Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko 23. Analiza stylistyki, formy, techniki wykonania i chronologii

Transkrypt

1 Osada z VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe Bartłomiej Gruszka Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko 23. Analiza stylistyki, formy, techniki wykonania i chronologii Podstawowym źródłem odkrytym w trakcie prowadzonych w 2010 roku badań są fragmenty przedmiotów wykonanych z gliny. Dominują ułamki naczyń, odkryto także kilka części prażnic oraz grudki polepy. Fragmenty naczyń Odkryty zbiór liczył 1601 fragmentów, z czego 1271 (79,4%) pochodziło z wypełnisk obiektów, natomiast 330 fragmentów naczyń (20,6%) odkryto w warstwie ornej (humusie). Wśród 1271 fragmentów 169 to górne partie naczyń (wylewy), 1015 należą do partii środkowych (brzuśców), pozostałe 87 to elementy den. Szczegółowe występowanie poszczególnych elementów naczyń w obiektach zaprezentowano w tabeli 1. Analizom stylistycznym i formalno-typologicznym poddano tylko te fragmenty, które odkryto w ścisłym kontekście osadniczym. Analizy prowadzono w ramach jednostek taksnomicznych 1 (dalej j.t.) wydzielonych po redukcji liczby fragmentów na skutek wyklejenia i wstępnej klasyfikacji naczyń. Wyróżniono 324 j.t., które poddano szczegółowym badaniom makroskopowym. Opracowując znaleziska ceramiczne zrezygnowałem z tych elementów analizy, które są obarczone dużym subiektywizmem 2, na rzecz bardziej obiektywnych analiz specjalistycznych petrograficznych oraz chemicznych, którym poddano 17 j.t. (jest to 5% całego zbioru). Zastosowanie metod zaczerpniętych z nauk przyrodniczych podczas analizy ceramiki z Mozowa umożliwi porównanie otrzymanych wyników badań z rezultatami podobnych analiz przeprowadzonych dla ponad 500 próbek 3 wczesnośredniowiecznej ceramiki z obszaru Środkowego Nadodrza. Analizując makroskopowo naczynia pod uwzględniałem takie elementy, jak morfologiczny typ fragmentu, grubość ścianek, średnicę wylewu i dna, fakturę oraz stopień wyrównania obu powierzchni, ślady związane z budową naczynia (róznego rodzaju odciski, ślady ugniatania i łączenia taśm gliny, wygładzania i ślady świadczące o obtaczaniu). Końcowym etapem analizy makroskopowej było określenie typu wylewu, przyporządkowanie naczynia do określonej rodziny typów oraz sposoby zdobienia. 1 Jednostka taksonomiczna jest to termin zaczerpnięty z nauk przyrodniczych, jednak na gruncie archeologii można go zdefiniować jako zbiór ułamków ceramiki, które wyklejają się wzajemnie albo na podstawie barwy, faktury, grubości ścianki, ornamentyki, wypału czy też ukształtowania dna lub wylewu można uznać za elementy jednego naczynia. Dzięki zastosowaniu jednostek taksomicznych analizy stają się bardziej poprawne statystycznie, ponieważ redukcji ulegają, będące zazwyczaj w nadreprezentacji, fragmenty brzuśców. 2 Głównie chodzi o szacowanie rodzaju oraz ilości domieszki schudzającej masę garncarską. 3 Część z tych analiz została wykonana z funduszy Narodowego Centrum Nauki w ramach realizacji projektu: Badania interdyscyplinarne nad wczesnośredniowiecznym (VII-X/XI wiek) warsztatem garncarskim w dorzeczu środkowej Odry (nr umowy: UMO /05/N/HS3/01425).

2 86 Bartłomiej Gruszka Tab. 1. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Występowanie fragmentów naczyń z uwzględnieniem miejsca ich odkrycia (ar, obiekt) Ar Obiekt Ilość fragmentów B1 6 B1 B1 3 B1 B3 108 B1 B4 27 B2 5 B2 B17 50 B2 B14 1 B3 14 B3 B34 18 B4 B47 1 B6 1 B8 4 B13b/3a/ 14d/4c B48 1 B11 26 B11 B5 8 B11 B6 18 B11 B36 16 B12 10 B12 B26 35 B13 7 B17 2 B18 2 B19 1 B19 B108 3 B19 B106 1 B21 B39 5 B22 4 B24 B B24 B103 3 B24 B104 1 B25 4 B25 B B26 20 B28 7 B34 8 B34 B112 2 B34 B113 9 B35 5 B35 B92 57 B35 B93 1 B35 B99 1 B35 B101 2 Ar Obiekt Ilość fragmentów B36 B70 1 B37 B68 3 B40 4 B43 1 B44 3 B44 B148 2 B47 B168 2 B48 1 B53 1 B54 B141 1 B55 4 B55 B160 6 B57 2 B58 2 B60 2 B64 B126 3 B66 5 B70 1 B71 7 B75 12 B75 B B76 B B76 7 B78 3 B78 B136 2 B79 2 B87 3 B87 B B87 B B88 1 B94 4 B94 B B95 39 B95 B199 8 B95 B B95 B B96 9 B96 B B97 3 B97 B C1 1 C3 1 C4 1 Ar Obiekt Ilość fragmentów C5 4 C14 4 C15 9 C16 4 C26 8 C26 C20 1 C27 6 C27 C C32 1 C35 2 C35 C5 17 C45 4 D1 6 D3 1 D12 4 D21 2 D21 D3 14 D22 2 E2 3 E3 1 E4 2 E4 E32 4 E5 4 E5 E33 11 E5 E35 9 E5 E36 35 E13 4 E15 1 E15 E6 8 E15 E7 2 E16 7 E16 E2 21 E16 E3 9 E18 E1 28 E22 1 E23 2 E24 3 E24 E17 40 Razem 1601

3 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Technika wykonania Do produkcji naczyń używano przede wszystkim macierzystej plastycznej gliny, rzadziej piaszczystej, pochodzącej z najbliższej okolicy badanej osady. Masa ilasta tworzyła zazwyczaj ponad 75% objętości czerepu (P. Gunia 2015, tab. 3; wykres 1, 2). Nie wymagała ona jednak silnego schudzania. Badania petrograficzne dowiodły, że intencjonalna, zazwyczaj drobnoziarnista domieszka w postaci tłucznia kwarcowego skaleni i fragmentów skał stanowiła najczęściej 10-15% objętości czerepu (por. P. Gunia 2015, s. xxx, tabela 3, wykres 3, 4). Nie stwierdzono także, aby analizowane naczynia były wykonane z masy garncarskiej schudzanej specjalnie sortowaną domieszką, która miała charakter raczej przypadkowy. Jedynie część naczyń była wykonana z ciasta pozbawionego raczej w sposób celowy frakcji kamienistej o wielkości ziarna powyżej 2 mm (por. P. Gunia 2015, s. xxx). Na podstawie badań petrograficznych wyróźniono trzy podstawowe grupy naczyń, które rónią sie od siebie barwą (od ceglastobrązowej i beżowej poprzez jasnoszarą do szaroczarnej), oraz przede wszystkim ilością, wielkością i orientacją składników nieplastycznych występujących w tle masy ceramicznej (P. Gunia 2015, s. xxx). Grupa 1 skupia naczynia o niskiej zawartość składników nieplastycznych w tle czerepu. Na podstawie wyników badań mikroskopowych można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że zastosowana do wyrobu naczyń masa ilasta nie była tu w znaczący sposób schudzana, a wypał odbywał się w warunkach utleniających (odmiana A) lub redukcyjnych (odmiana B) w temperaturze około 600 C. Nie stwierdzono tu wyraźnych śladów angobowania ścianek naczyń, być może z wyjątkiem jednego naczynia. Do grupy 2 zaliczono fragmenty wykonane z masy garncarskiej charakteryzującej się występowaniem dużej ilości drobnoziarnistego (ostrokrawędzistego lub obtoczonego) tłucznia ciasno upakowanego w ciemnobrązowym tle czerepu. Występują tu czasami także niewielkie grudki niewyrobionej gliny (toczeńców ilastych). Naczynia zaliczone do tej grupy były zazwyczaj angobowane jedno- lub obustronnie nieco jaśniejszą szlamowaną glinką. Wypał odbywał się przeważnie w atmosferze utleniającej, w temperaturze około 600 C. Grupę 3 reprezentują naczynia wykonane z masy garncarskiej charakteryującej się dużą zmiennością składników nieplastycznych zarówno pod względem wielkości, jak i stopnia obtoczenia. Wyróżniono tu trzy odmiany A, B i C. Pierwsza z nich skupia naczynia, które wytworzono z masy garncarskiej zawierającej mniejsza ilość ostrokrawędzistych, wysortowanych fragmentów tłucznia, przeważnie frakcji średnioziarnistej z obtoczonymi ziarnami piasku. Odmiana 3B grupuje naczynia wykonane z ciasta o dużej zawartości ostrokrawędzistego tłucznia frakcji drobnoziarnistej. Natomiast ostatnia odmiana charakteryzuje się zastosowaniem jako materiału schudzającego dobrze obtoczonych ziarn piasku (o pochodzeniu fluwioglacjalnym) oraz większych, silnie zwietrzałych fragmentów skał lub tabliczek skaleni. Część naczyń odmiany 3C była jednostronnie angobowana glinką o zabarwieniu czerwono-brązowym (P. Gunia 2015, s. xxx). Naczynia grupy 3 wypalano w temperaturze około 650 C-700 C, w atmosferze utleniającej (odmiana A) lub redukcyjnej (odmiany B i C). Na podstawie plamistego zabarwienia czerepów większości naczyń można sądzić, że wypalano je w otwartych paleniskach (ogniskach?). Taki sposób wypału skutkował utrudnioną kontrolą dostępu tlenu, dlatego w zależności od ułożenia i położenia naczynia w ognisku wypał mógł przebiegać w warunkach utleniających, redukcyjnych lub mieszanych. Na podstawie uzyskanych wyników badań petrograficznych można sądzić, że naczynia zaliczone do grupy 2 reprezentowały bardziej zaawansowany technologicznie warsztat na etapie przygotowywania masy garncarskiej, ponieważ stosowano tu wyselekcjonowany drobnoziarnisty i równoziarnisty tłuczeń, a ilość zwietrzałych, raczej nieporządanych składników nieplastycznych

4 88 Bartłomiej Gruszka była marginalna. Natomiast w przypadku dwóch pozostałych grup naczyń surowcem wyjściowym do wytworzenia masy garncarskiej były praktycznie nieschudzana, plastyczna glina z niewielką ilością silnie zwietrzałych skaleni lub fragmentów skał granitowych (grupa 1) lub zanieczyszczony, piaszczysty, polodowcowy surowiec ilasty schudzony dodatkowo niewysortowanym tłuczniem skalnym lub kwarcowo-skaleniowym z niewielką domieszką piasku (grupa 3; P. Gunia 2015, s. xxx). Analizowane makroskopowo 324 j.t. były wykonane techniką ugniatania z taśm gliny. Ślady takiego sposobu lepienia w postaci dołków palcowych oraz łączenia taśm były widoczne głównie na wewnętrznych powierzchniach ścianek oraz na przełamach naczyń. Odnotowano dwa sposoby nadbudowywania ścianki naczyń. Pierwszy, który dominował polegał na dolepianiu kolejnych taśm gliny (porcji masy ceramicznej) do środkowej części ścianki, utworzonej przez poprzedni poziom, uściskiem zgniatającym skierowanym ku dołowi bez wykorzystania rotacji koła garncarskiego. Ze względu na niewielką powierzchnię takiego styku nie były to połączenia trwałe, stąd często są spotykane ślady tak spajanych elementów. W całym zbiorze taki sposób budowy ścianki naczyń odnotowano w 28 przypadkach, a w 11 ustalono szerokości taśm, która wahała się od 40 do 48 mm (najczęściej było to około mm). Efektem takiego sposobu lepienia są liczne przykłady bruzd w kształcie znaku omega zachowane na przełamach naczyń (por. P. Rzeźnik 1995, s ). Bardzo zbliżone informacje dotyczące szerokości taśm masy garncarskiej używanych do budowy naczyń otrzymano analizując znaleziska ceramicznych pochodzące z młodszych stanowisk, na przykład z grodziska w Nowińcu, stan. 2 (B. Gruszka 2012, s. 76), osad w Klenicy, stan. 4 (B. Gruszka 2010, s. 120), Sulechowa, stan. 28 (B. Gruszka 2013, s. 389), Zawady, stan. 1 (B. Gruszka 2014, s. 111) oraz naczyń z grodziska w Daleszynie (Z. Hilczerówna 1960, s. 46). Drugi sposób, zdecydowanie mniej liczny polegał na dolepiania kolejnej taśmy od strony zewnętrznej (3 j.t.) lub wewnętrznej (2 j.t.) ścianki tworzącej poprzedni poziom. Występowanie w zdecydowanej przewadze bruzd typu omega oraz licznych odcisków dołków palcowych na fragmentach naczyń świadczy o stosowaniu przede wszystkim techniki ugniatania i braku znajmości przez garncarza bardziej zaawansowanych technik rotacyjnych (por. P. Rzeźnik 1995, s. 64). Zaledwie w przypadku 5 j.t. można mówić o wykorzystaniu podczas budowy naczynia słabej rotacji koła garncarskiego. Stanowi to około 1,5% wszystkich analizowanych j.t. Obtaczanie ograniczało się do partii wylewu lub tuż pod wylewem. Fragmenty wykonane przy użycu koła garncarskiego wystąpiły w 4 obiektach B92, B102; B196 i B200. O stosowaniu w bardzo ograniczonym zakresie rotacji koła garncarskiego do wznoszenia (nadbudowywania) ściankek przez garncarzy produkujących analizowane naczynia świadczy także to, że na żadnym z den nie odnotowano odcisków osi koła garncarskiego, a ten ślad produkcyjny występuje powszechnie w zespołach naczyń bezspornie obtaczanych (zob. np. B. Gruszka 2012, s. 75; 2014, s. 110, ryc. 32: 5; 36: 9; 49: 1, 5; E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 65). Ślady lepienia garncarze starali się zacierać za pomoca wygładzania i obmazywania, głównie palcami lub szmatką. Taki sposób opracowania powierzchni stwierdzono na większości analizowanych fragmentów. W przypadku górnych partii naczyń były to delikatne, poziome smużki ograniczające się głównie do samego wylewu. Poniżej występowały ślady różnokierunkowego wygładzania, natomiast przy dnie przeważało wygładzanie pionowe i poziome. Zabiegi wygładzania i obmazywania naczyń powodowały zatarcie w większości analizowanych j.t. śladów lepienia, powodując jednocześnie, że powierzchnie naczyń stawały się bardziej równe, choć odznaczały się róźną fakturą (tab. 3; ryc. 32; 33). Dominowały naczynia o ściankach nieznacznie szorstkich i szorstkich, zarówno po wewnętrznej, jak i po zewnętrznej stronie. Zaobserwowano także, że ścianki od strony wewnętrznej były zazwyczaj opracowane gorzej, niż te na zewnątrz, co skutkowało miedzy innymi

5 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Powierzchnia wewnętrzna Równa, gładka Równa, nieznacznie szorstka Równa, szorstka Powierzchnia zewnętrzna Równa, chropowata Równa, faktura "gęsiej skórki" Nierówna, gładka Tab. 2. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Sposoby wygładzania naczyń Sposób wygładzania Liczba j.t ,2 3 1, , ,2,3 1 Nieczytelny 14 Suma brak cechy; 1 pionowe; 2 poziome; 3 ukośne Tab. 3. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Stopień opracowania powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej ścianek naczyń Nierówna, nieznacznie szorstka Nierówna, szorstka Nierówna, chropowata Równa, gładka Równa, nieznacznie szorstka Równa, szorstka Równa, chropowata Równa, faktura "gęsiej skórki" 2 2 Nierówna, nieznacznie szorstka Nierówna, szorstka Nierówna, chropowata Nieokreślona 3 3 Suma Nieokreślona Suma częstszym występowaniem na tej części naczynia faktury gładkiej lub nieznacznie szorstkiej (tab. 2; 3). Wydaje się więc, że zabieg obmazywania i wygładzania miał za zadanie przede wszystkim poprawić walory estetyczne a nie użytkowe naczyń. Temu ostatniemu (uszczelnienie naczynia) być może miał służyć zabiego angobowania, który zarejestrowano podczas analizy mikroskopowej, zwłaszcza w przypadku naczyń grupy 2 i 3 (por. P. Gunia 2015, s. xxx). Angobowanie naczyń w starszych fazach wczesnego średniowiecza jest obecnie coraz częściej ujawniane, a przypuszczenia te są pozytywnie weryfikowane

6 90 Bartłomiej Gruszka głównie dzięki analizom petrograficznym (zob. E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 66; B. Gruszka i inni 2013, s. 175). Analizowane fragmenty naczyń charakteryzowały się dużymi różnicami grubości wylewów, ścianek oraz den. W przypadku wylewów grubość wahała się od 4 do 11 mm, przy czym najliczniej występowały krawędzie o grubości od 6 do 8 mm (łącznie 69% wszystkich analizowanych j.t.; tab. 4). Grubość środkowych partii naczyń zawierała się pomiędzy 4 a 15 mm. Najliczniej występowały jednak wartości od 7 do 11 mm (łącznie niemal 82% wszystkich analizowanych j.t; tab. 5). Wśród Tab. 4. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości wylewów [udział %] Grubość wylewu [mm] Suma ,0 16,0 21,6 28,8 18,4 5,6 4,8 0,8 100,0 Tab. 5. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości środkowych partii naczyń [udział %] Grubości środkowych partii naczyń [mm] Suma ,3 1,3 6,8 12,6 19,4 20,0 19,4 10,3 6,5 1,9 1,3 0,3 100,0 Tab. 6. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości den [udział %] 58 analizowanych den najliczniej występowały te o grubości od 7 do 14 mm (łącznie 84,5%). Wartości skrajne jak 5, 20, 24 mm występowały w pojedynczych przypadkach (tab. 6). Głównie ze względu na sposób lepienia za pomocą ugniatania grubości poszczególnych elementów jednego naczynia znacznie się różniły. Można zaobserwowa, że w miejscach zmiany profilacji grubości ścianek były większe niż w innych partiach brzuśca. Zdecydowania najcieńsze ze wszystkich elementów tektonicznych były wylewy. Były one zazwyczaj o kilka milimetrów cieńsze Suma 1,7 8,6 5,2 10,3 12,1 10,3 17,2 8,6 12,1 3,4 1,7 5,2 1,7 1,7 100,0 Tab. 7. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie grubości wylewów oraz środkowych partii brzuśców w obrębie jednego naczynia Grubość Grubość ścianki [mm] wylewu [mm] Suma Suma

7 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Tab. 8. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie grubości środkowych partii brzuśców oraz den w obrębie jednego naczynia Grubość Grubość dna ścianki Suma Suma Tab. 9. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Rodzaj stosowanej podsypki pod dna naczyń Rodzaj podsypki Suma , 3 2, , brak; 1 popiół; 2 piasek; 3 tłuczeń kamienny; 4 podsypka organiczna Tab. 10. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Rodzaj negatywowych odbić na powierzchniach naczyń Rodzaj negatywu Ilość Deski na dnie 6 Źdźbła i deski 1 Źdźbeł 17 Ziarna i deski 1 Ziaren i źdźbeł 7 Ziaren 13 Obmazywanie wiechciem 3 Suma 48 od pozostałych części naczynia (tab. 7). Z koleji najgrubszymi partiami naczyń były dna (tab. 8). Na tych ostatnich nie stwierdzono zbyt wielu śladów mających świadczyć o sposobie budowy naczynia. Zarejestrowano nieliczne przypadki stosowania podsypek, głównie w postaci popiołu, piasku i tłucznia kamiennego (tab. 9). Często (na 48 j.t.) na ściankach naczyń lub na dnach były widoczne różnego rodzaju odciski elementów roślinnych, głównie źdźbeł oraz ziarniaków, w tym także zbóż (np. owsa). Na dnach, oprócz elementów roślin były spotykane także odbite w masie garncarskiej ślady desek będące najprawdopodobniej negatywami drewnianego stołu/podkładki, na których lepiono naczynia (tab. 10). Analiza morfologii naczyń i ornamentyki W celu przeprowadzenia analizy morfologicznej oraz ornamentyki naczyń wykorzystano wszystkie fragmenty wylewów (116 j.t) oraz nieliczne fragmenty zdobione (6 j.t), a także egzemplarze umożliwiające rekonstrukcję profilu naczynia (17 j.t.). Analizując fragmenty naczyń z osady w Mozowie użyto schematu wykorzystywanego podczas podobnych badań innych zespołów naczyń pochodzących na przykład z osady z IX wieku w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013) osady z VIII wieku z Grodziszcza, stan. 9 czy osady z VI-VII wieku z Jordanowa, stan, 7 (B. Gruszka 2010). Zastosowanie ujednoliconego schematu analitycznego umożliwi porównywanie otrzymanych wyników.

8 92 Bartłomiej Gruszka Systematyka wylewów Bazę źródłową klasyfikacji dotyczącej ukształtowania wylewów tworzą 164 fragmenty naczyń zredukowanych do 116 j.t. Podstawą klasyfikacji jest zmodyfikowany schemat opracowany przez Pawła Rzeźnika dla ceramiki z wrocławskiego Ostrowa Tumskiego (P. Rzeźnik 1995). Ze względu na dosyć duży stopień rozdrobnienia analizowanych fragmentów naczyń, co w wielu przypadkach uniemożliwiło niebudzącą wątpliwości rekonstrukcję kąta ustawienia brzegów naczyń, analizę typologiczną wylewów przeprowadzono na podstawie profilacji ich zwieńczenia. Jako podstawę podziału przyjęto ukształtowanie linii trzech stron krawędzi naczynia, nazwanych za Pawłem Rzeźnikiem krawędzią właściwą, przykrawędnym odcinkiem powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej (zob. P. Rzeźnik 1995, s. 87). W ten sposób wyróżniono 8 rodzin typów (A, B, A/B, D, E, F, G i H) (ryc. 1, 2; tab. 11). Fragmenty skupione w rodzinach typów A, B, A/B należą do wylewów, których każda z trzech krawędzi jest wycinkiem prostej lub Tab. 11. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Liczebność poszczególnych typów wylewów Ukształtowanie wylewu (rodzina typów-typ-podtyp) Ilość Udział [%] A1 4 3,4 A2:1 5 4,3 A2:2 1 0,9 A3 8 6,9 A ,3 B1 2 1,7 B2:2 2 1,7 B4 5 4,3 A/B 19 16,4 D 14 12,1 E 9 7,8 F 3 2,6 G 2 1,7 H 1 0,9 Suma krzywej ciągłej i nie podlegała żadnej profilacji (ryc. 1; 2): rodzina typów A obejmuje brzegi o krawędzi właściwej zaokrąglonej, rodzina typów B obejmuje brzegi o krawędzi właściwej prosto ściętej, natomiast rodzina typów A/B obejmuje brzegi o krawędzi właściwej łączącej cechy dwóch wyżej wymienionych rodzin typów. W przypadku rodziny typów A i B wprowadzono niższe szczeble klasyfikacji: typy (A1, A2, A3, A4) oraz (B1, B2 i B4), a w typach A2 i B2 podział na podtypy: A2:1, A2:2 i B2:2. Typy A1 to przykłady brzegów lekko zachylonych do wnętrzna naczynia. Podtyp A2:1 grupuje wylewy ustawione pionowo, a podtyp A2:2 krawędzie z dodatkowym, dookolonym podcięciem. W typie A3 zostały zebrane przykłady wylewów, których krawędzie właściwe są wyraźnie wydłużone i ścienione w stosunku ścianki naczynia. Typ A4 skupia wylewy słabo wychylone na zewnątrz w stosunku do osi pionowej naczynia. Analogicznie jak w przypadku typów z rodziny A w typie B1 zebrano wylewy zachylone do wnętrza. Podtyp B2:2 to krawędzie z dodatkowym dookolnym podcięciem, analogicznie jak w A2:2, a w typie B4 zebrano wylewy słabo wychylone na zewnątrz. W rodzinach typów D i E zgromadzono brzegi o słabo rozwiniętym profilu, to znaczy takie, w których jednokrotnemu załamaniu (profilacji) podlegała linia wyznaczająca jedną z krawędzi: w przypadku rodziny typów D jest to krawędź zewnętrzna, a rodziny typów E krawędź wewnętrzna (ryc. 2). Rodziny typów F, G i H reprezentują brzegi średnio rozwinięte, to znaczy takie, w których linia wyznaczająca dwie spośród trzech krawędzi podlegała profilacji (ryc. 2). W przypadku rodziny typów F dotyczy to krawędzi właściwej i wewnętrznej, rodziny typów G krawędzi wewnętrznej i zewnętrznej, a rodziny typów H krawędzi właściwej i zewnętrznej. Ponad połowa (50,8%) analizowanych zwieńczeń naczyń należy do rodziny typów A (tab. 11). Najliczniej reprezentowany jest typ A4 (35,3% wszystkich analizowanych j.t), do podtypu A3 zaliczono 6,9% wszystkich zwieńczeń, natomiast

9 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko T y p A1 A3 Rodzina typów A A2:1 A2:2 A4 Ryc. 1. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Wylewy rodziny typów A. Oprac. B. Gruszka

10 94 Bartłomiej Gruszka Rodzina typów B Typ B1 Typ B2:2 Typ B4 Rodzina typów A/B Rodzina typów D Rodzina typów E F G H Ryc. 2. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Wylewy rodziny typów B, A/B, D, E, F, G i H. Oprac. B. Gruszka

11 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko typy A1 i A2 były reprezentowane przez odpowiednio 3,4% i 4,2 % wszytstkich wylewów. Dosyć wysoki jest także udział wylewów zaliczonych do rodziny typów A/B (16,4%), natomiast te zaliczone do rodziny typu B stanowią 7,7% wszystkich zwieńczeń poddanych analizie. Wśród wylewów słabo rozwiniętych reprezentowanych przez rodziny typów D i E dominują te pierwsze (12,1%), natomiast zwieńczenia E są reprezentowane przez 7,8% przykładów. Krawędzie zbliżone do typu D są zbliżone do wylewów typu B.e wg Michała Parczewskiego (1988), według którego reprezentują one cechy zespołów naczyń chronologicznie starszych (M. Parczewski 1988, s. 61). Wylewy średnio rozwinięte rodziny typów F, G i H występują już w niewielkim odsetku (tab. 11). Systematyka form naczyń (rodziny typów) Analizę formy przeprowadzono dla 23 naczyń zachowanych w stopniu umożliwiającym ustalenie ich podstawowych parametrów metrycznych (z wyjątkiem 4 egzemplarzy), to znaczy średnicy wylewu (r1), średnicy w miejscu największego zwężenia szyjki (r2), średnicę największej wydętości brzuśca (r3), odległości pomiędzy największą wydętością brzuśca a przewężeniem szyjki (h2; por. ryc. 3). W jednym przypadku odtworzono wysokość naczynia (h3). Przeprowadzając analizę formalną zastosowano zmodyfikowany schemat zaproponowany przez Pawła Rzeźnika (1995). W myśl tej klasyfikacji naczynie to bryła złożona z wielu elementów tektonicznych (dno, brzusiec, bark, szyjka, wylew), pomiędzy którymi zachodzą rozmaite relacje (redukcja, wyeksponowanie, eliminacja) (P. Rzeźnik 1995, s ). Przydatne w określeniu formy są elementy znajdującej się w górnej części naczynia wraz z załomem brzuśca. W przypadku naczyń z Mozowa, stan. 23 wyróżniono, na podstawie wyeksponowania bądź redukcji poszczególnych elementów tektonicznych, trzy rodziny typów B, C i F (ryc. 4-9). W ramach rodziny typów C wydzielono typy (C1, C2 i C4), przede wszystkim na podstawie ukształtowania barku i załomu brzuśca, podtypy wprowadzono jedynie w typie C2, uwzględniając podczas szeregowania wyniki obliczeń dotyczących stopnia profilacji barku (dalej Pb) i wydętości brzuśca (dlaej Wb). Rodzina typów B skupia naczynia o zredukowanym wylewie (ryc. 4:1, 2). W przypadku naczyń z Mozowa są to egzemplarze charakteryzujące się bardzo niskim stopniu profilowania barku oraz wydętości brzuśca, który jest umieszczony około połowy wysokości naczynia. Podobne formą naczynia są częstym składnikiem zespołów ceramicznych w początkach wczesnego średniowiecza. Można tu podać licznie występujące przykłady, które odkryto na stanowiskach datowanych głównie na VII i VIII wiek położonych w rejonie Międzyrzecza, Świebodzina, Zielonej Góry czy Krosna Odrzańskiego. Na szczególną uwagę zasługują analogiczne przykłady naczyń odkryte na stanowisku 7 z VI-VII wieku w Jordanowie niedaleko Międzyrzecza. Udział naczyń zaliczonych do rodziny typów B wynosił tam aż 32,8% (21 form z 70) (B. Gruszka 2010b, s. 42, 45; np. tabl. 4.I:1; 4.IV:7; 4.V:2, 4; 4.X; 4.XVI:4; 4. XVII:2; 4.XX:4; 4.XXII:1; 4.XXIX:5; 4.XXVI:2; 4.XXVII:3; 4.XXVIII:2; r1 r2 r3 Wb = r3 : r2 Pb = p2 : h2 O = r3 : r1 W/S = h3 : r3 h2 p2 h3 Ryc. 3. Symbole oraz wzory stosowane podczas określania proporcji elementów tektonicznych naczynia. Oprac. B. Gruszka

12 96 Bartłomiej Gruszka 4.XXX:3; 4.XXXI:1-4; 4.XXXIV:1; B. Gruszka i inni 2013, ryc. 3:c, g, j, ł, n, o). Na osadzie z połowy VIII-połowy IX wieku w Gościkowie, stan. 5 podobne egzemplarze zostały zaliczone do wydzielonej przez Pawła Pawlaka odmiany 2 i 3 naczyń nawiązujących do nurtu Sukow- -Dziedzice (P. Pawlak 2012, s. 169, 171; ryc. 15:2 10, 11; 19:3; 20:7; 21:11). Ze stanowiska 7 w Nowym Dworku przykłady pionowo ustawionych krawędzi są znane zarówno na przysadzistych wazach (E. Dąbrowski 1971, ryc. 10:3, 7), jak na naczyniach bardziej smukłych (E. Dąbrowski 1971, ryc. 10:3, 6). Podobne ukształtowane krawędzie naczyń zostały odkryte również na stanowisku z fazy A wczesnego średniowiecza w Świętym Wojciechu, stan. 15 (A. Indycka 2006, s., tabl. II:2, 5; III:3-5; IV:2, 4; VI:1, 4), oraz na osadach z fazy A i B wczesnego średniowiecza w Żółwinie, stan. 9 (J. Kabaciński i inni, 1998, ryc. 21:1; 22: 2; 23:5, 6) i w Nowej Wsi, stan. 1 (W. Dzieduszycki i inni 1998, ryc. 34:1, 2, 9; 35:3, 4). Z samego Międzyrzecza podobnie zwieńczone naczynia pochodzą ze stanowisk 78 (A. Krzyszowski 2006, ryc. 28:7; 29:11) i 11 (M. Ciesielski 2006, ryc. 10:1, 4, 6). Formy zaliczone do rodziny typów B pochodzą także z VIII-wiecznej osady w Grodziszczu, koło Świebodzina, lecz nie stanowią one tam licznego zbioru (B. Gruszka 2010c; B. Gruszka i inni 2013, ryc. 4:e, ł). Naczynia o zredukowanym wylewie, ustawionym pionowo lub lekko wychylonym są także stałym elementem zespołów ze starszych faz wczesnego średniowiecza występujących w okolicach Zielonej Góry i Krosna Odrzańskiego. Z pierwszego regionu można podać przykłady form datowanych na 2. połowę VI i 1. połowę VII wieku z osady w Stożnem, stan. 2 (B. Gruszka 2010d, tabl. I:8; II:1), a z okolic Krosna Odrzańskiego można wymienić egzemplarze odkryte w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:11, 14; 2:1, 6) i Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 6:1, 7). Z mikroregionu Mozów-Sulechów naczynia nawiązujące do wydzielonej rodziny typów B pochodzą między innymi z najstarszej fazy (poł. VII-VIII/XI w.) zasiedlenia stanowiska 10 w Sulechowie (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 34:7; 39:12; 40:2; 41:5, 9) i z osady z 2. połowy VII-3. ćwierci VIII wieku na stanowisku 14, gdzie podobnie jak w Jordanowie, stan. 7, udział form zaliczonych do rodziny typów B był także bardzo wysoki. Warte uwagi są analogiczne naczynia, które odkryto na osadzie z VI-połowy VII wieku w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011, tabl. V:1, 3) oraz Bukowie, stan. 1 (E. Dąbrowski 2001, ryc. 4:4, 5, 7, 8; 5:2). Do rodziny typów C zaklasyfikowano naczynia charakteryzujące się redukcją szyjki przy jednoczesnym wyeksponowaniu wylewu. Naczynia typu C1 odznaczają się beczułkowatym barkiem oraz silnie łukowatym brzuścem, bez wyrażnego załamania (ryc. 4:3-5). Charakteryzują się niskim stopniem profilacji barku (Pb od 0,09 do 0,20) oraz wydętości bruśca (Wb od 1,06 do 1,15). Są to formy zarówno wąsko-, jak i szerokootworowe. Typ C2 skupia naczynia o łukowatej (esowatej) linii barku i kolankowatym załomie brzuśca, który jest umieszczony na około 2/3 wysokości. Do podtypu C2:1 zaliczyłem formy o niskim stopniu profilowania barku (Pb < 0,25) i niskim wskaźniku wydętości brzuśca (Wb < 1,15; ryc. 5). W podtypie C2:2 skupione są formy o średnim stopniu profilowania barku (Pb od 0,25-0,35) i niskiej oraz średniej wartości wskaźnika wydętości brzuśca (Wb < 1,25; ryc. 6; 7). Do podtypu C2:3 zaliczyłem egzemplarze odznaczające się wysokim wskaźnikiem profilacji barku (Pb > 0,35) oraz najczęściej średnim i wysokim stopniem wydętości brzuśca (Wb > 1,15; ryc. 8). Egzemplarze o esowatym profilu o mniej lub bardziej wydętym brzuścu są najczęstszym komponentem zespołów naczyń w starszych fazach wczesnego średniowiecza nie tylko na analizowanym obszarze (por. Z. Hilczerówna 1967, s ; ryc. 6-8; M. Parczewski 1988, ryc. 4, 5; M. Dulinicz 2001, s ). W najbliższej okolicy analogiczne formy naczyń do tych zaliczonych do typów C1 i C2 wystąpiły na osadzie w Sulechowie, stan. 10, gdzie odpowiadają tam naczyniom zaliczonym do grupy I, II

13 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko i III (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s ). Jako przykłady form zbliżonych do typu C1 można podać naczynia odkryte w obiektach zaliczonych do starszej fazy zasiedleni osady na stanowisku 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 30:3, 6; 31:7; 33:3-5; 37:2; 41:4, 10) oraz wśród naczyń pochodzących z osady na stanowisku 14 (materiały znane z autopsji). Również egzemplarze o większej wydętości brzuśca (zwłaszcza podtyp C2:2) są także licznie reprezentowane w materiałach z sąsiednich sulechowskich osad (np. E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 30:2; 31:4-6, 9; 33:1; 34:5; 36:5; 40:4). Charakterystyczne formy naczyń, które występują na osadach w badanym mikroregionie osadniczym to esowate garnki z silnie wychylonym pod kątem 45 wylewem zaliczonym do typu A3 (ryc. 18:6; 21:1; 27:2, 4; 29:8; 30:1). Niekiedy średnica wylewu przekracza średnicę największej wydętości brzuśca. Zbliżone egzemplarze są znane na przykład z osady na stanowisku 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 31:8; 34:4; 41:1, 2) oraz głównie ze stanowiska 14 w Sulechowie (B. Gruszka 2006, ryc. 1:5; 2:1, 9-11; 8:1; 9:2; 16:3; 17:3; 18: 1-3). Podobne formy występowały także na nieco dalej położonych punktach osadniczych, na przykład w Bukowie, stan. 1 (E. Dąbrowski 2001, ryc. 4:2, 4, 6; 6:1, 4-6) czy w Smolnie Wielkim, stan. 1 (E. Dąbrowski 1997, ryc. 26:1). Jako typ C4 opisano jedno naczynie z wysoko umieszczonym (na ok. 4/5 wysokości naczynia) załomem brzuśca, zwieńczone wylewem typu A2:2. Forma charakteryzuje się linią barku łukowato wklęsłą oraz dosyć ostrym załomem brzuśca. Parametry obliczone dla tej formy wynoszą: Wb 1,06, Pb 0,26, r1 20 cm (ryc. 9:1). Podobne formy, choć nie należą do częstych znalezisk w starszych fazach wczesnego średniowiecza, odkryto między innymi na osadzie w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:8, 9), czy też w Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 6:4). Jednak w tych dwóch przypadkach naczynia te charakteryzują się znacznie wyższym barkiem niż egzemplarz z Mozowa, stan. 23. Najbardziej zbliżone formy do egzemplarza z Mozowa odkryto na osadzie z VIII wieku w Grodziszczu, stan. 9 (B. Gruszka 2010c). Rodzinę typów F reprezentują przykłady dwóch nazyń o zredukowanej szyjce i wylewie (ryc. 9: 2, 3), którym odpowiadają zachylone do wnętrza krawędzie typu A1 i B1. Są to najprawdopodobniej naczynia beczułkowate, w kształcie wycinka kuli lub workowate. Ich stan zachowania nie pozwolił na obliczenia parametrów Wb i Pb. Liczne przykłady podobnych form naczyń są znane z wielu stanowisk położonych w okolicach Międzyrzecza. Jako przykłady można podać znaleziska dwóch naczyń odkrytych na osadzie w Gościkowie, stan. 5, gdzie reprezentują odmianę 4 naczyń typu Sukow-Dziedzice (P. Pawlak 2012, s. 171; ryc. 23:4; 25:3; wykres 1). Trzy podobne formy odkryto także na osadzie z VI-VII wieku w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, tabl. 4.XVI:1; 4.XXXI:2; 4.XXXI:4), a także w obiekcie 5 na osadzie z fazy A w Świętym Wojciechu, stan. 15 (A. Indycka 2006, s. 38, 95, 97, 99, 100, 102; tabl. 6:3, 6, 7, 9). Podobna forma pochodzi również z obiektu 32 z osady z fazy A i B w Nowej Wsi, stan. 1 (W. Dzieduszycki i inni 1998, ryc. 36:2). Analogiczne formy są także znane z okolic Krosna Odrzańskiego, na przykład z osady z początku średniowiecza w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1: 1; 2: 5). W mikroregionie Mozów-Sulechów naczynie o zachylonych do środka wylewach pochodzą głównie z osady w Sulechowie, stan. 14 (materiały znzne z autopsji), której chronologia jest zbieżna z okresem funkcjonowania osady w Mozowie, stan. 23. Pojedynczy egzemplarz Tab. 12. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Frekwencja naczyń o zrekonstruowanych średnicach Średnica wylewów [mm] Razem

14 98 Bartłomiej Gruszka Rodzina typów B 1 3 Rodzina typów C (Tyb C1) Ryc. 4. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów B i C (typ C1)Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

15 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Typ C2, podtyp C2:1 2 3 Ryc. 5. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C2, podtyp C2:1). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

16 100 Bartłomiej Gruszka Typ C2, podtyp C2: Ryc. 6. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C2, podtyp C2:2). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

17 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Typ C2, podtyp C2:2 3 4 Ryc. 7. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C2, podtyp C2:2). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

18 102 Bartłomiej Gruszka Typ C2, podtyp C2: Ryc. 8. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C2, podtyp C2:3). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

19 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Typ C4 Rodzina typów F 2 3 Ryc. 9. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C4) i F. Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka został także odkryty na stanowisku 1 w Bukowie (E. Dąbrowski 2001, ryc. 5:5). Średnice naczyń zrekonstruowano dla 21 j.t. Wahała się ona od 90 do 270 mm, przy czym najczęściej spotykamy naczynia o otworze do 200 mm (tab. 12). Najliczniej są reprezentowane naczynia należące do podtypu C2:2 (9 egzemplarzy). Pozostałe formy występowały w zbliżonej ilości od 1 do 3 egzemplarzy. Zestawiając formę naczynia z typem wyelwu wynika, że wśród garnków z rodziny typów B i F występowały wylewy zaliczne do typu A1, A2 i B1, natomiast naczynia typu C były najcześciej wieńczone wylewami typu A3 i A4 (tab. 13). Systematyka den Dla 28 fragmentów den przeprowadzono pomiary średnicy, które wahały się od 50 do 150 mm, jednak najliczniej występowały naczynia o dnak o średnicach 80 i mm (odpowiednio 25% i 21%; tab. 14). Większość badanych partii przydennych była niewyodrębniona o ostrej ( typ I) lub łagodnie zaokrąglonej (typ II) krawędzi (ryc. 10; 11). Spotykamy także dna

20 104 Bartłomiej Gruszka Typ I Ryc. 10. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Przykład den niewyodrębnionych ostro zakończonych (typ I). Oprac. B. Gruszka

21 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Typ II Ryc. 11. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Przykład den niewyodrębnionych o zaokrąglonych krawędziach (typ II). Oprac. B. Gruszka

22 106 Bartłomiej Gruszka Typ III Typ IV Typ V Typ VI 12 Ryc. 12. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Przykład den wyodrębnionych w formie zaokrąglonej stopki mniej (typ III) lub bardziej wyraźnej (typ IV) lub stopki o ostrej krawędzi (typ V) oraz dna na pustej nóżce (typ VI). Oprac. B. Gruszka

23 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Tab. 14. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Frekwencja naczyń o zrekonstruowanych średnicach den Średnica den [mm] Razem wyodrębnione, w formie piętki, zazwyczaj zaokrąglonej, mniej lub bardziej wystającej (odpowiednio typ III i typ IV; ryc. 12:1-4; 12:5-10), rzadziej zakończonej wyraźną, ostrą krawędzią (typ V; ryc. 12:11). W jednostkowym przypadku wystąpiło naczynie z dnem uformowanym na kształt pustej wewnątrz stopki o wysokości około 1 cm, z wyraźnie zaznaczonym dookolnym pierścieniem (typ VI; ryc. 12:12). Podobnie uformowane dno puchara lub misy znaleziono na osadzie w Gościkowie, stan. 5 (P. Pawlak 2012, s. 184; ryc. 24:5). Tab. 13. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Frekwencja występowania typu krawędzi w zależności od formy naczynia Typ krawędzi Typ naczynia A1 A2 A3 A4 B1 D E F Zdobnictwo Razem B C C2: C2: C2: C4 1 1 F Suma Ornament stwierdzono zaledwie na 6 fragmentach naczyń (ryc. 13), co stanowi około 2% wszystkich analizowanych j.t. Zdobienia były ograniczone do dwóch technik rycia i nakłuwania. W pierwszym przypadku były to wątki złożone z linii falistej wykonanej grzebykiem (ryc. 14:7; 16:4; 30:7, 14) lub rylcem (ryc. 31:2). Ornament nakłuwany wykonano pustą rurką/kością, a zdobieniem pokryto górną partię naczynia od strefy pod wylewem po załom brzuśca (ryc. 23:1). Ryc. 13. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Przykład wątków zdobniczych. Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka

24 108 Bartłomiej Gruszka Tab. 15. Zestawienie chronologii osad z frekwencją naczyń obtaczanych i ornamentowanych na wybranych przykładach z obszaru Środkowego Nadodrza. Oprac. B. Gruszka Stanowisko Datowanie Podobnie ornamentowane naczynia występowały na przykład w dwóch obiektach z pierwszej fazy zasiedlenia osady na stanowisku 10 w Sulechowie (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 31: 5; 33:5), na stanowisku 2 z 2. połowy VI-1. połowy VII wieku w Stożnem (B. Gruszka 2007, tabl. I:2). Analogiczny motyw zdobniczy spotykamy na naczyniach z osad w Sulechowie, stan. 14 oraz w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:6, 7). Nieco dalej na północ podobnie zdobione naczynie pochodzi z osady w Żółwinie, stan. 29 (J. Kabaciński i inni 1998, ryc. 21:4). Wiele analogii dla obszaru Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej przytoczył Marek Dulinicz (2001, s ; ryc. 36; 37). Przez niektórych badaczy niemieckich takie zdobienie naczyń jest uważane jako typowe dla naczyń typu Sukow (F. Wietrzichowski 1990). Na analizowanym obszarze fragmenty naczyń zdobionych występują już w najstarszych fazach Udział fragmentów ornamentowanych Udział fragmentów obtaczanych Kalsk, stan. 1 VI-VI/VII w. <1% <1% Stożne, stan poł. VI-1 poł. VII w. <1% <1% Buków, stan. 1 VII-VII/VIII w. 0% <1% Jordanowo, stan. 7 VI-VII w. ok. 1 % 2,5% Mozów, stan poł. VII-pocz. VIII w. ok. 2% ok. 1,5% Sulechów, stan poł. VII-3 ćw. VIII w. ok. 1% ok. 10% Sulechów, stan. 10 (1. faza) kon. VII-kon. VIII w. <1% 64% Grodziszcze, stan. 9 VIII w. 2% 70% Gościkowo, stan. 5 poł. VIII-poł. IX w. 3% 98% Myszęcin stan. 19 osada poł. VIII-IX w. 5% 79% Myszęcin stan. 19 cmentarzysko poł. VIII-IX w. 9,5% 91% Sulechów, stan. 28 IX w. 49% ok. 95% Zawada, stan. 1 (I horyzont) 2. poł. IX-X/XI w. 65% >99% Klenica, stan poł. IX-X/XI w. 65% >99% Nowiniec, stan poł. IX-X/XI w. 71% >99% Sulechów, stan. 10 (2. faza) X/XI-XI-pocz. XII w. 22% (ceramika częściowo obtaczana) i 40% całkowicie obtaczana >99% wczesnego średniowiecza, lecz zazwyczaj są to pojedyncze przypadki. Pojedyncze fragmenty ornamentowane zostały odkryte w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011, tabl V:5), w Stożnem, stan. 2 (B. Gruszka 2007, s. 305, 307; tabl. I:2, 5, 12), w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, ryc. 4.10) i w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:2-7). We wszystkich tych przypadkach na ornament składały się wątki faliste wykonane grzebykiem. Z danych zaprezentowanych w tabeli 15 wynika, że aż do około połowy IX wieku udział naczyń zdobionych na wybranych stanowiskach położonych w środkowej części dzisiejszego województwa lubuskiego, wynosił w początkowych fazach wczesnego średniowiecza około 1%, by w połowie VIII i IX wieku osiągnąć maksymalnie frekwencję około 9,5%. Znaczny skok ilościowy naczyń ornamentowanych należy wiązać dopiero z wiekiem IX, kiedy to udział

25 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko form zdobionych stanowi już niemal połowę wszystkich analizowanych egzemplarzy (tab. 15). *** Naczynia odkryte w Mozowie stylistyką nawiązują przede wszystkim do nurtu Sukow- -Dziedzice, a w jednostkowych przypadkach do nieornamentowanej ceramiki typu Feldberg. Mówiąc o naczyniach typu Sukow-Dziedzice mam na myśli przysadziste zazwyczaj formy wykonane zarówno bez użycia koła garncarskiego, jak i obtaczane w górnej partii (typ Gołańcz; zob. W. Łosiński 1972, s. 36 i n.), najczęściej nieornamentowane, które występowały powszechnie w starszych fazach wczesnego średniowiecza głównie na obszarze Meklemburgii i Pomorza (E. Schuldt 1964, s. 239 i n.; W. Łosiński 1972, s , 52 i n.), ale spotykane są także na innych terenach Słowiańszczyzny Zachodniej (M. Parczewski 1988, s. 98 i n.; M. Dulinicz 2001, s ; F. Wietrzichowski 1990), w tym również na osadach położonych w okolicach dzisiejszego Międzyrzecza, Świebodzina, Sulechowa, Zielonej Góry czy Krosna Odrzańskiego (zob. powyżej). Pojedyncze przykłady naczyń pewnymi elementami stylistycznymi (zob. poniżej) nawiązują do cermik typu Feldberg, wyróżnionej przez Ewalda Schuldta dla znalezisk z obszaru Meklemburgii (E. Schuldt 1956, s. 17 i n.; 1964). Na gruncie polskim, głównie na Pomorzu Zachodnim, analogiczne naczynia Władysław Łosiński określił mianem Kędrzyno-Bardy (W. Łosiński 1972, s. 39 i n.), przy czym do typu Kędrzyno zaliczył formy słabiej profilowane, zazwyczaj niezdobione, natomiast typem Bardy opisał doskonale wykonane, zazwyczaj baniaste naczynia, zdobione rozbudowanymi, strefowymi wątkami i zwieńczone silnie profilowanymi wylewami (W. Łosiński 1972, s , 43-44; W. Łosiński, S. Rogosz 1983, s. 205). Cechą, która pozwala nieliczne znaleziska z Mozowa łączyć z niezdobionymi naczyniami typy Kędrzyno, jest przede wszystkim charakterystyczny sposób opracowania wylewu poprzez jego pogrubienie i wyodrębnienie ze ścianki naczynia za pomocą dookolnego podcięcia. Fragmenty naczyń z tak uformowanym brzegiem odkryto w obiekcie B4 (ryc. 16:1), B34 (ryc. 18:5), B92 (ryc. 21:2) oraz B129 (ryc. 23:7). Współwystępowały one z naczyniami typu Sukow-Dziedzice, zarówno ornamentowanymi, jak i niezdobionymi (ryc. 16:3-5; 18:1-3, 6; 20:1-3; 21:1, 12; 23:1, 3, 5, 6, 8). Według Edwarda Dąbrowskiego, który jako pierwszy zwrócił uwagę na ten charakterystyczny element naczyń występujących na ograniczonym obszarze północnej cześci dzisiejszego województwa lubuskiego, genezy takiego sposobu opracowania wylewu należy upatrywać wśród niektórych form naczyń grupy dobrodzieńskiej z późnego okresu wpływów rzymskich (E. Dąbrowski 1995, s. 26). Edward Dąbrowski uważał ponadto, że takie reliktowe, zanikające cechy naczyń, jak podcięcie wylewu oraz występowanie plastycznych elementów w formie listew półksiężycowatych oraz guzków, są charakterystyczne w początkowych fazach wczesnego średniowiecza dla form z obszaru północno-zachodniej Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej (E. Dąbrowski 1995, s. 26). Obszar mikroregionu osadniczego Sulechów- -Mozów wyznacza dotychczas południową rubież liczniejszego występowania naczyń z tak uformowaną krawędzią 4. Analogiczne formy, poza Mozowem, odkryto także w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011,s ; tabl. II:1) i na stanowisku 25 w Sulechowie (B. Gruszka 2013, s. 299, 301, ryc. 6:4). We wszystkich trzech przypadkach są to naczynia niezbobione, wykonane bez użycia koła garncarskiego. Obecne badania ujawniły, że naczynia z podciętym brzegiem nie tworzą jednolitej grupy technologiczno-stylistyczno-chronologicznej 5. Egzemplarze starsze, datowane na VI-VII wiek 4 Jednostkowe przykłady naczyń z podciętym brzegiem pochodzą osady na stanowisku 13 w Letnicy,, którą na podstawie ostatnich ustaleń nalezy datować na VIII-IX wiek. 5 Ostatnio Paweł Pawlak szczegółowo zaprezentował przykłady naczyń z podciętym wylewem, które odkryto na stanowiskach, głównie na obszarze dzisiejszego województwa lubuskiego (P. Pawlak 2012, s , ).

26 110 Bartłomiej Gruszka są wykonane bez użycia koła garncarskiego, podcięcie ma charakter niedbały, a krawędzie należą do form prostych, zazwyczaj zakończonych półowalnie lub płasko. Oprócz Kalska, stan. 1 formy takie odkryto także w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, tabl. 4.IX:1; 4.XI:5; 4.XIV:1; 4.XV:1, 4, 6; 4.XVII:1; 4.XXI:1; 4.XXXII:1; 4.XXXVII:3; 4.XXVIII:3), na kilku osadach w Nowym Dworku (E. Dąbrowski 1995, ryc. 2:1-4, 9; 6-7; 8:1; 9; 13-14; 15:7; E. Przechrzta 1998, ryc. 7:a) w Dąbrówce koło Bojadeł, czy w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1995, ryc. 8). Młodsze egzemplarze tej grupy naczyń, których chronologię można umieścić głównie w VIII wieku to formy już obtaczane, zazwyczaj przykrawędnie, cienkościenne, z wyraźnie zaznaczoną bruzdą (podcięciem) tuż pod wylewem. Krawędzie są często silnie profilowane, doskonale opracowane i niekiedy sprawią wrażenie, że zostały wykonane za pomocą szablonu. Przykłady takiej ceramiki spotykamy przede wszystkim na obszarach położonych na północ od mikroregionu osadniczego Mozów- -Sulechów, na przykład na osadzie z VIII wieku w Grodziszczu, stan. 9 (B. Gruszka 2010c, tabl. LI:1, 2; LII:7; LIII:2-3; LIV:1; LVI:4; LVII:1, 9-10), w Gościkowie, stan. 5 (P. Pawlak 2012, np. ryc. 16:9; 19:1, 3, 4, 10; 22:5; 24:4, 6), czy też w Myszęcinie, stan. 19 (P. Pawlak 2013, ryc. 71:4; 74:14). W okolicach Sulechowa naczynia z podciętym wylewem zanikają w ciągu VIII wieku. Pojawiają się za to, już od początku tego stulecia, nieornamentowane formy naczyń zwieńczone profilowanymi krawędziami od strony wewnętrznej, które przypominają zdecydowanie młodsze przykłady wylewów z wrębem na pokrywkę. Nieliczne egzemplarze tak zwieńczonych form odkryto także w Mozowie, stan. 23, na przykład w obiekcie B26 (ryc. 18:2, 3), B92 (ryc. 21:3) i B200 (ryc. 27:1), chociaż zdecydowanie częściej przykłady takich naczyń występują dopiero od 2. połowy VIII wieku (np. w Gościkowie, stan. 5; P. Pawlak 2012, ryc. 25:1), a zwłaszcza w IX wieku, na przykład na osadzie w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013, ryc. 61:1, 2, 6, 12; 63:3, 9; 67:1; 69:1, 2), gdzie są łączone z impulsami płynącymi z obszaru Dolnego Śląska (B. Gruszka 2013, s ). Paweł Pawlak tego typu naczynia, które są znane także z Myszęcina, stan. 19 (poł. VIII-IX w.) uważa za formy przejściowe pomiędzy stylistyką sukowską a feldberską lub uznaje je za przejaw obcych wpływów kulturowych na miejscową wytwórczość garncarską (P. Pawlak 2013, s. 248; ryc. 22:4). W VIII i IX stuleciu, kiedy zastosowanie koła garncarskiego podczas produkcji naczyń staje się powszechne często można spotkać wylewy profilowane od wewnątrz głębokimi, dookolnymi bruzdami (czasami nawet potrójnymi). Wydaje się, że nie jest to niezamierzony skutek zastosowania silnej rotacji koła garncarskiego, lecz efekt celowej profilacji wykonanej, być może, grzebykiem lub innym narzędziem wielodzielnym (por. B. Gruszka 2013, s. 396; ryc. 53:5; 60:2; 63:10; 76:4). Jest to element, który spotyka się na naczyniach pochodzących z wielu stanowisk położonych zwłaszcza w strefie wyznaczającej południową rubież wcześniejszego występowania naczyń z podciętymi brzegami. Naczynia takie odnotowano na przykład na grodzisku w Gostchorzu, stan. 1 (E. Dąbrowski 1995, ryc. 16:2), Tarnawie Rzepińskiej, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 16: 1), w warstwie datowanej na koniec VIII i początek IX wieku w Krośnie Odrzańskim, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 19), wśród ceramiki z grodziska w Kijach, stan. 1, w Smolnie Wielkim, stan. 1 (Dąbrowski 1997, ryc. 28), na osadzie z VIII wieku w Kalsku, stan. 4 oraz wśród znalezisk ceramicznych z domniemanego grodziska w Górzykowie, stan. 1 6, czy też z drugiej fazy grodziska w Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1995, ryc. 15:1, 2) przypadającej według ostatnich badań najwcześniej na 1. połowę VIII wieku (B. Gruszka, M. Kara 2013, s. 225). Również z osady w Letnicy, stan. 13 pochodzą znaleziska podobnie profilowanych zwieńczeń. Dodatkowo występują tam egzemplarze naczyń zdobionych 6 Znaleziska ceramiczne z domniemanego grodziska w Górzykowie oraz grodziska w Kijach znane mi są z autopsji.

27 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko rozbudowanymi wątkami grzebykowymi (E. Dąbrowski 1997, ryc. 23, 24) 7. Warto zauważyć, że tak profilowanych wylewów nie odnotowano w materiałach ceramicznych z Mozowa. Chronologia Ustalenie chronologii naczyń odkrytych na stanowisku w Mozowie, a co się z tym wiąże czasu funkcjonowania osady nie jest zadaniem łatwym. Wynika to z tego, że w starszych fazach wczesnego średniowiecza, aż do momentu pojawienia się w większym odsetku naczyń ornamentowanych brak jest odpowiednio czułych chronologicznie cech (por. uwagi E. Pawlak, P. Pawlak 2008, s ). Do końca VIII wieku zespoły naczyń z obszaru Środkowego Nadodrza skaładały się przede wszystkim z wyrobów nieornamentowanych, które dodatkowo do około połowy VIII wieku były wykonane głównie bez zastosowania koła garncarskiego (zob. tab. 15). Skutkuje to tym, że naczynia starsze niż IX wiek są źródłem, dla którego trudno jest ustalić precyzyjne ramy chronologiczne opierając się jedynie na analizach formalno-stylistycznych. W przypadku źródeł ceramicznych z Mozowa, biorąc pod uwagę niewielki odsetek form zdobionych oraz wykonanych z użyciem koła garncarskiego (około 2%) można przyjąć terminus ante quem, przypadający na koniec VIII wieku. Ważną wskazówką chronologiczną jest brak wśród naczyń z Mozowa egzemplarzy o wylewach profilowanych od wewnątrz głębokimi, dookolnymi bruzdami. Jak już wspomniano, jest to charakterystyczny element naczyń pochodzących z rozwiniętego wieku VIII, a zwłaszcza następnego stulecia. 7 Jak słusznie zauważył Paweł Pawlak weryfikacja chronologii osady w Letnicy, stan. 13 dokonana przez Piotra Dziedzica (1998, s ) jest zbyt ostrożna (P. Pawlak 2012, s. 180, przyp. 13), ponieważ podczas przeprowadzonej kwerendy odnalazłem liczne fragmenty naczyń pochodzących z tego stanowiska, w tym głównie fragmenty naczyń ornamentowanych i obtaczanych, również z silnie profilowanymi od strony wewnętrznej wylewami, których chronologię można obecnie odnieść do VIII i IX wieku. Uwzględniając przedstawione powyżej wskazówki chronologiczne wczesnośredniowieczny horyzont osadniczy w Mozowie należałoby zatem wiązać z VII i VIII wiekiem. W zawężeniu tego dosyć szerokiego przedziału czasu, w jakim mogła funkcjonować osada w Mozowie pomagają niewątpliwie analizy porównawcze innych zespołów naczyń o sprecyzowanej chronologii oraz wyniki badań termoluminescencyjnych kilkunastu fragmentów ceramiki. W pierwszym przypadku liczne analogie formalne oraz stylistyczne naczyń odnajdujemy na stanowisku 14 w Sulechowie oraz na osadzie z 1. fazy na stanowisku 10 także w Sulechowie. W przypadku stanowiska 14 dysponujemy wynikami datowań radiowęglowych AMS, które uściśliły wcześniejsze propozycje periodyzacyjne wysuwane na podstawie analizy źródeł archeologicznych (B. Gruszka i inni 2013, s. 192). Obecnie czas funkcjonowania osady na stanowisku 14 można ustalić na okres od 2. połowy VII do 3. ćwierci VIII wieku (B. Gruszka, A. Łuczak 2015, przyp. 6). Również na podstawie datowań radiowęglowych i analiz dendrochronologicznych potwierdzona została chronologia pierwszej fazy zasiedlenia osady na stanowisku 10 w Sulechowie. Czas jej funkcjonowania przypadał od końca VII do końca VIII wieku lub do początku następnego stulecia (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 109). Wyniki datowań radiowęglowych, które przeprowadzono dla osad z Sulechowa w pełni korespondują z wynikami przeprowadzonych analiz termoluminescencyjnych (dalej TL) 15 fragmentów naczyń z osady w Mozowie 8, które wyznaczają zawężony przedział chronologiczny produkcji badanej ceramiki na okres od 2. połowy VII do 1. dekady VIII wieku (tab. 16). Analizom TL poddano naczynia pochodzące z 6 obiektów położonych w różnych częściach osady. Na podstawie uzyskanych wyników nie można jednak podjąć próby wyróżnienia węższych przedziałów (faz osadniczych) na osadzie w Mozowie. Można jedynie przyjąć, że otrzymane rezultaty badań TL dopuszczają możliwość, że najstarszą fazę funk- 8 Badania wykonał dr Jarosław Kusiak.

28 112 Bartłomiej Gruszka Tab. 16. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie wyników datowań termoluminescencyjnych fragmentów naczyń. Wykonał J. Kusiak Opis próbki Nr ryciny Nr laboratoryjny Przedział Obiekt Wiek TL Lub- wieku A.D. TL 1 27: B ± ± 70 TL 2 27: B ± ± 50 TL 3 28: B ± ± 51 TL 4 23: B ± ± 47 TL 5 23: B ± ± 63 TL 6 23: B ± ± 45 TL 7 14: B ± ± 51 TL 11 26: B ± ± 46 TL 12 26: B ± ± 47 TL 13 26: B ± ± 50 TL 15 22: B ± ± 64 TL 16 22: B ± ± 47 TL 17 21: B ± ± 47 TL 18 20: B ± ± 63 TL 19 20: B ± ± 52 * lata przed 2013 rokiem datą wykonania analiz cjonowania osady przypadającą na 2. połowę VII wieku reprezentują obiekty B92 i B129, z których badano łącznie 6 fragmentów naczyń. Najmłodsze z nich, na podstawie analiz TL można datować na 4. ćwierć VII wieku (tab. 16). Z koleji najmłodszymi elementami osadniczymi na stanowisku mogą być obiekty, z których pochodzą fragmenty naczyń wyprodukowane w 1. dekadzie lub ogólniej w 1. połowie VIII wieku (np. ob. B102; B182; B200). Warto dodać, że zespoły naczyń pochodzące zarówno z obiektów o nieco starszej, jak i młodszej chronologii nie różnią się między sobą zarówno cechami stylistycznymi, jak i techniką wykonania czy też formą. Porównując zespoły naczyń pozyskane zwłaszcza na osadzie w Mozowie oraz w Sulechowie na stanowisku 14 są widoczne pewne wspólne cechy stylistyczne, formalne i technologiczne obu zespołów. W przypadku tych dwóch osad udział fragmentów zdobionych nie był większy niż 2%, podobnie było z występowaniem naczyń wykonanych z użyciem koła garncarskiego, których frekwencja nie przekraczała 1% w Mozowie i około 10% w Sulechowie, stan. 14 (tab. 15). W przypadku nieco młodszych zespołów pochodzących z osady na stanowisku 10, udział naczyń niezdobionych był zbliżony i wynosił mniej niż 1%, jednak ilość egzemplarzy wykonanych z zastosowaniem koła garncarskiego wynosiła w 1. fazie osadniczej już 64%, chociaż w odosobnionym przypadku (ob. 78A) egzemplarze wykonane bez użycia koła garncarskiego stanowiły ponad 75% zbioru (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s ). Nasuwa się wniosek, że w trakcie VIII wieku na analizowanym obszarze dokonują się istotne przeobrażenie w technice produkcji naczyń, głównie dotyczące recepcji koła garncarskiego. Pozostałe cechy stylistyczne, formalne oraz technologiczne pozostają jednak bez większych zmian. Warto dodać, że także wśród materiałów ceramicznych z innych okolicznych osad udział naczyń obtaczanych gwałtownie wzrasta w VIII wieku (np. w Grodziszczu na stanowisku 9 frekwencja naczyń obtaczanych wynosiła w tym okresie już około 70%). W kolejnym stuleciu doszło do odwrócenia proporcji. W IX wieku odsetek egzemplarzy wykonanych bez użycia koła garncarskiego wynosił około 1-5% (np. Sulechów, stan. 28; B. Gruszka 2013, s ).

29 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Tab. 17. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Występowanie fragmentów prażnic w poszczególnych obiektach Nr obiektu Prażnice [ilość fragmentów] B43 1 B129 1 B191 2 B199 2 B200 7 B201 2 B204 3 E17 4 Suma 22 Prażnice Drobne fragmenty prażnic odkryto w 8 obiektach (ryc. 19:5; 24:10; 25:10; 27:5; 31:6, 7). Łącznie znaleziono 22 fragmenty tych pojemników (tab. 16). Z całego zbioru 6 to elementy burt z zachowanymi, pierwotnymi krawędziami. W pozostałych przypadkach mamy do czynienia z elementami pochodzącymi z bliżej nieokreślonych części prażnicy. Stan zachowania odkrytych elementów prażnic nie pozwolił na rekonstrukcję ich wymiarów. Można jedynie ustalić grubości ścianek, które wahały się od 0,8 do 2,2 cm. W jednym przypadku ustalono wysokość ścianki, która wynosiła około 8 cm. Na podstawie tych danych można sądzić, że nie były to pojemniki duże, podobne do egzemplarza odkrytego na grodzisku w Nowińcu (B. Gruszka 2012, s ), lecz raczej mniejsze, zbliżone do niektórych prażnic znalezionych na osadzie z IX wieku w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013, s ) i Sulechowie, stan. 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s ). Odkrycia fragmentów prażnic na osadzie w Mozowie nie wnoszą nowych danych do toczonej wciąż dyskusji na temat funkcji, sposobów użytkowania oraz techniki produkcji tego typu pojemników w okresie wczesnego średniowiecza (por. W. Szafrański 1961, s. 51; H. Zoll-Adamikowa 1979, s. 143, przyp. 101; J. Mařik 1997; M. Brzostowicz 2002, s. 126; M. Paternoga, P. Rzeźnik 2007; B. Gruszka 2012, s ; 2013, s ; P. Pawlak, E. Pawlak 2008, s. 230). Polepa Nieliczne (11), głównie amorficzne grudki polepy odkryto w 8 obiektach (B3, B4, B34, B92, B113, B131, B137 i B160. Jedynie w przypadku znaleziska z obiektu B34 można przypuszczać, że na polepie został odciśnięty negatyw niewielkiej belki, być może elementu konstrukcyjnego ściany (plecionki?). Podsumowanie Przedstawiona w rozdziale analiza znalezisk cermiczych z osady w Mozowie, stan. 23 jest kolejnym na obszarze Środkowego Nadodrza opracowaniem obok Sulechowa, stan. 10 i 28, Gościkowa, stan. 5, Myszęcina, stan. 19, Wilenka, stan. 16 i Kalska, stan. 1 które w sposób pełen i systematyczny prezentuje wyniki badań nad bardzo istotną kategorią źródeł jaką są fragmenty naczyń. Zastosowanie analiz specjalistycznych dotyczących warsztatu garncarskiego, jak i ustaleń chronologicznych pozwoliły na weryfikację kilku istotnych hipotez związanych zwłaszcza z stosowaniem różnorodnych, nieusystematyzowanych receptur mas garncarskich w starszych fazach wczesnego średniowiecza, pochodznia surowca ilastego, z którego następnie wyrabioano masę garncarską, techniki produkcji oraz ściślejszego datowania naczyń, które z różnych względów (technika produkcji, miejsce odkrycia zespoły pozbawione bogatej stratygrafii pionowej) nie są źródłem, które można precyzyjnie datować bazując jedynie na ustaleniach archeologicznych. Źródła ceramiczne z osady w Mozowie można obecnie zaliczyć do jednych ze starszych wczesnośredniowiecznych zespołów naczyń pochodzących z obszaru Środkowego Nadodrza. Ich precyzyjne datowanie oraz dobre rozpoznanie od strony warsztatowej przyczyniło się do uzupełnienia informacji na temat przemian w wytwórczości garncarskiej, które zachodziły na tym obszarze w VIII wieku.

30 114 Bartłomiej Gruszka /-51 PC/M/ Ryc. 14. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B3. Rys. S. Kałagate

31 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 15. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B3. Rys. S. Kałagate

32 116 Bartłomiej Gruszka Ryc. 16. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B4 (1-3), B5 (4), B6 (5-7). Rys. S. Kałagate

33 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 17. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B17. Rys. S. Kałagate

34 118 Bartłomiej Gruszka Ryc. 18. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B26 (1-4) i B34 (5, 6). Rys. S. Kałagate

35 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 19. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B36 (1-4), B119 (6-12) oraz fragment burty prażnicy z obiektu B43 (5). Rys. S. Kałagate

36 120 Bartłomiej Gruszka Ryc. 20. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B92. Rys. S. Kałagate

37 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko ? 12 Ryc. 21. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B92 (1-8), B101 (9-11) i B113 (12). Rys. S. Kałagate

38 122 Bartłomiej Gruszka Ryc. 22. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B102. Rys. S. Kałagate.

39 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 23. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B129. Rys. S. Kałagate.

40 124 Bartłomiej Gruszka Ryc. 24. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń i prażnicy (10) pochodzące z obiektu B129. Rys. S. Kałagate.

41 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 25. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów B196 (1-7), B131 (8, 9), B201 (11) i B 160 (12). Fragment prażnicy pochodzący z obiektu B201 (10). Rys. S. Kałagate.

42 126 Bartłomiej Gruszka Ryc. 26. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B182. Rys. S. Kałagate

43 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 27. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń (1-4) i prażnicy (5) pochodzące z obiektu B200. Rys. S. Kałagate

44 128 Bartłomiej Gruszka Ryc. 28. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów B200 (1-10), B192 (11) i B204 (12, 13). Rys. S. Kałagate

45 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 29. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń i prażnicy pochodzące z obiektu C5 (1, 2) i C10 (3-13). Rys. S. Kałagate

46 130 Bartłomiej Gruszka Ryc. 30. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów D3 (1, 2), E1 (3-7), E2 (8-10) i E3 (11-14). Rys. S. Kałagate

47 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko Ryc. 31. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu E17 (1-5, 8-10), E6 (11), E33 (12) i E35 (13-16) oraz fragment prażnicy z obiektu E17 (6, 7). Rys. S. Kałagate

48 132 Bartłomiej Gruszka a e c ok. 5 cm f b d g h Ryc. 32. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Przykłady kolorystyki oraz faktury naczyń: a p.c./tl 1 (ob. B200); b p.c./tl 2 (ob. B200); b p.c./tl 3 (ob. B200); d p.c./tl 4 (ob. B129); e p.c./tl 5 (ob. B129); f p.c./tl 6 (ob. B129); g p.c./tl 7 (ob. B3); g p.c./tl 11 (ob. B182). Fot. B. Gruszka

49 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stanowisko a c d b ok. 5 cm f e Ryc. 33. Mozów, stan. 23, gm. Sulechów. Przykłady kolorystyki oraz faktury naczyń: a p.c./tl 12 (ob. B182); b p.c./tl 13 (ob. B182); b p.c./tl 15 (ob. B102); d p.c./tl 17 (ob. B92); e p.c./tl 18 (ob. B92); f p.c./tl 19 (ob. B92);. Fot. B. Gruszka