A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V W Z

Transkrypt

1 GLOSARIUSZ MUZYCZNY Ponad 850 haseł i zagadnień szczegółowych z teorii muzyki i nauk o muzyce, notacji muzycznej, form muzycznych, akustyki, praktyki wykonawczej i historii muzyki. Każde hasło zawiera krótką definicję oraz opis wyjaśniający zastosowanie terminu w muzyce, niekiedy również notkę historyczną, w przypadku zaś haseł opisowo-problemowych skrótowo zarysowane wyszczególnienie podstawowych zagadnień tematycznych bądź kwestii spornych. Słowniczek nie zawiera terminów z dziedziny instrumentoznawstwa, określeń dotyczących powszechnie znanych stylów i epok rozwojowych muzyki, biogramów kompozytorów i znanych postaci z życia muzycznego. Pomija także omówienie wielu tańców, zwłaszcza ludowych oraz tych, które nie znalazły większego oddźwięku w muzyce artystycznej. Słowa w hasłach napisane KAPITALIKAMI są odnośnikami do terminów omówionych osobno. A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V W Z A a cappella, a piacere, a suo commodo, accelerando, accentato, adagio, adagissimo, ad libitum, addolcendo, addolorato, affettuoso (con afetto), agile (agilemente), Agnus Dei, agogika, agréments, air, air de cour, akcent muzyczny, akompaniament, akord, akord strun, akustyka, alba, aleatoryzm, alfabet muzyczny, alikwoty, alla breve, alla marcia, all antico, alla polacca, allargando, alla stretta, alla tedesca (alla danza tedesca), alla turca, alla zingara (alla zingarese), allegramente, allegretto, allegro, allegro sonatowe, alleluja, allemande (almande, almond), alt, alteracja, ambitus, amoroso (con amore), anakrusis, andante, andantino, anglaise (anglez, les anglaise), ansambl, anthem, antrakt, antyfona, apercepcja muzyki, appasionato, aranżacja, architektonika, aria, arietta, arioso, arpeggio, ars antiqua, ars nova, art rock, artykulacja, assai, assemblage, atonalność, attacca (attacca subito), audiologia, augmentacja, Ave Maria, a vista (prima vista, a prima vista), ayre. B badinerie (badinage), bagatela, balet, baletto, ballada, ballata, ballo (tempo di ballo), bardowie, bariolage, barkarola, barwa dźwięku, baryton, bas, bas cyfrowany, bas generalny, basso continuo, basso ostinato, basso profundo, basso ripieno, basso sequnte, batuta, be-bop, bel canto, bemol, Benedictus, berceuse, berlińska szkoła, biegnik, big-band, bimodalizm, blue note, blues, blues jazzowy, bocca chiusa, bolero, bossa nova, boston, bourrée, boutade, break, brillante, brio (brioso), bouche fermée, buffo, burdon, burgundzka szkoła, burlesca (burlesce, burlata, burla). C calypso, całotonowa skala, cały ton, Camerata Florencka, canarie (canario), canon, cantabile, cantus, cantus firmus, canzone (cancona), capriccio, capriccioso, cassation, cassazione, cavatina, chaconne (ciaccona), chanson, cheironomia, chiesa (da chiesa), chorał figurowany, chorał (śpiew) ambrozjański (mediolański), chorał galijski, chorał gregoriański, chorał mozarabski, chorał protestancki, chorus, chór, chórowy efekt, chromatyczna skala, chromatyka (chromatyczny), ciaccona, clausula (klauzula), coda, codetta, colla parte, collage, combo, come, comes (riposta), commodo (a suo commodo), con abbandono, con agitazione, con anima, con amore, con brio, con forza, con fuoco, con gran gusto, con grazia, con gusto (con gran gusto), con leggerezza, con moto, con rigore, con spirito, con tristezza, con vigore, concertato, concertino, concerto grosso, conductus (konduktus), continuo, cool, corrente, country and western music, courante (corrente), Credo, crescendo, czas w muzyce, ćwierćnuta, ćwierćton. D da camera, da capo, da chiesa, decrescendo, deklamacyjna melodyka, diafonia, dialog, diapazon, diaphonia, diatoniczna skala, diatonika, dies irae (dies illa), diminuendo, discantus, divertimento, divertissement, dixieland, dodekafonia (technika dwunastotonowa lub dwunastodźwiękowa), doloroso, dolce, dominanta, double, dramat liturgiczny, dramat muzyczny, dramma per musica (dramma in musica, dramma musicale), dramma giocoso, dramma per musica, duet, duo, dur (major), duramente, durowa skala, dux (proposta), dwunastotonowa skala, dwunastotonowa technika, dwuwarstwowość tonalna, dynamika, dyminucja, dyrygent, dyrygowanie, dysonans, dyszkant, dytyramb, dźwięk, dźwięk centralny, dźwięki obce (nieakordowe). E ekspozycja, ekspresja w muzyce, enharmonia, enharmoniczne dźwięki, ehnarmoniczne gamy, entrada, entrée, epilog, epizod, estetyka muzyczna, etiuda, etnomuzykologia, ewolucjonizm. F faktura, fala dźwiękowa, falset, fanfara, fantazja (fantasia), fantazja chorałowa, farsa (farza), fauxbourdon, fermata (korona), feroce, figuracja, filozofia muzyki, flamandzka szkoła, flażolet, folk music, forma muzyczna, forma sonatowa (allegro sonatowe), formy cykliczne, forte (fortissimo), forzando (forzato, sforzato), fraza, frazowanie, free jazz, frottola, frullato, fuga, funèbre, funkcja harmoniczna, fughetta, furioso, fusion. G galant, gama, gamelan, Gaudeamus igitur, gawot, generałbas, geneza muzyki, gentilmente, gigue (giga, jig), giocoso, giusto (tempo giusto, giustamente), giulivamente, glissando, Gloria, głos, głośność, Gospels, graduał, grandioso, grave, grazioso (con grazia), grupet. H hard rock, harmonia, harmonia sfer, harmonika, harmonizacja, haute-contre, heterofonia, historia muzyki, homofonia, hornpipe, horyzontalizm, humoreska, hymn. I imitacja, impetuoso, impromptu, improperia, improwizacja, incalzando, incipit, inscenizacja, instrumentacja, instrumentarium muzyczne, instrumentoznawstwo, interludium, intermedium, intermezzo, interwał, intonacja, intrada (entrada, intrata, entrata, entrée), introdukcja, inwencja, inwersja, izometria, izorytmia. J jazz, jednogłosowość, jodłowanie, jongleur. K kadencja, kadencja wirtuozowska, kanon (canon), kanon kołowy, kantata, kantor, kantylena, kapellmeister, kasacja, kasownik, kastrat, kawatina, kicz muzyczny, klaster, klauzula, klucze muzyczne, koda, koloratura, kolorowanie, kolorystyka, koło kwintowe (okrąg kwintowy), kołysanka, komat, komat pitagorejski, komedia muzyczna, koncert, koncertmistrz, konduktus, konserwatorium, konsonans, kontralt, kontrapunkt, kontratenor, korona, kościelne skale, krytyka muzyczna, krzyżyk, kuplet, kwarta, kwartet, kwinta, kwintet, Kyrie.

2 L lacrimoso, lamentabile (lamentoso), lamentacje, lamento, lamentoso, languido (languendo), largando, larghetto, largo, legalissimo, legato, leggiadro, legenda, legerezza, leggiero (leggiadro, legerezza), leitmotiv, lendler (ländler), lento, libretto, Lied, lieto, linearyzm, liryka, liryka instrumentalna, liryka wokalna, live electronic music, żywa muzyka elektroniczna, lontano, loure, lugubre, łącznik, łuk. M madrygał, maestoso, maestro di cappella, magnificat, mainstream, major, mancando (mancante, mancato), mancante, mannheimska szkoła, marcando, marcato (marcando), marsz, marziale, maska, masque (maska), matematyka w muzyce, mazurek, minnesängerzy (minnesingerzy), mel, melika, melizmat, melodeklamacja, melodia, melodio (melodioso), melodramat, melodyka, menuet, mesto, metrorytmika, metrum, mezzo, mezzosopran, mikroton, miniatura muzyczna, minnesängerzy, minstrel, Miserere, missa brevis, missa pro defunctis, missa solemnis, misteria, misterioso, mobile, modalizm, modalna notacja, modalna rytmika, modalne skale, moderato, modulacja, moll (minor), molowa (minorowa skala), molto, moment musical, monodia, monofonia, moralitet, mordent, mosso, motet, motto, motyw, motyw przewodni, motywiczna praca, mouvement (movimento), movente (movimento), msza, musical, muzy, muzyka, muzyka absolutna, muzyka elektroakustyczna, muzyka elektroniczna, muzyka kameralna, muzyka komputerowa, muzyka konkretna, muzyka ludowa, muzyka mensuralna, muzyka mikrotonowa, muzyka młodzieżowa, muzyka nowa, muzyka popularna (rozrywkowa, lekka), muzyka poważna, muzyka programowa, muzyka rozrywkowa, muzyka wokalna, muzykalność, muzykologia. N napięcie, następnik, natężenie dźwięku, nauka o muzyce, neapolitańska szkoła, negligente, negro spirituals, neumy (nota choralis, notacja chorałowa), New Age, new wave, niderlandzkie szkoły, nokturn, nomos, non tanto (non troppo), nonet, nota choralis, notacja chorałowa, nota contra notam, notacja mensuralna, notacja muzyczna, pismo nutowe (muzyczne), Notre Dame szkoła (szkoła paryska), noveletta, nuta stała (organowa, pedałowa), nuty. O obbligato (obligato), obiegnik (grupet), oda, odpowiedź (comes), offertorium, okrąg kwintowy, okres muzyczny, oktawa, oktet, opera, opera balladowa, opera-ballet, opera bouffe, opera buffa, opera comique, opera heroiczna, opera seria, operetka, opus, oratorium, ordinarium missae, ordines, ordre, organum (diaphonia), orkiestra, ornament, ornamentyka, ostinato, ozdobniki, oznaczenie tonacji. P pacato, pamięć muzyczna, pandiatonizm, pantomima, parafraza, paralelizm, partia, parlando (parlante), partimento, partita, partytura, paryska szkoła, pasakalia (passacaglia), pasaż, pasja, passacaglia, passepied, passionato, pastorale, pastorela, pastoso, patetico, pauza, pawana (pavana, padwana), pean, pentatonika, percepcja muzyki, perpetuum mobile, pesante, pianamente, piangendo, piano (pianissimo), pianoforte, piéce, pieśń, pieśń bez słów, pieśń na głosy a cappella, pietoso, pięciolinia, piosenka, pismo nutowe, pitagorejska szkoła, più, pizzicato, placido, poco (poco a poco), poemat symfoniczny, polichóralna technika, polifonia, polimetria, polirytmia, politonalność, polonez (polonaise), pomposo, ponderoso, poprzednik, portamento, portato, possibile, postludium, potpourri, półnuta, półton, praefatio, precipitando, preludium (praembulum, priamel), presante (pressando), prestissimo, prestissimo possibile, presto, prima vista, primabalerina, primadonna, primo uomo, progresja, prolog, promenade, proposta, proprium missae, protest song, prozodia w muzyce, pryma, przedtakt (anakrusis), przekomponowana forma, przeprowadzenie, przetworzenie, przygrywka chorałowa, psalmodia, psalmy, psychologia muzyki, punk rock, punktowany rytm, punktualizm. R ragtime, rak, rap (rapowanie), rapido, rapsodia, recepcja muzyki, recytatyw, reekspozycja, refren, reggae, rejestr (regestr), repetycja, repryza (reekspozycja), requiem, (rekwiem, missa pro defunctis), res facta, responsorium (responsorialny śpiew), rewia, rhythm and blues, ricercar, riff, rigaudon, rigoroso (con rigore), ripieno, riposato, riposta, risoluto, risvegliato, ritenuto (ritardando), ritornel, rock and roll, rock music, rock progresywny (art rock), romans (romanza), rondeau, rondo, rota, rubato (tempo rubato), rytm, rytmika, rzymska szkoła. S Sanctus, sarabanda, scat, scherzando, scherzo, secco, seksta, sekstet, sekunda, sekwencja (progresja), semplice, sensibile, sentito, septet, septyma, serenada, serenata, sereno, seria, serializm, serializm totalny, serio (serioso), sfogato, sfoggiando, sforzato, sfumato, siciliano, sinfonia, sinfonietta, Singspiel, skala, skandowanie, slargando, slentando (slentato, slargando), słuch muzyczny, słyszenie, sminuendo, smorzando, snello, socjologia muzyki, solenne, solfeż, solista, solo, sonante, sonata, sonata triowa, sonatina, sonatowa forma, sonatowy cykl, sonologia, sonore, sonorystyka, sopran, sopran męski, sordamente, sospirando, sostenuto, soul music, spandendo, sperdendosi, spianato, spiccato, spirituoso (con spirito), Stabat Mater, staccato, standard, starogreckie skale, starowiedeńska szkoła, stentando, stinguendo, stiracchiando, stirando (stiracchiando), St. Martial, stop-time, stopień, strascinando, strefowość słuchu, stretto, stringendo, strisciando, stroficzna forma, strój, styl muzyczny, styl recytujący, styl reprezentacyjny, stylizacja w muzyce, subdominanta, subdominantowy akord, subito, subretka, suita, suita rockowa, sussurando, svegliando (svegliato, svelto), sweet music, swing, symfonia, symfonia koncertująca, synkopa, system dur-moll, system dźwiękowy, system dźwiękowy Didymosa, system dźwiękowy kwintowy, system dźwiękowy naturalny, system dźwiękowy pitagorejski, system dźwiękowy równomiernie temperowany, system tonalny, szereg dźwiękowy, szmer, śpiew (śpiewanie). T tabulatura, Tafelmusik, takt, takt trójdzielny, taktowanie, taniec, tanto, tarantela, tardamento (tardando), technika dwunastotonowa, technika kompozytorska, technika wykonawcza, Te Deum laudamus, tema con variazioni, temat, tematyczna praca, tematyczny dualizm, tembr (barwa dźwięku), temperacja, temperacja równomierna, tempestoso, tempo, tempo di ballo, tempo giusto, tempo ordinario, tempo rubato, Tenebrae, tenor, tenorino, teoria (zasady) muzyki, teoria afektów, teoria ethosu, teoria katharsis, teoria naśladownictwa, tercet, tercja, tetrachord, tiento, timbre, timoroso, toccata, ton, tonacja, tonalność, tonika, tonikalizacja, tranquillo, transkrypcja, transpozycja, tremando (tremanto), tremolando (tremolando legato), tremolo, tren, triada, trio, triola, trionfale, triplum, tristanowski akord, triste (tristemento, con tristezza), troppo, tropy, trójdźwięk, trubadurzy, truwerzy, tryb, trychord, tryl, tryptyk, tumultuoso, tutta, tutti. U un (una), underground music, unison, unisono, uwertura, uzdolnienie muzyczne. V variazione, versus (werset), vibrando, vibrato (wibracja), vigoroso (vigorosamente, con vigore), violino principale, virelai, vivace, vivo, volante (volubile), volubile, voluntary, vuoto. W waganci, walc, wariacja, wariacje, wartość rytmiczna, wenecka szkoła, werset, wertykalizm, wibracja (vibrato), wiedeńscy klasycy, wiedeńska szkoła dodekafoniczna, wielodźwięk, wieloton, wirginaliści, wirtuoz, wodewil, wokalistyka, wokaliza, wyciąg fortepianowy, wykonawstwo muzyczne, wyobraźnia muzyczna, wysokość dźwięku. Z zarzuela, zasady muzyki, zboczenie modulacyjne, zdanie muzyczne, zdolności muzyczne, zespoły muzyczne pełne/niepełne, znaki chromatyczne (przykluczowe), zrywany rytm, zwrotkowa (stroficzna) forma, żywa muzyka elektroniczna.

3 A a cappella (wł. na sposób kościelny ) 1) ŚPIEW bez AKOMPANIAMENTU instrumentów; 2) określenie STYLU polifonicznego muzyki wokalnej bez współudziału instrumentalnego; 3) określenie wykonawczej techniki chórowej bez akompaniamentu instrumentów. a piacere (wł.) wg upodobania, dowolnie; określenie wykonawcze równoznaczne z AD LIBITUM. accelerando (wł.) oznacza stopniowe zwiększanie tempa wykonywanego utworu; często łączone jest z określeniem zwiększenia GŁOŚNOŚCI DŹWIĘKU, np. accelerando e crescendo. accentato (wł.) akcentując, wyraźnie zaznaczając poszczególne DŹWIĘKI; określenie artykulacyjno-wykonawcze. adagio (wł. powoli ) 1) określenie powolnego TEMPA w muzyce, w przeciwieństwie do ALLEGRO; 2) utwór lub część utworu grana w tym tempie. adagissimo (wł.) jak najwolniej; określenie wykonawcze. ad libitum (łac. skrót: ad lib.: wg upodobania, dowolnie ) określenie zezwalające wykonawcy na: 1) wyłączenie z zespołu orkiestrowego pewnych instrumentów w celu wykonania utworu w zmniejszonym składzie; 2) stosowanie swobodnych odchyleń od oznaczonego TEMPA; 3) opuszczenie zaznaczonego fragmentu utworu (np. KADENCJI) lub swobodne improwizowanie kadencji, jeśli nie została wypisana przez kompozytora. addolcendo (wł.) słodko, miło; określenie wykonawcze. addolorato (wł.) boleśnie, smutno; określenie wykonawcze. affettuoso, con affetto (wł. z uczuciem ) określenie wykonawcze stosowane zwykle w połączeniu z określeniem TEMPA, np. andante affettuoso umiarkowanie powoli i z uczuciem. agile, agilmente (wł.) zwinnie, ruchliwie, żywo; określenie wykonawcze. Agnus Dei (łac. Baranek Boży ) 1) część ORDINARIUM MISSAE z tekstem składającym się z trzykrotnie powtórzonych słów Jana Chrzciciela Agnus Dei, qui tollis peccata mundi (Jan I, 29) oraz z inwokacji misere nobis, która pojawia się dwukrotnie, a za trzecim razem zastąpiona jest słowami dona nobis pacem albo, w MSZY żałobnej, dona eis requiem; 2) PIEŚŃ śpiewana podczas mszy świętej bezpośrednio przed komunią świętą. agogika (z gr. agogé: prowadzenie, ruch ) termin określający wszelkie zjawiska muzyczne dotyczące zmian TEMPA w utworze oraz samo tempo i odniesione doń zjawiska. Pojęcie a. nie jest synonimem tempa, ponieważ wiąże się również z ruchliwością przebiegu; przebiegiem ruchliwym agogicznie jest także przebieg utrzymany w wolnym tempie (np. w ADAGIO), lecz wykazujący przewagę najmniejszych wartości rytmicznych. agréments (fr. ozdoby ) 1) ozdobniki melodyczne występujące we francuskiej muzyce XVII w., stosowane następnie w całej europejskiej muzyce; 2) rodzaj wariacyjnej ORNAMENTACJI MELODII polegający na wypełnianiu rysunku melodycznego drobnymi wartościami figuracyjnych DŹWIĘKÓW zdobiących. air (fr.) - 1) termin francuski oznaczający w XVII i XVIII w. ogólnie ŚPIEW lub PIEŚŃ; 2) we francuskiej OPERZE i BALECIE XVII i XVIII w. utwór instrumentalny lub wokalny towarzyszący tańcowi; 3) utwór instrumentalny o charakterze KANTYLENOWYM, będący jedną z niestałych części SUITY w okresie baroku (np. w Partitach nr 4 i 6 J.S. Bacha); zob. też aria. air de cour (fr. pieśń dworska ) krótka PIEŚŃ strofkowa, niejednokrotnie z REFRENEM, na jeden lub kilka GŁOSÓW, wykonywana z towarzyszeniem lutni, w formie 2-częściowej, stylu sylabicznym, z reguły do tekstów o treści miłosnej. Rozpowszechniona była we Francji w końcu XVI i w XVII w. akcent muzyczny wyróżnienie DŹWIĘKU w przebiegu muzycznym za pomocą: 1) większego NATĘŻENIA DŹWIĘKU (a. dynamiczny); 2) dłuższej wartości rytmicznej (a. rytmiczny lub iloczasowy); 3) metrycznego ugrupowania dźwięków (a. metryczny, równoznaczny z mocną częścią TAKTU); 4) zmiany, najczęściej, nieznacznego podwyższenia WYSOKOŚCI DŹWIĘKU (a. melodyczny, intonacyjny lub toniczny); 5) nieznacznego wydłużenia dźwięku (a. agogiczny). Często stosowanym sposobem uzyskiwania a. m. jest dodanie do dźwięku akcentowanego figury ozdobnikowej. akompaniament (z wł. accompagnamento: towarzyszenie ) PARTIA instrumentalna, lub niekiedy wokalna utworu, podporządkowana jako czynnik pomocniczy (intonacyjny i rytmiczny) jego głównej partii, zwykle melodycznej wykonywanej przez GŁOS solowy, instrument, CHÓR lub ORKIESTRĘ. Rozróżniamy dwa rodzaje a.: m o n o f o n i c z n y i p o l i f o n i c z n y (harmoniczny). A. monofoniczny ogranicza się do zdwajania w UNISONIE lub OKTAWIE partii głównych, zazwyczaj wokalnych. Podstawą a. polifonicznego (harmonicznego) są środki harmoniczne, tzn. zespół współbrzmień lub AKORDÓW towarzyszących MELODII jako nadrzędnemu czynnikowi wyrazowemu. akord współbrzmienie (a. harmoniczny) lub następstwo (a. melodyczny, rozłożony) grupy DŹWIĘKÓW o różnej WYSOKOŚCI, których wzajemny stosunek wysokości określają zasady AKUSTYKI, HARMONII i PSYCHOLOGII MUZYKI. akord strun szereg DŹWIĘKÓW, na które nastrojone są struny danego instrumentu. akustyka (z gr. akoustikós: dotyczący słuchu ) 1) nauka zajmująca się FALAMI DŹWIĘKOWYMI, zarówno ich aspektem fizycznym, jak i fizjologicznym; 2) właściwość sali koncertowej, gmachu operowego itd., określająca jakość powstającego w tym pomieszczeniu DŹWIĘKU. Termin a. pojawił się po raz pierwszy w końcu XVII w. dla określenia całości problematyki związanej z powstawaniem drgań, rozchodzeniem się fal dźwiękowych, budową instrumentów muzycznych, fizjologią słyszenia i a. teatrów. Jednak nowoczesna a., jako spójna i niezależna dyscyplina naukowa, zaczęła się kształtować dopiero od początków XIX w. Przełomowe znaczenie dla jej dalszego rozwoju miały prace H. Helmholtza oraz J.W.S. Rayleigha. Z punktu widzenia zagadnień związanych z MUZYKĄ najistotniejszymi działami a. są: a. muzyczna, a. psychologiczna, a. pomieszczeń i elektroakustyka. alba (wł. świt, brzask ) forma muzyczno-poetycka dworskiej liryki prowansalskiej, opiewająca pożegnanie kochanków; jej autorami i wykonawcami byli TRUBADURZY.

4 aleatoryzm (z łac. aleo: gra w kości ) termin wprowadzony w 1957 przez P. Bouleza na określenie typu nowoczesnej konstrukcji dzieła muzycznego, polegającej na zaleconej przez kompozytora przypadkowości w realizacji wykonawczej pewnych elementów konstrukcji utworu, na celowo niedokładnym określeniu obrazu dźwiękowego kompozycji w PARTYTURZE, bądź też na stosowaniu przez kompozytora działań losowych (rzut kością, losowanie kart z talii, korzystanie z generatora DŹWIĘKÓW przypadkowych i in.) w trakcie pracy nad utworem. A. może dotyczyć różnych elementów muzyki, np. RYTMIKI, ARCHITEKTONIKI, DYNAMIKI, czasu trwania, a nawet relacji interwałowych i INSTRUMENTACJI. Występuje on wówczas, gdy kompozytor świadomie zakłada swobodną interpretację zapisu muzycznego, przez co może osiągnąć zamierzony rezultat brzmieniowy, trudny do uzyskania przy ścisłym zapisie partytury. Utwory aleatoryczne mogą zatem mieć wiele różnych realizacji; jeden zapis kompozycji prowadzi do różnych obrazów dźwiękowych. W muzyce europejskiej pierwszymi przykładami FORMY a. są Klavierstück XI K. Stockhausena i III Sonata fortepianowa P. Bouleza, w których poszczególne odcinki przebiegu są dokładnie określone strukturalnie, natomiast ich kolejność jest dowolna. alfabet muzyczny obejmuje obecnie 8 liter łacińskich, którymi oznacza się w obrębie OKTAWY kolejne DŹWIĘKI SKALI diatonicznej. Europejski a. m. wywodzi się z muzyki starożytnej Grecji, gdzie kolejne dźwięki oznaczano początkowymi literami alfabetu, biorąc za punkt wyjścia najniższy w używanej wówczas męskiej skali głosowej dźwięk A, który oznaczono pierwszą literą alfabetu α. alikwoty (z łac. áliquot: kilka ) składowe tony DŹWIĘKU o różnej częstotliwości, powstające samorzutnie przy zjawisku drgań źródła dźwięku; częstotliwość drgań a. jest wielokrotnością liczby drgań najniższego składnika dźwięku, powodującego słyszalną jego WYSOKOŚĆ. Kolejne alikwoty są wyższe od tonu podstawowego i pojawiają się w różnej ilości i NATĘŻENIU, co wpływa na jego BARWĘ. alla breve (wł. na sposób krótki ) takt 2/2 lub 4/2, w którym jednostką metryczną jest nie ĆWIERĆNUTA, lecz PÓŁNUTA; realizuje się go więc jako jak takt 2/2, lecz w tempie dwukrotnie szybszym (półnutę traktuje się jak ćwierćnutę, ćwierćnutę jak ósemkę itd.). Takt a. b. oznacza się za pomocą znaku ; nazwa i oznaczenie graficzne wywodzi się z tactus alla breve, notacji MENSURALNEJ XVI w., czyli tactus, któremu odpowiadała brevis. alla marcia (wł.) marszowo, w charakterze MARSZA; określenie wykonawcze. all antico (wł. w starym STYLU; określenie tytułowe stosowane często dla krótkich utworów instrumentalnych utrzymanych w stylu muzyki dawnej. alla polacca (wł.) w charakterze POLONEZA; określenie wykonawcze. allargando (wł.) rozszerzając; oznaczenie stopnia zwalniania TEMPA utworu, w przeciwieństwie do ACCELERANDO, STRING ENDO. alla stretta (wł.) zob. stretto. alla tedesca, alla danza tedesca (wł.) na sposób niemiecki; określenie kompozycji utrzymanej w charakterze dawnego tańca niemieckiego; w XVII w. ALLEMANDE, ok zazwyczaj LENDLERA. alla turca (wł.) w STYLU muzyki tureckiej; określenie wykonawcze. alla zingara, alla zingarese (wł.) w STYLU muzyki cygańskiej; określenie wykonawcze. allegramente (wł.) radośnie, wesoło; określenie wykonawcze. allegretto 1) określenie TEMPA nieco wolniejszego niż ALLEGRO; 2) utwór lub część utworu grana w tym tempie. allegro (wł. wesoło, ruchliwie, żywo ) 1) określenie szybkiego TEMPA w muzyce, pośredniego między ALLEGRETTO a PRESTO, w przeciwieństwie do tempa powolnego, np. ADAGIO; 2) utwór lub część utworu grana w tym tempie. allegro sonatowe zob. forma sonatowa. alleluja (od hebr. hallelûjāh: chwalcie Jahwe ) uroczysty, pochwalny zwrot, spotykany często w ŚPIEWACH kościelnych; jako część liturgicznych śpiewów mszalnych opracowywano było przez dawnych kompozytorów polifonicznie. allemande, almande, almond pochodzący z Anglii TANIEC w METRUM parzystym, w FAKTURZE homofonicznej, składający się z dwóch lub (rzadziej) trzech albo czterech części, popularny od XVI wieku we Francji i Niderlandach. Od XVII wieku uległ STYLIZACJI i wszedł w skład SUITY barokowej. W tradycyjnej suicie a. zajmowała pierwsze miejsce, przed COURANTE, SARABANDE i GIGUE. W XVIII w. stopniowo straciła charakter taneczny, stając się u francuskich kompozytorów muzyki lutniowej i klawesynowej (D.Gaultier, J.Ch. Chambonnieres, F. Couperin) oraz u J.S. Bacha i G.F. Haendla formą stylizowaną. alt 1) niski GŁOS kobiecy lub chłopięcy; 2) drugi po najwyższym głos w czterogłosowym CHÓRZE mieszanym; 3) śpiewaczka o głosie altowym; 4) nazwa altowej odmiany niektórych instrumentów. alteracja (łac. alteratio: zmiana ) w tonalnym SYSTEMIE DUR-MOLL obniżenie lub podwyższenie za pomocą ZNAKU CHROMATYCZNEGO stopnia skali DIATONICZNEJ lub składnika AKORDU. ambitus (łac. zakres ) 1) zakres, rozpiętość interwałowa MELODII; 2) w systemie skal KOŚCIELNYCH zakres OKTAWY. amoroso, con amore miłośnie, pieszczotliwie, tkliwie, czule; określenie wykonawcze. andante (wł. idąc ) 1) określenie umiarkowanego TEMPA pośredniego między ALLEGRETTO a ADAGIO; 2) utwór lub część utworu grana w tym tempie. andantino (wł. z drobna ) 1) określenie umiarkowanego TEMPA, nieco szybszego od ANDANTE, lecz wolniejszego niż ALLEGRETTO; 2) utwór lub część utworu grana w tym tempie. anglaise, anglez, les anglaise (fr.) francuska odmiana wielu tańców pochodzenia angielskiego, utrzymanych w METRUM parzystym, w formie stylizowanej występujących w SUITACH okresu baroku. J. Mattheson wyróżniał 3 grupy a.: 1) country dances (hopsanglaisen); 2) ballads (ballets); 3) hornpipes; dwa pierwsze rodzaje utrzymane były w metrum 2/2 lub 4/4, ostatni w 3/4 lub 3/2. ansambl 1) mała grupa śpiewaków lub instrumentalistów, zespół kameralny; 2) utwór muzyczny dla dwojga lub więcej SOLISTÓW; 3) zespół chóralny lub orkiestrowy.

5 anthem (z łac. antiphona: odpowiedź) 1) krótki utwór chóralny śpiewany w Kościele anglikańskim, przeważnie o treści biblijnej; 2) chóralna forma liturgiczna Kościoła anglikańskiego zbliżona w charakterze do MOTETU lub KANTATY, z tekstem zaczerpniętym z Pisma św. antrakt (z fr. entre: między, acte: akt ) 1) przerwa między poszczególnymi aktami dzieła scenicznego, a także między częściami KONCERTU estradowego; 2) EPIZOD instrumentalny wykonywany między aktami dzieła sceniczno-muzycznego. antyfona (z gr. antiphonos: naprzemienna odpowiedź, refren ) 1) w Kościele rzymskokatolickim, REFREN rozpoczynający i kończący PSALM, WERSET zazwyczaj zaczerpnięty z Psalmów lub innych ksiąg Pisma Świętego, śpiewany przez CHÓR na przemian z wiernymi, lub przez jeden chór na przemian z drugim, podkreślający obchodzone właśnie święto liturgiczne lub bieżące czytania biblijne; 2) w liturgii bizantyńskiej, grupa trzech psalmów lub wersetów śpiewanych pomiędzy pierwszymi litaniami Eucharystii; zob. responsorialny śpiew. apercepcja muzyki termin wieloznaczny, najczęściej rozumiany jako aktywne spostrzeganie MUZYKI połączone z jej rozumieniem, oparte na posiadanych doświadczeniach muzycznych i wiedzy teoretycznej o muzyce; zob. też percepcja muzyki, recepcja muzyki. appasionato namiętnie, z pasją; określenie wykonawczo-wyrazowe. aranżacja (z fr. arrangement: ułożenie, układ ) rozpisanie i adaptacja utworu, przeznaczonego pierwotnie np. na instrument SOLO, GŁOS czy fortepian, na określony zespół instrumentalny lub wokalny. architektonika jeden z elementów muzyki, określający metody porządkowania poszczególnych brzmień w struktury muzyczne, a tych z kolei w logiczne całości formalne, czyli FORMY MUZYCZNE. aria (z wł. air: powietrze ) forma wokalno-instrumentalna z kantylenowo rozwiniętym GŁOSEM solowym, stosowana jako zamknięta część w OPERZE, w której pojawia się zwykle w punkcie kulminacyjnym akcji dramatycznej oraz w KANTACIE, ORATORIUM i MSZY. Występuje również jako utwór samodzielny o charakterze koncertowym lub w muzyce czysto instrumentalnej; w SUICIE oznacza np. niektóre części o śpiewnym, nietanecznym charakterze, zbliżone do a. wokalnej; niekiedy jest także TEMATEM WARIACJI. Jako solowy utwór monodyczny z BASSO CONTINUO a. wystąpiła po raz pierwszy u G. Cacciniego (1602) jako prosta PIOSENKA zwrotkowa. Prostą budowę wykazuje również francuska air de cour, przeznaczona na 1-4 głosów z towarzyszeniem lutni. Równolegle z a. zwrotkową rozwijała się a. wariacyjna oparta o ostinatową MELODIĘ basową. W XVII w. największą popularność zyskała a. 3-częściowa ABA, tzw. aria da capo. Dla późnej szkoły NEAPOLITAŃSKIEJ najbardziej charakterystyczna stała się a. dal segno, która łączy elementy a. DA CAPO i FORMY SONATOWEJ z kontrastującymi tematami, szeroko rozbudowanymi odcinkami figuracyjnymi i przejawami pracy TEMATYCZNEJ. W okresie baroku wykształciła się a. di bravura, dająca okazję do popisu wokalnego. W II poł. XVIII w. nastąpiło uproszczenie a. przez ograniczenie jej rozmiarów lub eliminację niektórych elementów. W związku z tym pojawiły się nazwy: ARIETTA, a. cavata lub CAVATINA. W OPERZE BUFFA XVIII w. wystąpiła a. dwuczęściowa, złożona z kontrastujących części: powolnej i szybkiej. W XIX w. znaczenie a. zmalało; jej zupełna eliminacja, na rzecz szeroko rozbudowanych scen, nastąpiła w DRAMACIE MUZYCZNYM R. Wagnera i R. Straussa. A. znikła również w ostatnich operach G. Verdiego; jej odrodzenie nastąpiło dopiero w późnych operach R. Straussa i w twórczości P. Hindemitha. arietta 1) ARIA o mniejszych rozmiarach, zwykle w formie dwuczęściowej; 2) w OPERACH francuskich przed 1750 aria z tekstem włoskim, zwykle koloraturowa; 3) we francuskiej opéra comique II poł. XVIII w. aria w języku francuskim, którą poprzedza i po której następuje mówiony DIALOG; 4) utwór instrumentalny będący często TEMATEM WARIACJI (np. L. van Beethoven: Arietta w Sonacie fortepianowej c-moll op. 111). arioso w muzyce dramatycznej jeden z trzech (obok ARII i RECYTATYWU) podstawowych współczynników FORMY, o charakterze pośrednim między arią a recytatywem; rozwinął się w STYLU BEL CANTO. J.S. Bach często wprowadzał a. w końcowej PARTII recytatywu. L. van Beethoven w Sonacie fortepianowej As-dur op. 110 zastosował określenie a. do instrumentalnego odpowiednika recitativo accompagnato; zob. też recytatyw. arpeggio (wł. gra na harfie ) AKORD brzmiący w ten sposób, że poszczególne jego DŹWIĘKI wykonuje się kolejno po sobie w szybkim TEMPIE. ars antiqua (łac. sztuka dawna ) termin pokrewny ARS NOVA, określający muzykę szkoły NOTRE DAME (Leoninus, Perotinus), istniejącej w Paryżu w XII i XIII w. i słynnej dzięki wytworzeniu nowej techniki polifonicznej (ORGANUM, DISCANTUS) i rytmicznej (MODALNA RYTMIKA), wprowadzeniu nowych form wielogłosowych (MOTET, CONDUCTUS, CLAUSULA) oraz nowych zasad NOTACJI (notacja MENZURALNA). ars nova (łac. sztuka nowa ) polifoniczna muzyka XIV w., szczególnie związana z dziełami francuskiego kompozytora Machauta, które charakteryzowały się większą swobodą rytmiczną i wielogłosowością niż wcześniejsze utwory z gatunku ARS ANTIQUA, a także równorzędnym stosowaniem METRUM dwudzielnego obok trójdzielnego. art rock zob. rock progresywny. artykulacja (z łac. articulatio: rozczłonkowanie ) jeden z elementów muzyki, określający sposób wzbudzania i wykonywania dźwięków, który precyzują różnego typu oznaczenia artykulacyjne (np. LEGATO, STACCATO, PIZZICATO, PORTAMENTO). Zróżnicowanie środków artykulacyjnych, stale wzrastające od okresu romantyzmu, jest jedną z głównych cech muzyki współczesnej; zob. też głos. sposób wykonywania kolejno następujących po sobie lub współbrzmiących DŹWIĘKÓW, np. LEGATO, STACCATO, PIZZICATO. assai (wł.) bardzo; określenie wykonawcze występujące w powiązaniu z innymi, np. allegro assai bardzo szybko. assemblage (franc. mieszanina ) zob. collage. atonalność (z gr. a: nie, bez, tónos: napięcie, dźwięk ) zasada konstrukcji dźwiękowej przeciwstawiająca się TONALNOŚCI poprzez brak zależności poszczególnych DŹWIĘKÓW i AKORDÓW od określonego centrum tonalnego czy TONACJI. Utwór atonalny traci ton centralny, do którego zawsze musiał powracać, a tym samym każda z NUT, wszystkie ich możliwe SE- KWENCJE oraz akordy posiadają jednakową ważność. Termin a. bywa najczęściej odnoszony do utworów przedstawicieli wiedeńskiej szkoły dodekafonicznej, szczególnie do twórczości A. Schönberga od op. 11 (1908) do op. 23 (1923). Posługiwano się nim także dla charakterystyki wszelkiej NOWEJ MUZYKI wykraczającej poza zasady HARMONIKI funkcyjnej. Określenia a. i atonalny pojawiają się dziś coraz rzadziej w pracach teoretycznych, historycznych, a nawet publicystycznych, gdyż są mało

6 przydatne jako pojęciowe narzędzia poznawcze. Historykowi muzyki wskazują one jedynie, że w okresie główna problematyka rozwoju muzyki skupiała się wokół spraw tonalnych, rozpatrywanych dość jednostronnie, z pominięciem innych współczynników dzieła, przede wszystkim realnego kształtu dźwiękowego i FORMY. Za przejaw a. uważano wówczas pełną chromatyzację materiału dźwiękowego, usamodzielnienie DYSONANSÓW, rezygnację z dawnych zasad budowy akordów i prowadzenia GŁOSÓW. Nie przewidywano natomiast, że wobec różnorodności kierunków w muzyce XX w. proces ten nie przebiegał konsekwentnie oraz że w związku z tym dotychczasowe środki (np. harmonika) zaczynały pełnić odmienną funkcję niż w utworach atonalnych; zob. serializm, dodekafonia. attacca, attacca subito (wł. atakuj, atakuj natychmiast ) termin oznaczający bezpośrednie, bez przerwy, wykonanie po sobie sąsiadujących części kompozycji. audiologia (łac. audio: słyszę ) nauka o słuchu. W odróżnieniu od nauki o DŹWIĘKU (AKUSTYKI), a. bada odbiór bodźców akustycznych w uchu; a. muzyczna to dział a., stwarzający naukowe podstawy badań nad PERCEPCJĄ MUZYKI pod kątem fizjologicznych właściwości narządu słuchu. A. muzyczna współdziała w tym zakresie z akustyką muzyczną i PSYCHOLOGIĄ MUZYKI. augmentacja (z łac. augmentatio: powiększenie ) powtórzenie TEMATU lub MOTYWU w utworze w proporcjonalnie dłuższych (zwykle dwukrotnie) wartościach rytmicznych; jeden ze sposobów IMITACJI; jego przeciwieństwem jest DYMINUCJA. Ave Maria (łac. Zdrowaś, Mario ) łacińska modlitwa do Marii Panny, używana przez kompozytorów renesansowych i później jako podstawa wielu utworów muzycznych. Szczególnie rozsławiona przez F. Schuberta i Ch. Gounoda. a vista, prima vista, a prima vista (wł. na pierwszy rzut oka ) wykonanie utworu z NUT bez wcześniejszego przygotowania. ayre krótka solowa PIEŚŃ angielska, śpiewana z AKOMPANIAMENTEM instrumentu (często lutni). Wykształciła się na przełomie XVI i XVII w. B badinerie, badinage (franc.) utwór o charakterze lekkim, żartobliwym, często taneczny, pojawiający się w SUITACH okresu baroku (np. w Suicie ork. h-moll J.S. Bacha). bagatela (fr. drobnostka ) krótka, lekka kompozycja muzyczna o pogodnym nastroju, zwykle na fortepian, o charakterze MINIATURY. Nazwa b. pojawiła się po raz pierwszy u F. Couperina na określenie jednego z Pièces de clavecin (livre 2, ordre 10, 1717). Do najwybitniejszych b. w literaturze fortepianowej należą Bagatele opp. 33, 119 i 126 L. van Beethovena oraz 14 Bagatel B. Bartóka. Poza muzyką fortepianową znane są 4 Bagatele A. Dvořáka na fortepian, dwoje skrzypiec i wiolonczelę op. 47. balet (wł. baletto, zdrobn. ballo: taniec ) 1) rodzaj utworu muzyczno-scenicznego, w którym treść (LIBRETTO) wyrażona jest za pomocą tańców solowych i zbiorowych oraz gestykulacji tanecznej wykonawców w oparciu o tło muzyczne ORKIESTRY i w odpowiedniej oprawie plastycznej; 2) scena tańców zbiorowych w OPERZE, OPERETCE itp.; 3) zespół taneczny biorący udział w BALECIE lub scenach baletowych; 4) całokształt sztuki baletowej danego kraju (np. b. rosyjski, b. polski). B. powstał z włoskich renesansowych widowisk dworskich, złożonych z recytacji, ŚPIEWU, muzyki, PANTOMIMY, tańca i elementów oprawy plastycznej. baletto 1) w XVI i XVII w. mały, wielogłosowy utwór wokalny o charakterze tanecznym utrzymany w STYLU MADRYGAŁU (G.Gastoldi); 2) utwór instrumentalny o podobnym charakterze, spotykany zwłaszcza w SUITACH niemieckich z XVII w. ballada 1) utwór wielogłosowy o swobodnej formie poetyckiej i muzycznej; 2) typ sentymentalnej PIEŚNI, która zdobyła wielką popularność w wiktoriańskiej Anglii; 3) forma średniowiecznej polifonicznej pieśni świeckiej (poezji śpiewanej), powstałej w XII i XIII-wiecznej Francji; w XIV i XV w. podstawowa, wielogłosowa forma poetycko-muzyczna okresu ARS NOVA we Francji; 4) kompozycja przeznaczona zwykle na fortepian solowy, często liryczna lub heroiczna w tonie, o swobodnej budowie i kontrastujących TEMATACH, spopularyzowana m. in. przez F. Chopina i F. Liszta. ballata (wł.) odpowiednik francuskiego VIRELAI. ballo, tempo di ballo (wł.) tanecznie, na wzór tańca; określenie wykonawcze. bardowie średniowieczni poeci i pieśniarze celtyccy, opiewający najczęściej wydarzenia historyczne i czyny bohaterskie; w Szkocji utrzymali się także później. bariolage (franc. pstrokacizna ) w grze skrzypcowej różnicowanie barwy jednego DŹWIĘKU przez wydobywanie go na przemian ze struny pustej i z innej struny odpowiednio skróconej. barkarola (z wł. barca: łódź ) liryczna PIEŚŃ żeglarzy, początkowo weneckich gondolierów, charakteryzująca się umiarkowanym TEMPEM, wyraźnym RYTMEM oraz płynną, kołyszącą MELODIĄ. Wybitne przykłady barkaroli stworzyli F. Mendelssohn, F. Chopin, J. Offenbach. barwa dźwięku zob. tembr. baryton (z gr. barýtonos: o niskim głosie ) 1) GŁOS męski o SKALI pośredniej między TENOREM a BASEM, potocznie śpiewak o głosie barytonowym; 2) trzeci po najwyższym głos w czterogłosowym CHÓRZE męskim lub mieszanym, zwany również basem pierwszym; 3) skrótowa nazwa niektórych instrumentów o skali zbliżonej do głosu barytonowego. bas 1) najniższy GŁOS męski, potocznie śpiewak o głosie basowym; 2) najniższy głos w czterogłosowym CHÓRZE męskim lub mieszanym; w chórze męskim zwany również basem drugim; 3) skrótowa nazwa niektórych instrumentów o najniższej SKALI; niektóre instrumenty posiadają jeszcze niższe odmiany skali: kontrabasowe; 4) najniższy REJESTR w instrumentach; także nazwa PARTII lewej ręki w utworach na instrumenty klawiszowe; 5) nazwa pojedynczych DŹWIĘKÓW i AKORDÓW wydobywanych lewą ręka na akordeonie. bas cyfrowany forma skróconego zapisu muzycznego, w którym nad lub pod NUTAMI części basowej umieszcza się znaki określające AKORDY do zagrania; zob. też basso continuo. bas generalny zob. basso continuo. basso continuo lub bas generalny (generałbas) skrócony zapis, w postaci jednogłosowej MELODII BASU z systemem oznaczeń cyfrowych, struktury harmonicznej utworu, wskazujący, jakie grane przez instrumenty (zwykle klawiszowe lub

7 strunowe szarpane) AKORDY mają towarzyszyć opisywanej w pełnym brzmieniu głównej melodii. Umieszczane nad NUTAMI tej melodii cyfry wskazywały INTERWAŁY, np. 2 SEKUNDĘ, 4 KWARTĘ, 6 SEKSTĘ, 7 SEPTYMĘ. Stąd pochodzi również nazwa BAS CYFROWANY (basso cifrato, basse chiffrée). B. c., powszechnie stosowane w okresie baroku, dawało wykonawcy swobodę improwizacyjnego realizowania współbrzmień, ograniczoną jednak przez ustalone reguły i konieczność stosowania wyznaczonych cyfrowo następstw harmonicznych. basso ostinato (wł. bas uporczywy ) stale powtarzający się MOTYW lub TEMAT w BASIE, nad którym rozwija się MELODIA utworu, często stosowany w muzyce wielogłosowej. basso profundo (wł. bas głęboki, niski ) śpiewak obdarzony GŁOSEM basowym o szczególnie niskiej SKALI i dużej, głębokiej wyrazistości brzmienia. basso ripieno (wł.) w barokowych utworach orkiestrowych PARTIA basowa, wzmacniająca zespół wchodzący jako RIPIENO (TUTTI) po odcinkach z GŁOSAMI koncertującymi (basso concertante). basso sequnte (wł. bas postępujący ) linia BASU organowego towarzyszącego w UNISONIE najniższym DŹWIĘKOM w utworze, występujący zwłaszcza w wielogłosowych utworach kościelnych. batuta (z wł. battuta: uderzenie, takt ) 1) rytmiczne zaznaczenie TAKTU, stąd a battuta oznacza powrót do ścisłego przestrzegania taktu po przyspieszeniu lub zwolnieniu TEMPA, albo po swobodniejszym muzykowaniu (AD LIBITUM, COLLA PARTE, A PIACERE itp.); 2) pałeczka dyrygencka, zwykle z drewna, wprowadzona po raz pierwszy w 1820 przez L. Spohra, a na stałe przez F. Mendelssohna. be-bop STYL jazzowy wykształcony na początku lat 40. XX w. w paru lokalach i klubach Nowego Jorku, zwłaszcza w Minton s Playhouse w Harlemie, gdzie spotykali się główni twórcy nowego stylu: D. Gillespie, Ch. Christian, T. Monk, a nieco później Ch. Parker, cechujący się stosowaniem postrzępionych, jakby nerwowych, FRAZ z częstym użyciem skoków trzytonowych oraz rytmicznie skomplikowanych i urozmaiconych współbrzmień harmonicznych. W zakresie formy charakterystyczne stało się UNISONOWE wprowadzanie przekształconych TEMATÓW i takież zakończenia; nieregularne odcinki solowe zyskały niezależność od odcinków formalnych. Utwory w tym stylu wykonywane są przez niewielką, kilkuosobową obsadę; głównymi formacjami b.-b. były KWINTETY i KWARTETY, jakkolwiek zdarzały się wyjątki aż do bopowych BIG BANDÓW włącznie. Z sekcji rytmicznej odpadła niemal zupełnie gitara i w konsekwencji wzrosła rola perkusji, traktowanej odmiennie. Kontrabas stał się pełnoprawnym instrumentem solowym, głównym jednak instrumentem b.-b. był saksofon. bel canto (wł. piękny głos ) STYL ŚPIEWU, a także technika wokalna, charakteryzujący się tonalną urodą, efektowną wirtuozerią, czystością linii i jasnością dykcji; wiązany głównie z XIX-wieczną OPERĄ włoską. Styl b. c. reprezentuje reakcję przeciw postulatom CAMERATY FLORENCKIEJ, czego wyrazem jest rezygnacja z supremacji słowa nad muzyką, której przyznano równorzędne znaczenie w stosunku do tekstu. Ważną zdobyczą stylu b.c. jest zaznaczające się stopniowo zróżnicowanie między ARIĄ, RECYTATYWEM i ARIOSEM. W ariach kompozytorzy zerwali z wirtuozerią; stosowali bardziej umiarkowane środki wokalne, polegające na wykorzystaniu przenikliwości i siły GŁOSU KASTRATÓW. W porównaniu z MONODIĄ arie w stylu b. c. odznaczały się spokojniejszą MELODYKĄ, nie wykazującą kontrastów motywicznych. Melodykę kształtowała stylizowana RYTMIKA taneczna, najczęściej zbliżona do rytmiki SARABANDY i COURANTE. Wątki melodyczne były krótkie, zamykane KADENCJAMI ze stereotypową antycypacją DŹWIĘKU finałowego, często oparte na TRIADZIE harmonicznej. Linia melodyczna arii niejednokrotnie oddziaływała na GŁOS basowy; wyrazem tego było m. in. rozpoczynanie arii imitacyjnym antycypowaniem MELODII w PARTII BASSO CONTINUO; zob. też technika wykonawcza. bemol ( łac. b molle: b miękkie ) znak b umieszczony przed NUTĄ w celu wskazania, że WYSOKOŚĆ DŹWIĘKU ma zostać obniżona o PÓŁTON. Może być użyty jako ZNAK PRZYKLUCZOWY, umieszczony bezpośrednio za KLUCZEM; obniża wówczas wszystkie DŹWIĘKI, na wysokości których jest zapisany na pięciolinii; zob. krzyżyk. Benedictus (łac. błogosławiony ) pierwszy wyraz i zarazem tytuł piątej części ORDINARIUM MISSAE w Kościele rzymskokatolickim; piąta część muzycznie opracowanego cyklu mszalnego; zob. msza. berceuse (fr. kołysać ) kołysanka; liryczny utwór wokalny lub instrumentalny, zwykle na fortepian. berlińska szkoła grupa kompozytorów działających w drugiej połowie XVIII w. w Berlinie, związanych z dworem Fryderyka Wielkiego (J.J. Quantz, J.G. Graun, F. Benda, C.Ph. E. Bach, W.F. Bach, G. Krause i in.); ośrodek o wysokim poziomie wykonawczym, czego wyrazem było powstanie znakomitych szkół na instrumenty; w twórczości zaznaczyło się skrzyżowanie wpływów francuskich i włoskich na gruncie STYLU GALANT. biegnik szereg DŹWIĘKÓW przejściowych o drobnych wartościach rytmicznych pomiędzy dwoma głównymi dźwiękami MELODII, notowany zwykle za pomocą drobnych NUT i zwykle bez ścisłego wyliczenia metrycznego w ramach TAKTÓW. big-band (ang. wielka orkiestra ) 1) duży zespół jazzowy (12 20 osób), w którym instrumentalne GŁOSY melodyczne tworzą kilkuosobowe sekcje trąbek, puzonów, klarnetów, saksofonów, zaś grupa rytmiczna pozostaje w obsadzie pojedynczej (fortepian, gitara, kontrabas, perkusja); 2) specyficzny rodzaj interpretacji jazzowej poszczególnych grup instrumentalnych; zob. combo. bimodalizm (łac. bis: dwukrotnie, modus: tryb ) współdziałanie dwóch TRYBÓW, zjawisko charakterystyczne dla POLIFONII średniowiecznej w okresie Istotą b. jest DWUWARSTWOWOŚĆ TONALNA, której zewnętrznym objawem są podwójne KADENCJE, tzn. tonalnie samodzielne zakończenia GŁOSÓW, podkreślane za pomocą DŹWIĘKÓW prowadzących (zwanych toni ficti). W strukturach bimodalnych TRYBY pozostawały do siebie najczęściej w stosunku KWINTY. Rozbudowa b. prowadziła do powstania struktur polimodalnych, w których współdziałała ze sobą większa liczba modi; zob. horyzontalizm, wertykalizm. blue note (ang. nuta bluesowa ) charakterystyczne stopnie SKALI bluesowej, utworzone przez obniżenie (mniej więcej o PÓŁTON) trzeciego, siódmego i piątego stopnia skali majorowej. B. n. wywodzą się z murzyńskiego folkloru muzycznego; stanowią one tonalną osobliwość muzyki jazzowej. Stosowane są głównie przez wokalistów i muzyków grających na instrumentach dętych. blues (ang. smutek, melancholia, troski ) 1) negro-amerykański gatunek PIEŚNI solowej o strukturze responsorialnej call and response, wyrosły z wcześniejszych gatunków, takich jak work song i song sermon, silnie związany z brytyjską BALLADĄ; rodzaj popularnych ŚPIEWÓW nastrojowych wykonywanych przez południowoamerykańskich Murzynów, które wywarły duży wpływ na rozwój JAZZU pod koniec XIX w.; 2) gatunek muzyczny wywodzący się z tych śpiewów, z pewnymi wpływami muzyki FOLK. Poetyka b. operuje asonansami, rymami i nieregularną stopą metryczną dostosowaną do improwizowanych treści,

8 obejmujących wszystkie regiony życia i ludzkich doświadczeń: nieodwzajemniona miłość, osamotnienie, żywiołowe katastrofy, choroby, głód, więzienie, źli ludzie itp. Wokalista przekazuje te treści w pierwszej lub drugiej osobie, nigdy nie stosując narracji w trzeciej osobie. Pierwsze b. były jednolinijkowymi skargami-zaśpiewami, zwykle powtarzanymi trzykrotnie, a ich zawodzenie opierało się na BLUE NOTES. Klasyczny 12-takt pojawił się na przełomie stuleci i związał się z harmoniczną TRIADĄ T-S-D. Wówczas też rozpoczęło się profesjonalne śpiewanie b. i pojawili się pierwsi znani wykonawcy (G. Ma Rainey, I. Cox, B. Smith, A. Hunter, B.L. Jefferson, H. Leadbelly, J.L. Hooker, B.B. Broonzy, O. Spann, H. Humes, J. Rushing, B.B. King i in.). blues jazzowy STYL MUZYCZNY będący połączeniem JAZZU i BLUESA, pod względem formalnym cechujący się regularnym następstwem dwunastotaktowych odcinków o zawsze jednakowo powtarzającym się schemacie harmonicznym. bocca chiusa (wł. zamknięte usta ), fr. bouche fermée ŚPIEW z zamkniętymi ustami lub zaciśniętymi zębami; WOKALIZACJA bez słów, której celem jest uzyskanie stłumionego brzmienia i specjalnych efektów. bolero hiszpański TANIEC ludowy, spotykany dziś jeszcze w Kastylii i Andaluzji, składający się z dwu powtarzających się części i tria. PARTIE instrumentalne przeplatają się w nim z wokalnymi, przy czym GŁOS wokalny często jest WOKALIZĄ (por. L. van Beethoven: Bolero na głos wokalny, fortepian, skrzypce i wiolonczelę WoO 158 nr 19). Tancerz przy ŚPIEWIE wybija RYTM kastanietami. Za twórcę b. uchodzi tancerz S. Zerezo (Cerezo, ok.1780). B. było popularne w Hiszpanii na dworach Karola III, Karola IV, Ferdynanda VII. Na przełomie XVIII i XIX w. rozpowszechniło się poza granicami Hiszpanii, budząc zainteresowanie kompozytorów operowych (C.M. Weber: Preziosa, Wolny strzelec, D. Auber: Czarne domino, Niema z Portici, H. Berlioz: Benvenuto Cellini). Do najpopularniejszych b. instrumentalnych należą: Bolero C-dur op. 19 F. Chopina (na fortepian) i Boléro M. Ravela (na orkiestrę). bossa nova kierunek muzyki jazzowej spopularyzowany w latach 60. XX w. Wykorzystuje elementy MUZYKI LUDOWEJ Ameryki Płd. (Brazylia), głównie samby. Najczęściej spotykanym i najbardziej charakterystycznym instrumentem w b. n. jest gitara hiszpańska bez wzmacniacza, na której muzyk gra palcami; jest ona używana zarówno jako instrument melodyczny, jak i rytmiczny. Do wybitnych wykonawców b. n. należeli J. Gilberto, A.C. Jobim, Ch. Byrd, S. Getz, B. Brookmeyer. boston amerykański typ WALCA rozpowszechniony w Bostonie, o sentymentalnym charakterze, powolnym TEMPIE i charakterystycznej (odmienną niż w walcu wiedeńskim) figurze rytmicznej akompaniamentu: ĆWIERĆNUTA i PÓŁNUTA zamiast trzech ćwierćnut. bourrée (fr.) ludowy TANIEC francuski z XVII w., prawdopodobnie pochodzący z Owernii, w dość szybkim TEMPIE, w METRUM parzystym z PRZEDTAKTEM; w formie stylizowanej często wchodził w skład SUITY barokowej. boutade (franc. dowcip, wybryk, kaprys ) w XVIII w. TANIEC lub BALET o charakterze fantazyjnym; także nazwa utworu instrumentalnego o podobnym charakterze. break (ang. przerwa, załamanie, zmiana ) 1) krótka figura instrumentalna, melodyczna lub rytmiczna, często improwizowana, kończąca FRAZĘ utworu jazzowego lub bluesa; 2) w utworach jazzowych instrumentalne lub wokalne SOLO występujące pomiędzy PARTIAMI zespołowymi. brillante (wł. błyskotliwie, efektownie ) 1) określenie wykonawcze połączone często z określeniem TEMPA, np. allegro brillante szybko i błyskotliwie; 2) w połączeniu z tytułem utworu określenie wskazujące na jego błyskotliwy i efektowny charakter, np. valse brillante WALC wirtuozowski. brio, brioso (wł.) żwawo, błyskotliwie, z werwą; określenie wykonawcze. buffo (wł. komiczny ) rola komiczna we włoskiej OPERZE XVIII w., również śpiewak wykonujący tę rolę, najczęściej basso b. (np. Leporello w operze W.A. Mozarta Don Giovanni), albo tenore b. burdon 1) basowa NUTA stała spełniająca rolę prymitywnego akompaniamentu; występuje w muzyce ludowej, orientalnej, w niektórych formach ORGANUM (szkoły St. Martial i Notre Dame), w środkowej części GAWOTA (jako tzw. musette, np. w III Suicie angielskej J.S. Bacha); 2) w balecie francuskim XVI i XVII w. rodzaj REFRENU z sylabami pozbawionymi określonego sensu; 3) jeden z zamkniętych GŁOSÓW wargowych w organach (8 i 4 ); 4) najniższe struny instrumentów strunowych szyjkowych, np. lutni, nie przeznaczone do skracania, wydające tylko jeden DŹWIĘK. burgundzka szkoła w XV w. grupa kompozytorów pochodzących z księstwa burgundzkiego lub skupiających się wokół dworu książąt burgundzkich w Dijon, Filipa Dobrego, Filipa Śmiałego i katedry w Cambrai (N. Grenon, P. Fontaine, G. Dufay, G. Binchois). Odeszli oni od stylistyki ARS NOVA i stworzyli podwaliny nowego STYLU, stanowiące punkt wyjścia dla muzyki renesansu; zob. FLAMANDZKA SZKOŁA. W sz.b. rozwijano przede wszystkim formy muzykowania dworskiego, zwłaszcza 3- głosową CHANSON; przeważnie w formie RONDEAU. W zakresie muzyki liturgicznej sz. b. przyjęła 5-częściową formę polifonicznego opracowania ORDINARIUM MISSAE i wykształciła typ MSZY opartej na jednym CANTUS FIRMUS (Dufay). W Polsce wpływ sz.b. zaznaczył się przede wszystkim w twórczości Mikołaja z Radomia. burlesca, burlesce, burlata, burla (z wł. burlesco: żartobliwy, dziwaczny ) krótki utwór instrumentalny o charakterze groteski, zawierający często elementy wirtuozowskie; występuje jako składnik FORMY CYKLICZNEJ (np. w III Particie a-moll J.S. Bacha) lub jako utwór samodzielny o różnorodnym charakterze, np. zbliżonym do ETIUDY (Burleska na skrzypce A. Andrzejowskiego) lub do KONCERTU fortepianowego (Burleska na fortepian i orkiestrę R. Straussa). C calypso 1) gatunek muzyczny pochodzenia afrykańskiego, w METRUM 2/4 lub 4/4; 2) nazwa tańca towarzyskiego, którego muzyka oparta jest na improwizowanej BALLADZIE w RYTMIE afrykańskim z wysp Ameryki Środkowej. Jego nazwa wywodzi się od nazwy wysepki Calypso. C. spopularyzował ok amerykański piosenkarz H. Belafonte. całotonowa skala SKALA muzyczna złożona wyłącznie z CAŁYCH TONÓW, zawierająca sześć różnych co do wysokości DŹWIĘKÓW w obrębie każdej OKTAWY; spotykana m. in. w muzyce Dalekiego Wschodu a także w twórczości kompozytorów impresjonistycznych, np. u C. Debussy ego. cały ton jednostka odległości dwóch DŹWIĘKÓW różnej WYSOKOŚCI, składająca się z dwóch PÓŁTONÓW, równa INTERWAŁOWI SEKUNDY wielkiej. Camerata Florencka grupa artystów i miłośników muzyki skupiających się na dworze hrabiego G. Bardi we Florencji na przełomie XVI i XVIII w., którzy nawiązując do tradycji kulturalnych starożytności, dążyli do wskrzeszenia starogreckiego

9 dramatu w oparciu o MELODEKLAMACJĘ i ŚPIEW z AKOMPANIAMENTEM instrumentów, w przeciwstawieniu do powszechnie dotąd stosowanego STYLU polifonicznego; wysiłki te doprowadziły do powstania pierwszej OPERY i przyczyniły do skrystalizowania i rozpowszechnienia stylu monodycznego; zob. polifonia, monodia, deklamacyjna melodyka. canarie (franc.), canario [wł.] TANIEC z XVII w., pochodzący prawdopodobnie z Wysp Kanaryjskich, w szybkim TEMPIE, METRUM 3/4, 3/8 lub 6/8, z punktowaną NUTĄ na każdej mocnej części TAKTU, w RYTMIE zbliżonym do GIGUE. Pojawia się w XVIII w. w SUITACH klawesynowych J.Ch. de Chambonnières a i L. Couperina, a także w OPERACH J.B. Lully ego i H. Purcella. cantabile (wł.). śpiewnie; określenie wykonawcze. cantus (łac.) ŚPIEW; termin używany w średniowieczu i w okresie odrodzenia na oznaczenie MELODII umieszczonej w SOPRANIE. cantus firmus (łac. śpiew stały ) 1) MELODIA zaczerpnięta z CHORAŁU GREGORIAŃSKIEGO lub PIEŚNI ludowych umieszczana w niezmienionej postaci w jednym z GŁOSÓW, zwykle w TENORZE, w wielogłosowych utworach muzyki średniowiecznej; do c. f. dokomponowywano następnie linie melodyczne głosów pozostałych według zasad KONTRAPUNKTU; 2) struktura melodyczna służąca jako podstawa utworu wielogłosowego. Opracowywanie c. f. jest ważnym działem nauki kontrapunktu; niektórzy autorzy podręczników przywiązują szczególną uwagę do ćwiczeń z tego zakresu. canzone, cancona (wł.) pieśń, (fr.) chanson 1) zwrotkowa PIEŚŃ TRUBADURÓW, zwykle o tematyce miłosnej, kwitnąca we Francji w XV i XVI w.; 2) wielogłosowa forma świeckiej muzyki WOKALNEJ w XV i XVI w. o budowie trzyczęściowej, przeniesiona w XVI w. do muzyki instrumentalnej; w XVII w. wywarła wpływ na kształtowanie się FUGI oraz przyczyniła się do powstania cyklu SONATOWEGO. capriccio (wł.) kaprys 1) wielogłosowa forma instrumentalna o swobodnej budowie uprawiana w XVI-XVIII w.; 2) w XIX w. krótki utwór na instrument SOLO o charakterze improwizacyjnym, często wirtuozowskim, pokrywającym się z ETIUDĄ (N. Paganini, F. Mendelssohn, H. Wieniawski i in.). Wyrazem krzyżowania się c. z innymi formami jest np. Walc-kaprys P. Czajkowskiego czy Rondo capriccioso F. Mendelssohna. capriccioso (wł.) kapryśnie, humorystycznie, żartobliwie; określenie wykonawcze używane zazwyczaj w połączeniu z określeniem TEMPA; w połączeniu z określeniem FORMY zastępuje często tytuł utworu. cassazione (od wł. cassare: żegnać lub od łac. gassatim: uliczny ), cassation (fr.), kasacja w XVIII w. jedna z form MUZYKI POPULARNEJ, pośrednia między SUITĄ a SYMFONIĄ, przeznaczona do wykonywania na wolnym powietrzu, wieloczęściowa, zbliżona do DIVERTIMENTA i SERENADY. Do wybitnych kompozytorów c. w okresie klasycyzmu należeli J. Haydn i W.A. Mozart. cavatina (wł.), kawatina w XVIII w. termin oznaczający krótkie ARIOSO, które w OPERZE i ORATORIUM zamykało RECYTATYW. C. ma niewielkie rozmiary, prostą strukturę, często charakter liryczny; jest pozbawiona REPETYCJI i zwrotów ornamentalnych. W muzyce instrumentalnej nazwę c. wprowadził L. van Beethoven na określenie przedostatniej części w Kwartecie smyczkowym B-dur op chaconne, ciaccona TANIEC prawdopodobnie pochodzenia meksykańskiego lub indiańskiego, w METRUM trójdzielnym, charakteryzujący się prostą budową okresową i wielokrotnym powtarzaniem jednej formuły melodyczno-harmonicznej, początkowo rozpowszechniony w Hiszpanii, gdzie był tańczony wśród warstw niższych przy DŹWIĘKACH kastanietów i śpiewanego REFRENU. Z tańca tego w drugiej połowie XVII w. powstała forma wariacyjna z BASSO OSTINATO, pokrewna formie PASSACAGLIA. Jej charakterystyczną cechą było zastosowanie stale powtarzanego TEMATU lub MOTYWU, zwłaszcza w BASIE, na tle którego stosowane były przebiegi wariacyjne. Twórcą ch. instrumentalnej o charakterze wariacyjnym jest G. Frescobaldi, który przeniósł na klawesyn włoską ch. gitarową, równocześnie dodając do niej WARIACJE. Ch. jest jedną z części barokowej SUITY instrumentalnej. Najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie tej formy są ch. J. Pachelbela, D. Buxtehudego, G.F. Haendla i J.S. Bacha; zob. też passacaglia. chanson (franc. pieśń ) termin stosowany na określenie różnych typów PIEŚNI francuskiej. W twórczości TRUBADURÓW i TRUWERÓW były to utwory jednogłosowe, oparte na formach BALLADY, RONDEAU, VIRELAI. W XIV w. do typu ch. należą liczne ballady G. de Machaulta, w I poł. XV w. ballady przedstawicieli szkoły BURGUNDZKIEJ (G. Dufay, G. Binchois, N. Grenon, P. Fontaine). Okresem rozkwitu ch. jest w. XVI; powstał wtedy nowy typ ch., tzw. ch. polifoniczna, oparta na technice IMITACYJNEJ. Uprawiali ją m. in. J. Okeghem, J. Obrecht, Josquin des Prés, H. Isaac, P. de la Rue. W tym samym okresie C. Jannequin stworzył typ ch. programowej, której istotną cechą jest forma ABA, operowanie krótkimi FRAZAMI melodycznymi, oscylowanie między POLIFONIĄ i HOMOFONIĄ. W czasach późniejszych ch. oznaczała PIOSENKĘ solową z towarzyszeniem fortepianu lub gitary; w epoce Ludwika Filipa miała zabarwienie sentymentalne i rozpowszechniła się pod nazwą ROMANZY. cheironomia (gr. cheir: ręka ) sposób prowadzenia zespołu muzycznego za pomocą ruchów ręki, określających głównie przebieg MELODII i niektóre cechy RYTMIKI. Ch., znana w muzycznej kulturze starożytnego Egiptu i Grecji, była szeroko rozpowszechniona w średniowieczu; średniowieczne cheironomiczne NEUMY, jako bezliniowe znaki nutowe nie określające dokładnie WYSOKOŚCI DŹWIĘKU, wymagały cheironomicznej interpretacji wykonawczej. chiesa, da chiesa (wł. chiesa: kościół ) w muzyce barokowej termin określający utwór przeznaczony do wykonywania w kościele (np. concerto czy cantata da chiesa), w przeciwieństwie do utworów o charakterze świeckim, opatrywanych określeniem DA CAMERA. chorał figurowany utwór chorałowy na organy, w którym pewna charakterystyczna figura powtarza się często w różnych GŁOSACH na tle dłuższych wartości rytmicznych; zob. też preludium. chorał (śpiew) ambrozjański (mediolański) obok chorału GALIJSKIEGO, MOZARABSKIEGO i GREGORIAŃSKIEGO jedna z czterech głównych odmian chorału Kościoła łacińskiego, praktykowana do dziś w katedrze w Mediolanie. Obrządek ambrozjański ustalony został przez św. Ambrożego, biskupa Mediolanu. Śpiewy ch. a. trudno jest przyporządkować systemowi 8 skal KOŚCIELNYCH, gdyż posługują się wielką liczbą KADENCJI na różnych stopniach SKALI. chorał (śpiew) galijski jedna z czterech głównych odmian chorału Kościoła łacińskiego, kultywowana w V VII w. w Prowansji i na terenach przyległych do czasu wprowadzenia we Francji przez Pepina (751 68) chorału gregoriańskiego. Zabytki muzyczne ch. g. nie zachowały się; niektóre teksty, m. in. IMPROPERIA i HYMN Crux Fidelis, włączone zostały do liturgii rzymskiej. chorał (śpiew) gregoriański pisane od najdawniejszych czasów na potrzeby liturgii w Kościele katolickim ŚPIEWY bez

10 akompaniamentu; nazwa pochodzi od papieża Grzegorza I (koniec VI w.), który miał te ŚPIEWY zebrać i uporządkować. Składały się z tekstu i jednej linii melodycznej, śpiewanej przez GŁOS SOLO (kapłana) lub szereg głosów UNISONO (CHÓR). MELODIE chorału stanowiły materiał dla CANTUS FIRMUS. chorał (śpiew) mozarabski (wizygocki) obok chorału ambrozjańskiego, galijskiego i gregoriańskiego (rzymskiego) jedna z czterech głównych odmian chorału Kościoła zachodnio-chrześcijańskiego. Kultywowany był w V XI w. w Hiszpanii przez chrześcijan żyjących pod panowaniem muzułmańskim, głównie w Aragonii, Kastylii i Léon. Większość zabytków ch. m. (w NOTACJI neumatycznej) pochodzi z IX XI w.; dotychczas odczytano ok. 20 utworów. Odrodzenie obrządku mozarabskiego nastąpiło pod koniec XV w.; obecnie nabożeństwa celebrowane są jedynie w Kaplicy Bożego Ciała w Toledo. chorał (śpiew) protestancki wprowadzony przez M. Lutra prosty ŚPIEW niemieckiego Kościoła protestanckiego, często tworzony na bazie jednogłosowego CHORAŁU GREGORIAŃSKIEGO i przeznaczony do wspólnego śpiewania dla CHÓRU i wiernych. Ch. p. oparł się na prostych, stroficznych tekstach religijnych w języku niemieckim, będących utworami oryginalnymi lub pochodzących z PSALMÓW, tekstów liturgicznych Kościoła rzymskiego (ANTYFON i in.), ludowej i religijnej poezji niemieckiej, z nieliturgicznych HYMNÓW łacińskich. Muzyka niemieckiego Kościoła Ewangelickiego rozwinęła bogate formy oparte na chorale; należy do nich PRELUDIUM chorałowe, czyli Choralvorspiel, WARIACJE chorałowe na organy oraz wokalna KANTATA chorałowa. Formy te osiągnęły najwyższą doskonałość w dziełach J.S. Bacha. chorus (gr.) 1) duża grupa śpiewaków, a także utwór lub fragment utworu przeznaczony do wykonania przez taki zespół; 2) w średniowieczu łacińska nazwa dud; 3) (ang. chór ) w jazzie zazwyczaj 32-taktowy odcinek o formie AABA, ale również 12- taktowa zwrotka bluesa; 4) CHÓROWY EFEKT. chór (z gr. chorós: taniec zespołowy, zespół tancerzy i śpiewaków ) 1) zespół śpiewaków wykonujących utwór muzyczny wielogłosowo lub jednogłosowo A CAPPELLA lub z towarzyszeniem instrumentów, szczególnie w OPERZE, ORATORIUM itp.; 2) grupa instrumentów smyczkowych lub dętych tej samej rodziny; 3) grupa równoimiennych strun strojonych w UNISONIE lub OKTAWIE (jak w lutni czy mandolinie), dwie lub trzy struny uderzane tym samym młotkiem (jak w fortepianie) itp. W tym znaczeniu termin ch. ma odmienną etymologię (od gr. chorda: struna ); 4) REFREN PIEŚNI, w którym inni śpiewacy przyłączają się do jednego lub kilku wokalistów głównych; 5) balkonowa część kościoła, w której znajdują się organy; 6) utwór chóralny. chórowy efekt wzbogacenie BARWY DŹWIĘKU występujące podczas ŚPIEWU lub gry UNISONO GŁOSÓW albo instrumentów jednej grupy. Ch. e. powstaje wskutek zawsze występujących i ciągle zmieniających się w trakcie wykonania pewnych różnic WYSOKOŚCI, barwy i NATĘŻENIA DŹWIĘKU poszczególnych głosów lub instrumentów; potęguje się przy powiększeniu liczby wykonawców w grupie. chromatyczna skala (z gr. chroma: barwa, kolor ) struktura, w której następują po sobie PÓŁTONY dwunastu DŹWIĘKÓW w każdej OKTAWIE; powstaje przez uzupełnienie skali DIATONICZNEJ półtonami za pomocą odpowiednich podwyższeń i obniżeń. chromatyka, chromatyczny (od gr. chroma: barwa ) terminy oznaczające: 1) postęp półtonowy uzyskany przez podwyższenie lub obniżenie któregokolwiek ze stopni skali DIATONICZNEJ, gdy DŹWIĘK sąsiadujący odległy jest o cały TON. W przypadku wprowadzenia odległości półtonowych między wszystkimi stopniami skali diatonicznej powstaje skala CHROMATYCZNA; 2) zasadę takiego doboru dźwięków, w którym obok dźwięków właściwych dla danej TONACJI diatonicznej stosuje się również ich podwyższenia i obniżenia; 3) nazwę instrumentów chromatycznych noszą instrumenty (np. róg, trąbka), w których specjalne urządzenia pozwalają rozszerzyć pierwotną skalę naturalną do skali chromatycznej. clausula, klauzula (łac. zakończenie, zamknięcie ) rodzaj KADENCJI w polifonicznych formach muzyki średniowiecznej. coda (wł. ogon ) końcowy fragment utworu o dowolnej długości, często o charakterze przyspieszającym; występuje m. in. w formie SONATOWEJ, w FUDZE i w tańcach oraz stanowi zwykle kulminację wyrazową oraz syntezę materiału tematycznego utworu. C. jest niestałym współczynnikiem formy, tzn. istnieją utwory, w których nie występuje; np. w klasycznej formie sonatowej początkowo (u J. Haydna) pojawia się dość rzadko, u Beethovena występuje w większości przypadków. codetta krótka CODA, zakończenie; w FUDZE jest to krótki ŁĄCZNIK w EKSPOZYCJI między kolejnymi wejściami TEMATU (tematem i ODPOWIEDZIĄ); w FORMIE SONATOWEJ c. oznacza odcinek zamykający ekspozycję. colla parte (wł. z partią, postępując za ) określenie wykonawcze dla akompaniatorów, wskazujące na konieczność przystosowania się do głównej PARTII, wykonywanej w swobodnym RYTMIE. collage (franc. sklejanie ), assemblage (franc. mieszanina ) technika zaczerpnięta ze sztuk pięknych, polegająca na łączeniu w utworze muzycznym różnych materiałów, zjawisk i elementów, najczęściej niespójnych estetycznie, wtapianiu ich w nową sytuację artystyczną. Technikę tę zastosowali m. in. J. Cage (Imaginary Landscape nr 5), B.A. Zimmermann (opera Die Soldaten), M. Kagel (Sur scène), L.Berio (Sinfonia), B. Schaeffer (Collage and Form). combo (ang. skrót od combination: powiązanie, połączenie ) mały jazzowy zespół instrumentalny; nazwa c. utrwaliła się z końcem lat 30. XX w. jako przeciwstawienie BIG-BANDU. come (wł. jak, tak, jak ) określenie oznaczające powrót do poprzedniego TEMPA zmienianego przez wprowadzenie odpowiednich oznaczeń lub określeń, np. come un eco jak gdyby echo. comes lub riposta (łac. towarzysz ) stara nazwa odpowiedzi TEMATU FUGI, czyli tematu powtórzonego przez drugi z kolei GŁOS i ewentualnie dalsze głosy. commodo, a suo commodo (wł.) swobodnie, wygodnie; określenie wykonawcze. con abbandono (wł.) beztrosko, swobodnie; określenie wykonawcze. con affetto (wł.) z uczuciem, namiętnie; określenie wykonawcze. con agitazione (wł.) ze wzburzeniem, z niepokojem; określenie wykonawcze. con anima (wł.) z ożywieniem, żywo; określenie wykonawcze. con amore (wł.) z uczuciem, z pasją; określenie wykonawcze. con brio (wł.) z życiem, z werwą, ogniście; określenie wykonawcze. con forza (wł.) z siłą, mocą, potężnie; określenie wykonawcze. con fuoco (wł.) z ogniem, żarliwie; określenie wykonawcze. con grazia (wł.) z wdziękiem; określenie wykonawcze. con gusto, con gran gusto (wł.) ze smakiem, z gustem; określenie wykonawcze.

11 con leggerezza (wł.) lekko, z łatwością, z wdziękiem, z gracją; określenie wykonawcze. con moto (wł.) ruchliwie, żywo; określenie wykonawcze. con rigore (wł.) ściśle, dokładnie pod względem TEMPA; określenie wykonawcze. con spirito (wł.) z ożywieniem; określenie wykonawcze. con tristezza (wł.) smutno, żałośnie; określenie wykonawcze. con vigore (wł.) - z siłą, energicznie; określenie wykonawcze. concertato (od łac. concertare: współzawodniczyć ) STYL charakterystyczny dla muzyki w okresie baroku, polegający na współdziałaniu zespołów instrumentalnych i wokalnych; powstał na gruncie praktyki polichóralnej. C. wiąże się z usamodzielnieniem PARTII instrumentalnych, których rola w XVI w. ograniczona była do zdwajania partii wokalnych. Styl ten przyczynił się do rozwoju muzyki instrumentalnej, do wykształcenia formy SYMFONII KONCERTUJĄCEJ, CONCERTO GROSSO, KONCERTU solowego. Jako tytuł po raz pierwszy występuje w Concerti (1587) A. i G. Gabrielich. concertino (od łac. concertare: współzawodniczyć ) 1) KONCERT małych rozmiarów, zwykle jednoczęściowy; 2) mała grupa instrumentów koncertujących SOLO przeciwstawiona ORKIESTRZE; zob. też ripieno. concerto grosso kilkuczęściowa FORMA wykształcona w XVII w., w której mała grupa instrumentów koncertujących SOLO (CONCERTINO) zostaje przeciwstawiona, na zasadzie DIALOGU, ORKIESTRZE (TUTTI). Utwory tego typu poprzedzają klasyczny KONCERT. conductus, konduktus (łac. pochód ) podstawowa forma wokalna muzyki wielogłosowej XII i XIII w. z tekstem łacińskim, rozwinięta szczególnie w szkole NOTRE DAME, utrzymana w technice ORGANUM, NOTA CONTRA NOTAM. Główny GŁOS, tzw. CANTUS FIRMUS, stanowił w c. oryginalną kompozycję (nie był czerpany z chorału). continuo zob. basso continuo. cool (ang. zimny ) STYL muzyki jazzowej cechujący się wyeliminowaniem efektów wibracyjnych i dynamicznych, jak miało to miejsce w stylu BE-BOP, z którego c. się rozwinął. Innym jego charakterystycznym rysem jest linearne, przebiegające w SEKUNDACH, prowadzenie GŁOSÓW w miejsce harmonicznego ich traktowania oraz stosowanie elementów politonalnych, atonalnych i dodekafonicznych. Agresywności be-bopu przeciwstawił c. jazz wyciszenie, refleksyjność i wyrafinowane brzmienie. C. zapoczątkowało nagranie Early Autumn przez ORKIESTRĘ W. Hermana z solem tenorowym S. Getza (1948) oraz nagrania nonetu M. Davisa The Birth of the Cool. Ideologiem c. był L. Tristano, wokół którego zgrupowali się L. Konitz, W. Marsh, B. Bauer. Repliką nowojorskiego c. stał się kalifornijski West Coast Jazz. Do wybitnych zespołów c. jazzu należały Dave Brubeck Quartet, Gerry Mulligan Chet Baker Quartet, Modern Jazz Quartet J. Lewisa. Country and Western Music, skrót: C. a. W. (ang). rodzaj silnie zrytmizowanej amerykańskiej PIOSENKI oraz instrumentalnej muzyki powstałej z połączenia FOLKU i BLUESA, opartej pierwotnie na trzyakordowym schemacie harmonicznym i instrumentarium składającym się z gitary akustycznej, skrzypiec i prostego zestawu perkusyjnego; z czasem wypracowała bardziej złożone formy, ulegając wpływom JAZZU, ROCK AND ROLLA, ROCKA i MUZYKI POPULARNEJ. Współczesna C. a. W. operuje instrumentarium, na które, obok sekcji rytmicznej, składają się gitara stalowa (odmiana gitary hawajskiej), gitara i harmonijka ustna, a często także banjo, skrzypce i pianino, tzw. Honky Tonk (celowo nieco rozstrojone). Utwory country to z reguły dynamiczne piosenki rockandrollowe o łatwej, prymitywizującej melodyce, niekiedy z elementami archaizacji (skale MODALNE, PENTATONIKA) o prostej METRORYTMICE fokstrota, kadryla, polki, MARSZA, oraz liryczne kowbojskie BALLADY, czasem utrzymane w RYTMIE WALCA. Ich teksty opowiadają o codziennych sprawach zwykłych ludzi (miłość, praca, zabawa, problemy finansowe, kłopoty z dziećmi itp.). Z czasem muzyka country wykształciła mnogość podgatunków i STYLÓW. Do najważniejszych należą: country rock, country alternatywne, bluegrass, współczesne country, progresywne country, country pop, Honky Tonk, western swing. courante (franc.), corrente (wł.) TANIEC powstały w XVI w., charakteryzujący się szybkim TEMPEM i METRUM nieparzystym, z częstymi zmianami AKCENTÓW oraz MELODIĄ mocno ozdabianą. W stylizowanej formie wszedł do SUITY barokowej, zajmując w niej drugie z kolei miejsc, po ALLEMANDE. W okresie tym wykształciły się dwa typy c.: włoski (corrente) i francuski (courante). Corrente występuje m. in. u J.H. Scheina, G. Frescobaldiego, S. Scheidta, A. Corellego. Courante odznacza się tempem umiarkowanym, metrum 3/2 i 6/4 z częstą zmianą jednego na drugie. Typ ten występuje m. in. u Ch. de Chambonnières a, L. Couperina, J. Frobergera, J.H. d Angleberta, F. Couperina. J.S. Bach w swych suitach zwykle wprowadzał francuski typ c.; włoski. c. pojawia się u niego w Suitach francuskich nr 2, 4, 5 i 6 oraz w Partitach nr 1, 3, 5 i 6. Credo (łac. wierzę ) nazwa trzeciej części cyklu mszalnego, rozpoczynającej się od słów Credo in unum Deum intonowanych przez kapłana i w części drugiej Patrem omnipotentem podejmowanej przez CHÓR. W wielogłosowych opracowaniach MSZY C. ma z reguły majestatyczny charakter, podkreślający zawarte w tekście wyznanie wiary. crescendo (wł. rosnący ) coraz głośniej, coraz mocniej; określenie wykonawcze. czas w muzyce czynnik w MUZYCE, zwłaszcza NOWEJ, podstawowy, porządkujący materiał dźwiękowy nie tylko technicznie, ale i wrażeniowo, decydujący zatem o możliwości jej uchwycenia. W muzyce tradycyjnej, opartej na centrum tonalnym i prowadzonej wzdłuż linearnych PROGRESJI harmonicznych, czas traktowany był jako czysto zewnętrzny środek przejawiania się utworu, a w MUZYKOLOGII i TEORII MUZYKI pozostawał na marginesie rozważań teoretycznych. Dopiero od połowy lat 60. XX w. cz. w m. stał się przedmiotem odrębnych studiów, wykraczających poza zagadnienia związane z METRUM i RYTMEM, włączających do badań subiektywny element doświadczenia percepcyjnego, przez wielu autorów rozważany na równi z konkretnymi analizami struktury muzycznej (L. Bielawski, J, Cage, E. Carter, J. Drew, J.D. Kramer, D. Krawczyk, D. Maciejewicz, D. Rochberg, K. Stockhausen i in.). Ponieważ problem cz. w m. dotyczy wszystkich wymiarów kompozycji oraz wykracza poza samą strukturę muzyki (obejmując często zjawiska związane z PERCEPCJĄ, których nie da się uchwycić ilościowo), żadna z analiz nastawiona wyłącznie na obiektywizację nie może go wyczerpać, podobnie jak nie może tego uczynić analiza przeprowadzona wyłącznie ze stanowiska subiektywistycznego. Dlatego we współczesnej teorii muzyki podkreśla się zazwyczaj, iż czasowość muzyki jest zbyt złożona, aby można ją było wyjaśnić za pomocą jednej metody, stosującej pewien z góry założony zestaw kategorii. Zarazem jednak podejmuje się próby interpretacji czasowych procesów muzyki za pomocą najogólniejszych pojęć ontologicznych, takich jak ciągłość i nieciągłość, linearność i nielinearność, stawanie się i bycie oraz twierdzi, że czas muzyczny nie tylko komunikuje założenia syntaktyczne kompozycji, ale ma również znaczenia symboliczne, będąc metaforą czasowości życia.

12 ćwierćnuta wartość rytmiczna DŹWIĘKU, której czas trwania równy jest 1/4 całej NUTY. ćwierćton odległość równa połowie PÓŁTONU, obejmująca 1/24 część OKTAWY, stosowana w muzyce antycznej Grecji, obecna także w SKALACH typowych dla muzyki orientalnej i ludowej. W klasycznej muzyce europejskiej ć. są rzadko spotykane, gdzie najmniejszym INTERWAŁEM jest zazwyczaj półton. Ć. mogą być wykonane przez instrumenty smyczkowe, strunowe szarpane, dęte oraz GŁOS ludzki, gdzie jest możliwość regulowania WYSOKOŚCI DŹWIĘKU. Także wiele instrumentów elektrycznych i elektronicznych muzycznych może być strojonych do ć.; zob. muzyka mikrotonowa. D da camera (z wł. camera: pokój ) w okresie baroku określenie muzyki przeznaczonej na użytek świecki, w przeciwieństwie do muzyki kościelnej (DA CHIESA); w późniejszym okresie określenie musica da camera oznacza MUZYKĘ KAMERALNĄ. da capo (z wł. capo: głowa, początek ) od początku; określenie umieszczane w NUTACH przy końcu utworu lub jego części, zalecające wykonawcy powtórzenie utworu od początku; zastępuje znak REPETYCJI. da chiesa (z wł. chiesa: kościół ) - okresie baroku określenie MUZYKI przeznaczonej na użytek kościelny, w przeciwieństwie do muzyki świeckiej. decrescendo (wł. malejąc ) określenie oznaczające stopniowe ściszanie, osłabianie GŁOŚNOŚCI brzmienia. deklamacyjna melodyka typ MELODYKI występujący głównie w utworach, w których tekst odgrywa szczególnie dużą rolę (np. RECYTATYW). D. m. rozwijała się w CHORALE GREGORIAŃSKIM, CAMERACIE FLORENCKIEJ, twórczości operowej J. B. Lully ego, Ch. W. Glucka, R. Wagnera, w pieśni deklamacyjnej (H. Wolf); zob. też melodia, melodeklamacja. diafonia (z gr. diaphonia: rozdźwięk, niezgoda ) 1) nazwa DYSONANSU w greckiej TEORII MUZYKI (w odróżnieniu od symphonia: konsonans ); 2) w IX XII w. nazwa starszego typu ORGANUM, tzw. paralelnego; zob. discantus. dialog 1) XVII-wieczna kompozycja wokalna, której tekst w całości lub we fragmentach pomyślany był jako zestaw pytań i odpowiedzi. Był on zazwyczaj pisany dla dwóch śpiewaków; stanowił odpowiednik STYLU koncertującego w muzyce instrumentalnej. Poza OPERĄ, gdzie z reguły liczne fragmenty miały formę d., również wiele KANTAT opierano na tej formie; były to tzw. dialoghi fuor di scene. Technika dialogowania stosowana była również w PARTIACH chóralnych i ARIACH w ORATORIACH i PASJACH (np. początkowy chór i aria na alt Sehet, Jesus hat die Hand z Pasji wg Św. Mateusza J.S. Bacha); 2) formę d. miały w XII w. niektóre TROPY (tzw. tropy dialogowane); były one pierwowzorem dramatu liturgicznego; zob. technika wykonawcza. diapazon (z gr. diá pasón: przez wszystkie domyślne struny ) 1) w terminologii francuskiej oznacza a) SKALĘ GŁOSU ludzkiego, b) DŹWIĘK strojowy, c) widełki strojowe; 2) w średniowiecznej TEORII MUZYKI INTERWAŁ zawierający wszystkie dźwięki, czyli OKTAWA. diaphonia zob. organum. diatoniczna skala (z gr. diá: poprzez, tónos: dźwięk ) SKALA złożona z określonej ilości DŹWIĘKÓW (STOPNI) powtarzających się w każdej OKTAWIE, o ściśle wyznaczonych odległościach między sobą i pozostających w określonym stosunku funkcyjnym do DŹWIĘKU CENTRALNEGO; do s. d. należą skala DUROWA, MOLOWA, skale MODALNE i in.; zob. chromatyczna skala, diatonika. diatonika, diatoniczny (z gr. diatonikós: przechodzący od tonu do tonu ) zasada doboru DŹWIĘKÓW o różnej nazwie, wchodzących w skład jakiejś SKALI siedmiodźwiękowej, między którymi istnieją ściśle określone odległości i które są uzależnione od DŹWIĘKU CENTRALNEGO. dies irae, dies illa rymowana SEKWENCJA, napisana na przełomie XII i XIII w. być może przez Tomasza z Celano (zm. 1256). W XIV w. włączona do mszału; od czasu reformy trydenckiej śpiewana jest w liturgii Kościoła rzymsko-katolickiego w MSZACH ŻAŁOBNYCH. Była wielokrotnie opracowywana wielogłosowo; również w XIX i XX w. stanowiła TEMAT szeregu utworów, nie zawsze o treści religijnej. diminuendo (wł. opadający ) coraz ciszej, coraz słabiej; określenie wykonawcze. discantus (łac. niezgodny, niejednogłosowy śpiew, fr. déchant) spotykany w XIII wieku w szkole NOTRE DAME rodzaj pierwotnej dwugłosowości, w której GŁOSOWI niższemu (w TENORZE) o stałej MELODII (CANTUS FIRMUS) towarzyszył dokomponowany głos wyższy (discantus); zob. też DYSZKANT. divertimento (wł. przyjemność, rozrywka ) XVIII-wieczna instrumentalna forma orkiestrowa przeznaczona dla niewielkich zespołów orkiestrowych, pośrednia między SUITĄ a SYMFONIĄ, zwykle składająca się z 4 10 stosunkowo krótkich części, kontrastujących ze sobą pod względem TEMPA i charakteru części; występujące też pod nazwą DIVERTISSEMENT. Poszczególnym ustępom d. nadawano FORMĘ SONATOWĄ lub wariacyjną, inne były tańcami typu suitowego. D. pisano na ORKIESTRĘ smyczkową, dętą lub mieszaną, zwykle o ograniczonej (pojedynczej lub podwójnej) obsadzie PARTII. Największą popularność zdobyło d. w ośrodku wiedeńskim, gdzie w II poł. XVIII w. było najchętniej uprawianą formą MUZYKI POPULARNEJ. divertissement 1) synonim DIVERTIMENTA; 2) BALETY, ANTRAKTY i inne części barokowej OPERY francuskiej, pozostające poza zasadniczą akcją; 3) francuska nazwa EPIZODU FUGI; 4) jedno z francuskich określeń PRZETWORZENIA w FORMIE SONATOWEJ. dixieland tradycyjny STYL JAZZU, powstały jako forma naśladownictwa przez białych muzyków stylu nowoorleańskiego, wywodzący się od RAGTIME U i polegający na silnej STYLIZACJI linii melodycznej w oparciu o rytmizację synkopowaną, europejską TONALNOŚĆ oraz zasadę harmonicznego współbrzmienia instrumentów melodycznych. Po okresie zapomnienia d. został wskrzeszony na początku lat 40. XX w. w Kalifornii przez ruch New Orleans Jazz Revival, skąd trafił także do innych krajów, m. in. do Australii, Anglii, Francji, Polski. dodekafonia (technika dwunastotonowa lub dwunastodźwiękowa) (z gr. dódeka: dwanaście, phoné: dźwięk ) pierwsza i najprostsza odmiana SERIALIZMU opracowana przez A. Schoenberga, A. Berga, A. Weberna w pierwszej połowie lat 20; technika kompozytorska polegająca na porządkowaniu CHROMATYCZNEGO materiału dźwiękowego w oderwaniu od tradycyjnych (XIX-wiecznych) zależności funkcyjnych i napięciowych pomiędzy DŹWIĘKAMI. Utwory dodekafoniczne opierają się na serii 12 dźwięków niekoniecznie w obrębie tej samej OKTAWY uszeregowanych przez kompozytora w taki sposób, że nie ulegają powtórzeniu; każdy z jej stopni jest absolutnie samodzielny, żaden nie jest pochodnym drugiego oraz nie ma nad innym funkcjonalnej przewagi. Jako że żadna z NUT nie ma większej wartości od innych, utworu skomponowanego za pomocą

13 t.d. nie można przypisać do żadnej TONACJI. T. d. zrazu oceniana negatywnie rozprzestrzeniła się szybko i znalazła wielu zwolenników wśród kompozytorów wszystkich prawie narodowości. Najwybitniejszymi przedstawicielami d. materiałowej byli (po A. Schönbergu i A. Bergu) E. Křenek i L. Dallapiccola. D. strukturalną rozwinęli P. Boulez, K. Stockhausen, L. Nono, B. Maderna, L. Berio, H. Pousseur. W Polsce pierwszymi dodekafonistami byli J. Koffler i T. Majerski. W latach międzywojennych propagował d. działający w Warszawie kompozytor szwajcarski C. Regamey. Po II wojnie światowej zastosował ją K. Serocki (m. in. w Suicie preludiów na fortepian 1952), następnie w różnych formach i najczęściej w powiązaniu z innymi technikami dźwiękowymi przyjęła d. większość polskich kompozytorów, m. in. G. Bacewicz, T. Baird, H. Górecki, W. Kilar, A. Koszewski, W. Kotoński, K. Penderecki, B. Schaeffer, K. Serocki, B. Szabelski, B. Woytowicz; zob. tonalność, atonalność. doloroso (wł.) boleśnie; określenie wykonawcze. dolce (wł.) słodko, przyjemnie, delikatnie; określenie wykonawcze. dominanta (z łac. dominus: panujący ) 1) piąty stopień TONACJI, SKALI lub GAMY (durowej lub molowej), znajdujący się w odległości czystej KWINTY w górę lub czystej KWARTY w dół od TONIKI; jeden z trzech głównych STOPNI skali, obok toniki i SUBDOMINANTY; 2) jedna z trzech głównych funkcji harmonicznych cechując się ciążeniem do funkcji toniki w stosunku tzw. pokrewieństwa kwintowego (SYSTEM DUR-MOLL), głównie z powodu DŹWIĘKU prowadzącego (siódmy stopień) wchodzącego w skład reprezentowanych przez nią AKORDÓW. Najczęściej przez d. rozumie się 3) TRÓJDŹWIĘK durowy (ewentualnie akord septymowy lub nonowy) w postaci pierwotnej lub alterowanej, zbudowany na kwincie akordu tonicznego. double (fr. podwójny ) określenie tytułowe w SUITACH XVII i XVIII w. dla powtarzalnych części suity w postaci WARIACJI ornamentalnej; zob. też agréments. dramat liturgiczny zob. misterium. dramat muzyczny typ opery stworzonej przez R. Wagnera cechujący się ścisłym podporządkowaniem muzyki dramatycznemu wyrazowi tekstu, brakiem podziału na oddzielne ustępy muzyczne oraz oparciem konstrukcji muzycznej na MOTYWACH przewodnich, reprezentujących postacie, przedmioty, określone pojęcia, idee itp. dramma giocoso w II poł. XVIII w. włoska nazwa OPERY KOMICZNEJ ze wstawkami o charakterze poważnym a nawet tragicznym (np. Don Giovanni W.A. Mozarta). dramma per musica, dramma in musica, dramma musicale (wł. dramat dla muzyki ) 1) nazwa nadawana wczesnym OPEROM włoskim z I poł. XVII w., np. C. Monteverdi: L incoronazione di Poppea (1642); 2) termin używany przez J.S. Bacha dla niektórych KANTAT utrzymanych w formie dialogowej i przeznaczonych do wykonania scenicznego; 3) nazwa form dramatycznych poprzedzających powstanie opery; zob. Singspiel. duet (od wł. due: dwa ) 1) kompozycja na dwa GŁOSY lub instrumenty; 2) fragment dużej formy instrumentalno-wokalnej wykonywany przez dwóch śpiewaków, utrzymany w swobodnej formie; 3) zespół wykonawczy złożony z dwóch śpiewaków. duo (łac. dwa ) 1) zespół wykonawczy złożony z dwóch instrumentalistów; 2) swobodny utwór instrumentalny zbudowany zwykle wg reguł cyklu SONATOWEGO, przeznaczony na dwa instrumenty. dur, major (franc. majeur, wł. maggiore) jeden z dwu trybów (obok MOLL), czyli odmian, w jakich występują wszystkie konstrukcje dźwiękowe w SYSTEMIE DUR-MOLL. Nazwa (łac. durus: twardy ) dotyczy jego charakteru, odczuwanego relatywnie w stosunku do charakteru trybu przeciwnego (łac. mollis: miękki ). Druga z nazw dotyczy TERCJI wielkiej (łac. maior: większy ), charakterystycznej dla trybu durowego w przeciwieństwie do molowego (minorowego), charakteryzującego się tercją małą. duramente (wł.) surowo, szorstko, twardo; określenie wykonawcze. durowa skala (z łac. durus: twardy ) skala DIATONICZNA złożona z siedmiu stopni (DŹWIĘKÓW) powtarzających się w każdej OKTAWIE, obejmująca pięć INTERWAŁÓW i dwa PÓŁTONY (między III i IV stopniem oraz pomiędzy VII i VIII); zob. molowa skala. dux, proposta (łac. wódz ) dawna nazwa głównego GŁOSU, rozpoczynającego TEMAT FUGI lub KANONU, powtarzanego następnie kolejno przez wszystkie pozostałe głosy, jako tzw. COMES, czyli ODPOWIEDŹ. dwunastotonowa skala szereg dwunastu DŹWIĘKÓW ułożonych w następstwach półtonowych w ramach każdej OKTAWY, równobrzmiący ze skalą CHROMATYCZNĄ i nie posiadający DŹWIĘKU CENTRALNEGO, ani zależności funkcyjnej swych składników; zob. też atonalność, dodekafonia. dwunastotonowa lub dwunastodźwiękowa technika zob. dodekafonia. dwuwarstwowość tonalna współdziałanie dwóch odrębnych TRYBÓW, typowe dla muzyki wielogłosowej od XIII do początku XV w., będące wyrazem średniowiecznego BIMODALIZMU. dynamika (z gr. dynamikós: posiadający siłę ) określenie wszystkich zjawisk związanych ze zmianami głośności i NATĘŻENIA DŹWIĘKÓW w utworze. W TEORII MUZYKI 1) jeden z elementów MUZYKI będący wyznacznikiem a) efektywnej siły brzmienia, niezależnej od struktury tworów dźwiękowych, wynikający z siły pobudzenia dźwięku, którą precyzują dwojakiego rodzaju określenia dynamiczne: stałe (np. FORTE, PIANO) i zmienne (np. CRESCENDO, DIMINUENDO), b) struktury brzmień występujących w utworze, wiążącej się ze stopniem ich stopliwości. W AKUSTYCE 2) rozpiętość między największym a najmniejszym natężeniem dźwięku, możliwymi do uzyskania w danym urządzeniu lub występującymi w danym przebiegu. D. wyrażamy w decybelach; wynosi ona dla płyt mikrorowkowych i dla zapisu dźwięku w filmie do 45 db, dla dobrych magnetofonów do 60 db. Słuch nasz ma zdolność rejestrowania przebiegów dźwiękowych o jeszcze większej d., ograniczonej, z jednej strony, progiem słyszalności (słyszalności obszar), a z drugiej strony progiem bólu, dochodzącej do ok. 130 db. dyminucja (łac. diminutio: zmniejszenie ) powtórzenie MOTYWU lub TEMATU w krótszych (zwykle dwukrotnie) wartościach rytmicznych; jeden ze sposobów IMITACJI; jego przeciwieństwem jest AUGMENTACJA. dyrygent (z łac. dirigens: kierujący ) kierownik ORKIESTRY, CHÓRU itp., który prowadzi wykonanie za pomocą umownych ruchów rąk i gestów (zazwyczaj z BATUTĄ) oraz jest odpowiedzialny za jakość techniczną i artystyczną interpretację muzyki. dyrygowanie (z łac. dirigere: kierować ) kierowanie zespołem orkiestralnym lub chóralnym podczas wykonywania utworu za pomocą TAKTOWANIA i innych ruchów rąk, BATUTY i mimiki twarzy, wyrażające wszystkie elementy wykonawcze utworu METRUM, TEMPO, DYNAMIKĘ, ARTYKULACJĘ, FRAZOWANIE, miejsca wejść instrumentów solowych i grup instrumentalnych itp.

14 dysonans (z łac. dissonans: niezgodnie brzmiący ) współbrzmienie (d. harmoniczny) lub następstwo (d. melodyczny) co najmniej dwóch DŹWIĘKÓW różnej wysokości dających wrażenie niezgodności brzmienia; zob. konsonans. dyszkant 1) wysoki GŁOS chłopca przed mutacją; 2) najwyższy głos w pisanych na CHÓR utworach muzyki dawnej. dytyramb (gr. dythýrambos) w starożytnej Grecji uroczysta PIEŚŃ chóralna, wykonywana z towarzyszeniem aulosu i tańca, podczas uroczystości świątecznych ku czci Dionizosa przez muzyków przebranych w skóry kozła. dźwięk 1) wrażenie słuchowe spowodowane falą akustyczną rozchodzącą się w ośrodku sprężystym, cechujące się ściśle określoną (lub nie) wysokością, głośnością, barwą i czasem trwania; 2) zaburzenie falowe wywołujące wrażenie słuchowe. Najczęściej wyodrębnia się 3 obiektywne cechy dź.: częstotliwość drgań, NATĘŻENIE DŹ. i widmo dź., przy czym należy uwzględniać ich zmiany w czasie trwania dź. Odpowiadające im subiektywne, wrażeniowe cechy dź. to: WYSOKOŚĆ DŹ. (zależna od częstotliwości), GŁOŚNOŚĆ (zależna od natężenia) oraz BARWA DŹ. (zależna od widma); zob. też fala dźwiękowa. dźwięk centralny główny DŹWIĘK, zwykle początkowy, GAMY diatonicznej, od którego uzależnione są w sposób funkcyjny wszystkie inne dźwięki składowe gamy; zob. funkcja harmoniczna. dźwięki obce lub nieakordowe DŹWIĘKI nie wchodzące w skład AKORDU, na tle którego występują, lecz tworzące w stosunku do składników tego akordu dodatkowe współbrzmienie o znaczeniu drugorzędnym; ponieważ są zjawiskiem związanym z HARMONIKĄ o ustalonej strukturze akordowej, odnosić je możemy jedynie do muzyki od połowy XV do początku XX w.; w średniowieczu, kiedy nie istniało jeszcze poczucie akordowe, dź. o. nie mogły jeszcze istnieć; również w muzyce po 1910 termin ten stracił swój pierwotny sens. E ekspozycja (z łac. expositio: wyłożenie, rozwinięcie ) 1) pierwsza część formy SONATOWEJ, w której przedstawione są kolejno dwa TEMATY: pierwszy (w TONACJI głównej) jest żywy, dynamiczny, w tempie allegro; drugi stonowany i bardziej melodyjny, skomponowany w tonacji pokrewnej, DOMINANCIE lub TONICE paralelnej durowej (w przypadku sonaty w tonacji moll). Pomiędzy tematami występuje ŁĄCZNIK, który ma za zadanie przygotować wejście tematu 2, co najczęściej oznacza MODULACJĘ tonacji; e. kończy EPILOG; 2) pierwsza część FUGI, czyli pierwsze przeprowadzenie tematu kolejno przez wszystkie GŁOSY pojawiające się w utworze. ekspresja w muzyce pozadźwiękowy współczynnik dzieła muzycznego, który ujawnia się poprzez jego strukturę dźwiękową oraz właściwości i sposób współdziałania jego elementów oraz wywołuje stany emocjonalne u odbiorcy. Pojęcie e. w m. jako jednej z głównych kategorii muzyczno-estetycznych ukształtowało się w XVIII w. na tle dyskusji wokół TEORII NAŚLADOWNICTWA, ze szczególnym udziałem autorów brytyjskich (Ch. Avison, D. Webb, D. Hume). Każdy STYL historyczny ma swój typ e.; w niektórych okresach przejawia się dążność do jej wzmożenia, polegająca na eksponowaniu subiektywnego charakteru dzieł oraz ich strony emocjonalno-uczuciowej, np. w XVII w. w MONODII operowej, w XIX w. u romantyków i ekspresjonistów. Przerost ekspresji w muzyce XIX w. wywołał reakcję w postaci antywyrazowych tendencji w muzyce XX w. (P. Hindemith, I. Strawiński). enharmonia (z gr. enarmoniós: zgodny, enharmoniczny ) 1) w muzyce starogreckiej kroki interwałowe mniejsze od półtonu CHROMATYCZNEGO; 2) w HARMONICE funkcyjnej właściwość RÓWNOMIERNIE TEMPEROWANEGO systemu dźwiękowego polegająca na niezmiennej wysokości brzmienia DŹWIĘKÓW przy zastosowaniu różnej ich nazwy i pisowni. enharmoniczne dźwięki w systemie równomiernie temperowanym DŹWIĘKI posiadające tę sama WYSOKOŚĆ brzmienia o różnej nazwie i pisowni, np. c = his = deses, dis = es = feses, gis = as. ehnarmoniczne gamy lub enharmonicznie równoważne gamy dwie GAMY durowe lub dwie gamy molowe o identycznym brzmieniu, lecz o różnej nazwie i różnej pisowni kolejnych składników; zob. enharmonia, koło kwintowe. entrée (franc. wejście ) w OPERACH J.B. Lully ego fragment muzyczny o charakterze marszowym grany podczas wejścia grup tanecznych lub głównych postaci; nazwa ta pojawia się także w kompozycjach nie operowych (np. w Suicie A-dur na skrzypce i klawesyn J.S. Bacha) na określenie części o podobnym charakterze. W BALECIE francuskim XVII i XVIII w. e. odpowiada w przybliżeniu scenie bądź aktowi. epilog (z gr. epilogos: końcowy ustęp mowy ) 1) końcowy fragment utworu, zwłaszcza OPERY, DRAMATU MUZYCZNEGO; 2) końcowy ustęp EKSPOZYCJI formy SONATOWEJ, TONIKALIZUJĄCY główną TONACJĘ. epizod (z gr. epeisódion: epizod, dygresja ) drugoplanowy odcinek utworu; w FUDZE fragment między kolejnymi przeprowadzeniami TEMATÓW; w RONDZIE odcinek oddzielający sąsiadujące ze sobą wystąpienia głównego tematu, czyli REFREN (kuplet). estetyka muzyczna (z gr. aisihetikós: zdolny do odczuć ) dział estetyki ogólnej, nauka badająca podstawy i właściwości MUZYKI, sposób jej istnienia i przejawiania się, znaczenie i funkcje, kierunki i prawa rozwojowe, kryteria oceny dzieła muzycznego jako dzieła sztuki oraz historyczny rozwój tych kryteriów; zob. też filozofia muzyki, muzykologia, historia muzyki. etiuda (fr. etudé: studium, nauka ) krótka kompozycja, najczęściej na instrument SOLO, służąca głównie szlifowaniu lub popisowi umiejętności technicznych wykonawcy; e. koncertowe, obok walorów dydaktycznych, mają wartość dzieł artystycznych. E. podejmuje jeden lub kilka problemów wykonawczo-technicznych, jak figuracja gamowa lub akordowa, dwudźwięki, OZDOBNIKI, POLIRYTMIA, biegłość lewej ręki, różne rodzaje ARTYKULACJI i in. Z etiudowym charakterem utworów spotykamy się już w XV w. (C. Paumann Fundamentum organisandi, 1452). W XVI i XVII w. znamiona etiudowe występowały w TOCCACIE, a nawet w niektórych SONATACH (A. Gabrieli, C. Merulo, G. Frescobaldi, J. Froberger, B. Pasquini). Również PRELUDIA i niektóre części SUIT J.S. Bacha mają cechy etiudowe. D. Scarlatti tworzył Esercizi (ćwiczenia), nazwane później sonatami, mając na uwadze problemy wykonawczo-techniczne. Twórcą nowoczesnej e. jest M. Clementi (Gradus ad Parnassum, 1817). Jego śladami poszli J.B. Cramer, C. Czerny, I. Moscheles, H. Bertini. E. koncertową, uwzględniającą również cele artystyczne, zapoczątkował F. Chopin. E. skrzypcową rozwijali R. Kreutzer, J.P. Rode, N. Paganini, Ch. Bériot. Problematykę pianistyczną znacznie rozszerzyli w swych e. F. Liszt, S. Rachmaninow, A. Skriabin, C. Debussy, K. Szymanowski. etnomuzykologia dyscyplina pograniczna między etnologią, etnografią i SOCJOLOGIĄ MUZYKI a MUZYKOLOGIĄ, badająca MUZYKĘ etnosu, tj. ludu jako grupy etnicznej. Z muzykologią łączy ją badanie zjawisk muzycznych, z etnologią i etnografią ludowy charakter tych zjawisk, ponadto z socjologią ich aspekt społeczny. E. wzbogaca wyniki badań muzykologii i etnografii

15 ogólnej. W odróżnieniu od HISTORII MUZYKI zajmuje się zjawiskami muzycznymi, do których brak źródeł pisanych, utrwalonych środków przekazu (NOTACJI), teorii, zachowanych wskazówek wykonawczych, określonego autorstwa i chronologizacji. W praktyce e. m. zajmuje się tymi wszystkimi zjawiskami kultury muzycznej, które znajdują się na marginesie tradycyjnych zainteresowań historii muzyki: muzyką ludową Europy, muzyką kultur pozaeuropejskich, muzyką ludów pierwotnych. ewolucjonizm zasada kształtowania FORMY MUZYCZNEJ powstała w okresie baroku, dotycząca głównie MELODYKI; jej istotą jest tzw. snucie motywiczne, opierające się na figuracyjnej projekcji materiału wysnutego z MOTYWU czołowego. Główną formą ewolucyjną w okresie baroku była FUGA. W okresie klasycyzmu powstał specjalny typ e. nazywany pracą TEMATYCZNĄ, na której opiera się m. in. PRZETWORZENIE w FORMIE SONATOWEJ. W okresie romantyzmu e. przenikał także do form trzyczęściowych i CYKLICZNYCH. F faktura (z łac. factura: wykonanie czegoś, obróbka, budowa ) 1) rodzaj użytych przez kompozytora środków technicznych oraz sposób ich realizacji w kompozycji; 2) rodzaj użytych przez kompozytora środków właściwych danej technice instrumentalnej lub wokalnej np. f. fortepianowa, chóralna, smyczkowa. fala dźwiękowa zaburzenie w ośrodku sprężystym wywołane drganiami źródła DŹWIĘKU, odbierane przez słuch ludzki jako dźwięk. falset (wł. fallsetto) nienaturalnie wysoki GŁOS męski wydobywany z silnie napiętych strun głosowych, co powoduje dwukrotnie większą częstotliwość ich drgań, czyli brzmienie o OKTAWĘ wyższe. W dawnej muzyce technika ŚPIEWU falsetem umożliwiała śpiewakom wykonywanie ARII i PIEŚNI przeznaczonych na głosy żeńskie, a także górnych PARTII w polifonicznych MSZACH i MOTETACH. F. ma charakterystyczną barwę nosową, jest głosem słabym i niedynamicznym. W nowszych czasach f. nie ma zastosowania w praktyce artystycznej. Śpiew falsetowy występuje w wielu folklorach muzyki europejskiej i pozaeuropejskiej (np. JODŁOWANIE w Szwajcarii i Tyrolu).; zob. technika wykonawcza. fanfara 1) krótka MELODIA używana jako sygnał do rozpoczęcia ceremoniału dworskiego, walki, polowania itp., używana także w muzyce artystycznej; 2) w terminologii francuskiej ORKIESTRA dęta, wojskowa lub cywilna, składająca się z instrumentów dętych blaszanych i perkusji; 3) trąbka Es o SKALI naturalnej (bez wentylów). fantazja, fantasia 1) oryginalny utwór instrumentalny oparty na kontrastujących ze sobą TEMATACH; 2) utwór instrumentalny o charakterze zazwyczaj wirtuozowskim, swobodnie zestawiający różne MELODIE operowe, operetkowe lub ludowe. F. nie jednak jednak formą zupełnie swobodną. O jej charakterze decyduje każdorazowo zespół środków typowych dla danego okresu historycznego. W związku z tym forma f. pokrywa się niekiedy z istniejącą już w danym okresie formą lub jest wynikiem krzyżowania się różnych form, np. z RICERCAREM, TOCCATĄ, PRELUDIUM (J.P. Sweelinck, J. Pachelbel). Różne rodzaje f. uprawiał J.S. Bach: figuracyjną, polifoniczną i wariacyjną opartą na CHORALE (f. chorałowa). W okresie klasycznym do f. przeniknęły elementy FORMY SONATOWEJ; spotykamy wówczas f. jednoczęściowe (np. W.A. Mozart: Fantazja d-moll), CYKLICZNE (np. W.A. Mozart: Fantazja c-moll, L. van Beethoven: 2 Sonaty Quasi una fantasia op. 27), polegające na luźnym szeregowaniu tematów (L. van Beethoven: Fantazja H-dur op. 77) oraz krzyżujące się z KONCERTEM i KANTATĄ (L. van Beethoven: Fantazja c- moll na fortepian, chór i orkiestrę op. 80). Również kompozytorzy romantyczni tworzyli f. powiązane z układem cyklicznym (F. Schubert: Wandererfantasie, R. Schumann: Fantazja C-dur op. 17) lub ze swobodnie traktowaną formą sonatową (F. Chopin: Fantazja f-moll op. 49). W XX w., wskutek odwrotu od romantyzmu, kompozytorzy nie zdradzają większego zainteresowania f.; mimo to A. Schönberg próbował ją odrodzić przenosząc na grunt serialnej techniki DODEKAFONICZNEJ (Fantazja na skrzypce i fortepian op. 47); zob. też rapsodia. fantazja chorałowa forma opracowania CHORAŁU uprawiana w XVII i XVIII w, pokrewna PRZYGRYWCE CHORAŁOWEJ (J.S. Bach) farsa, farza (wł. krotochwila, farsa ) 1) wstawki, głównie TROPY, pojawiające się między słowami tekstu liturgicznego; np. w KYRIE: Kyrie fons bonitatis eleison; 2) elementy komiczne w OPERZE, szczególnie w XVIII w. W tym znaczeniu używa się tej nazwy na określenie komedii, polegającej często na trawestacji innego utworu. Ok jednoaktowe włoskie opery komiczne określano terminem farza (np. La cambiale di matrimonio G. Rossiniego). fauxbourdon (wł. falso bordone: fałszywy burdon ) rodzaj trzygłosowej TECHNIKI KOMPOZYTORSKIEJ powstałej w XV w. w kręgu szkoły burgundzkiej, polegającej na stosowaniu równoległych AKORDÓW tercjowo-kwartowych lub kwintowo-kwartowych. F. miał charakter improwizowany; w NUTACH określano jedynie TENOR i SOPRAN, a GŁOS środkowy tworzono na podstawie adnotacji faux-bourdon, która wskazywała, w jakim stosunku powinien on pozostawać do innych głosów. Powstanie f. oznaczało wielki przełom w rozwoju techniki wielogłosowej: stało się wyrazem rosnącego poczucia akordowego i tym samym przyczyniło do przezwyciężenia średniowiecznej WIELOWARSTWOWOŚCI TONALNEJ. Technika f. była popularna w XV i XVI w. wśród takich kompozytorów, jak G. Dufay, G. Binchois, M. z Radomia, J. Ockeghem, J. Obrecht, G.P. Palestrina, O. di Lasso, Josquin des Prés. W późniejszych wiekach korzystali z niej J.S. Bach oraz F. Chopin; zob. bimodalizm. fermata, korona znak umieszczany nad NUTĄ, przedłużający czas jej trwania o nieustaloną wartość rytmiczną. W KANONACH znak ten oznacza koniec GŁOSU, w KONCERTACH miejsce, w którym SOLISTA może rozpocząć improwizowaną, wirtuozowską KADENCJĘ. feroce (wł.) dziko, gwałtownie; określenie wykonawcze. figuracja (z łac. figuratio: kształtowanie ) 1) w muzyce wielogłosowej XV XVI w. swobodne rozwijanie linii melodycznej jakiegoś GŁOSU w drobnych wartościach rytmicznych na tle MELODII innego głosu utrzymanej w dłuższych wartościach; 2) przetwarzanie przez kompozytora motywów rytmicznych, melodycznych lub współbrzmień akordowych danego TEMATU w drobniejszych wartościach rytmicznych, zwykle w połączeniu z OZDOBNIKAMI, z zastosowaniem DŹWIĘKÓW przejściowych itp. filozofia muzyki termin nieposiadający ściśle określonego znaczenia (zmienny historycznie), ani wyraźnie zakreślonej dziedziny przedmiotowej (niektóre przynajmniej problemy rozpatrywane dawniej przez filozofów są od pewnego czasu z powodzeniem badane w ramach TEORII MUZYKI i MUZYKOLOGII), niezmiennie jednak odnoszący się do zapoczątkowanych już w starożytności prób wyświetlenia istoty czy natury MUZYKI oraz sposobu jej istnienia, określenia jej powiązań z realnym światem i umysłem ludzkim, wytłumaczenia jej bytowych fundamentów i źródeł, ukazania specyficznego znaczenia i wartości tej osobliwej sztuki, a także funkcji pełnionych przez nią w indywidualnym i społecznym życiu człowieka. Jedną z głównych przesłanek uzasadniających wysuwanie tego rodzaju zagadnień i kwestii spornych jest pytanie, jak to się dzieje, że niektóre

16 współbrzmienia i SEKWENCJE DŹWIĘKÓW postrzegamy jako znaczące muzycznie, inne zaś nie, inaczej niż zwierzęta, które jak się wydaje wszelkiego typu pobudzenia słuchowe odbierają jedynie w ich aspekcie czysto akustycznym i praktycznym. Jedynie umysł ludzki dysponuje możnością postrzegania i zarazem rozumienia zdarzeń dźwiękowych jako nośników pewnych treści, których znaczenia nie sposób sprowadzić do ich funkcji czysto użytkowych, a funkcji pełnionych przez muzykę do jej zdolności wywoływania przyjemnych odczuć zmysłowych. Zagadnienie znaczenia i konstytucji treści przekazu muzycznego oraz pytanie, jakiego rodzaju skutki powoduje zdolność ludzkiego umysłu do nadawania określonym strukturom dźwiękowym symbolicznego sensu, dającego się komunikować i odczytywać ponad semantycznymi barierami wnoszonymi do społecznej komunikacji przez języki naturalne, urastają przeto do rangi jednego z centralnych problemów współczesnej f. m. Jako dziedzina autonomiczna względem nauk szczegółowych, filozofia wnosi do rozważań nad istotą muzyki swój specyficzny punkt widzenia. Rozważa zagadnienia nasuwane przez teorię muzyki oraz jej praktykę tak, jakby mógłby je rozpatrywać na przykład ontolog, poszukujący argumentów na poparcie tezy, że dziełom muzycznym oraz ich wykonaniom przysługuje pewien specyficzny sposób istnienia, lub aksjolog, o ile starałby się uwyraźnić niespotykane w innych dziedzinach sztuki formy przejawiania się i kreacji wartości ewokowanych w procesie percepcji oraz rozumiejącej interpretacji dzieła muzycznego. F. m. jest zatem, w pewnej mierze, taka, jacy są odbiorcy muzyki, którzy jej bezpośrednią znajomość usiłują ująć w pojęcia wypracowane poza terenem szczegółowych nauk o muzyce, by z ich pomocą interpretować zagadnienia stawiane w pełnej ich ogólności, bez zważania na to, jakiej konkretnej dziedziny przedmiotowej mogłyby one ewentualnie dotyczyć. Możliwe jest tu pełne spektrum niekoniecznie czystych tylko możliwości. W skrajnym przypadku f. m. jest bowiem także intelektualnie uzasadnioną negacją jej potrzeby czy choćby samej tylko możliwości. Możliwe do obrony jest także przeciwne stanowisko: że oto sama muzyka ustanawia pewien wyższy rodzaj filozofii myśli i refleksji dokonującej się poza pojęciami i słowami; zob. estetyka muzyczna, muzykologia, nauka o muzyce, teoria lub zasady muzyki. flamandzka szkoła obecnie stosowany termin w znacznym stopniu obejmuje swym zakresem dawniejsze pojęcie SZKÓŁ NIDERLANDZKICH. Sz. f. nie ma znaczenia szkoły narodowej; jej liczni przedstawiciele (J. Okeghem, J. Obrecht; G. van Werbecke, H. Isaac, Josquin des Prés, P. de la Rue; J. Mouton, A. Willaert, N. Gombert, J. de Mantua, J. de Berchem, J. Buus, J. Arcadelt, C. non Papa, T. Crécquillon, C. de Rore, Ph. de Monte, J. Kerle, O. di Lasso, J. Wert, J. Regnart, Ch. Luython, G. de Macque) z reguły działali daleko poza Flandrią we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Niemczech i wywierali dominujący wpływ na całą ówczesną twórczość europejską. Dlatego terminy sz. f. i styl flamandzki mają znaczenie międzynarodowe, określają najważniejszy stylistyczny nurt europejskiej muzyki renesansowej. Kompozytorów sz. f. cechowała predylekcja do LINEARYZMU, ścisłej konstrukcji oraz wielkich form, przeważnie religijnych, jak MSZA i MOTET. Do ich najważniejszych zdobyczy należy: 1) zastąpienie FAKTURY trzygłosowej czterogłosową i związane z tym wykształcenie linii basowej; 2) zwokalizowanie faktury poprzez operowanie określoną SKALĄ głosową w ramach poszczególnych linii; 3) usamodzielnienie wszystkich linii melodycznych i związane z tym zapewnienie im jednorodności konstrukcyjnej; 4) wykształcenie ściśle obowiązujących prawideł łączenia linii ze sobą; 5) wykształcenie techniki imitacyjnej, która z czasem stała się punktem wyjścia dla form imitacyjnych. Najbujniejszy rozwój sz. f. przypadł na I połowę XVI w. flażolet 1) ton harmoniczny DŹWIĘKU struny, wydobyty przy stłumieniu tonu podstawowego i pozostałych tonów harmonicznych; jego barwa przypomina delikatną barwę fletu. Struna pobudzona do drgań drga w sposób złożony: całą swoją długością i dzieląc się na odcinki; drganie całą długością wytwarza ton podstawowy, zaś drganie przy podziale na 2, 3 i więcej części jest źródłem odpowiednio wyższych tonów harmonicznych; 2) dźwięk uzyskany przez specjalne przedęcie na niektórych instrumentach dętych drewnianych (flet, obój); 3) flageolet, krótki wąsko menzurowany flecik podłużny z cienkim dziobem z kości słoniowej. Uzyskiwane na nim dźwięki są bardzo ubogie w tony harmoniczne i dzięki temu mają brzmienie podobne do flażoletów skrzypcowych. W muzyce artystycznej występował u J.S. Bacha, G.F. Händla, Ch.W. Glucka i W.A. Mozarta, jednakże do ORKIESTRY nie wszedł na stałe ze względu na ciche brzmienie; w XIX w. nazywany był również f l e t e m a n g i e l s k i m. folk music (ang.) związany genetycznie z PIEŚNIĄ ludową STYL wokalno-instrumentalnej muzyki amerykańskiej drugiej połowy XX w.; początkowo styl wykonawczy i ruch popularyzowania tradycyjnego bądź anonimowego repertuaru, później (od lat 60-tych XX w.) również gatunek nowych BALLAD, protestsongów, PIOSENEK oraz utworów poezji śpiewanej. Początek stylowi dali wykonawcy COUNTRY AND WESTERN MUSIC, śpiewający dawne, autentyczne pieśni ludowe przy AKOMPANIAMENCIE gitary lub banjo, zbieracze folkloru oraz zespoły wykonujące dawne amerykańskie ballady i międzynarodowe pieśni marynarskie (shanty). Obok repertuaru amerykańskiego wykonywano także pieśni ludowe, towarzyskie, wojskowe i wolnościowe niemal wszystkich narodów świata; zob. rock music. forma muzyczna 1) konstrukcja dzieła muzycznego rozumiana jako współdziałanie elementów muzyki, takich jak: RYTM, METRUM, MELODYKA, HARMONIA, DYNAMIKA, AGOGIKA i KOLORYSTYKA; 2) środek realizacji wyrazu emocjonalnego dzieła muzycznego za pomocą technik konstrukcji, czyli ze względu na FAKTURĘ (formy polifoniczne i homofoniczne) oraz ze względu na element wykonawczy (formy instrumentalne, wokalne, wokalno-instrumentalne, sceniczne i CYKLICZNE). Ponieważ każdy utwór jest czymś niepowtarzalnym, pozostaje on w odmiennym stosunku do swej formy, co dodatkowo podkreśla fakt, iż w wielu dziełach muzycznych schematy formalne krzyżują się ze sobą (np. forma PIEŚNI z RONDEM, forma OPERY z muzyką baletową). Forma organizuje zarówno mniejsze, jak i większe części utworu, ustala zasady ich relacji i powtórzeń, a niekiedy określa także charakter i nastrój muzyki. W muzyce współczesnej klasyczne f. m. zostały zburzone. Współcześnie, często przez przekorę (lub z powodu braku innych terminów), klasyfikuje się utwory używając nazw klasycznych form, choć często nie mają one z nimi wiele wspólnego. forma sonatowa, allegro sonatowe jedna z podstawowych FORM MUZYCZNYCH, wykształcona w swej klasycznej postaci na przełomie XVIII i XIX w., zasadniczo jako pierwsza część utworów zbudowanych wg zasad cyklu SONATOWEGO: SONATY, SONATINY, SYMFONII, KONCERTU, TRIA, KWARTETU (budowę f. s. mają niekiedy i inne utwory instrumentalne, np. POEMATY SYMFONICZNE, UWERTURY). Istotą f. s. jest dualizm TEMATYCZNY oraz trójdzielna budowa, na którą składają się EKSPOZYCJA, PRZETWORZENIE i REPRYZA (REEKSPOZYCJA) zakończona zwykle CODĄ. F. s. często porównywana jest z trzyaktowym dramatem klasycznym. formy cykliczne FORMY MUZYCZNE składające się z kilku samodzielnych części, niekiedy powiązanych ze sobą tematycznie. forte, fortissimo (wł. głośno, bardzo głośno ) określenia DYNAMIKI w PARTYTURACH, opisywane skrótami f i ff. forzando, forzato, sforzato (wł.) skrót fz, sfz mocno akcentować, z akcentem, z naciskiem; określenie wykonawcze. fraza (z gr. phrásis: sposób mówienia, zwrot ) 1) cząstka budowy formalnej utworu składająca się z dwóch lub więcej MOTYWÓW tworzących zamkniętą myśl muzyczną i specyficzną całość wyrazową; 2) odcinek utworu objęty często w PIŚMIE

17 NUTOWYM ŁUKIEM frazowym lub oddzielony znakami oddechu. frazowanie 1) plastyczne i logiczne wyodrębnianie przez wykonawcę odcinków wyrazowych w utworze muzycznym; 2) wyznaczanie przez kompozytora (lub autora opracowania) w utworze FRAZ za pomocą ŁUKÓW frazowych. free jazz awangardowy nurt w muzyce jazzowej na początku lat 60. XX w., zwany też New Thing, zakładający wyswobodzenie improwizacji z ram TONALNOŚCI, tematyzmu i prostych schematów rytmicznych. Świadome poszukiwania w tym kierunku prowadził E. Dolphy, natomiast intuicyjnie realizował je O. Coleman wraz z D. Cherrym. Eksperymenty te dały wprawdzie pewne trwałe zdobycze, ale jako nurt f. j. wygasł pod koniec lat 60-ych. frottola włoska PIEŚŃ strofkowa pochodząca z XV i XVI w., oparta na różnych formach poetyckich, głównie barzelletcie, powstałej z ballaty. F. są utworami na trzy lub cztery GŁOSY, utrzymanymi w fakturze akordowej, charakteryzującymi się wyraźnym rozczłonkowaniem kompozycji na FRAZY, które kończą się we wszystkich głosach jednocześnie. frullato (wł.) specjalny efekt osiągany w grze na flecie, zbliżony do TREMOLO, uzyskiwany przez wibrację języka jak przy wymawianiu spółgłosek trrr... (na jednym lub kilku następujących po sobie DŹWIĘKACH). fuga (łac. ucieczka ) jedna z najbardziej kunsztownych FORM MUZYCZNYCH, będąca rozwiniętą formą IMITACJI opartej na jednym lub kilku krótkich i przejrzystych TEMATACH, które przeprowadzają kolejno GŁOSY lub PARTIE o zmieniającym się KON- TRAPUNKCIE. Ze względu na ścisłość reguł panujących podczas jej pisania (tylko nieliczni kompozytorzy potrafili sprostać narzucanym przez nie wymaganiom) f. często porównywano do sonetu. W XVII w. rozwijała się stopniowo z RICERCARU, a szczyt rozwoju osiągnęła w twórczości J.S. Bacha. F. może występować jako forma samodzielna albo w połączeniu z inną formą poprzedzającą, np. z PRELUDIUM, TOCCATĄ; często też wchodzi w skład większych FORM CYKLICZNYCH, np. SONATY, WARIACJI, MSZY. Rozpoczyna się partią jednogłosową, w której następuje EKSPOZYCJA tematu przez jeden z głosów (tzw. DUX lub PROPOSTA). Później następuje tzw. odpowiedź (COMES, RIPOSTA), czyli powtórzenie tematu przez inny głos. W tym czasie głos inicjujący f. wiedzie linię melodyczną KONTRAPUNKTU, czyli przeciwstawną tematowi i różniącą się głównie pod względem rytmicznym. Pierwsze przeprowadzenie tematu przez wszystkie głosy nazywa się ekspozycją. Po niej pojawia się ŁĄCZNIK lub EPIZOD prowadzący do kolejnego tematu. W drugim PRZEPROWADZENIU temat może być zmodyfikowany za pomocą zmiany TONACJI, a także środków takich jak DYMINUCJA, AUGMENTACJA, INWERSJA lub ruch wsteczny (tzw. RAK). W ostatnim przejściu występuje często tzw. STRETTO, gdzie kilka głosów (albo wszystkie) wykonują temat w tym samym czasie lub temat jest wprowadzany w kolejnym głosie, zanim skończy się w poprzednim. Utwór kończy CODA. funèbre (franc.) żałobnie, pogrzebowo; określenie wyrazowo-wykonawcze. funkcja harmoniczna (z łac. functio: czynność ) typ zależności między jednym DŹWIĘKIEM lub AKORDEM zbudowanym na danym stopniu a innymi dźwiękami lub akordami w danej TONACJI; najważniejsze znaczenie mają trzy główne f. h.: TONIKA, DOMINANTA i SUBDOMINANTA; zob. też triada. fughetta (wł. mała fuga ) forma polifoniczna o swobodniejszej budowie i mniejszych rozmiarach niż FUGA; występuje samodzielnie jako część składowa większego utworu. furioso (wł.) porywczo, z pasją; określenie wykonawcze. fusion (ang. stopienie, synteza ) alternatywna nazwa STYLU jazz-rockowego, muzyki wynikającej z połączenia elementów JAZZU z elementami ROCKA. Pierwszymi zespołami f. były: Chicago, Dreams, Chase, Weather Report, jak również formacje M. Davisa do nagrań Bitches Brew i In a Silent Way. G galant (fr. elegancki, strojny, paradny ) STYL muzyki rokokowej w XVIII w. cechujący się lekkością, elegancją i bogatą ornamentyką MELODII prowadzonej na tle akompaniamentu akordowego. gama (z gr. gamma: trzecia litera alfabetu greckiego) skala DIATONICZNA, której poszczególne składniki, w nie zmienionym stosunku wzajemnych odległości, przeniesione zostały na pewną ściśle określoną wysokość; DŹWIĘK CENTRALNY (TONIKA) ustalonej w ten sposób SKALI nadaje jej nazwę odpowiedniej GAMY, np. C-dur, f-moll itd. Jeśli przyjmie się skalę za zbiór DŹWIĘKÓW uporządkowanych pod względem WYSOKOŚCI, g. można uważać za transpozycję skali (durowej, molowej i ich odmian); na podstawie jednej skali można w stroju RÓWNOMIERNIE TEMPEROWANYM zbudować dwanaście różnych gam o tym samym układzie INTERWAŁÓW, lecz odmiennym składzie dźwięków; zob. też system dur-moll. gamelan typ tradycyjnego indonezyjskiego zespołu orkiestrowego, złożonego głównie z instrumentów perkusyjnych i uprawiającego wysoce rozwiniętą sztukę IMPROWIZACJI muzycznej. Gaudeamus igitur (łac. radujmy się więc ) PIEŚŃ studencka wykonywana w czasie uroczystości akademickich. Autorem tekstu (powstałego 1781 i opartego częściowo na hymnie pokutnym z XIII w.) jest C.W. Kinderleben; MELODIA pochodzi z pieśni J.G. Günthera Brüder, lasst uns lustig sein (1717). Melodię G. i. wprowadził J. Brahms w Uwerturze akademickiej. gawot (z franc. Gavots - mieszkańcy Gapençais, okolicy miasta Gap w Delfinacie) francuski TANIEC ludowy z Delfinatu, w METRUM 2/4 lub 4/4, z półtaktowym PRZEDTAKTEM, budową początkowo dwu-, potem trzyczęściową; kontrastującą część środkową (tzw. TRIO) stanowił drugi gawot, oparty na stale brzmiącym DŹWIĘKU w BASIE à la musette, tj. na wzór brzmienia dud. Z końcem XVI w. g. stał się tańcem dworskim, popularnym na dworze Ludwika XIV i często wchodził w skład SUITY barokowej. G. występuje wielokrotnie w BALETACH i OPERACH J.B. Lully ego i J.Ph. Rameau, pojawia się także w dziełach operowych G. F. Händla, Ch.W. Glucka, A.E.M. Grétry ego, w utworach klawesynowych H. Purcella i A. Vivaldiego, w SONATACH Haendla, w suitach i PARTITACH J.S. Bacha. W muzyce XX w. wskrzesił g. neoklasycyzm (S. Prokofiew: Symfonia klasyczna). geneza muzyki istnieje szereg hipotez dotyczących g. m., które opierają się na obserwacji przejawów muzycznej aktywności u zwierząt, zjawisk psychofizjologicznych i społecznych w życiu człowieka, względnie na próbach porównywania prymitywnych kultur muzycznych lub rozwoju funkcji dźwiękowych u dzieci ze stopniami rozwojowymi muzyki. Ważniejsze hipotezy wywodzą muzykę ze ŚPIEWU ptaków (także ludzi), który towarzyszył doborowi płciowemu (K. Darwin 1859), z naśladownictwa głosów zwierząt przy polowaniu (R. Wallaschek 1891), z RYTMU kolektywnej pracy (K. Bücher 1896), z emocjonalnego wyładowania energii, a pośrednio z INTONACJi emocjonalnie nacechowanej mowy (H. Spencer 1902) lub prakrzyku wydanego w podnieceniu (F. Torrefranca 1907), z czynności towarzyszących zabiegom magicznym (J. Combarieu 1907), z DŹWIĘKÓW wydawanych w celach porozumiewawczych i sygnalizacyjnych (P.W. Schmidt 1910, C. Stumpf 1911, G. Révész 1941), z procesów pracy i zabiegów magicznych (C. Sachs 1927). Badania nad g. m. rozwijały się początkowo na

18 gruncie muzykologii porównawczej zorientowanej funkcjonalnie. W II poł. XX w. zyskały one nowe perspektywy poznawcze i metodologiczne pod wpływem antropologii kulturowej (A.P. Merriam 1964 i C. Geertz 1973), lingwistyki strukturalnej (J. J. Nattiez 1975) i psychologii kognitywnej (J.A. Sloboda 1985). Formułowanie hipotez na temat powstania muzyki w zamierzchłej przeszłości ustępuje w tych badaniach miejsca ustaleniu psychofizjologicznych dyspozycji muzycznej aktywności człowieka, na równi z jego aktywnością językową. gentilmente (wł.) delikatnie, łagodnie; określenie wyrazowo-wykonawcze gigue (franc.), giga (wł.), jig (ang.) 1) TANIEC pochodzący ze Szkocji i Irlandii w bardzo szybkim TEMPIE i płynnym ruchu, występujący w różnych odmianach w METRUM 6/8 lub 3/8, rzadziej w metrum parzystym, w rytmie PUNKTOWANYM lub w równomiernym ruchu triolowym. G. po raz pierwszy pojawiła się u WIRGINALISTÓW angielskich (Fitzwilliam Virginal Book), skąd przejęli ją francuscy kompozytorzy muzyki lutniowej XVII w. (J. Gaultier). Odegrała dużą rolę jako ostatnia część SUITY barokowej. G. okresu baroku odznacza się formą dwuczęściową i techniką fugowaną (cz. II wprowadza zwykle początkowy MOTYW w odwróceniu). Na wpływ RYTMIKI g. wskazują niektóre SYMFONIE i SONATY okresu klasycznego (np. finał Symfonii wojskowej J. Haydna, finał Sonaty fortepianowej Es-dur op. 31 L. van Beethovena). W okresie romantyzmu gatunek ten pojawił się marginesowo u R. Schumanna, J. Brahmsa, M. Regera; jedną z najsubtelniejszych STYLIZACJI g. stworzył C. Debussy w Images na orkiestrę; 2) w XVI w. w Anglii rodzaj farsy; 3) średniowieczna nazwa różnych instrumentów smyczkowych; stąd pochodzi np. niemiecki termin Geige (skrzypce). giocoso (wł.) żartobliwie, zabawnie; określenie wykonawcze. giusto, tempo giusto, giustamente (wł. prawidłowo, ściśle ) oznaczenie zachowania właściwego tempa odpowiadającego charakterowi utworu. giulivamente (wł.) wesoło, radośnie; określenie wykonawcze. glissando (z fr. glisser: ślizgać się ) 1) efekt wyrazowy uzyskiwany poprzez szybkie przesunięcie palcem po klawiszach fortepianu lub strunach harfy; 2) oznaczenie płynnego przejścia od jednego DŹWIĘKU do drugiego wzdłuż SKALI dźwiękowej instrumentu. Gloria (łac. chwała ) pierwsze słowo drugiej części ORDINARIUM MSZY i drugiej części cyklu mszalnego; zob. msza. głos 1) naturalny dęty instrument muzyczny, którego źródłem DŹWIĘKU jest drgający słup powietrza zawarty w górnych drogach oddechowych pobudzonych do drgań przez wibrację wiązadeł spełniających rolę stroika; 2) w utworach przeznaczonych do wykonania zespołowego, PARTIA wokalna lub instrumentalna wykonywana przez jednego lub UNISONO przez wielu wykonawców i wypisana na oddzielnym egzemplarzu nutowym; 3) zbiór jednakowego rodzaju piszczałek w organach, lecz różnej wysokości, wydających w obrębie określonej SKALI dźwięki tej samej BARWY naśladującej barwę np. skrzypiec, fletu czy innych instrumentów; 4) zbiór stroików metalowych wmontowanych na specjalnej ramce w akordeonie, wydających dźwięki o normalnym brzmieniu (głos zasadniczy), dźwięki o OKTAWĘ lub dwie oktawy wyższe lub niższe od g. zasadniczego względnie minimalnie wyżej lub niżej strojone od dźwięków g. zasadniczego. głośność subiektywna cecha DŹWIĘKU, umożliwiająca uporządkowanie dźwięków w SKALĘ od cichych do głośnych. G. zależy przede wszystkim od NATĘŻENIA DŹWIĘKU oraz jego częstotliwości. Zależność g. od natężenia ma charakter w przybliżeniu logarytmiczny; zależność od częstotliwości objawia się wrażeniem mniejszej g. przy małych i dużych częstotliwościach dźwięku, a większej g. w zakresie częstotliwości Hz, przy zachowaniu tego samego poziomu natężenia dźwięku. Gospels (ang. Gospel: Ewangelia ) skrót określenia Gospel Songs, PIEŚNI ewangeliczne związane treścią z postacią i nauką Chrystusa, jeden z czterech gatunków NEGRO SPIRITUALS. Wywiedzione z brytyjskiej hymnodii i pieśni revival camp meetings (spotkań-obozów odrodzenia religijnego), stały się najpopularniejszym rodzajem pieśni religijnej w Stanach Zjednoczonych i wpłynęły na ewolucję JAZZU w kilku jego fazach historycznych. G. są w zasadzie pieśniami kongregacji, ale mają też swych słynnych solistów-twórców (G. Tom, M. Jackson, A. Franklin); zob. też soul music. graduał (z łac. graduale) druga część PROPRIUM MISSAE wykonywana jako śpiew RESPONSORIALNY między Lekcją a Ewangelią. grandioso (wł.) okazale, majestatycznie; określenie wykonawcze. grave (wł.) ciężko, poważnie; określenie wykonawcze. grazioso, con grazia (wł.) miło, z wdziękiem; określenie wykonawcze. grupet (wł.) zob. obiegnik. H hard rock gatunek muzyki ROCKOWEJ powstały na przełomie lat 60. i 70. XX w., wywodzący się z BLUESA i ROCK-AND-ROLLA. Charakterystyczną cechą h. r. jest ostre brzmienie oparte na przesterowanych gitarach elektrycznych, pełne energii brzmienie sekcji rytmicznej oraz agresywne, często surowo brzmiące wokale. Pod względem formalnym utwory h. r. mają ustaloną strukturę, na którą składają się następujące części: wstęp instrumentalny, pierwsza zwrotka, REFREN, SOLO (najczęściej gitarowe), refren, druga zwrotka, ( ), refren, CODA. harmonia (z gr. harmonia: zgodność ) 1) łączenie DŹWIĘKÓW w sposób harmonijny, oparty na koncepcji TONALNOŚCI oraz SYSTEMIE DUR-MOLL; 2) określenie charakteru budowy i połączeń akordowych w utworze, np. uboga, bogata, prymitywna; 3) nauka o współbrzmieniach akordowych, o ich połączeniach i związkach między nimi; jest jednym z podstawowych elementów muzyki homofonicznej; 4) dawna nazwa średniej ORKIESTRY dętej (marszowej); zob. homofonia. harmonia sfer teoria głoszona przez szkołę PITAGOREJSKĄ, w myśl której kosmos, opierając się na tych samych stosunkach liczbowych co strój dźwiękowy, rozbrzmiewa nieustającą HARMONIĄ. W różnych postaciach teoria ta powraca w estetyce średniowiecznej i późniejszej, jej ślady spotykamy nawet w XVIII w. harmonika (z gr. harmonikós: dźwięczny ) całokształt problemów związanych z konstrukcją współbrzmień harmonicznych w rozważanym utworze, w twórczości danego kompozytora, w danym okresie historycznym. harmonizacja technika tworzenia współbrzmień akordowych towarzyszących jakiejś MELODII; zob. technika wykonawcza.

19 haute-contre (franc.) wysoki REJESTR GŁOSU tenora altowego (KONTRATENOR), cechującego się łatwością niedostrzegalnych zmian rejestru piersiowego na głowowy (rodzaj FALSETU), występujący głównie we francuskiej praktyce wykonawczej. heterofonia (z gr. héteros: inny, phoné: dźwięk ) rodzaj pierwotnej wielogłosowości o improwizacyjnym charakterze, polegającej na równoczesnym wykonywaniu MELODII oraz jej ornamentowego wariantu, praktykowany wśród ludów orientalnych i w europejskiej MUZYCE LUDOWEJ. Można hipotetycznie przyjąć, iż technika ta była stosowana w rozmaity sposób, jako h. 1) wariacyjna, polegająca na jednoczesnym wykonywaniu melodii i jej pokrewnych wersji, 2) ostinatowa, w której melodi towarzyszył akompaniament stałej nuty basowej, 3) paralelna, realizowana w postaci równoległego pochodu linii melodycznych; zob. też homofonia, polifonia. historia muzyki 1) opis i periodyzacja dziejów MUZYKI od czasów najdawniejszych do współczesnych; 2) specjalistyczna gałąź nauk humanistycznych oraz jedna z dziedzin pomocniczych historii i MUZYKOLOGII zajmująca się tą problematyką. W rozwoju h. m. jako dyscypliny naukowej zarysowały się dwie podstawowe tendencje: przedstawienie rozwoju muzyki w sposób autonomiczny, ograniczony wyłącznie do zjawisk ściśle muzycznych (np. A.W. Ambros: Geschichte der Musik, H. Riemann: Handbuch der Musikgeschichte), albo przedstawienie h. m. na tle zmian zachodzących w innych dziedzinach wiedzy (np. E. Bücken: Handbuch der Musikwissenschaft, H.F. Brockhaus: Europäische Musikgeschichte). Istnieją też popularne opracowania h. m. (np. P.A. Scholes: The Listener s History of Music, J. Reiss: Mała historia muzyki). Oprócz opracowań tekstowych publikowane są ikonograficzne opracowania h. m., zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Istnieją też antologie prac naukowych poświęconych h. m. oraz antologie utworów muzycznych z różnych epok. homofonia (z gr. homóios: jednakowy, phoné: dźwięk ) rodzaj FAKTURY i typ techniki kompozytorskiej polegającej na opieraniu jednej głównej MELODII, znajdującej się zwykle w GŁOSIE najwyższym, na współbrzmieniach harmonicznych; rozwijany od końca XVI w. i stopniowo wypierający panującą wcześniej fakturę polifoniczną. Prototypem h. była MONODIA akompaniowana z BASSO CONTINUO (powstała ok. 1600). W okresie baroku najdojrzalszą postać h. reprezentował RECYTATYW i ARIA. W tym czasie h. pojawiła się również w muzyce instrumentalnej. Rozkwit h. przypadł na okres klasycyzmu i romantyzmu. Posługiwano się nią wówczas we wszystkich gatunkach i formach, zwłaszcza w liryce wokalnej i instrumentalnej oraz w muzyce tanecznej. H. zmieniła swój charakter od czasu impresjonizmu, kiedy stała się równoznaczna z określoną fakturą instrumentalną lub wokalną, za pomocą której podkreślano wartości sonorystyczne środków melodycznych i harmonicznych. Zmiana ta doprowadziła do zatarcia różnicy pomiędzy h. a POLIFONIĄ lub do likwidacji obydwóch rodzajów faktury, czego wyrazem stał się PUNKTUALIZM; zob. monodia. hornpipe dawny TANIEC angielski w metrum 3/2 lub 4/4 (w pierwszym przypadku z SYNKOPĄ), szczególnie rozpowszechniony w XVIII w. Nazwa h. pochodzi od starego instrumentu z rodziny szałamai, mającego czarę głosową w postaci krowiego rogu. horyzontalizm cecha utworu muzycznego polegająca na szczególnej samodzielności melodycznej współdziałających GŁOSÓW. Nazwa ta, jednoznaczna z LINEARYZMEM, usprawiedliwiona jest wówczas, gdy w strukturze polifonicznej czynnik melodyczny uzyskuje przewagę nad czynnikiem harmonicznym. Zjawisko to występowało w okresach, w których element harmoniczny albo nie osiągnął jeszcze pełnej dojrzałości w strukturach o ustalonej budowie akordowej (średniowiecze), albo uległ już osłabieniu wskutek przezwyciężenia w prowadzeniu głosów zasad wypływających z HARMONIKI funkcyjnej (XX w.). H. w średniowieczu wiązał się z DWUWARSTWOWOŚCIĄ TONALNĄ, charakterystyczną dla ówczesnego MOTETU i utworów świeckich. W muzyce XX w. h. występuje często w pierwotnych postaciach nawiązujących do średniowiecznej dwuwarstwowości tonalnej; zob. bimodalizm, politonalność, wertykalizm. humoreska (niem. Humoreske) rodzaj MINIATURY MUZYCZNEJ o żywej, efektownej RYTMICE, wesołym, często groteskowym charakterze; tytuł wprowadzony przez R. Schumanna, stosowany był przez wielu kompozytorów XIX w. (A. Dvořak, E. Grieg). hymn (z gr. hýmnos: pieśń uroczysta ) uroczysta PIEŚŃ jednogłosowa lub ODA ku chwale bóstwa, Boga, ojczyzny itp., symbolizująca określoną ideę; należy do najwcześniejszych gatunków muzyki religijnej, pojawił się już w IV w. I imitacja (z łac. imitare: naśladować ) TECHNIKA KOMPOZYTORSKA, stosowana zwłaszcza w utworach polifonicznych, polegająca na powtarzaniu pewnego fragmentu melodycznego, FRAZY lub TEMATU występującego w jednym GŁOSIE przez inny głos lub przez różne (wszystkie) głosy w odmiennej od pierwotnej TONACJI lub WYSOKOŚCI DŹWIĘKÓW. W muzyce europejskiej i. odegrała bardzo ważną rolę. Najdawniejsze jej przejawy wystąpiły w szkołach ST. MARTIAL i NOTRE DAME. W następnych wiekach i. stała się podstawą trzech niezwykle trwałych form polifonicznych: KANONU, MOTETU przeimitowanego i FUGI; stosowana była również w szeregu innych form, zwłaszcza w PRZETWORZENIACH SONAT, SYMFONII i KWARTETÓW. impetuoso (wł.) burzliwie, agresywnie; określenie wykonawcze. impromptu (fr. improwizacja ) krótki utwór instrumentalny o swobodnej budowie, kontrastujących tematach i lirycznym charakterze na instrument solo, zwykle na fortepian, często utrzymany w formie trzyczęściowej ABA. improperia (łac. wymówki, wyrzuty ) ŚPIEWY wykonywane w Wielki Piątek w Kościele katolickim, wprowadzone do liturgii w XIII w., składające się z trzech części, z tekstem zaczerpniętym ze Starego Testamentu (G.P. da Palestrina, L. da Vittoria). improwizacja (łac. improvisus: niespodziewany) 1) komponowanie muzyki bez wcześniejszego przygotowania, przez jej bezpośrednie wykonywanie na określonym instrumencie, popularne w okresie klasycznym i romantycznym; obecnie duża rolę odgrywa jedynie w JAZZIE; 2) tytułowe określenie utworu skomponowanego bez przygotowania, pod wpływem chwilowego impulsu, lub nie ujętego w typową formę. incalzando (wł. napierając, goniąc ) przyspieszać tempo, podobnie jak CRESCENDO; określenie agogiczne. incipit (łac. incipio: rozpoczynam ) początkowy fragment utworu służący do jego rozpoznania. Rozróżniamy i. tekstowe i muzyczne (i. utworów wokalnych zawierają często oba elementy tekst i muzykę). I. odgrywają dużą rolę w dokumentacji naukowej, są podstawą różnego rodzaju indeksów, leksykonów, katalogów, kartotek. inscenizacja przygotowanie i wprowadzenie na scenę sztuki teatralnej, OPERY, DRAMATU MUZYCZNEGO lub BALETU; sztuka koordynowania różnorodnych elementów spektaklu: tekstu dramatycznego, gry aktorskiej, muzyki, scenografii, kostiumów, oświetlenia itp. w celu nadania im jednolitego kształtu, stanowiącego odbicie syntetycznej myśli interpretacyjnej. instrumentacja 1) jeden z elementów dzieła muzycznego, polegający na doborze i określonym sposobie użycia instrumentów przewidzianych do jego realizacji; 2) dyscyplina nauk wyjaśniająca możliwości techniczne i wyrazowe

20 poszczególnych instrumentów muzycznych oraz zasady ich współdziałania. instrumentarium muzyczne ogólne określenie instrumentów muzycznych wytworzonych we wszystkich okresach historycznych na całym świecie, jak również instrumentów używanych w poszczególnych okresach historycznych, w poszczególnych krajach i środowiskach. instrumentoznawstwo 1) nauka o rodzajach instrumentów muzycznych, ich budowie, technice gry i możliwościach wykonawczych; 2) dział nauczania w szkolnictwie muzycznym dotyczący problematyki instrumentologicznej zawężonej do współcześnie stosowanego INSTRUMENTARIUM. interludium (z łac. inter: między, ludus: zabawa, gra, widowisko ) krótki fragment muzyki instrumentalnej wykonywanej między aktami sztuki tub częściami dłuższego utworu muzycznego, zwłaszcza OPERY, stanowiący kontrastowe połączenie jego dwu sąsiadujących elementów; niekiedy występuje jako samodzielna forma instrumentalna. intermedium (łac. umieszczony w środku ) 1) utwór instrumentalny lub wstawka sceniczna w ANTRAKTACH między głównymi aktami dawnej OPERY poważnej, utrzymany w kontrastowym, często wesołym, charakterze; czasem stanowi jedną z części środkowych wieloczęściowego utworu instrumentalnego; 2) wykonanie MADRYGAŁÓW i PIEŚNI stanowiące część renesansowej rozrywki dworskiej; zob. interludium. intermezzo (wł. środkowy ) 1) popularna w XIX w. MINIATURA, napisana zwykle na fortepian, o budowie najczęściej okresowej (R.Schumann, J.Brahms); 2) krótki fragment orkiestrowy o charakterze nastrojowym wpleciony w akcję dramatyczną OPERY albo występujący jako wkładka baletowa w operze. interwał (z łac. intervallum: odległość, ograniczona przestrzeń ) różnica w wysokości między dwoma współbrzmiącymi (i. harmoniczny) lub następującymi po sobie (i. melodyczny) DŹWIĘKAMI. Nazwy i. (PRYMA, SEKUNDA, TERCJA, KWARTA, KWINTA, SEKSTA, SEPTYMA, OKTAWA), pochodzące od nazw łacińskich liczebników porządkowych, określają odległość między dwoma dźwiękami mierzoną w stopniach DIATONICZNYCH podstawowego SZEREGU DŹWIĘKÓW: c, d, e, f, g, a, h, c 1, a wyrażoną w zapisie nutowym różnicą położenia nut na PIĘCIOLINII. intonacja (z łac. intonare: wydawać głos ) 1) sposób wydobywania DŹWIĘKÓW muzycznych określany dokładniej przez odpowiedni przymiotnik charakteryzujący stopień precyzji w osiąganiu danej wysokości, właściwej barwy brzmienia itd., istotny zwłaszcza w ŚPIEWIE i grze na instrumentach smyczkowych, np. i. czysta, nieczysta, dobra, zła; 2) rozpoczynanie przez jedną osobę śpiewu zbiorowego; 3) strojenie organów, akordeonu itp., a także korektura niektórych instrumentów mająca na celu uzyskanie ich właściwego brzmienia. intrada, entrada, intrata, entrata, entrée (wł. wejście ) 1) utwór o nieustalonej budowie, otwierający uroczyste korowody, turnieje, bale maskowe itp., zazwyczaj krótki, o charakterze FANFARY w marszowym RYTMIE, przeznaczony na instrumenty dęte, w szczególności trąbki; 2) utwór zastępujący UWERTURĘ w utworze scenicznym; tego rodzaju i. powstała wraz z rozwojem BALETU i OPERY we Francji jako tzw. entrée o budowie dwuczęściowej. W XVIII w. nastąpiło skrzyżowanie i. z włoską SINFONIĄ i francuską uwerturą; 3) utwór o charakterze wstępu intonacyjnego, polegające na DYMINUCJI pierwszego odcinka MELODII GŁOSU wokalnego; 4) jako część SUITY i. wykazuje wpływ PAWANY. W XX w. i. pojawiła się w związku z renesansem muzyki barokowej (np. utwory organowe E. Peppinga). introdukcja (z łac. introductio: wprowadzenie ) kontrastujący pod względem RYTMU i TEMPA wstęp instrumentalny do właściwego, najczęściej wieloczęściowego utworu (lub do poszczególnych aktów dzieła scenicznego), oparty często na jego głównych TEMATACH i MOTYWACH. inwencja (z łac. inventio: wynalazek, pomysł ) nazwa gatunku polifonicznego o nieokreślonej konstrukcji, opartej na IMITACJI, często zbliżonej do uproszczonej FUGI, spopularyzowana przez cykl 15 inwencji dwugłosowej J.S. Bacha, których odpowiednikiem są jego trzygłosowe SYMFONIE, nie wykazujące, podobnie jak inwencje, stałej zasady konstrukcyjnej. Przed Bachem nazwą i. posługiwali się G.B. Vitali w Invenzioni curiose (1689) i A.F. Bonporti w suicie La Pace Invenzioni o dieci partite na skrzypce i basso continuo (1714). inwersja (z łac. inversio: odwrócenie) jeden z rodzajów IMITACJI, polegający na powtórzeniu MOTYWU lub TEMATU w ruchu przeciwnym, czyli na zamianie wznoszących się INTERWAŁÓW na takie same, lecz opadające, i odwrotnie. izometria identyczność struktury metrorytmicznej wszystkich GŁOSÓW w kompozycji wielogłosowej. I. była szczególnie rozpowszechniona w POLIFONII okresu średniowiecza, a jej najbardziej typową formą był CONDUCTUS. izorytmia technika kompozytorska wykształcona w XIV w., polegająca na oparciu CANTUS FIRMUS całej kompozycji na jednej wielokrotnie powtarzanej figurze rytmicznej. W przebiegu kompozycji figura ta mogła występować nie tylko w postaci zasadniczej, ale także przekształconej przez zastosowanie AUGMENTACJI i DYMINUCJI. Typową formą izorytmiczną był MOTET. J jazz rodzaj muzyki, głównie instrumentalnej, powstałej pod koniec XIX w. w wyniku praktyki muzycznej Murzynów i Kreoli na południu Stanów Zjednoczonych (w Nowym Orleanie), opartej na genetycznie różnych elementach folkloru i MUZYKI POPULARNEJ Stanów Zjednoczonych, muzyki zachodnio-afrykańskiej oraz europejsko-amerykańskiej. Jazz charakteryzuje się RYTMEM synkopowanym, dużą dowolnością interpretacyjną i aranżacyjną oraz tendencją do IMPROWIZACJI; wg niektórych muzykologów jest on raczej formą interpretacji niż STYLEM MUZYCZNYM. jednogłosowość muzyka w postaci jednej linii melodycznej, bez żadnych towarzyszących współbrzmień, niepodzielnie panująca do średniowiecza, kiedy to zaczęły powstawać pierwsze formy muzyki polifonicznej. jodłowanie (niem. jodeln) maniera śpiewacza górali alpejskich, polegająca na stosowaniu WOKALIZ falsetowych, czyli na ŚPIEWIE bez tekstu, opartym jedynie na pewnych samogłoskach i sylabach, o efektownych i dużych skokach melodycznych; często wykonywana do MELODII WALCÓW styryjskich. jongleur (fr. sztukmistrz ) średniowieczny wędrowny muzyk i aktor, który często śpiewał utwory pisane przez TRUBADURA lub mu akompaniował; zob. minstrel. K kadencja (z wł. cadenza: upadek ) 1) barwny, często improwizowany, mniej lub bardziej rozbudowany postęp melodyczny