Mniszek pieniński Taraxacum pieninicum PAWŁ. - gatunek specjalnej troski w Pienińskim Parku Narodowym

Transkrypt

1 ARTYKUŁY NAUKOWE IWONA WRÓBEL Pieniński Park Narodowy Krościenko n/d, ul. Jagiellońska 107 D/4 Mniszek pieniński Taraxacum pieninicum PAWŁ. - gatunek specjalnej troski w Pienińskim Parku Narodowym Mniszek pieniński jest prawdopodobnie najstarszym endemitem pienińskim (Pawłowski 1970, Zarzycki 1976, 1982). Badania kariologiczne i embriologiczne wykonane na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. przez Małecką (1958, 1962, 1963) wykazały, że jest gatunkiem diploidalnym o liczbie chromosomów 2n=16, jedynym dotychczas znanym taksonem Taraxacum w Polsce, rozmnażającym się generatywnie. Spokrewniony jest z mniszkami grupy hoppeanum. Jej przedstawiciele występują w rejonach, które - podobnie jak Pieniny - nie były pokryte lodowcami i stanowiły ostoje flory (Banat, Półwysep Bałkański, pd-zach Słowacja); rośliny mogły tam przetrwać niekorzystne warunki klimatyczne w okresach zlodowaceń. Wskazuje to na reliktowy, prawdopodobnie trzeciorzędowy charakter ich stanowisk (Pawłowski 1931, Pogan 1972, Zarzycki 1976, 1982). W Pieninach Taraxacum pieninicum został odnaleziony i opisany w latach dwudziestych XX w. przez prof. Bogumiła Pawłowskiego (1924, 1931) z masywu Trzech Koron. W literaturze pojawiła się również błędna informacja o występowaniu tego gatunku na obszarze byłej Czechosłowacji (Richards, Sell 1976). Mimo że w późniejszych opracowaniach botanicznych informacja ta była wielokrotnie prostowana (Zarzycki 1981, 1993, Dostał 1989, Prochazka i in. 1999, Zarzycki 11

2 i in. 2001), błąd ten nadal pojawia się w najnowszych publikacjach (Tasenkevich 2003). Klasyczne stanowisko tego gatunku, mieszczące się na urwistej skale Trzech Koron, przestało istnieć w latach siedemdziesiątych XX w., kiedy po ulewnych deszczach oberwał się fragment skały razem z porastającymi ją roślinami (Tacik 1980). Przez szereg lat gatunek traktowany był jako wymarły lub prawdopodobnie wymarły. W swojej publikacji z 1981 roku prof. Kazimierz Zarzycki nie wykluczał jednak, że może on rosnąć gdzieś na niedostępnych stromych ścianach skalnych Trzech Koron. Taka sugestia i podkreślany przez niego fakt, że łatwiej stwierdzić, iż gatunek występuje na danym terenie, niż wiarygodnie udowodnić, że już tam nie rośnie, zainspirowało pracowników Pienińskiego Parku Narodowego do dokładnej penetracji skał górnych partii tego masywu. Przypuszczenia te sprawdziły się i w roku 1999, jedna z wypraw zaowocowała odnalezieniem mniszka pienińskiego poniżej szczytu Okrąglicy. W dniu 21 maja 1999 r. pracownik Parku Sławomir Wróbel natrafił na pierwszą grupę roślin. W momencie znalezienia, rośliny już owocowały, więc możliwe było zebranie nasion. Teren, na którym mniszek został znaleziony jest trudno dostępny i poruszanie się w sąsiedztwie stanowiska jest dość niebezpieczne, dlatego kontrolę stanowiska, przeprowadzoną 30 maja 1999 r., wykonano korzystając ze sprzętu asekuracyjnego. S. Wróbel zanotował wówczas 14 osobników rosnących w 7 kępach. Rośliny kwitły wówczas bardzo obficie - wytworzyły łącznie 45 owocostanów. Kolejne poszukiwania prowadzone były w tym rejonie w następnym roku. Dnia 1 maja 2000 r. na znanym już stanowisku zaobserwowano tylko jeden okaz w fazie kwitnienia. Kilka dni później na tym stanowisku kwitły już trzy okazy, natomiast większość pozostałych okazów miała pąki kwiatostanowe. Penetracja sąsiednich załomów i półek skalnych doprowadziła do znalezienia kolejnego skupienia, obejmującego około 25 okazów. Nie zaobserwowano wówczas okazów w pełni kwitnienia, jednak większość osobników zawiązała już pąki. Skupienie to znajduje się w obrębie półki skalnej położonej kilka metrów poniżej pierwszej grupy. Kolejną kontrolę przeprowadzono w czerwcu tego samego roku. Okazało się, że często trudno określić, ile osobników tworzy poszczególne kępy, zwłaszcza że bardzo trudne warunki terenowe uniemożliwiały dotarcie do wszystkich kęp na tak bliską odległość, by jednoznacznie stwierdzić, ile jest w nich 12

3 rozetek liściowych. Liczenie przeprowadzono w kępach, notując równocześnie liczbę kwiatostanów lub owocostanów. W obrębie skupienia znalezionego w 1999 r. zanotowano ponownie 7 kęp, jednakże liczba owocostanów była o ponad połowę niższa niż w roku poprzednim i wynosiła tylko 17. Ponadto zaobserwowano jedną młodą roślinę. W obrębie drugiego skupienia zanotowano 7 kęp owocujących (11 owocostanów) oraz 11 kęp płonnych. Ze względu na bardzo trudne warunki terenowe, w kolejnych latach kontrolę prowadzono tylko w obrębie górnego skupienia mniszka pienińskiego. Tam też wykonano dokumentację fitosocjologiczną. Stanowisko Taraxacum pieninicum znajduje się w miejscu o pełnym nasłonecznieniu, w obrębie górskiej murawy naskalnej Dendranthemo-Sesleńetum, posiadającej tutaj typowy skład florystyczny. Poniżej zamieszczono zdjęcie fitosocjologiczne wykonane na opisywanym stanowisku, metodą Braun-Blanqueta. Nazwy roślin naczyniowych podane są za Mirkiem i in. (2002). Data: , półka skalna o szerokości około lm i nachyleniu 15, w obrębie pionowej ściany skalnej, ekspozycja: SE, wys. 960 m n.p.m., pokrycie roślin zielnych - 70%, drzew i krzewów brak, powierzchnia zdjęcia 2 m. 2 Allium montanum 1, Alyssum saxatile +, Aster alpinus +, Campanula rapunculoides +, Centaurea tnumfettiivaí. pieninica +, Dendranthema zawadzkii 1, Erysimum wittmannii+, Festuca pallens 2, Gypsophila repens 1, Helianthemum alpestre subsp. rupifragum +, Javibarba hirta +, Saxífragapaniculata +, Sesleńa vana 2, Taraxacum pieninicum + (13 okazów w 6 kępach), Teucńum montanum \, Thymus carpaticus +. Poza zdjęciem w szczelinie skalnej rośnie ponadto 1 kępa i 1 młody okaz mniszka. W sąsiedztwie stanowiska rosły także Euphorbia cyparissias, Laserpitium latifolium, Polygonatum odoratum, Epipactis atrorubens, a na położonych niżej półkach skalnych Juniperus communis. W 2002 r. nie znaleziono nowych okazów, natomiast w roku następnym ( ) zidentyfikowano jedną siewkę mniszka w obrębie półki skalnej. Młody okaz znaleziony w 2000 r. posiadał już owocostan. Mając na względzie wagę znaleziska oraz możliwość kwestionowania jego wiarygodności, poproszono prof. K. Zarzyckiego o weryfikację oznaczenia znalezionych okazów. Identyfikację gatunku potwierdziła również analiza kariologiczna, wykonana w 2002 r. przez panią prof. Romanę Czapik z Zakładu Cytolo- 13

4 gii i Embriologii Roślin Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Badania potwierdziły diploidalność znalezionych osobników i liczbę chromosomów (2n=16) podawaną wcześniej przez Małecką. Niedostępność ścian skalnych, na których rośnie mniszek pieniński oraz naturalny charakter muraw stanowiących jego biotop zadecydowały, że za najlepszy sposób ochrony stanowiska uznano ochronę ścisłą, prowadzoną tutaj już od kilkudziesięciu lat. Pomimo względnej stabilności siedliska, w jakim występuje mniszek pieniński, jego populacja należy do skrajnie zagrożonych z uwagi na jej bardzo ograniczoną wielkość. W przypadku tak niewielkiej populacji, do jej wyginięcia mogą się przyczynić trudne do przewidzenia zdarzenia losowe, jak to już miało miejsce w przypadku locus classicus tego gatunku. Mniszek pieniński ma zdolność rozmnażania generatywnego. Potwierdziło się to w trakcie uprawy w ogródku skalnym przy siedzibie dyrekcji Pienińskiego Parku Narodowego, gdzie został wyhodowany z nasion pozyskanych na stanowisku naturalnym. Uzyskane z nasion osobniki zakwitły już po dwóch latach od wysiania. Gatunek jest dość odporny na niekorzystne warunki klimatyczne. Po wydaniu nasion, poszczególne rośliny prawie całkowicie zanikają, by pod koniec lata ponownie wypuścić nowe liście, różniące się często kształtem i wielkością od wiosennych. Zabezpiecza je to przed letnimi upałami i niedoborem wody w tym okresie. Skuteczność rozmnażania generatywnego Taraxacum pieninicum, zdecydowała o umieszczeniu nasion mniszka pienińskiego w banku nasion w Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej przy Ogrodzie Botanicznym Polskiej Akademii Nauk w Powsinie koło Warszawy. Pomimo niewielkiej liczby nasion, jaką udało się zebrać, przynajmniej częściowo została zabezpieczona pula genetyczna populacji. Umożliwi to, w przypadku zaistnienia takiej konieczności, wspomaganie populacji naturalnej osobnikami z uprawy. Zmieniając status gatunku jako prawdopodobnie wymarłego (EX) na gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (CR), mniszek pieniński trafił na listę gatunków specjalnego zainteresowania Pienińskiego Parku Narodowego (Zarzycki i in. 2000), a od 2003 r. objęty jest również ogólnopolskim monitoringiem przyrodniczym. Systematycznie kontrolowana jest kondycja roślin i bezpośrednie sąsiedztwo stanowiska. Ma to na celu zapobieganie potencjalnym zagrożeniom. 14

5 SUMMARY Taraxacum pieninicum PAWL. - a special care species in the Pieniny National Park Taraxacum pieninicum Pawł. is the oldest endemic plant occurring in the Pieniny Mountains, which was described in the 1920s by Prof. B. Pawłowski. Since the 1970s the species had been considered as extinct or probably extinct (EX). In 1999 it was found again in the Three Crowns massif. The presently known population includes two clusters with number of 14 and 25 plants. Taraxacum pieninicum was put down on the list of special care species" of Pieniny National Park. PIŚMIENNICTWO Dostał J Nova kvetena ĆSSR. T. I, II. Academia, Praha. Małecka J Liczby chromosomów niektórych polskich gatunków Taraxacum. Acta bioł. cracov., Ser. bot. 1: Małecka J Studies in the mode of reproduction of the diploid endemic species Taraxacum pieninicum Pawł. (Badania embńologiczne nad diploidalnym endemicznym gatunkiem Taraxacum pieninicum Pawł.) Acta biol. crac, Ser. bot. 4, 1: Małecka J Cytological studies in the genus Taraxacum (Badania cytologiczne nad rodzajem Taraxacum.). Acta biol. cracov., Ser. bot. 5, 2 (1962): Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M Floweńng plants and pteńdophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1: W. Szafer Inst, of Bot. PAS, Kraków. Pawłowski B Mniszek pieniński. Taraxacum pieninicum n. sp. Bull. Inter. Acad. Pol. Sci. Lett. Cracovie. Ser. Sci. nat. 3-4: Pawłowski B Mniszek pieniński (Taraxacum hoppeanum Gńs. ssp. pieninicum Pawł.). Ochr. Przyr. 11: Pawłowski B Remarques sur I'endemisme dans la florę des Alpes et des Carpates. Vegetatio 21: Pogan E Kariologia flory polskiej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red). Szata roślinna Polski. T.l. PWN. Warszawa, ss Prochazka F, Stepanek J., Kirschner J Taraxacum ery- 15

6 throcarpum Kirschner et Stépánek. W: Ceíovsky J., Feráková V., Maglocky S. Procházka F Úerveny kniha ohrozenych a vzácnych druhov raslín a zivocichov SR a ĆR. Vol. 5. Vyssie rastliny. Priroda a. S., Bratislava, s Richards A.J., Sell P.D Taraxacum. W: T.G. Tutin, V.E. Heywood, N.A. Burges i in. (red). Flora Europaea Cambridge University Press, Cambridge, London, New York, Melbourne, 4: Tacik T Taraxacum jiggers, Mniszek (Dmuchawiec). W: A. Jasiewicz (red.). Flora Polska. PWN, Warszawa-Kraków. Tasenkevich L Vascular Plants. W: Witkowski Z.J., Król W., Solarz W. (eds.). Carpatian List of Endangered Species. WWF and Institute of Nature Conservation PAS, Vienna-Krakow, ss Zarzycki K Małe populacje pienińskich roślin reliktowych i endemicznych, ich zagrożenie i problemy ochrony. Ochr. Przyr. 41: Zarzycki K Rośliny naczyniowe Pienin. Rozmieszczenie i warunki występowania. PWN, Warszawa-Kraków, s Zarzycki Rośliny rodzime. W: K. Zarzycki (red.). Przyroda Pienin w obliczu zmian. Studia Nat. B, 30: Zarzycki K Taraxacum pieninicum Pawi W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, s Zarzycki K., Wróbel I., Korzeniak U., Szeląg Z Operat ochrony flory i grzybów. Tom II. Operat ochrony paprotników i roślin kwiatowych. W: Plan Ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres Inst. Bot. PAN, Pieniński Park Narodowy, msc, Kraków-Krościenko n/d. Zarzycki K., Wróbel I., Wróbel S Taraxacum pieninicum Pawi. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków ss