro i makro V. Konkluzje VI. Spis tabel, wykresów i rysunków VII.Bibliografia...111

4 Część I Słowo wstępne Z pewnością żadne społeczeństwo, którego większa część jest uboga i nieszczęśliwa, nie może być szczęśliwe i kwitnące Adam Smith Relacja wymienna między równością a efektywnością jest najważniejszym społeczno-ekonomicznym kompromisem, wobec jakiego stoimy. Arthur Okun We wczesnych latach 60. niewielkie gospodarki Korei Południowej oraz Filipin 1 na poziomie podstawowych agregatów makroekonomicznych były do siebie niezwykle podobne. Zarówno liczebność populacji, poziom PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca, stopień urbanizacji, jak i upowszechnienie edukacji na poziomie podstawowym i średnim były niemal identyczne. A jednak w ciągu kolejnego ćwierćwiecza pierwszy z tych krajów rozwijał się w średnim tempie 6 proc. rocznie, awansując do grona najwyżej rozwiniętych państw świata, podczas gdy drugi wzrastał w tempie 2 proc. rocznie. Rzecz jasna, przyczyn tej dywergencji może być wiele 2, lecz jedna wydała się badaczom szczególnie charakterystyczna. Otóż podczas gdy Korea Południowa wskutek przeprowadzonej po II wojnie światowej reformy rolnej cechowała się w roku 1965 współczynnikiem Gini'ego dla rozkładu dochodów na poziomie nieznacznie przekraczającym 34 proc., o tyle na Filipinach wskaźnik ten przewyższał 51 proc. Ponieważ krzywa Lorenza dla Filipin leżała w każdym punkcie poniżej analogicznej krzywej dla Korei Południowej, różnice w indeksie Gini'ego dają się w tym wypadku łatwo zinterpretować. Społeczeństwo filipińskie charakteryzowało się mianowicie zdecydowanie większymi nierównościami dochodowymi, niż społeczeństwo koreańskie. Pod tym względem przypominało bardziej słynące z rażących dysproporcji społecznych kraje Ameryki Łacińskiej. I podobnie jak te państwa, w kolejnych dekadach pogrążyło się w stagnacji, podczas gdy inne kraje Azji Południowo-Wschodniej pracowały na miano tygrysów. Na gruncie ekonomii rozwoju od dawna uznaniem cieszy się teza, że 1 Przykład ten zaczerpnąłem z Benabou (1996) 2 Filipiny charakteryzowały się m.in. znacznie wyższą stopą przyrostu naturalnego, niż Korea Południowa. Z kolei wysokość wydatków publicznych na edukację w stosunku do PKB była w latach prawie trzykrotnie wyższa w Korei niż na Filipinach. Także pod względem ochrony praw własności Korea Płd. zdecydowanie przodowała. 1

5 wyjątkowo równomierny rozkład dochodów i ziemi w krajach azjatyckich odegrał istotną rolę w ich rozwoju, podczas gdy wysoki stopień koncentracji majątku w krajach Ameryki Łacińskiej stanowił poważną przeszkodę dla wzrostu gospodarczego - konkluduje Benabou 3 (1996). Jak sądzę, ilustrujący to zjawisko wykres 1. uzasadnia zainteresowanie, jakim ekonomiści obdarzyli nierówności społeczno-ekonomiczne jako jedną z istotnych determinant rozwoju gospodarczego. Wykres 1. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Azji Płd.-Wsch. i Ameryce Łac. Średnia stopa wzrostu PKB w latach Średnia wartość indeksu Gini'ego w latach Źródło: Birdsall (2001) Lata 90. zrodziły szereg teorii wyjaśniających ujemną zależność między nierównościami a wzrostem gospodarczym. Ich omówieniu poświęcę część III niniejszej pracy. Samo w sobie takie streszczenie literatury nie byłoby jednak specjalnie interesujące, gdyby nie fakt, że jeszcze 30 lat wcześniej ekonomiści myśleli o problemie nierówności w zupełnie innych kategoriach. Przeglądu tych klasycznych argumentów, wskazujących, że nierówności społeczne stanowią katalizator wzrostu gospodarczego, dokonam w części II. Problem relacji między dysproporcjami społecznymi a efektywnością gospodarki stanie się jednak naprawdę ciekawy dopiero wówczas, gdy uświadomimy sobie, że nowsze teorie nie zdetronizowały wcale poglądów wcześniejszych ekonomistów. Choć historia dywergencji Filipin i Korei Południowej, czy też szerzej, Azji Południowo-Wschodniej i Ameryki Łacińskiej jest niezwykle sugestywna, można współcześnie znaleźć przykłady państw, gdzie nierówności społeczne okazały się zjawiskiem korzystnym, czy też patrząc na to z innej strony, niekorzystne okazały się próby zażegnania nierówności. I tak, podczas gdy reforma 3 Benabou (1996), s. 2 2

6 rolna przyniosła korzyści w Korei Południowej, podobne przedsięwzięcie w Zimbabwe 4 doprowadziło do katastrofy, która przemieniła dawny spichlerz Afryki w nękany klęskami żywiołowymi ugór. Mniej kontrowersyjnym przykładem są Stany Zjednoczone, które w gronie krajów wysoko rozwiniętych wyróżniają się zarówno dużymi rozbieżnościami dochodowymi, jak i stosunkowo wysoką dynamiką wzrostu gospodarczego. Ponadto, jak wskazuje w kilku swoich pracach Partridge, nawet w obrębie samych USA, charakteryzujące się mniej egalitarnym rozkładem dochodów stany południowe, rozwijały się w ostatnim półwieczu lepiej, niż stany północne. Jak zatem pogodzić ze sobą tak przeciwstawne świadectwa i teorie? Odpowiedzi na to pytanie będę poszukiwał w części IV. Bodźca do tych rozważań dostarczyły mi prace Roberta J. Barro, który zasugerował, że nierówności są szkodliwe w krajach rozwijających się, natomiast mogą być korzystne w krajach rozwiniętych (rozdział 4.4.). Uzasadnienia tej tezy można poszukiwać na gruncie wpływowej koncepcji, jakoby nierówności były w obliczu niedoskonałości rynków kredytowych przyczyną niedoinwestowania w kapitał ludzki. Jedną z implikacji tej teorii jest to, że stopień rozwoju rynków kapitałowych powinien wyznaczać siłę zależności między dysproporcjami społecznymi a stopą wzrostu gospodarczego. Wydaje się jednak, że stopień rozwoju rynków kapitałowych idzie w parze z poziomem PKB per capita. Niezależnie od tego, czy teza Barro jest słuszna czy też nie, rzuca nowe światło na wszystkie niemal argumenty, wysuwane w badaniach nad relacją między nierównościami społecznymi a stopą wzrostu gospodarczego. Podobnie jak wspomniana w poprzednim akapicie koncepcja zakładająca niedoskonałość rynków kredytowych, większość z nich przybiera bowiem postać warunkową. Szereg przykładów podam w rozdziale 4.2. Tropem tym można jednak pójść jeszcze dalej i spróbować zrelatywizować efekty nierówności do szeregu innych okoliczności, nie uwzględnionych bezpośrednio w poszczególnych modelach. I tak, można wprowadzić do rozważań wymiar czasowy, aby sprawdzić, czy nierówności są szkodliwe w krótkim terminie, a pozytywne w długim, lub też odwrotnie (rozdział 4.7.). Można uszczegółowić pojęcie nierówności, aby przekonać się, że zjawisko to jest wielowymiarowe, a każdy z tych wymiarów może być inaczej skorelowany ze stopą wzrostu gospodarczego (rozdział 4.3.). Uwzględnić należy również znaczenie takich czynników jak mobilność społeczna czy częściowo z nią powiązana tolerancja dla dysproporcji społecznych, 4 Zdaje sobie sprawę, że motywy redystrybucji ziemi w Zimbabwe były znacznie mniej szlachetne, niż w Korei Południowej. Jestem również świadomy, że przykłady tego afrykańskiego państwa używa się zwykle do zilustrowania roli klarownych praw własności w rozwoju gospodarczym. Niemniej jednak wydarzenia w Zimbabwe pod wieloma względami nadają się również do wyjaśnienia znaczenia nierówności. W dalszej części pracy ilustrując niektóre mechanizmy oddziaływania nierówności społecznych na wzrost gospodarczy będę do tego przykładu wracał. 3

7 które mogą zmieniać jakościową rolę nierówności (rozdział 4.6.). Wreszcie, jeśli to zniuansowanie problematyki okaże się celowe, możemy dojść do przekonania, że międzynarodowe porównania nie szczególnie nadają się do badania zależności między nierównościami a wzrostem gospodarczym. Jeśli bowiem wpływ nierówności może się zmieniać z okresu na okres, oraz z kraju na kraj, zapewne może się również zmieniać z regionu na region. Ostatecznie więc, pytanie o to, czy nierówności społeczno-ekonomiczne stanowią przeszkodę dla wzrostu gospodarczego, czy też są jego katalizatorem jest źle postawione. Właściwe pytanie brzmi: w jakich warunkach dysproporcje społeczne są szkodliwe, a w jakich mogą się okazać pożyteczne? Nie sugeruje oczywiście, że zajmujący się tą kwestią ekonomiści - nawet ci, którzy formułowali swoje tezy dość kategorycznie - byli w błędzie. Przeciwnie, w pracy tej chciałbym pokazać, że wszyscy mieli trochę racji. Ogólniej zaś, relacja między nierównościami a stopą wzrostu PKB prawie na pewno nie jest liniowa. Chciałbym na wstępie poruszyć jeszcze kilka kwestii technicznych. Przede wszystkim, przeciwna relacja przyczynowa, prowadząca od rozwoju gospodarczego do nierówności nie będzie mnie w tej pracy szczególnie interesowała. W kilku jednak miejscach będę musiał do tego zagadnienia nawiązać. Liczne badania sugerują, że zjawiska powszechnie uważane za motory wzrostu gospodarczego, takie jak postęp technologiczny, upowszechnienie edukacji, czy też liberalizacja handlu z samej swej istoty powiększają skalę rozpiętości dochodów. Jeśli rzeczywiście nierówności społeczne stanowią nieuchronny korelat rozwoju gospodarczego, to wydaje się, że próby ich ograniczenia muszą ten rozwój hamować. Odrzucenie tego argumentu, wskazującego na ważną rolę nierówności w procesie rozwoju, postawiłoby nas w trudnej sytuacji. Jeśli bowiem uznamy, że nierówności negatywnie oddziaływają na stopę wzrostu gospodarczego, trudno uniknąć zaskakującego wniosku, że wzrost ten sam się wygasza za pośrednictwem dysproporcji społecznych. Jak sądzę, paradoks ten można potraktować jako kolejną sugestię, że nie należy rozpatrywać relacji nierówności-wzrost gospodarczy w kategoriach dychotomicznych. Przede wszystkim jednak pokazuje on, że pod pewnymi względami relacja prowadząca od wzrostu gospodarczego do dysproporcji dochodowych oraz interesująca nas zależność przebiegająca w kierunku przeciwnym nie dają się łatwo odseparować. Stąd, wypadnie mi do tego problemu w kilku miejscach wrócić. Jednym z zasadniczych bodźców do badań nad relacją między rozkładem dochodów a aktywnością gospodarki są dane empiryczne, które systematycznie wskazują na silną korelację tych zmiennych - wyjaśniają Galor i Zeira (1993) 5. Mimo to, badania empiryczne tej relacji są według mnie stosunkowo nieciekawe. W większości były one prowadzone na 5 Galor, Zeira (1993), s. 35; 4

8 danych przekrojowych, jeśli więc prawdziwa jest centralna teza niniejszej pracy, że zależność między nierównościami a stopą wzrostu gospodarczego zależy od wielu dodatkowych okoliczności i w każdym kraju może być odmienna, wynikiem tych badań będzie jedynie mało interesująca wypadkowa tych wewnątrzkrajowych relacji. Ponadto, nawet jeśli przyjmowano bardziej odpowiednią do takich badań metodologię panelową, często estymowano równanie liniowe, co również nie może dać odpowiedzi na pytanie, jakie sobie postawiłem. Z tego powodu praca ta ma zasadniczo charakter teoretyczny. Mimo to, starałem się przywołać możliwie wiele badań empirycznych, przede wszystkim dlatego, że często pojawiały się wcześniej, niż uzasadniające je teorie. Ponadto, nawet jeśli ogólne badania nad znakiem korelacji między nierównościami a wzrostem gospodarczym są niekonkluzywne, zarzut ten nie dotyczy empirycznych dociekań nad trafnością poszczególnych mechanizmów oddziaływania na siebie tych zmiennych. Zasadnicze tezy, jakie będę usiłował w tej pracy wysunąć, pojawiają się explicite dopiero w IV części pracy. Taksonomiczne odróżnianie kanałów transmisji nierówności na wzrost gospodarczy, któremu poświęciłem wcześniejsze rozdziały, może w tym świetle sprawiać wrażenie niepotrzebnej pedanterii 6. W rzeczywistości jednak odpowiada celom, jakie sobie postawiłem: wyszczególnienie możliwie wielu mechanizmów oddziaływania dysproporcji społecznych na dynamikę gospodarki uwypukla, jak skomplikowana i niejednoznaczna jest ta relacja. Choć pojęcie nierówności społeczno-ekonomicznych jest stosunkowo niejasne, kwestiami definicyjnymi również zajmę się dopiero w części IV, pominąwszy krótkie wzmianki potrzebne dla klarowności wywodu. Nie jest to wynik niedopatrzenia. Większość autorów, których prace omawiam w częściach II i III także nie zaprzątała sobie tym problemem głowy. Skłoniło mnie to do potraktowania złożoności zjawiska nierówności społeczno-ekonomicznych jako jednego z możliwych wyjaśnień sprzeczności obecnych w literaturze empirycznej i teoretycznej. Dlatego właśnie problematykę tą rozważam dopiero w końcowej, syntetycznej części pracy. 6 Inną sprawą jest to, że przegląd teorii w rozdziałach II i III bynajmniej nie jest kompletny. W szczególności, nie wyczerpałem krytycznych argumentów przeciwko niektórym kanałom transmisji nierówności na wzrost gospodarczy. Dotyczy to zwłaszcza mechanizmów wskazujących, że zależność między tymi zmiennymi jest pozytywna. Wynika to z faktu, że część z nich stanowi w zasadzie nie tyle obronę nierówności, co wolnego rynku, którego dysproporcje społeczne są nieuchronnym skutkiem. Tymczasem argumenty za lub przeciwko ingerencji państwa w funkcjonowanie gospodarki przebiegają całą teorię ekonomii, nie sposób więc ich w niniejszej pracy nawet zarysować. 5

9 Część II Korzyści z nierówności 2.1.Wprowadzenie Prezentacja teorii, postulujących dodatnią zależność między dysproporcjami społecznymi a wzrostem gospodarczym, jest zadaniem stosunkowo niewdzięcznym. Nie chodzi tu wyłącznie o to, że wydają się one w dzisiejszych czasach niemodne. Ważniejsza jest pewna niewspółmierność tej literatury wobec prac autorów z lat 90., postulujących w większości negatywną zależność między nierównościami a wzrostem gospodarczym. Podczas gdy ci ostatni posługują się do zilustrowania swych tez modelami, klasyczne poglądy na kwestię nierówności nie znalazły tak klarownego ujęcia, przez co mogą sprawiać wrażenie niedostatecznie uargumentowanych, nienaukowych, lub wręcz osadzonych w ideologii okresu, w jakim powstawały. Jak sądzę, właśnie ten fakt sprawił, że Osberg (1995) dawniejsze badania nazywa retoryką o trade-off'ie 1, a dopiero badania z lat 90. rzetelną analizą relacji między nierównościami a wzrostem. Z opinią tą trudno się jednak zgodzić, bowiem założenia, na jakich oparte są współczesne modele są w wielu przypadkach daleko bardziej nieprawdopodobne, niż przeświadczenia, do jakich odwoływano się w pracach dawniejszych. Autorzy dokonujący przeglądu tych argumentów, np. Attanasio i Binelli (2003) oraz Aghion, Caroli i Garcia-Penalosa (1999), zwykli dzielić je na trzy grupy. Do pierwszej zaliczane są zagadnienia osnute wokół funkcji inwestycji Kaldora, do drugiej kwestie związane z niepodzielnością inwestycji, a do trzeciej motywacyjne aspekty nierówności. Ja również pójdę tym utartym szlakiem, jednak trzecią grupę rozbuduje o rozważania dotyczące informacyjnych funkcji nierówności Kaldora funkcja inwestycji Argument ten wywodzi się z przeświadczenia, obecnego w myśli ekonomicznej przynajmniej od czasów Adama Smitha 2, lecz kojarzonego na ogół z nazwiskiem Nicholasa Kaldora, który powiadał, że krańcowa skłonność ludzi pracy do oszczędzania jest niższa, niż w przypadku kapitalistów. Innymi słowy, krańcowa stopa oszczędności rośnie wraz z dochodami (rys. 1). Gdyby tak było istotnie, nierówności dochodowe kanalizowałyby kapitał w ręce tych, których skłonności do oszczędzania są większe. W tej sytuacji, im 1 Relacji wymiennej między nierównościami a wzrostem gospodarczym. 2 Pardo-Beltran (2002), s. 2; 6

10 bardziej nierównomierny jest rozkład dochodów w społeczeństwie, tym wyższa zagregowana stopa oszczędności. Jednocześnie, w klasycznych modelach ekonomicznych zakładano, że wzrost gospodarczy zależy przede wszystkim od stopy akumulacji produktywnych zasobów 3, która z kolei jest sprzężona ze stopą oszczędności. Stąd, jeśli większe nierówności prowadzą do wyższej stopy oszczędności, to muszą stanowić czynnik napędzający wzrost gospodarczy. W kolejnych akapitach przeanalizuję zasadność obu etapów tego rozumowania. Istnieje kilka powodów, dla których można spodziewać się, że krańcowa stopa oszczędności będzie rzeczywiście rosła wraz z dochodami. Przede wszystkim, istnieją pewne minimalne potrzeby egzystencjalne, które muszą zostać zaspokojone, zanim człowiek będzie mógł zacząć odkładać środki na przyszłość i wygładzać konsumpcję w cyklu życiowym. W ujęciu formalnym oznacza to, że międzyokresowa elastyczność substytucji dla osób konsumujących mniej niż minimum egzystencjalne jest zerowa, a powyżej tego minimum rośnie wraz z konsumpcją 4. Oszczędności Przy takiej funkcji oszczędności, dwie osoby, jedna bogata o dochodach c, a druga uboga o dochodach a, oszczędzą łącznie więcej, niż dwie osoby o dochodach b. Redystrybucja dochodów od osoby c, do osoby a, obniżyłaby więc stopę oszczędności w takim społeczeństwie. A B Dochody a b c Rys. 1. Rosnąca krańcowa skłonność do konsumpcji. Kolejnym powodem może być ograniczony dostęp ludzi ubogich do rynków finansowych. W wielu krajach, zwłaszcza rozwijających się, niższe warstwy społeczne, zamieszkujące często na obszarach wiejskich, mogą mieć ograniczony dostęp do banków. Związane z wysoką inflacją ryzyko, że realne oprocentowanie niewielkich lokat będzie ujemne, dodatkowo zniechęca do oszczędzania. Natomiast ludzie majętni mają z reguły lepszy dostęp do instytucji finansowych, łatwiej jest im zmaksymalizować stopę zwrotu poprzez 3 Quintin, Saving (2008), s. 1; 4 Smith (2001), s. 115; 7

11 dywersyfikację inwestycji 5, a przed inflacją mogą się zabezpieczyć lokując swoje środki za granicą. W tym kontekście Cook (1995) zauważa, że ludzie ubodzy w krajach wschodzących często pracują w sektorze rolniczym, który oferuje mniejsze możliwości inwestycyjne, a przez to odbiera motywację do oszczędzania. Thorbecke i Charumilind (2002) wymieniają dodatkowo motywy dynastyczne, które sprawiają, że ludzie bogaci oszczędzają, aby zostawić swoim potomkom odpowiedni spadek. Z drugiej strony, argumenty przeciwko hipotezie Kaldora także nie trudno znaleźć. Jak zauważa Smith (2001), równie dobrze można utrzymywać, że to właśnie biedni powinni mieć najwyższe stopy oszczędności. Przykładowo, osoba o niskich dochodach i niewielkim zasobie kapitału ludzkiego stoi wobec większej niepewności zatrudnienia, a ewentualny szok dochodowy pochłonie większą część jego zarobków. To jest silny bodziec do zapobiegawczego oszczędzania 6. Często wskazuje się też, że zamożne warstwy społeczeństwa dużą część swoich środków przeznaczają na ostentacyjną konsumpcję i symbole statusu, zamiast na inwestycje. W swoim znanym podręczniku Debraj Ray (1998) podkreśla, że upowszechniające się wzorce zachodniego stylu życia sprawiają, że największe aspiracje przejawiają ci ludzie, którzy wydostali się już z ubóstwa lecz nadal znaczny dystans dzieli ich od pożądanego poziomu życia. Uporczywie dążąc do poprawy losu swoich dzieci, ludzie ci zwykle oszczędzają znaczną część swoich dochodów 7. Rozważania teoretyczne wskazują zatem, że funkcja oszczędności jest przypuszczalnie bardziej skomplikowana, niż ta na rys. 1 (wrócę do tej kwestii w dalszej części pracy). Oznacza to, że istnienie efektu Kaldora może zostać zweryfikowane jedynie empirycznie. Cook (1995) oraz Thorbecke i Charumilind (2002) podają, że pierwsze badania w latach 60., koncentrujące się na danych mikroekonomicznych wykazały, że w krajach azjatyckich stopy oszczędności z kapitału są zdecydowanie wyższe, niż z dochodów z pracy. Także w późniejszych dekadach badacze analizujący dane sondażowe konsekwentnie stwierdzali, że bogatsze gospodarstwa domowe oszczędzają większą część swoich dochodów, niż gospodarstwa uboższe 8. Wyniki badań opartych na makroekonomicznych agregatach nie są już tak jednoznaczne. Venieris i Gupta (1986) sugerują, że największą stopą oszczędności charakteryzuje się klasa średnia 9. Z kolei Schmidt-Hebbel i Serven (2000), a przed nimi kilku innych autorów 10, nie byli w stanie odnaleźć wyraźnej relacji między nierównościami a stopą 5 Voitchovsky (2005), s. 275; 6 Smith (2001), s. 115; 7 Ray (1998), s. 214; 8 Schmidt-Hebbel, Serven (2000), s. 418; 9 Autorzy wskazują jednak, że może to dotyczyć jedynie produktywnych oszczędności, czyli takich, które zasilają w kapitał krajową gospodarkę. Niewykluczone, że bogaci w rzeczywistości oszczędzają więcej, lecz środki te odprowadzają za granicę, bądź inwestują je nieproduktywnie, np. w metale szlachetne, waluty itp. 10 Schmidt-Hebbel, Serven (2000), s. 418; 8

12 oszczędności. Z drugiej strony Cook (1995) potwierdził istnienie efektu Kaldora w próbie 49 krajów wschodzących, zaś Smith (2001) w grupie 66 państw, zarówno rozwiniętych jak i rozwijających się. Ta ostatnia praca jest szczególnie interesująca, bowiem omawiana zależność została przetestowana zarówno metodami przekrojowymi, jak i panelowymi, z uwzględnieniem wielu innych potencjalnych determinant stopy oszczędności. Dodatkowo, autor zbadał przyczyny występowania efektu Kaldora, konkludując, że kryją się za nim przede wszystkim niedoskonałości rynku kredytowego. Wpływ dysproporcji społecznych na skłonność do oszczędzania okazał się wszakże stosunkowo słaby. Wzrost współczynnika Gini'ego o jedno odchylenie standardowe, które dzieli np. Filipiny od Korei Południowej, zwiększa stopę oszczędności o około 1,5 proc., czyli jedną czwartą odchylenia standardowego (...). Duży skok nierówności powoduje więc relatywnie niewielki wzrost prywatnych oszczędności 11 - podsumowuje Smith (2001). Przyjmijmy jednak, że hipoteza Kaldora jest prawdziwa i można przejść do drugiej części argumentu, łączącego nierówności ze wzrostem gospodarczym za pośrednictwem stopy oszczędności. Należałoby pokazać, że oszczędności rzeczywiście są czynnikiem napędzającym inwestycje. Jednak spór o to, czy głównym motorem wzrostu są oszczędności, czy konsumpcja zapełnia sporą część podręczników do historii myśli ekonomicznej. Ponieważ roztrząsanie tego obszernego zagadnienia wykraczałoby poza zakres tej pracy, poprzestanę jedynie na kilku uwagach. Przede wszystkim, istnieje tu problem natury definicyjnej 12. Granica między oszczędnościami a konsumpcją była wyraźna, dopóki słowo kapitał rozumiano tradycyjnie. Gdy termin ten zaczął obejmować także kapitał ludzki, rozróżnienie stało się trudniejsze. Ma to znaczenie zwłaszcza na niższych szczeblach drabiny społecznej. Czy wydatkowanie środków na zdrowe pożywienie, ochronę zdrowia, czy edukację, które podnoszą produktywność pracownika, powinniśmy zaklasyfikować jako oszczędności czy konsumpcję? Odpowiedź na to pytanie wydaje się kluczowa, aby określić, czy większy wpływ na wzrost gospodarczy ma konsumpcja czy oszczędności. Oszczędności pełniły istotną rolę w neoklasycznych modelach Ramsey'a oraz Solowa, doraźnie zwiększając stopę wzrostu gospodarczego. Lecz, jak zauważa Smith (2001), takie bezpośrednie przełożenie stopy krajowych oszczędności na inwestycję i wzrost zachodzi wyłącznie w gospodarce zamkniętej. W gospodarce otwartej, charakteryzującej się dużą mobilnością kapitału, może nie istnieć żadna korelacja między tymi zmiennymi. Wydaje się jednak, że w większości państw brak prawnych barier hamujących przepływ kapitału może co 11 Smith (2001), s. 111; 12 Thorbecke, Charumilind (2002), s. 1482; 9

13 najwyżej osłabić wpływ krajowych oszczędności na stopę wzrostu gospodarczego, lecz nie jest w stanie całkowicie go zniwelować. Po pierwsze, w latach 90. zaobserwowano, że inwestorzy preferują inwestowanie swego kapitału na rodzimym rynku, nawet jeśli międzynarodowa dywersyfikacja portfela pozwalałaby osiągnąć wyższą stopę zwrotu. Zjawisko to, nazywane home bias, może wynikać z faktu, że rodzimy rynek łatwiej jest dogłębnie poznać, a zatem ryzyko inwestycji jest mniejsze. Po drugie, Aghion, Comin i Howitt (2006) wystąpili z modelem, na gruncie którego oszczędności mają znaczenie dla wzrostu gospodarczego także w małych i otwartych gospodarkach, szczególnie na niższym etapie rozwoju. W modelu tym, wzrost gospodarczy napędzany jest innowacjami, które pozwalają krajowym producentom wykorzystać wiodące technologie. Lecz w gospodarce znajdującej się na niskim szczeblu zaawansowania technologicznego, wprowadzenie takich innowacji wymaga zaangażowania zagranicznego inwestora, zaznajomionego z najnowszymi technologiami. Aby przyciągnąć zagraniczny kapitał do danego kraju, potrzebne jest jednak współfinansowanie projektów inwestycyjnych przez kapitał rodzimy, pochodzący właśnie z oszczędności. Zaangażowanie lokalnych banków, monitorujących przebieg takich przedsięwzięć, zwiększa bowiem prawdopodobieństwo ich sukcesu, a więc także oczekiwaną przez zewnętrznego inwestora stopę zwrotu. W modelu tym oszczędności pełnią zatem rolę poręczenia, ubezpieczającego zagranicznych inwestorów przed nadmiernym ryzykiem (czyli w pewien sposób łagodzą motywy, powodujące u zagranicznych inwestorów wspomniany home bias ). Aghion, Comin i Howitt (2006) ilustrują swoją tezę, porównując historię gospodarczą Ameryki Łacińskiej i wschodniej Azji. W 1960 r. regiony te charakteryzowały się zbliżonym poziomem PKB per capita, lecz w kolejnych dekadach kraje azjatyckie wyraźnie się wysforowały. Czynnikiem, który mógłby wyjaśnić ich gwałtowny rozkwit mogą być właśnie prywatne oszczędności, których średnia stopa w latach sięgała 25 proc. w porównaniu z 14 proc. w Ameryce Łacińskiej. Wydaje się to tym bardziej wiarygodne, że Chile, które w porównaniu z innymi latynoamerykańskimi krajami rozwijało się nadzwyczaj szybko, także charakteryzowało się wysoką stopą prywatnych oszczędności (około 20 proc.). Dodatkowo, autorzy weryfikują swoje przypuszczenia na danych panelowych ze 118 państw z lat Okazuje się, że średnia stopa oszczędności w danym pięcioletnim okresie <t-4, t> pozytywnie oddziałuje na stopę wzrostu gospodarczego w kolejnej dekadzie (t, t+10>. Zgodnie z przewidywaniami modelu, efekt ten jest szczególnie silny w krajach rozwijających się 13 a znaczenie mają wyłącznie oszczędności prywatne, w przeciwieństwie do 13 Przy czym za państwa bogate autorzy uznali wszystkie kraje o poziomie PKB per capita przekraczającym 16,5 proc. tego poziomu w kraju najbogatszym. 10

14 publicznych. Ponadto, powiązanie oszczędności i wzrostu gospodarczego następuje wyłącznie dzięki rosnącej produktywności czynników produkcji (TFP), a nie dzięki akumulacji kapitału. Stanowi to potwierdzenie tezy, że oszczędności sprzyjają importowi nowoczesnych technologii. Dodatkowym empirycznym potwierdzeniem mechanizmu naszkicowanego w modelu jest silna korelacja między stopą prywatnych oszczędności a poziomem bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz importu zaawansowanych technologii w kolejnych latach Niepodzielność inwestycji Druga klasa argumentów, podkreślających znaczenie nierówności dla rozwoju gospodarczego, osnuta jest wokół zagadnienia niepodzielności inwestycji. Zainicjowanie działalności przemysłowej, utworzenie firmy, czy prowadzenie badań nad nowymi technologiami wymagają na ogół utopienia znacznych kosztów, zanim przedsięwzięcia te przyniosą jakiekolwiek efekty. Gdy rynki kredytowe są niedoskonałe, skierowanie odpowiedniej puli środków na takie inwestycje może być niemożliwe, nawet przy znacznej stopie oszczędności w danym społeczeństwie. Koncentracja kapitału w rękach nielicznych inwestorów może w tych warunkach być jedyną szansą na zrealizowanie drogich projektów inwestycyjnych i pobudzenie w ten sposób wzrostu gospodarczego. Mechanizm ten ma dość klarowne implikacje empiryczne. Przewiduje bowiem, że nierówności powinny mieć silniejszy wpływ na gospodarkę w tych krajach, gdzie rynki kapitałowe funkcjonują słabo. Nie udało mi się jednak dotrzeć do badań, które by taką zależność testowały. Powyższy argument można także zmodyfikować tak, żeby dotyczył on konsumpcji. Wiąże się to bezpośrednio z prawem Engla mówiącym, że udział wydatków na żywność maleje wraz z dochodami, co odzwierciedla hierarchiczność ludzkich preferencji. W tych warunkach rozkład dochodów oddziałuje na strukturę popytu. Jak sądzę, na takim rozumowaniu opiera się spostrzeżenie Friedricha von Hayeka 14, że nierówności społeczne są warunkiem wszelkiego rozwoju, rozumianego jako powstawanie nowych usług i produktów. Otóż innowacyjne produkty są początkowo drogie w produkcji, więc ich ceny muszą być wysokie. Istnienie grupy osób, które godzą się płacić wysoką cenę za luksus, daje producentom czas na opracowanie metod produkcji masowej 15. Na pierwszy rzut oka, teorii tej zdaje się przeczyć praca Murphy'ego, Schleifera i Vishny'ego (1989) poświęcona roli, jaką 14 Hayek (2006), Rozdział 6, s ; 15 Na zbliżone do tego zjawisko zwrócił uwagę inny noblista William R. Fogel, który zauważył, że im szybciej na rynku pojawiają się nowe, luksusowe modele danych produktów, tym szybciej tanieją produkty poprzedniej generacji. W efekcie, rosnącym nierównościom towarzyszy szybka poprawa standardów życia na niższych szczeblach drabiny społecznej. Równocześnie ze wzrostem nierówności dochodowych, zmniejszać się mogą nierówności konsumpcyjne. 11

15 rozkład dochodów odgrywa w procesie industrializacji. Autorzy ci twierdzą, że kołem zamachowym wzrostu gospodarczego jest rozległa klasa średnia, ponieważ to właśnie ona generuje popyt na masowe, fabryczne wyroby, których produkcja charakteryzuje się korzyściami skali. Gdyby dochody były skoncentrowane w rękach niewielkiej grupy krezusów, ich popyt skierowany byłby przede wszystkim na dobra luksusowe, pochodzące przypuszczalnie z importu. Model ten nie stoi jednak w bezpośredniej sprzeczności z tezą Hayeka. Przede wszystkim, popyt na dobra masowej produkcji zależy nie tylko od rozkładu dochodów, ale także od wielkości kraju, jego otwartości na handel zagraniczny, homogeniczności gustów społeczeństwa (co może mieć np. podłoże kulturowe), stopnia urbanizacji itp. Pod tym względem spostrzeżenie austriackiego ekonomisty wydaje się bardziej uniwersalne. Wydaje się też, że zjawiska opisane przez Hayeka oraz Murphy'ego, Schleifera i Vishny'ego (1989) dotyczą innych kategorii dóbr, lub też tych samych dóbr, lecz na innych etapach ich rozwoju. W pierwszym z tych przypadków trzeba by się zastanowić, które kategorie dóbr stanowią nośnik postępu technologicznego i rozwoju, a w drugim, który etap jest ważniejszy z perspektywy firm wprowadzających nowe produkty. Pewnej odpowiedzi na te pytania dostarcza model Foellmi'ego i Zweimuellera (2004). Wzrost gospodarczy napędzany jest w nim innowacjami, które stanowią odpowiedź na zapotrzebowanie na nowatorskie produkty. Wobec założenia, że ludzkie potrzeby nie są jednakowo pilne, popyt ten zależy od rozkładu dochodów konsumentów. Dynamika dochodów determinowana jest zaś zwrotnie przez proces innowacji. W ramach tej struktury, autorzy analizują dynamikę zysków firmy, która dokonuje innowacji wprowadzając na rynek pewien produkt (X). Mogą one kształtować się pod wpływem zmian liczby konsumentów, których stać na X przy danej cenie (efekt wielkości rynku), bądź też pod wpływem zmian dochodów dotychczasowych konsumentów, co wymaga dostosowania ceny dobra X do ich możliwości (efekt cenowy). Proces ten najłatwiej prześledzić na przykładzie społeczeństwa podzielonego na dwie klasy: zamożną i ubogą. Wówczas rozkład dochodów wyraża się dwoma parametrami: a) udziałem dochodów klasy biednej w zagregowanych dochodach (λ) oraz b) udziałem w społeczeństwie klasy ubogiej (σ). Załóżmy, że nierówności zmniejszają się ze względu na wzrost λ przy zachowaniu średniego poziomu dochodów w społeczeństwie na niezmienionym poziomie. Oznacza to, że klasa zamożna relatywnie ubożeje, a więc maleje jej skłonność do kupowania produktu X, zmuszając producenta do obniżenia ceny produktu. Efekt cenowy ma zatem w tym wypadku ujemny wpływ na zyski firmy. Z drugiej strony, klasa uboga staje się bogatsza, dzięki czemu potencjalny rynek zbytu na dobro X się zwiększa. Zatem efekt wielkości rynku ma korzystny wpływ na zyski producenta dobra X. Foellmi i Zweimueller (2004) pokazują jednak, że 12

16 ujemny efekt cenowy zawsze przeważa. Wynika to z faktu, że efekt wielkości rynku działa z opóźnieniem: zyski są niskie w pierwszej fazie po wprowadzeniu produktu X, a dopiero po pewnym czasie, w miarę wzrostu dochodów całego społeczeństwa i ewentualnego cięcia ceny dobra X, rynek się powiększa. Dyskontowanie sprawia jednak, że wzrost zysków w późniejszym okresie nie jest w stanie zrekompensować niskich zysków w pierwszej fazie innowacji. Przyjmijmy następnie, że nierówności zwiększają się na skutek wzrostu parametru σ, przy czym λ się nie zmienia. Oznacza to, że jest teraz mniej ludzi zamożnych, ale relatywnie bogatszych. Efekt cenowy ma więc w tym przypadku pozytywny wpływ na zyski producenta dobra X, bowiem bogaci są skłonni więcej za nie płacić. Jednocześnie rynek na dobro X kurczy się, co ujemnie oddziałuje na zyski producenta. To, który z efektów przeważy tym razem, zależy od rynkowej siły firmy dokonującej innowacji. Gdy dla X brak substytutów, producent może ustalić początkowo wysokie ceny i efekt cenowy przeważy nad efektem wielkości rynku. Gdy jednak istnieją substytuty dla X, cena będzie musiała być niższa, a wówczas nasila się znaczenie efektu wielkości rynku. W pierwszym przypadku mobilizacja do innowacji zwiększa się, a w ślad za nią stopa wzrostu gospodarczego, w drugim wypadku obie te zmienne maleją. Ostatecznie, konkludują Foellmi i Zweimueller (2004), w większości przypadków innowacyjności sprzyjają większe nierówności. Relacja nie jest wszelako tak jednoznaczna, jak to sugerował Hayek Motywacyjne i informacyjne aspekty nierówności Do niedawna, szerokie spektrum idei skłaniało większość ekonomistów do poglądu, że nierówności powinny być, jeśli już, czynnikiem sprzyjającym wzrostowi gospodarczemu 16. W odniesieniu do argumentów, którymi zajmę się w tym rozdziale, kluczowe w tym zdaniu są słowa jeśli już. Twierdzi się w nich bowiem, że nierówności pełnią w gospodarce funkcję informacyjną, która usprawnia proces alokacji zasobów pomiędzy sektory, zawody i regiony. Stanowią także czynnik motywacyjny, powiązany z takimi schumpeterowskimi cechami, jak przedsiębiorczość, skłonność do ryzyka, innowacyjność, a także z pracowitością 17 Nie oznacza to jednak, że nierówności są czymś korzystnym, do czego należałoby zmierzać poprzez odpowiednie reformy. Jeśli zaistniałe na rynku nierówności są naturalnym składnikiem jego sprawnego funkcjonowania, to zarówno próby ich usunięcia, jak i zwiększenia, nieuchronnie spowodują pewne zaburzenia. Ściśle rzecz biorąc, argumenty te wskazują zatem na istnienie relacji wymiennej między dążeniem 16 Quintin, Saving (2008), s. 1; 17 Partridge (2005), s. 363; 13

17 do wyrównania rozkładu dochodów, a efektywnością gospodarki (equality-efficiency tradeoff). Gwoli przejrzystości podzieliłem niniejszy rozdział na trzy części, lecz są one ze sobą ściśle powiązane Nierówności a motywacja do wysiłku Jak zauważył Welch (1999), pytanie o to, czy nierówności są zjawiskiem korzystnym czy też nie, jest źle postawione. Należy się raczej zastanowić, dlaczego nierówności powstają. Ponieważ grupa argumentów broniących nierówności ze względów motywacyjnych, dotyczy przede wszystkim rynku pracy, skoncentruję się obecnie na nierównościach płacowych. Zasadniczego ich źródła należy zaś poszukiwać w podręcznikowym mechanizmie, według którego na wolnym rynku pracownicy będą zawsze wynagradzani zgodnie ze swoją krańcową produktywnością. Według tej teorii, nierówności płacowe odzwierciedlają po prostu różnicę we wrodzonych i nabytych zdolnościach pracowników, ale ponad wszystko, we włożonym w pracę wysiłku. Mechanizm ten rzecz jasna nie stosuje się jedynie do laboratoryjnych warunków wolnego rynku. Będzie zachodził zawsze, o ile płace będą choć do pewnego stopnia na powyższe czynniki wrażliwe. Zarazem wrażliwość ta jest niezbędna, aby pracowników zmotywować, przy założeniu, że wysiłek wkładany przez nich w pracę zależy od oczekiwanej stopy zwrotu z tych starań. W długim okresie, takie instytucjonalnie uwarunkowane różnice w wysiłku pracowników mogą się zmaterializować w postaci wyższej stopy wzrostu gospodarczego 18. Pewne potwierdzenie tych przypuszczeń odnajdujemy w pracy Bell i Freeman (2001), stawiającej sobie za cel wyjaśnienie znacznej różnicy w średniej tygodniowej liczbie godzin pracy w USA i Niemczech. Autorzy wskazują, że jeszcze w 1970 r. obie nacje były jednakowo pracowite. W ciągu kolejnych 27 lat Niemcy skrócili jednak czas przeznaczany na pracę średnio o 409 godzin rocznie, podczas gdy Amerykanie nieznacznie go wydłużyli. Mimo to w sondażach Niemcy deklarują chęć dalszego ograniczenia czasu pracy, Amerykanie chcieliby pracować jeszcze więcej. Bell i Freeman (2001) przyczyny tego stanu rzeczy dopatrują się w różnicy w poziomach nierówności, jaka dzieli te kraje. Większe nierówności płacowe w USA sprawiają bowiem, że wzrost dochodów związany z awansem jest ceteris paribus wyższy, niż w Niemczech, a zatem większa jest oczekiwana stopa zwrotu z dodatkowego wysiłku. Jednocześnie, ewentualna strata wynikająca z niedostatecznego wysiłku, np. degradacja na niższe stanowisko, zwolnienie z pracy itp., jest w USA znacznie bardziej dotkliwa niż w Niemczech. Zatem nierówności płacowe stanowią tutaj 18 Bjornskov (2004), s. 5; 14

18 aproksymację pochodnej po wysiłku z życiowego strumienia dochodów 19. Na gruncie tego rozumowania powinniśmy oczekiwać, że także w obrębie jednego kraju większą motywacją do pracy będą się charakteryzowały osoby wykonujące zawody, w których nierówności płacowe są większe. Właśnie tę hipotezę autorzy poddają bezpośredniej weryfikacji. Model przybiera zatem postać: lnh 0 = aσ lnw o + blnw o + X T i + u o W równaniu tym lnh o oznacza logarytm średniej tygodniowej liczby godzin przepracowanych przez pracownika w zawodzie o, σlnw o oznacza odchylenie standardowe logarytmu średniej godzinowej płacy w zawodzie o, zaś T i to zero-jedynkowa zmienna czasowa, przy czym n=10 w przypadku Niemiec (lata ) oraz n=7 w przypadku USA (lata ). u o to składnik losowy. Regresja została przeprowadzona oddzielnie dla USA i Niemiec. W Tabeli 1. przedstawiam niektóre rezultaty dla osób pracujących ponad 35 godzin tygodniowo (dla osób pracujących co najmniej 20 godz. tygodniowo wyniki są zbliżone). n 1 Tabela 1. Nierówności a motywacja do pracy Współczynniki Niemcy: wszyscy Niemcy: tylko przy zmiennych niezależnych pracownicy (>35h) mężczyźni (>35h) a 0,096 (0,017) 0,103 (0,019) USA: wszyscy pracownicy (>35h) 0,127 (0,017) b 0,045 (0,011) 0,032 (0,013) 0,025 (0,009) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bell, Freeman (2001) USA: tylko mężczyźni (>35h) 0,071 (0,016) 0,038 (0,011) Zgodnie z oczekiwaniami, współczynnik przy zmiennej wyrażającej dysproporcje płacowe (a) w danym zawodzie ma dodatni znak, czyli zwiększają one liczbę przepracowanych godzin. Co ciekawe, wpływ ten jest w każdym przypadku co najmniej dwukrotnie silniejszy, niż wpływ wysokości płac (współczynnik b). Okazuje się więc, że nierówności płacowe motywują do większego wysiłku zarówno pracowników niemieckich, jak i amerykańskich. W tej sytuacji można przypuszczać, że słabsza motywacja Niemców do pracy wynika częściowo z mniejszej dyspersji dochodów, jaką charakteryzuje się tamtejsze społeczeństwo. Może się wydawać, że rezultaty te pokazują wbrew temu, co twierdziłem na początku tego rozdziału że większe nierówności są zjawiskiem pożądanym. Sądzę jednak, że tak nie jest. Bell i Freeman (2001) nie biorą bowiem poprawki na instytucje takie jak 19 Bell, Freeman (2001), s. 188; 15

19 system podatkowy, system zabezpieczeń społecznych, płace minimalne czy regulacje rynku pracy, które mają na celu skompresowanie rozkładu dochodów. Ponieważ można oczekiwać, że instytucje te są silniej rozbudowane w Niemczech, powyższe wyniki mogą wskazywać po prostu na nieefektywność takich ingerencji w działanie rynku Nierówności płacowe jako sygnał rynkowy Kolejną przyczyną nierówności płacowych są strukturalne rozbieżności między popytem na pracę a jej podażą. W tym sensie dysproporcje płacowe sygnalizują relatywny niedobór lub nadmiar pracowników o danych kwalifikacjach. Ponieważ zaś kwalifikacje dają się łatwo kształtować, nierówności stanowią zachętę, aby nabywać te, które aktualnie są na rynku pożądane 20. W dłuższej perspektywie proces ten powinien doprowadzić do efektywniejszej alokacji zasobów ludzkich pomiędzy zawody i sektory gospodarki. Zagadnienie to wiąże się ściśle z teorią dotyczącą wpływu wzrostu gospodarczego na kształtowanie się nierówności. Stąd, kilka kolejnych akapitów poświęcę na krótkie omówienie najważniejszych aspektów tej problematyki. Otóż obserwowany od lat 80. wzrost nierówności płacowych w krajach rozwiniętych 21 spowodowany jest przede wszystkim ze wzrostem premii za wykształcenie i doświadczenie. Wyjaśnienia tej tendencji badacze poszukiwali między innymi w postępie technologicznym faworyzującym pracowników wykwalifikowanych (skill-biased technological change) oraz w zmianie organizacji przedsiębiorstw 22. Pierwsza z tych koncepcji wskazuje, że pewne formy postępu technologicznego, np. informatyzacja procesów produkcji, ujawniają i potęgują różnice w zdolnościach pracowników, które wcześniej były niezauważalne, oraz sprawiają, że wzrasta komplementarność kapitału fizycznego i ludzkiego. Przyjmijmy, że funkcja produkcji przyjmuje postać 23 : b c Y = F A l L, A h H gdzie zmienne L i H oznaczają kolejno podaż niewykwalifikowanej siły roboczej i wykwalifikowanej siły roboczej, zaś A l i A h produktywności tych grup pracowników. Otóż postęp technologiczny faworyzuje pracowników wykwalifikowanych, jeśli prowadzi do wzrostu stosunku A h /A l. Gdy stosunek ten pozostaje nie zmieniony, postęp technologiczny jest neutralny ze względu na kwalifikacje. Załóżmy, że funkcja produkcji F jest postaci CES: 20 Welch (1999), s. 1; 21 Aghion, Caroli, Garcia-Penalosa (2001), s ; 22 Trzecia często omawiana hipoteza wzrost nierówności w krajach rozwiniętych przypisuje intensyfikacji wymiany handlowej z krajami rozwijającymi się. Nie ma ona jednak wyraźnego związku z problematyką tej pracy. 23 Poniższy fragment opiera się na pracy Acemoglu (2000); 16

20 D c E1 * ρ ρ b c ρ b Y = A l L + Ah H Wówczas elastyczność substytucji pomiędzy pracą wykwalifikowaną i niewykwalifikowaną wynosi σ=1/(1-ρ). Jak podaje Acemoglu (2000), w większości oszacowań empirycznych σ przybiera wartość z zakresu [1,2], co oznacza, że te dwa rodzaje pracy są niedoskonałymi substytutami. Przyjmując, że rynek pracy jest konkurencyjny, płace obu typów pracowników wynoszą: w L = w H = Y f = L Y f = H Al ρ Ah ρ D b A ρ ρ l + A h H+ L D A l ρ cρ b c@ ρ H+ ρ L + Ah E ρ f ρ E ρ f ρ Premia za wykształcenie, tzn. różnica w płacy pracownika wykwalifikowanego i niewykwalifikowanego wynosi zatem: ω = w h w l h f = j A h A l iρ f fk H L b ρ f c h = j W formie logarytmicznej premię tę możemy zapisać jako: h i lnω = 1 f A ln j h f σ 1 f g f H ln f σ L A l A h A l i fk 1f σ f H L 1 f σ Jak ta premia za wykształcenie reaguje na zmianę technologiczną? Różniczkując lnω po ln(a h /A l ) otrzymujemy (σ-1)/σ. Ponieważ z empirycznych oszacowań wynika, że σ>1, pochodna ta ma znak dodatnim a więc premia za wykształcenie rośnie, gdy zmiana technologiczna preferuje pracę wykwalifikowaną. Skoro jednak powstające w ten sposób nierówności płacowe stanowią sygnał do zdobycia odpowiednich kwalifikacji, wzrost premii powinien być przejściowy. Wkrótce bowiem zwiększyłaby się relatywna podaż pracy wykwalifikowanej H/L, co ma jednoznacznie ujemny wpływ na ω. Na danych amerykańskich widać jednak 24, że choć podaż pracy wykwalifikowanej od czasu II wojny światowej nieustannie rośnie, stopa zwrotu z wykształcenia a także z doświadczenia obniżała się tylko w latach 70., gdy na rynek pracy wkroczyło pokolenie powojennego wyżu demograficznego. Jednak od tego momentu premia za wykształcenie rośnie w bezprecedensowym tempie, a wraz z nią nierówności płacowe. I tak, Amerykanin z dyplomem wyższej uczelni zarabiał w 1980 r. 50 proc. więcej, niż osoba z wykształceniem średnim. W ostatnich latach różnica ta wzrosła do ponad 100 f 24 Welch (1999); 17

21 proc. 25 Acemoglu (2000) proponuje następujące wyjaśnienie tego zjawiska. Przede wszystkim wydaje się, że zmiana technologiczna faworyzująca pracę wykwalifikowaną nabrała w latach 80. rozmachu, stąd nawet bezprecedensowe tempo akumulacji kapitału ludzkiego nie jest w stanie pokryć zapotrzebowania na wykształconych pracowników. Dlaczego jednak ten asymetryczny postęp technologiczny przyspieszył? 26 Z jednej strony można argumentować, że za sprawą pojawienia się w tym czasie mikrochipów, komputerów, czy Internetu doszło do rewolucji technologicznej. Teoria ta jest wszakże trudna do pogodzenia z faktem, że dynamika wzrostu produktywności czynników produkcji (TFP) począwszy od lat 70. w wielu rozwiniętych krajach wyhamowała 27. Więcej świadectw przemawia na rzecz hipotezy, że zmiana technologiczna faworyzująca pracę wykwalifikowaną reaguje zwrotnie na podaż tej pracy. Im wyższy poziom wykształcenia w danym społeczeństwie, tym bardziej opłacalne staje się stosowanie technologii komplementarnych z kapitałem ludzkim 28. Zmiana technologiczna jest w tym ujęciu samonapędzającym się procesem: postęp technologiczny zwiększa premię za kwalifikacje, zachęcając pracowników do zdobywania wykształcenia, a to z kolei sprzyja dalszemu rozwijaniu technologii faworyzujących pracę wykwalifikowaną. Nierówności płacowe pełnią w tym procesie rolę łącznika, toteż próba ich zniwelowania musiałaby zablokować postęp technologiczny ukierunkowany na umiejętności, który z perspektywy wzrostu gospodarczego wydaje się zjawiskiem korzystnym 29. Jak zauważają Murphy i Becker (2007), potencjał, jaki generują rosnące stopy zwrotu z edukacji przenosi się z indywidualnych osób na całą gospodarkę. Wzrost poziomu wykształcenia stanowił ważne źródło wzrostu płac, produktywności i standardów życiowych w ostatnim wieku. Autorzy ci żartują więc, że zwiększenie progresywności systemu podatkowego miałoby ten sam efekt, co obłożenie podatkiem uczęszczania na studia, przy jednoczesnym subsydiowaniu porzucania nauki na etapie szkoły średniej. Welch (1999) zauważa z kolei, że nierówności w poszczególnych krajach pobudzają też mobilność w skali międzynarodowej. Relatywnie wysokie płace, które w USA otrzymują lekarze, naukowcy i profesorowie przyciągnęły wielu imigrantów. Czy bylibyśmy w lepszym położeniu, gdyby do nas nie przyjechali? - pyta retorycznie Welch Becker, Murphy (2007); 26 Warto w tym kontekście zauważyć, że postęp technologiczny ukierunkowany na pracowników wykwalifikowanych jest zjawiskiem relatywnie nowym. Jeszcze w XIX w. to fabryki, zatrudniające rzesze niewykwalifikowanych robotników, odbierały pracę wykwalifikowanym rzemieślnikom. 27 Acemoglu (2000), s. 6, a także Aghion, Caroli, Garcia-Penalosa (1999), s. 46; 28 Acemoglu (2000), s. 6; 29 Choć ściśle rzecz biorąc, przyspieszenie tego asymetrycznego postępu technologicznego nie musi oznaczać szybszego postępu w ogóle. Po prostu rozwijany jest inny rodzaj technologii. Aghion, Caroli, Garcia- Penalosa (1999) omawiają szereg powodów, dla których postęp technologiczny ukierunkowany na umiejętności może wręcz być odpowiedzialny za spadek całkowitej produktywności czynników produkcji (TFP). 30 Welch (1999), s. 1; 18

22 Motywacyjną i informacyjną rolę nierówności w procesie postępu technologicznego ilustruje model Galora i Tsiddona (1997). Opiera się on na spostrzeżeniu, że dokonując wyboru zawodu jednostki kierują się swoimi indywidualnymi umiejętnościami oraz czynnikami rodzinnymi, takimi jak poziom i rodzaj kapitału ludzkiego rodziców. Czynniki rodzinne sprawiają, że kontynuowanie zawodu rodziców gwarantuje szybką karierę. Dopóki te korzyści przewyższają stopę zwrotu z kwalifikacji, wybór zawodu w oparciu o umiejętności jest więc nieoptymalny. Kryterium to nabiera jednak znaczenia, gdy dokonuje się postęp technologiczny. Pod pojęciem postępu technologicznego autorzy rozumieją ciąg odkryć, które początkowo zwiększają popyt na pracę wykwalifikowaną, lecz z czasem się upowszechniają i ich zastosowanie staje się łatwiejsze. Przypuszczalnie można ten proces utożsamiać z rozprzestrzenianiem się technologii ogólnego zastosowania ( ang. general puropse technologies GPT), do których należą m.in. silnik spalinowy, komputer, czy Internet 31. Gdy pojawia się nowa GPT, na rynku pracy wzrasta zapotrzebowanie na uzdolnione jednostki, bowiem dotychczasowy kapitał ludzki okazuje się nieodpowiedni. Wzrost premii za umiejętności skłania zdolne jednostki do podjęcia pracy w zaawansowanym technologicznie sektorze, co zwiększa nierówności oraz mobilność społeczną. Wywołana w ten sposób koncentracja uzdolnionych pracowników w postępowym sektorze zwiększa prawdopodobieństwo kolejnych odkryć. Dopiero gdy dana GPT upowszechni się na tyle, że do jej obsługi nie są potrzebne kwalifikacje, premia za umiejętności maleje i nawet zdolne jednostki wolą kontynuować karierę rodziców. Nierówności maleją, lecz odbywa się to kosztem mobilności społecznej. Model ten demonstruje rolę, jaką nierówności odgrywają w ustalaniu tempa wzrostu gospodarczego, poprzez swój wpływ na mobilność, alokację talentu między zawody i częstotliwość przełomów technologicznych - konkludują autorzy 32. Wszakże teza, że nierówności pełnią w procesie postępu technologicznego pożyteczną funkcję, nie jest bezsporna. Nawiązując do powojennych doświadczeń gospodarek skandynawskich Agel i Lommerud (1993) twierdzą, że dysproporcje płacowe blokują przemiany strukturalne w przedsiębiorstwach i opóźniają rozwój wschodzących gałęzi przemysłu. Natomiast kompresja płac, w powiązaniu z aktywną polityką rynku pracy 33, jest z teoretycznego punktu widzenia ekwiwalentem subsydiowania tych gałęzi. Wyjaśnienie tego mechanizmu nie jest trudne. (...) firmy z rozwijających się sektorów gospodarki muszą 31 Aghion, Caroli, Garcia-Penalosa (1999), s. 42; 32 Galor, Tsiddon (1997), s. 364; 33 Nie oznacza to, że Agel i Lommerud (1993) opowiadają się za rozbudowanym państwem dobrobytu. Przeciwnie, podkreślają, że mogłoby to wymagać dławiących wzrost gospodarczy podatków. Zastrzeżenie to okaże się ważne w świetle rozdziału 2.4. Autorzy nie twierdzą też, że likwidacja nierówności jako takich jest pożądana. Idzie jedynie o spłaszczenie struktury płac, podczas gdy na nierówności społeczne wpływ ma także rozkład dochodów z kapitału. 19