NAJCZĘSTSZE CHOROBY PTAKÓW HODOWLANYCH

Transkrypt

1 NAJCZĘSTSZE CHOROBY PTAKÓW HODOWLANYCH Wraz z intensyfikacją hodowli drobiu oraz dążeniem do wzrostu opłacalności ekonomicznej produkcji, hodowca powinien posiadać odpowiedni zasób wiedzy w zakresie potrzeb fizjologicznych i behawioralnych utrzymywanego drobiu. Wiedza ta w znacznym stopniu umożliwi uniknąć zadziałania bodźców usposabiających do wywołania choroby. Duża liczebność ptaków skumulowanych na niewielkiej powierzchni sprzyja nasileniu działania czynników stresogennych. Trzeba również pamiętać, że wpływ stresora na organizm może mieć działanie dwukierunkowe: pozytywne - mobilizujące, bądź destrukcyjne - zaburzające poprawne funkcjonowanie organizmu. Zjawisko stresu spotykane w wielkotowarowej hodowli drobiu, może mieć różnorodne podłoże. Najczęściej dotyczy on zbyt dużej obsady ptaków, nieprawidłowego żywienia oraz nieprawidłowych warunków utrzymania (warunki mikroklimatyczne, zanieczyszczenia gazowe, pyłowe i mikrobiologiczne). Ptaki narażone na konieczność przebywania w takim stresogennym środowisku w dużej mierze są podatniejsze na wystąpienie szeregu chorób. Przede wszystkim są to choroby zakaźne, wywołane patogenami chorobotwórczymi (wirusy, bakterie, grzyby). Wymienione czynniki chorobotwórcze mogą przenosić się zarówno drogą bezpośredniego kontaktu lub pośrednio, poprzez zanieczyszczoną patogenem paszę, wodę, bądź też spowodowane niska higieną w obiekcie inwentarskim. Obecność patogenów w środowisku otaczającym zwierzę nie jest miarodajnym wskaźnikiem intensywności rozwoju choroby. Czynnikami wpływającymi na rozwój choroby są: bytowanie patogenu zjadliwego w środowisku; obecność wektorów (mechanicznych i biologicznych); stopień wrażliwości ustroju gospodarza; osłabiony układ immunologiczny. Infekcja ustroju może odbywać się kilkoma drogami: poprzez układ pokarmowy, gdzie drobnoustrój dostaje się do organizmu z zakażoną paszą lub wodą; dosyć często w hodowli wielkotowarowej drobiu, drogą ta przenoszone są bakterie z rodziny Escherichia i Salmonella; powyższe drobnoustroje mogą bytować w środowisku zewnętrznym przez długi okres czasu, bez szkody dla właściwości patogennych; poprzez układ oddechowy; warunkiem sprzyjającym do zakażenia jest nadmierne zagęszczenie zwierząt w klatkach i pomieszczeniach; infekcja zachodzi poprzez bezpośredni kontakt zdrowego osobnika z wydzieliną nosową chorego; poprzez uszkodzoną powłokę ciała; przerwanie ciągłości skóry sprzyja zakażeniom przez patogeny z rodziny gronkowców i paciorkowców; dodatkowo zakażenie potęgowane jest uwalnianiem toksyn do ustroju gospodarza. Choroby wirusowe Choroba Mareka - najbardziej narażone na tę chorobę gatunki drobiu to przede wszystkim kury, przepiórki oraz indyki. Chorobę tę wywołuje wirus z rodzaju Herpesvirus. Drogą wniknięcia zarazka do organizmu jest układ oddechowy bądź przewód pokarmowy. Zakażenie następuje najczęściej bezpośrednio po wylęgu. W ciągu pierwszych dni życia wrażliwość na za- 20

2 każenie szybko spada. Wirus zawarty w złuszczonym naskórku brodawek piór zachowuje jednak swoją zjadliwość przez okres ponad 12 miesięcy. Zakażone ptaki wykazują spadek masy ciała oraz objawy porażenne. Często jednak zdarza się, że przebieg tej choroby jest bardzo gwałtowny, bez objawów klinicznych. Najczęściej spotykaną jest tzw. postać nadostra, charakteryzująca się gwałtownym przebiegiem i brakiem objawów klinicznych. Z tą postacią choroby spotykamy się najczęściej u młodych ptaków (do 4 tygodnia życia) i charakteryzuje się wysoką śmiertelnością, dochodzącą do 80%. Kolejną jest tzw. postać ostra, gdzie okres inkubacji wynosi około 2 do 3 tygodni. Śmiertelność ptaków w tym przypadku również jest wysoka i może dochodzić do 70%. Charakterystyczną cechą tej postaci choroby jest fakt, że podczas trwania procesu chorobowego część ptaków pada, nie wykazując klasycznych objawów choroby. Trzecią formą choroby jest postać klasyczna, gdzie okres inkubacji jest znacznie wydłużony, a śmiertelność w stadzie wynosi około 10-15%. W formie klasycznej (porażennej) typowym objawem jest asymetryczne porażenie kończyn (tzw. pozycja szpagatu). Obserwuje się również porażenie skrzydeł i szyi. W przypadku zaatakowania nerwów żołądka mięśniowego dochodzi do jego atrofii, jak również atrofii jelit, co prowadzi do szybkiego wyniszczenia. Upadki występują najczęściej między 10 a 20 tygodniem życia. W praktyce najlepszą metodą zapobiegania chorobie Mareka jest szczepienie jednodniowych piskląt. Należy jednak mieć świadomość, że szczepienie nie uchroni ptaków przed zakażeniem wirusem, a ma na celu zapobieżenia rozwojowi zmian nowotworowych w narządach wewnętrznych i nerwach. Ze względu na to, że odporność poszczepienna powstaje najczęściej po 7-10 dniach, duże znaczenie w zapobieganiu chorobie ma przestrzeganie zasad profilaktyki nieswoistej, uniemożliwiające pisklętom kontakt ze zjadliwym zarazkiem terenowym. Rzekomy pomór drobiu - Choroba ta nazywana jest też chorobą Newcastle lub NCD. Występuje najczęściej u kur, indyków i innego drobiu grzebiącego. Kaczki i gęsi nie chorują, ale mogą być nosicielami i siewcami wirusa powodującego tę groźną chorobę. Rzekomy pomór jest chorobą wysoce zaraźliwą i śmiertelną. Chorobę wywołuje wirus z rodzaju Paramyxovirus (PMV-1). Źródłem zakażenia są przede wszystkim chore i padłe ptaki (kontakt bezpośredni). Choroba potrafi rozprzestrzeniać się również przez sprzęt używany na fermach, samochody, ludzi, dzikie ptactwo (kontakt pośredni). Do zakażenia dochodzi drogą oddechową i pokarmową oraz poprzez uszkodzoną skórę, spojówki i błonę śluzową. Okres inkubacji trwa kilka dni (na ogół 3-6 dni). Najczęstszymi objawami choroby Newcastle jest osowiałość i brak apetytu u chorych ptaków. Często dochodzą trudności w oddychaniu, rzężenie, charczenie, pianie kur. Może wystąpić też śluzowy wypływ z dzioba i nosa oraz biegunka (często o zielonkawym zabarwieniu). Chore ptaki przyjmują skuloną postawę z nastroszonymi piórami, miewają drgawki, pojawia się również niezborność ruchów, niedowład nóg, wygięcie skrzydeł. Typowym objawem jest nienaturalny skręt szyi (torticollis). Nieśność kur obniża się od 30 do 50%, jaja często mają cienkie skorupki lub są ich całkiem pozbawione (jaja w błonach, tzw. lanie jaj ). Wirus wraz z krwią przenosi się do wszystkich narządów powodując zwyrodnienie ścian naczyń krwionośnych i prowadząc do powstawania wybroczyn. Ze względu na to, że do chwili obecnej nie ma skutecznego lekarstwa na tę chorobę, jedyną ochroną przed groźnym wirusem wywołującym ją jest regularne szczepienie ptaków. W Polsce choroba ta objęta jest programem profilaktycznym. Ptaki powinny być regularnie szczepione 22

3 żywymi szczepionkami zawierającymi szczepy wirusa (lentogeniczne dla brojlerów oraz inaktywowane w przypadku stad towarowych i reprodukcyjnych). Zakaźne zapalenie oskrzeli kur - Wrażliwe na zakażenie są przede wszystkim kury i bażanty. Chorobę wywołuje wirus należący do rodzaju Coronavirus. Początkowo uważano, że choroba u kur jest wywoływana przez patogenny, jednorodny antygenowo wirus, którego przedstawicielem jest szczep Massachusetts 41 (Mass 41). Jednak możliwość tworzenia wielu odmian różniących się od oryginalnego szczepu Mass 41, doprowadziła do wyizolowania ponad 30 serotypów oraz wariantów antygenowych, przy czym ich ilość ciągle wzrasta. Między ptakami zakażenie rozprzestrzenia się drogą aerogenną. Zarazek przenosi się tą drogą również między kurnikami i fermami. Okres inkubacji wynosi od 18 do 72 godzin. U kurcząt wirus zakaźnego zapalenia oskrzeli kur (Infectious bronchitis - IB) wywołuje nasilone zmiany zapalne w drogach oddechowych. Dochodzi do zapalenia błony śluzowej oskrzeli, a powstający wysięk zapalny ogranicza drożność oskrzeli. Wraz z postępem choroby tworząca się serowata wydzielina zatyka rozwidlenie tchawicy co prowadzi do duszności, rzężeń, kaszlu, kichania i przyjmowania charakterystycznej postawy pompującego oddychania. U dorosłych ptaków nieśność gwałtownie obniża się (w ciągu 5-7 dni), pogarsza się także jakość skorupy, która jest krucha i odbarwiona, z charakterystycznymi deformacjami. W trakcie badania sekcyjnego stwierdza się obecność śluzu i przekrwienie błony śluzowej dolnych odcinków tchawicy i oskrzeli, u starszych kurcząt mogą występować włóknikowe naloty na workach powietrznych. Obecność żółtawego, serowatego czopa włóknikowego w rozwidleniu tchawicy u kurcząt wskazuje na zakaźne zapalenie oskrzeli. W przebiegu zakaźnego zapalenia oskrzeli brak jest specyficznego leczenia. Przy wtórnych powikłaniach bakteryjnych powinny być stosowane antybiotyki. Jedyną skuteczną metodą uniknięcia strat spowodowanych zakażeniem wirusem IB jest prowadzenie systematycznych szczepień profilaktycznych. Stosuje się tu szczepionki żywe i inaktywowane. W Polsce choroba występuje zarówno u brojlerów, jak i w stadach kur nieśnych. Współczesna immunoprofilaktyka IB to stosowanie żywych, ale niezdolnych do wywołania infekcji szczepów wirusa w postaci szczepionek. Jednakże, trzeba mieć na uwadze, iż ze względu na dużą zmienność wirusa zakaźnego zapalenia oskrzeli oraz powstawanie nowych serotypów, podtypów, a także wariantów antygenowych, skuteczność i efektywność programów immunoprofilaktycznych pozostaje ciągle problemem. Obecnie na terenie Europy zaleca się naprzemienne stosowanie w szczepionkach serotypu Mass z serotypem 4/91, co daje ochronę protektotypową oraz zabezpiecza ptaki przed większością innych, antygenowo odmiennych szczepów wirusa IB. Influenza ptaków - grypa ptasia należy do groźnych, siejących spustoszenie chorób głównie wśród kur i indyków, chociaż wirus może zaatakować także ptaki łowne (bażanty, kuropatwę, przepiórki), bezgrzebieniowce (strusie i emu), papugi i wróblowate. Chorobę te wywołuje wirus z rodziny Orthmyxviridae. Najcięższa postać choroby, pierwotnie nazywana pomorem drobiu (z ang. Highly Pathogenic Avian Influenza, HPAI), włączona jest przez Światową Organizację Zdrowia Zwierząt (OIE) do listy A chorób zakaźnych zwierząt. w Polsce postać HPAI w chwili obecnej jest określana jako wysoce zjadliwa grypa ptaków. Epidemia tej choroby notowana jest co kilka lat na całym świecie (w Polsce jej nie notowano). Najprawdopodobniej pojawia się na skutek pośredniego lub bezpośredniego kontaktu drobiu domowego z dzikimi ptakami wodnymi. Kie- 24

4 HIGIENA I ŻYWIENIE dy choroba wystąpi w stadzie, jej rozprzestrzenianie jest szybkie. Zakażenie następuje przez kontakt z odchodami chorych ptaków, a także z wydzieliną z ich oczu i nozdrzy. Stwierdzono, że wirus występuje także w żółtku i białku jaja. Z zakażonych jaj nie wylęgają się kurczęta, ale zawartość jaja po stłuczeniu daje możliwość dalszego rozprzestrzeniania się epidemii. W wypadku dużego zagęszczenia ptaków może występować zakażenie kropelkowe. Ze stada do stada przenosi się nie tylko z chorymi ptakami, ale również poprzez zanieczyszczony sprzęt, środki transportu itp. Okres wylęgania choroby waha się od kilku godzin do 2-3 dni. Dla urzędowych celów zwalczania, maksymalny okres inkubacji HPAI, wynosi 21 dni. Objawy kliniczne są mało charakterystyczne i zróżnicowane w zależności od zjadliwości wirusa, gatunku i wieku ptaków, zakażeń towarzyszących oraz warunków środowiskowych. W przebiegu naturalnych zakażeń wirusami AI u drobiu można wyróżnić dwie zasadnicze postacie kliniczne choroby: wysoce zjadliwą influenzę (grypę) ptaków (HPAI) - objawy: depresja, gwałtowny spadek/utratę produkcji jaj, miękkie skorupy jaj, objawy nerwowe, obrzęk i zasinienie grzebienia i dzwonków, silne łzawienie, obrzęk zatok podoczoło-dołowych, kichanie i duszność, biegunkę; padnięcia mogą być nagłe, bez widocznych objawów; śmiertelność może dotyczyć nawet 100% stada; mało zjadliwą influenzę (grypę) ptaków (LPAI) - mogą wystąpić objawy ze strony układu oddechowego (z reguły łagodne), depresja, biegunka oraz zaobserwować można zmniejszoną produkcję jaj u niosek; śmiertelność ptaków jest w tym przypadku niska i zwykle nie przekracza 5%, jakkolwiek zdarza się, że w wyniku wtórnych zakażeń lub u młodych ptaków może sięgać nawet 97%. W przypadku stwierdzenia postaci HPAI u drobiu, strategia działania polega na szybkim likwidowaniu źródła zakażenia w możliwie najkrótszym okresie poprzez wprowadzenie ścisłej kwarantanny, a także szybkie wybicie całego pogłowia drobiu w ognisku choroby oraz jego zniszczenie wraz z zakażonymi produktami, materiałami i sprzętem. Prowadzi się również zabieg odkażania celem usunięcia/ograniczenia obecności wirusa oraz izoluje fermy zakażone. Zakaźna anemia kurcząt - zakażenia dotyczą przede wszystkim młodych kurcząt. Chorobę wywołuje bardzo oporny wirus, zaliczany do rodzaju Circovirus, oznaczany jako CAV (Chicken Anaemia Virus) lub CIA (Chicken Infectious Anaemia Virus). Główną drogą rozprzestrzeniania się wirusa zakaźnej anemii jest zakażenie pionowe. W tym przypadku zakażone nioski przekazują zarazek na swoje potomstwo. Możliwe jest również poziome rozprzestrzenianie się infekcji, a zwłaszcza u ptaków młodych przez bezpośredni kontakt z chorym osobnikiem i środowiskiem (wyposażenie, odzież, itp.). Wirus zakaźnej anemii wywołuje objawy chorobowe u ptaków w wieku do około 3 tygodnia. U kur dorosłych zakażenie przebiega bez żadnych objawów klinicznych. Postawienie wstępnego rozpoznania jest możliwe na podstawie charakterystycznych zmian sekcyjnych i objawów klinicznych. Pierwsze objawy choroby widoczne są pod koniec drugiego tygodnia życia kurcząt. Ptaki są osowiale, tracą apetyt, maja blady grzebień i dzwonki oraz nastroszone pióra. Obserwuje się również zahamowanie rozwoju oraz wzrost upadków, których szczyt przypada na 5-6 dzień od stwierdzenia objawów klinicznych. U ptaków, które równocześnie zakażone zostały reowirusami obserwuje się typowe zmiany martwicowe skóry w okolicy podskrzydłowej, stąd jednostka jest nazywana chorobą niebieskiego skrzydła. Śmiertelność jest zróżnicowana i waha się od 20% do 70%, najczęściej jednak nie przekracza 30%. Wyni- 25

5 ki produkcyjne w zakażonych stadach są bardzo obniżone. Ponieważ nie stosuje się leczenia przyczynowego zakaźnej anemii kurcząt, należy dążyć, aby wszystkie pisklęta miały wysoki poziom specyficznych przeciwciał przeciwko wirusowi zakaźnej anemii, co uzyskuje się dzięki szczepieniom prowadzonym w stadach rodzicielskich (szczep CIAV). Szczepienie przeprowadza się między 13 a 15 tygodniem życia ptaków, jednak nie później niż 3-4 tygodnie przed pierwszym zbiorem jaj do wylęgu (uniknięcie ryzyka przeniesienia wirusa szczepionkowego przez jajo). Zakaźne zapalenie krtani i tchawicy - na zakażenie w warunkach naturalnych są wrażliwe kury i bażanty. choroba ta wywoływana jest przez wirus należący do rodzaju Herpesvirus. ILT jest jedną z chorób wpisanych na listę B chorób zakaźnych zwierząt Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE). Zakażenie następuje drogą oddechową przez kontakt ptaków chorych ze zdrowymi. W większości przypadków do zakaźnego zapalenia krtani i tchawicy na fermie dochodzi przez zawleczenie wirusa ILT przez osoby wizytujące. Okres inkubacji choroby waha się od 4 do 12 dni. Chore ptaki wykazują objawy ze strony układu oddechowego. W jamie dziobowej, krtani i tchawicy tworzą się szarożółte, serowate, łatwo oddzielające się czopy zatykające światło dróg oddechowych. Oddychanie jest bardzo utrudnione, chore ptaki siedzą w półprzysiadzie z wyciągniętą szyją i otwartym dziobem, a przy wydechu dziób jest opuszczony ku dołowi (tzw. pompujące oddychanie ). Ptaki takie często padają w wyniku uduszenia. W typowym przebiegu ILT dzienne upadki wynoszą około 1%. Stwierdza się również przypadki ILT o łagodnym przebiegu wywoływane przez szczepy wirusa o niższej patogenności. W takich sytuacjach obserwuje się zapalenie spojówek oraz objawy ze strony układu oddechowego (kichanie, wykrztuszanie), a śmiertelność jest z reguły bardzo niska lub nie występuje. Zakaźne zapalenie krtani i tchawicy rozprzestrzenia się na fermie znacznie wolniej niż zakaźne zapalenie oskrzeli i rzekomy pomór drobiu. Zakażenie wirusem ILT ptaków w okresie produkcyjnym prowadzi do obniżenia nieśności o 5 do 25%, która jednak wraca do normy po około 3-4 tygodniach. Najlepszą metodą zapobiegającą stratom wywoływanym przez wirus ILT jest szczepienie profilaktyczne i interwencyjne za pomocą szczepionek podawanych dospojówkowo. Nawet w przypadku wystąpienia choroby w stadzie, ze względu na stosunkowo wolne jej rozprzestrzenianie możliwe jest zaszczepienie ptaków nie wykazujących objawów chorobowych, co może spowodować zahamowanie rozprzestrzeniania się choroby w stadzie. Ospa ptaków - na chorobę tę zapadają kury, indyki, bażanty oraz bardzo wiele innych gatunków ptaków dziko żyjących. Ospa wywoływana jest przez zarazek należący do rodziny Poxviridae. Na zakażenie wirusem ospy narażone są ptaki niezależnie od płci i wieku. Najczęstszą przyczyną rozprzestrzeniania się infekcji jest wprowadzenie do stada zakażonego osobnika. Źródłem zakażenia może być także zanieczyszczona pasza i woda. W okresie letnim, komary oraz muchy mogą przenosić zakażenia zarówno w stadzie, jak i między fermami. Okres inkubacji choroby trwa od 4 do 20 dni. W ospie kur, indyków i gołębi stwierdza się trzy postacie choroby: skórną, śluzówkową (dyfteroidalną) oraz mieszaną. W przypadku postaci skórnej typowe krosty ospowe lokalizują się na głowie, grzebieniu i dzwonkach oraz na skórze kończyn i w okolicy kloaki. Natomiast przy postaci dyfteroidalnej w jamie dziobowej, przełyku lub tchawicy obserwuje się obecność licznych, żółtawych lub ciemnobrązowych serowatych nalotów, mocno przytwierdzonych do 26

6 podłoża. Chore ptaki tracą apetyt, są osowiałe, a w przebiegu postaci dyfteroidalnej również wykazują objawy duszności. Często jednak występuje postać mieszana, która charakteryzuje się zmianami ospowymi zarówno na skórze, jak i błonach śluzowych. Choroba trwa około dni. Upadki w przebiegu ospy są bardzo zróżnicowane. W przypadku postaci skórnej śmiertelność jest niska i kształtuje się na poziomie 1-2%, natomiast przy postaci dyfteroidalnej może dochodzić do 50%. W zakażonym stadzie kur stwierdza się obniżoną nieśność. Spadek w produkcji może utrzymywać się przez okres kilku tygodni. Brak jest leczenia przyczynowego ospy. Leczenie wspomagające jest skomplikowane i pracochłonne. Praktykowane jest smarowanie zmian miejscowych roztworami barwników, a przy postaci dyfteroidalnej usuwanie nalotów z błon śluzowych układu oddechowego celem przywrócenia jego drożności. Zapobiegawcze szczepienia za pomocą żywych szczepionek są najbardziej skuteczną metodą ograniczenia strat ekonomicznych. Nawet w przypadku wystąpienia choroby w stadzie, ze względu na stosunkowo wolne jej przenoszenie się między ptakami, możliwe jest zaszczepienie ptaków nie wykazujących objawów chorobowych, co może skutkować zahamowaniem rozprzestrzeniania się choroby w stadzie. Choroby bakteryjne Kolibakterioza - Bakteria Escherichia Coli jest drobnoustrojem naturalnie bytującym w organizmie ptaków. Jednak w przypadku pojawienia się serotypów patogennych dochodzi do wywołania przez nie jednostki chorobowej - kolibakteriozy. Patogenne E. coli obecne są w środowisku ptaków - pyle, kurzu, wyschniętym kale, przenosić je także mogą owady obecne w kurniku. Wystąpieniu kolibakteriozy w stadzie sprzyjają: utrzymywanie ptaków w słabo wentylowanych pomieszczeniach, duże zagęszczenie, złe żywienie, przegrzanie lub przeziębienie ptaków. Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi są zakażenia wirusami obniżającymi odporność (m.in. wirus anemii zakaźnej kurcząt, zakażenia reoi adenowirusami), tło żywieniowe (obecność w paszy mykotoksyn) oraz czynniki środowiskowe (m.in. szkodliwe domieszki gazowe: amoniak i siarkowodór). Wyróżniamy następujące postacie kolibakteriozy: zapalenie pępka i woreczka żółtkowego u piskląt - w tym przypadku pisklęta padają w wylęgarni, w transporcie lub pierwszych godzinach po przywiezieniu na fermę; u piskląt obserwuje się napięcie powłok brzusznych oraz zaczerwienie i zmiany zapalne przy pępku; charakterystycznym objawem jest niewchłonięty woreczek żółtkowy, który obecny jest jeszcze w 10 dniu życia; u piskląt, które przeżyły 4-tą dobę dochodzi często do włóknikowego zapalenia worka osierdziowego; natomiast ptaki, które przeżyły mają znacznie mniejszą masę ciała; kolibakteroza układu oddechowego - często występuje w formie zakażeń mieszanych z chorobami wirusowymi (IB, ILT) lub bakteryjnymi, np. mykoplazmy; do wystąpienia kolibakteriozy układu oddechowego predysponują też złe warunki środowiska: wysokie stężenie amoniaku, nadmierne zapylenie, nadmierne zagęszczenie oraz nieprawidłowe żywienie (niedobór witaminy A); z tego powodu należy profilaktycznie podawać w wodzie i oprysku produkty chroniące górne drogi oddechowe ptaków z witaminą A; klasycznymi objawami tej postaci kolibakteriozy jest: duszność, charczenie i kichanie ptaków; ostra, posocznicowa postać kolibakteriozy - najbardziej rozpowszechniona w stadach indyków rzeźnych; chorują indyki w wieku od 3 do 12 tygodni, a jednocześnie brak jest charakterystycznych objawów choro- 28

7 by; natomiast, w przypadku zakażeń enterotoksycznymi szczepami E. Coli oraz coronawirusami lub astrowirusami, obserwuje się uporczywe biegunki; w jelitach następuje ostre zapalenie nieżytowe błony śluzowej; treść jelit jest cuchnąca, półpłynna, zielonkawa lub brązowa; chore stado ma niższe przyrosty i zwiększa się liczba upadków; syndrom zapalenia stawów, kości i zieleniejącej wątroby - w tym przypadku proces chorobowy może obejmować stawy, ścięgna oraz kości; w obrębie stawów palcowych i skokowych tworzą się obrzęki, gromadzi się płyn włóknikowy, co przejawia się bolesnością i kulawiznami; chorobę tę stwierdza się najczęściej u 8-11 tygodniowych indyków, a powodują ją śluzowe szczepy E. Coli oraz gronkowce, w tym często szczepy koagulazo-ujemne; cellulitis - czyli przewlekła postać kolibakteriozy objawiająca się jako zapalenie skóry i tkanki łącznej podskórnej; jest to postać przewlekła kolibakteriozy, o dużym znaczeniu szczególnie w wielkotowarowym chowie kurcząt rzeźnych; do zmian dochodzi na skutek urazów mechanicznych powodujących przerwanie ciągłości skóry, co umożliwia wnikanie bakterii do rany u namnażanie się w tkance podskórnej; przyżyciowo nie widać wyraźnych objawów klinicznych, diagnozowana jest dopiero w czasie sekcji ptaków lub w ubojni; skóra okolicy pępka, steku, boków ciała i pachwin może być od żółtej, brązowożółtej, aż do czerwonobrązowej; jest obrzękła i zgrubiała przypomina wyglądem wafle; Kolibakterioza narządu rozrodczego - występuje u niosek, najczęściej w początkowym okresie produkcji nieśnej; w przypadku tej postaci kolibakteriozy dochodzi do zapalenia jajnika, jajowodu oraz otrzewnej; do zakażenia najczęściej dochodzi drogą wstępującą z kloaki, głównie w trakcie niehigienicznej inseminacji kur. Poprawa warunków środowiskowych w kurniku jest podstawowym działaniem prewencyjnym, ograniczającym występowanie tej choroby. Szczególną uwagę należy zwracać na zawilgocenie ściółki oraz poziom zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza. Pasza i woda powinny być wolne od zakażeń pałeczkami E. coli. Istotną rolę w zapobieganiu odgrywają również szczepienia ochronne przeciwko wirusowym chorobom immunosupresyjnym, takim jak: choroba Gumboro i Mareka. Leczenie farmakologiczne powinno być celowane. Przed zastosowaniem antybiotyku należy wyizolować dany drobnoustrój i określić jego wrażliwość na antybiotyki - wykonać antybiogram. Zakaźny katar nosa - na chorobę te najczęściej zapadają głownie kury w pierwszym roku życia, czasami kurczęta, bażanty, kuropatwy, indyki oraz kaczki. Chociaż choroba ta szybko się rozprzestrzenia, to śmiertelność w stadzie jest niska. Największe straty odnotowane są w stadach kur niosek, a wiąże się to ze spadkiem nieśności. Chorobę wywołuje Gram-ujemna pałeczka Haemophilus paragallinarum. Głównymi objawami są obrzęk dookoła oczu, obrzęk zatok i kleista, koralikowata wydzielina z nosa o nieprzyjemnym zapachu. Wydzielina z oczu, która prowadzi do sklejenia powiek. Chore ptaki możemy rozpoznać w nocy po głośnym i chrypliwym oddechu. Przy braku zakażeń towarzyszących, choroba ustępuje zwykle po 2-3 tygodniach. Aby nie dopuścić do rozwoju tej choroby na terenie fermy, podstawowym zadaniem jest niedopuszczenie do tego, aby ptaki zmokły i zmarzły. Jeżeli w hodowli znajdują się nosiciele bakterii H. paragallinarum, to w jak najszybszym czasie powinni zostać odizolowani od pozostałych ptaków. Kurniki powinny być regularnie wietrzone, suche i czyste. W leczeniu chorych ptaków stosuje się szerokie spektrum antybiotyków oraz sulfonamidy z trimetoprimem. Jednocześnie nie należy zapomi- 30

8 nać o poprawie warunków środowiskowych i jakości żywienia ptaków. Mykoplazmoza drobiu - jest bardzo często diagnozowaną chorobą na fermach drobiu. Wywoływana jest przez różne typy mykoplazm. Mycoplasma gallisepticum występuje u kur, indyków, pawi i bażantów. Wywołuje dwie postaci choroby: zatokową i mieszaną. Najbardziej wrażliwe są ptaki w wieku 6-10 tygodni, szczególnie w wielkostadnych i wielowiekowych fermach kur i indyków. Mycoplasma synoviae występuje zwłaszcza u kur i indyków. Wywołuje głównie zakażenie stawów. Najbardziej wrażliwe są ptaki od 2 do 20 tygodnia życia. Mycoplasma meleagridis występuje przede wszystkim u indyków i pawi. Powoduje stany zapalne worków powietrznych. Najbardziej wrażliwe są indyki w wieku 3-4 miesięcy, chorują również starsze ptaki. Mycoplasma anatis i Mycoplasma anseris występują u kaczek oraz gęsi i wywołują objawy chorobowe układu oddechowego. Objawy kliniczne występują u ptaków od 3 tygodnia życia. Straty dotyczą głównie stad reprodukcyjnych i towarowych kur oraz brojlerów kurzych i brojlerów indyczych. Zakażenie następuje najczęściej drogą erogenną poprzez układ oddechowy. Mykoplazmy wnikają do worków powietrznych oraz płuc, wywołując stan zapalny. Z układu oddechowego przenikają do układu krwionośnego i rozprzestrzeniają się w całym organizmie. Mykoplazmy mają wyjątkową zdolność do przenoszenia drogą pionową na potomstwo. Ma to duże znaczenie w szerzeniu się choroby w stadzie. Pisklęta po wylęgu są już zakażone przez nioski, które przekazują zarazki do żółtka. Zarazki te po wykluciu są zdolne do namnożenia się i rozprzestrzenienia w organizmie pisklęcia. Mykoplazmoza, jeżeli występuje po raz pierwszy w stadzie, najczęściej utrzymuje się w nim przez długi czas, dlatego stanowi bardzo poważny problem w hodowli drobiu. Na fermach, gdzie nie przestrzega się zasady all in, all out, mykoplazmoza występuje stacjonarnie, wywołując duże straty w produkcji. Często zakażenie mykoplazmami jest wikłane dodatkowo innymi zarazkami, np. Escherichia coli, Haemophilus paragallinarum, czy wirusami atakującymi górne drogi oddechowe. Czynnikiem wikłającym schorzenia indyków może być zakażenie wirusem zakaźnego zapalenia nosa i tchawicy (TRT). W wielu krajach są wprowadzane programy eliminujące z hodowli drobiu osobniki zakażone mykoplazmami na podstawie badań serologicznych. Mimo dużych nakładów i stosowania od lat programów uwalniania stad drobiu od zakażeń mykoplazmami nie uzyskano w pełni pozytywnych rezultatów. Obecnie od kilku lat są wprowadzane na polski rynek żywe szczepionki służące ochronie ptaków przed zakażeniem. Stosowanie szczepień ochronnych w znaczny sposób ogranicza występowanie choroby w stadzie. Gruźlica rzekoma - jest chorobą bakteryjną, którą wywołują owalne pałeczki gruźlicy rzekomej Yersinia pseudotuberculosis. U ptaków choroba występuje w każdym wieku, bardzo wrażliwe są ptaki młode. Czynnikami predysponującymi są również stres, zarobaczenie, niska higiena wychowu oraz niedobory witamin Ze względu na niskie znaczenie ekonomiczne, chorobie tej nie poświęca się dużo uwagi. Źródłem zakażenia są dzikie i domowe ptaki oraz gryzonie. Zakażenie następuje przez przewód pokarmowy, wraz z zainfekowanym pokarmem i wodą. Zarazki mogą również wnikać przez uszkodzona skórę. Okres inkubacji wynosi od 2 do 6 dni. Choroba ma najczęściej postać przewlekłą, charakteryzującą się niechęcią ptaków do ruchu, utratą apetytu, biegunką, niedowładem skrzydeł oraz kulawiznami. Czasami gruźlica rzekoma ma przebieg ostry (szczególnie u indyków) z występującym obrzękiem śledziony, zapaleniem stawów i stanem zapalnym jelit. Chorobą tą może zarazić się człowiek. 32

9 HIGIENA I ŻYWIENIE Leczenie ptaków (stosowanie wysokich dawek tetracyklin, fluorochinolonów i sulfonamidów z trimetoprimem) zawsze powinno być połączone z utrzymywaniem właściwych warunków higienicznych chowu i prawidłowym żywieniem. Nie wolno dopuszczać do pomieszczeń z ptakami gryzoni, które mogą być nosicielami zarazków. Kampylobakterioza - choroba wywoływana jest przez pałeczki z rodzaju Campylobacter. Występują one w przewodzie pokarmowym wielu gatunków zwierząt, zarówno domowych, jak i dzikich. Badania wykazały, że bakterie te odgrywają znaczącą rolę w schorzeniach układu pokarmowego ludzi. Istotnym rezerwuarem tego zarazka są zarówno ptaki hodowlane, jak i dziko żyjące, które mogą być zakażone nawet w 100%. Infekcje Campylobacter u ptaków mogą rozwijać się w dwuch kierunkach: nosicielstwa bezobjawowego; formy jelitowej, której objawami są wodnista biegunka, obniżenie masy ciała oraz pogorszenie wykorzystania paszy; w przypadku zakażenia Campylobacter kur niosek notuje się obniżoną nieśność i wylęgowość. Na uwagę zasługuje fakt, iż w ostatnich latach, Campylobacter jest częściej rozpoznawaną zoonozą niż Salmonella. Choroby grzybicze. Aspergiloza - choroba, którą wywołują grzyby z rodzaju Aspergillus, a najczęściej A. fumigatus. Choroba może mieć ostry przebieg szczególnie u młodych piskląt lub przewlekły u starszych osobników. Ptaki między sobą się nie zarażają natomiast nasilenie objawów jest zależne od ilości zarodników w środowisku i kondycji ptaków. Źródłem zakażenia jest przede wszystkim źle magazynowana pasza, jednakże zarodniki grzyba mogą znajdować się również w ściółce (spleśniała słoma, wióry, trociny). W środowisku zewnętrznym mogą utrzymywać się przez kilka lat. Drogą zakażenia najczęściej bywa układ oddechowy. Czynnikiem usposabiającym są niehigieniczne, ciemne, wilgotne, źle wentylowane kurniki oraz jednostronne żywienie z małą ilością witamin (w szczególności witaminy A). Okres inkubacji choroby wynosi od 1 do 10 dni i zależy od wielu czynników (gatunku grzyba, drogi zakażenia, ilości zarodników, wieku i kondycji ptaków). Zakażone ptaki są mało ruchliwe, apatyczne, osłabione i wychudzone, przeważnie stoją z lekko otwartym dziobem. Apetyt jest zmniejszony lecz krótko przed śmiercią wzrasta. U piskląt choroba ma przebieg ostry, z biegunką, a śmierć poprzedzona jest wystąpieniem drgawek. Obserwuje się również porażenia, skręty głowy i szyi. W postaci skórnej tworzą się rozległe, nieregularne strupy, często zlewające się ze sobą. Pojawiają się najczęściej w okolicy grzbietu, co prowadzi do wypadania piór. W celu zapobiegania wystąpieniu choroby należy dbać o higienę kurników oraz jakość paszy i materiału ściółkowego oraz właściwe ich przechowywanie. W przypadku stwierdzenia choroby należy bezwzględnie ustalić źródło grzyba oraz przeprowadzić gruntowna dezynfekcję. Ptaki wyniszczone z daleko posuniętą dusznością z porażeniami i zaatakowanymi workami powietrznymi nie nadają się do leczenia. W lżejszych przypadkach chorobę się leczy farmakologicznie (np. siarczan miedzi w rozcieńczeniu 1:2000-1:8000), a zmiany skórne pędzluje jodyną. Kandydiaza - chorobę tę wywołują grzyby z rodzaju Candida. Najczęściej spotykanym przedstawicielem wywołującym kandydiazę u drobiu jest Candida albicans (izolowana w około 95% przypadków). Występowanie kandidiazy stwierdzono u kur, indyków, perliczek, bażantów, gęsi, gołębi, przepiórek, a z ptaków ozdobnych: papug i pawi. Do infekcji najczęściej dochodzi poprzez zanieczyszczoną ściółkę, złej jakości paszę i wodę. Czas rozwoju patogenu, od momentu zakażenia 33

10 do wystąpienia pierwszych objawów, wynosi od 5 do 10 dni. Objawy towarzyszące chorobie to zmniejszone przyrosty masy ciała spowodowane zahamowaniem apetytu, pogorszenie jakości upierzenia oraz wodniste biegunki. Działania profilaktyczne powinny opierać się na dokładnej dezynfekcji oraz poprawie higieny pomieszczeń i żywienia. Kryptokokoza - w naturze blastospory Cryptococcus neoformans, jako czynnik zakażający mogą występować w dużej koncentracji i być pasażowane przez przewód pokarmowy u gołębi i dzikich ptaków jako bezobjawowych nosicieli. C. neoformans var. neoformans izolowane są z odchodów gołębi lub ziemi zanieczyszczonej ich odchodami. W świeżych odchodach nie stwierdza się zwykle namnażania Cryptococcus neoformans, ponieważ mają one zbyt wysokie ph. Jednakże starsze odchody ptaków są doskonałą pożywką, w której grzyby mogą bytować nawet do dwóch lat. Same ptaki nie chorują, ponieważ maksymalna temperatura rozwoju grzyba wynosi 40ºC, a u ptaków fizjologicznie jest ona wyższa. Na zakażenie narażone są przede wszystkim ssaki, w tym człowiek, dlatego też kryptokokoza uznawana jest za zoonozę. Do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez bezpośrednią inhalację zarodników do jamy nosowej. Ludzie najczęściej ulegają zakażeniu C. neoformans poprzez inhalację w formie aerozolu zarodników z wyschniętych ptasich odchodów. dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie 34