Historia Żydów gliwickich w datach. Zabytki kultury żydowskiej w Gliwicach. Stary cmentarz żydowski przy ul. Na Piasku, nowy cmentarz

Transkrypt

1

2

3 Zabytki kultury żydowskiej w Gliwicach Stary cmentarz żydowski przy ul. Na Piasku, nowy cmentarz z unikatowym domem przedpogrzebowym, plac po spalonej synagodze, dom zaprojektowany przez E. Mendelsohna, pozostałości po gliwickich filiach obozowych to miejsca, które do dzisiaj są czytelnymi świadectwami obecności i działalności Żydów w Gliwicach. Wiodą od najstarszych śladów począwszy od późnego średniowiecza, poprzez wiek XIX, aż po zagładę w okresie Holokaustu oraz powojenną historię nowej, napływowej społeczności żydowskiej. Historia sprzed 1945 r. związana jest w zdecydowanej większości ze społecznością Żydów niemieckich, którzy po uzyskaniu równouprawnienia w XIX w. byli w znacznym stopniu zasymilowani kulturowo i w pełni włączeni gospodarczo w życie ówczesnego miasta Gleiwitz. Współtworzyli miasto, rozbudowując w XIX w. przemysł, projektując i budując tutejsze obiekty mieszkalne i publiczne, będąc znanymi prawnikami, lekarzami, fotografami, a także kupcami, hurtownikami, rzemieślnikami. Okres nazizmu i zmiany terytorialne po II wojnie światowej wpłynęły zasadniczo na dalsze dzieje. Od 1945 r. przybywali do Gliwic Żydzi polscy pochodzący ze wschodnich terenów, którzy jednak po wydarzeniach antysemickich końca lat 40. i 60. w zdecydowanej większości opuścili miasto. Obecnie grupa osób wyznania mojżeszowego jest w Gliwicach bardzo nieliczna. Historia Żydów gliwickich w datach późne średniowiecze nadanie jednej z ulic miasta nazwy Judenstrasse, zachowanej do połowy XIX w pierwszy znany obecnie dokument mówiący o osobie żydowskiego pochodzenia mieszkającej w Gliwicach budowa pierwszej synagogi 1812 Edykt Emancypacyjny uznający Żydów za obywateli państwa pruskiego i zrównujący ich w prawach 1815 założenie pierwszego cmentarza żydowskiego 1848 Salomon Troplowitz, właściciel winiarni i hurtowni win węgierskich, zostaje pierwszym żydowskim radnym miasta Gliwice 1858 w Gliwicach mieszka 1880 Żydów, co stanowi 18,8% mieszkańców miasta budowa nowej synagogi przy Wilhelmsplatz (obecnie Plac Inwalidów Wojennych), projektu Salomona Lubowskiego i Louisa Troplowitza 1892 Simon Freund ( ), zasłużony radca sanitarny, a jednocześnie przewodniczący zarządu gminy żydowskiej, otrzymuje tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice założenie drugiego cmentarza oraz budowa domu przedpogrzebowego według projektu Maksa Fleischera z Wiednia 1911 rozbudowa synagogi 1917 Eugen Lustig ( ), znany prawnik, przewodniczący zarządu gminy żydowskiej, otrzymuje tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice; jego imię otrzymuje jedna z gliwickich ulic (obecna ul. Gorzołki)

4 1919 tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice otrzymuje Josef Kleczewski, właściciel fabryki papieru, wieloletni radny miejski działający w wielu zrzeszeniach miejskich i wyznaniowych budowa domu tekstylnego Erwina Weichmanna, zaprojektowanego przez znanego architekta Ericha Mendelsohna budowa żydowskiego domu starców 1928 tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice otrzymuje Arthur Kochmann ( KL Auschwitz-Birkenau), prawnik, przez 30 lat członek rady miejskiej, poseł Niemieckiej Partii Demokratycznej, przedstawiciel w zgromadzeniach żydowskich (był m. in. przewodniczącym Związku Górnośląskich Gmin Żydowskich) oraz wieloletni przewodniczący gliwickiej gminy wyznaniowej, także w trudnych latach nazizmu, kiedy to zasłynął z aktywnej działalności w obronie praw mniejszości żydowskiej na terenie plebiscytowym (sprawa tzw. petycji Bernheima) 1930 odsłonięcie pomnika poświęconego żydowskim żołnierzom niemieckim poległym w I wojnie światowej 1933 dojście Hitlera do władzy 1933 wygrana sprawa tzw. petycji Bernheima, której wynikiem była ochrona mniejszości żydowskiej do lipca 1937 r. lata 30. w wyniku narastającego nazizmu emigracja około 1200 Żydów gliwickich do innych państw Europy, obu Ameryk, Afryki, Palestyny i na Daleki Wschód 1938 z 9 na 10 listopada noc kryształowa, tzn. podpalenie i zniszczenie synagogi oraz wielu sklepów, aresztowanie mężczyzn żydowskich i wywiezienie do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie deportacje około 600 Żydów gliwickich do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau i ich zagłada 1944 styczeń 1945 działalność w Gliwicach czterech filii obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau z więźniami z całej Europy stycznia 1945 Gliwice na trasie ewakuacji kilkunastu tysięcy więźniów z obozu Auschwitz-Birkenau w ramach tzw. marszu śmierci 1945 przybycie kilku tysięcy Żydów z Polski wschodniej i centralnej, z których część osiedliła się w Gliwicach i założyła nową gminę wyznaniową oraz emigracja znacznej części społeczności żydowskiej, głównie do krajów północnej i zachodniej Europy oraz Izraela 2003 odsłonięcie z inicjatywy przedwojennych mieszkańców Gliwic oraz Forum Dialogu Między Narodami tablicy upamiętniającej synagogę 2005 zorganizowanie przez Muzeum w Gliwicach dużej, przeglądowej wystawy Żydzi gliwiccy, której towarzyszył katalog oraz międzynarodowa konferencja naukowa 2006 wydanie materiałów pokonferencyjnych pt. Żydzi gliwiccy 2008 powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Dziedzictwa Żydowskiego w Gliwicach Pamięć Zikaron 2008 przekazanie przez gminę żydowską władzom miasta zniszczonego domu przedpogrzebowego przy ul. Poniatowskiego, celem jego rewitalizacji

5 Zapraszamy na spacer po mieście i odwiedzenie miejsc związanych z przedstawioną historią Winiarnia Salomona Troplowitza Rynek 25 Przy południowym rogu gliwickiego rynku, pod numerem 25, znajdowała się w XIX w. kamienica mieszcząca słynną winiarnię Salomona Troplowitza. Jego przodkowie, wywodzący się z miejscowości Troplowitz (obecnie Opawica w Czechach), należeli do jednej z najstarszych rodzin żydowskich w Gliwicach. Salomon Troplowitz ( ) zasłynął jako handlarz węgierskich win, a w 1848 r. został pierwszym żydowskim radnym gliwickim. Winiarnia w 1889 r. została rozbudowana i stała się okazałym, dwupiętrowym domem z głębokimi piwnicami. Obiekt ten uległ zniszczeniu w 1945 r., po czym zbudowano w tym miejscu odmienną w stylu kamienicę, która obecnie mieści na parterze restaurację Arkady. Syn Salomona Troplowitza Louis Simon ( ) był budowniczym wielu obiektów w mieście, m.in. gliwickiej synagogi. Natomiast wnuk Oscar Troplowitz ( ), farmaceuta, po odkupieniu w 1890 r. fabryki Beiersdorf w Altonie pod Hamburgiem, zasłynął jako twórca kremu Nivea, pasty do zębów w tubce i plastra opatrunkowego. Dom rodziny Kleczewskich ul. Bankowa 12 Narożny budynek przy końcu ul. Bankowej należał do znaczących przedsiębiorców Josefa Kleczewskiego ( ), budowniczego i właściciela fabryki papieru, wieloletniego radnego działającego w licznych zrzeszeniach miejskich i wyznaniowych, który w 1919 r. otrzymał tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice, oraz jego syna Maksa ( ), który po ojcu kierował fabryką. W okresie powojennym w kamienicy mieściła się m.in. jedna z gliwickich drukarni, obecnie jest to posiadłość prywatna. Dom Salomona Lubowskiego ul. Górnych Wałów 13 Salomon Lubowski ( ) był jednym z najbardziej znanych gliwickich budowniczych w XIX w. Podczas swej czterdziestoletniej działalności zaprojektował i wybudował w mieście wiele znaczących obiektów: synagogę, dom rodzinny dla swej córki Flory (dzisiejsza Willa Caro główna siedziba Muzeum w Gliwicach), starą pocztę, budynek starostwa i wiele innych. Obecnie w dawnej kamienicy Lubowskiego ma swą siedzibę m.in. gliwicki oddział Towarzystwa Społeczno- Kulturalnego Żydów w Polsce. Dom rodziny Friedländerów ul. Górnych Wałów 25 Z tej znanej rodziny niemieckich przemysłowców z Gliwicami związani byli Emanuel Friedländer i jego syn Friedrich Victor, znany później jako Fritz von Friedländer-Fuld ( ). Prowadzili oni hurtownie węgla i koksownie na całym Górnym Śląsku, a także poza jego granicami, inwestowali także w zakłady metalowe, tekstylne i inne. Zachowany do dzisiaj dom, znacznie zewnętrznie przebudowany, użytkowany jest przez Naczelną Organizację Techniczną.

6 Ulica Krupnicza Dom Friedländerów znajduje się przy wylocie ulicy Krupniczej, która jeszcze w połowie XIX w. nosiła nazwę Judenstrasse. Biorąc pod uwagę, że tego typu nazwy ulic nadawano w średniowieczu, jest to najstarsze poświadczenie wczesnego pobytu Żydów w tym mieście. Synagoga i dawny dom starców u zbiegu placu Inwalidów Wojennych i ul. Kościelnej Na pustym obecnie placu do listopada 1938 r. stała druga z dwóch gliwickich synagog. Pierwsza synagoga zbudowana została w 1812 r., a mieściła się po lewej stronie pustego placu. W połowie XIX w. stała się zbyt mała i wymagała remontu, dlatego zastąpiono ją nową, znacznie większą, zbudowaną obok. Po zburzeniu starej bożnicy na jej miejscu powstał okazały żydowski dom starców. Jest to zachowany do dzisiaj budynek, w którym mieści się obecnie komisariat policji. Nowa synagoga, poświęcona w 1861 r., została zaprojektowana i wybudowana przez Salomona Lubowskiego i Louisa Simona Troplowitza. Budowla o ciekawej architekturze z cechami mauretańskimi, rozbudowana na początku XX w., była jedną z największych i najpiękniejszych synagog na Górnym Śląsku. Synagoga ta została spalona w czasie tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r., kiedy to w całych Niemczech w wyniku zaplanowanych działań zniszczono większość synagog oraz wiele żydowskich sklepów i domów. Po rozebraniu ruin przez kilka dziesięcioleci plac ten służył jako park i miejsce zabaw, a w 2002 r. został zakupiony przez prywatnego właściciela. W 2003 r. na murze sąsiadującej kamienicy została odsłonięta tablica autorstwa Krzysztofa Nitscha, upamiętniająca nieistniejącą synagogę oraz przedwojenną społeczność Żydów gliwickich (zdjęcie na okładce). Willa Caro róg ul. Dolnych Wałów i Studziennej Mieszkalno-reprezentacyjna willa otoczona ogrodem i kutym parkanem została wybudowana w latach na zamówienie żydowskiego przemysłowca Oscara Caro ( ), po jego ślubie z Florą z domu Lubowska. Rodzina Caro przybyła z Wrocławia na Górny Śląsk w poł. XIX w., z sukcesem inwestując w rozbudowujący się na tych terenach przemysł. Ojciec Oscara Robert Caro wybudował nieopodal Gliwic hutę Hermina (ob. huta Łabędy); rodzina posiadała też znaczące udziały w fabryce drutu, a także w spółce akcyjnej Oberschlesiche Eisenindustrie (w skrócie Obereisen ). Budynek, pierwotnie jednopiętrowy, jest przykładem dziewiętnastowiecznej renesansowej architektury willowej. W 1924 r. dokonano przebudowy obiektu, podczas której dobudowano drugie piętro, a w 1934 r. dawna willa Oscara Caro stała się siedzibą muzeum. W miejscu tym w 2005 r. miała miejsce wystawa pt. Żydzi gliwiccy, połączona z konferencją naukową poświęconą tej tematyce. Publikację pokonferencyjną i katalog wystawy, będący skrótowym opracowaniem, można nabyć w siedzibie Muzeum. Filia gminy żydowskiej ul. Dolnych Wałów 9 W kamienicy mieszczącej się nieopodal zbiegu ul. Dolnych Wałów i Zwycięstwa w okresie powojennym mieściła się główna siedziba gliwickiej gminy wyznaniowej oraz miejscowa bożnica.

7 W 1945 r. napłynęła do Gliwic ludność żydowska ze wschodnich i centralnych terenów Polski. Z braku synagogi modlitwy odbywały się w dużej sali (bożnicy) w kamienicy przy ul. Dolnych Wałów 9. W początkowym okresie w okolicznych domach działała także koszerna kuchnia, rzeźnia rytualna, łaźnia, szkoła i bursa żydowska. Z licznej w okresie powojennym społeczności znaczna część wyemigrowała z Polski pod koniec lat 40. (po pogromie kieleckim) oraz w latach Obecnie w Gliwicach mieści się filia Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach, skupiająca około 20 członków. Ulica Zwycięstwa Przy głównej, reprezentacyjnej ulicy Gliwic, część sklepów i lokali związana była z żydowskimi kupcami, architektami, prawnikami, lekarzami itp. Podczas nocy kryształowej w 1938 r. ulica ta jak wiele innych w Niemczech pokryła się rozbitymi szybami wystawienniczymi. Kolejne lata nazizmu przynosiły wysiedlenia i kolejne represje dla właścicieli tych obiektów. Dom towarowy DeFaKa, obecnie IKAR ul. Zwycięstwa 23 Z jednym z nowocześniejszych w ówczesnych czasach domem towarowym Defaka, zbudowanym w 1928 r., związana jest historia tzw. petycji Bernheima. Zatrudniony tam Franz Bernheim został w 1933 r. zwolniony z pracy za żydowskie pochodzenie. W odpowiedzi skierował skargę do Ligi Narodów, iż było to działanie niezgodne z obowiązującą Konwencją Genewską. Konwencja, podpisana w 1922 r. po podziale Górnego Śląska, zobowiązywała zarówno Polskę, jak i Niemcy do ochrony mniejszości narodowych przez okres przejściowy 15 lat. Wygrana F. Bernheima zmusiła państwo niemieckie do przestrzegania praw mniejszości żydowskiej na terenie plebiscytowym Górnego Śląska do czasu wygaśnięcia konwencji, czyli do lipca 1937 r. Była to w owym czasie zupełnie wyjątkowa sytuacja w państwie niemieckim. Dom tekstylny Weichmanna ul. Zwycięstwa 37 Nietypowy w zabudowie ul. Zwycięstwa obiekt został zaprojektowany przez światowej sławy niemieckiego architekta Ericha Mendelsohna na zlecenie Erwina Weichmanna, gliwickiego przedsiębiorcy tekstylnego. Został zbudowany w latach u zbiegu dwóch traktów: handlowego i spacerowego, w nowatorskim stylu funkcjonalizmu z prostymi elewacjami. Wkrótce stał się pierwowzorem dla wielu innych domów towarowych w Niemczech, m.in. w Stuttgarcie, Norymberdze, Wrocławiu. Obecnie w obiekcie tym mieści się jeden z oddziałów banku, a jego budowniczy oraz były właściciel upamiętnieni są tablicą umieszczoną przy wejściu. Stary Cmentarz Żydowski ul. Na Piasku 9 Pierwszy z dwóch zachowanych w Gliwicach cmentarzy żydowskich założony został w 1815 r. Jest to miejsce, na którym pochowano wszystkich najbardziej znamienitych Żydów gliwickich XIX w. Znajduje się tam ponad 1400 grobów, na których spotkać można takie nazwiska jak Troplowitz, Lubowski, Freund, Lustig, Schlesinger, Silbergleit, Kochmann, Kleczewski,

8 Meyer i wiele innych. Grzebano na nim do początków wieku XX (w późniejszym czasie zdarzały się tylko pojedyncze pochówki). Do dzisiaj zachowanych jest wiele bardzo interesujących i pięknych nagrobków, a cały cmentarz ma wyjątkowy nastrój i urok. Przy cmentarzu znajdują się ruiny dawnego, niewielkiego domu przedpogrzebowego. Fabryka Huldschinsky ego ul. Piwna Jedną z najbardziej znanych żydowskich rodzin związanych z XIXwiecznym przemysłem była rodzina Huldschinsky. W 1866 r. Salomon Huldschinsky założył w Gliwicach fabrykę rur, która z czasem przekształciła się w hutę. Po przyłączeniu do koncernu Oberbedarf był to jeden z najbardziej liczących się zakładów górnośląskiego przemysłu. Jednocześnie syn Salomona Oscar Huldschinsky był twórcą wybudowanego w 1892 r. osiedla robotniczego (przy ul. Chorzowskiej) oraz przeznaczonego dla robotników kościoła pw. Świętej Rodziny (1901 r.). W okresie powojennym na terenie zakładu działała Huta 1 Maja, która ostatecznie zakończyła swą działalność w 2004 r. Obecnie na miejscu wyburzonej huty budowane jest centrum handlowe. Z dawnej zabudowy przy ul. Piwnej zachowano budynek dyrekcji fabryki Huldschinsky ego. Nowy Cmentarz ul. Poniatowskiego 14 Z powodu przepełnienia starego cmentarza już w 1902 r. założono nowy, znacznie większy, mieszczący się przy obecnej ul. Poniatowskiego. Jest to duży powierzchniowo cmentarz, liczący około 800 grobów, na którym do dzisiaj odbywają się pochówki. W latach został zbudowany przy nim niezwykle interesujący dom przedpogrzebowy, zaprojektowany przez Maksa Fleischera, wybitnego architekta działającego w Wiedniu. Obiekt zbudowany został w stylu neogotyckim, w tym okresie typowym dla Gliwic. Budynek zachowany jest do dzisiaj, jednak przez ostatnie dziesięciolecia popadał w ruinę. W 2008 r. został przekazany samorządowi miasta celem rewitalizacji. Na cmentarzu znajduje się pomnik żydowskich żołnierzy walczących w armii niemieckiej podczas I wojny światowej, postawiony w 1930 r., oraz zbiorowa mogiła i pomnik więźniów obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, którzy zginęli w Gliwicach w trakcie marszu śmierci, tzn. na trasie ewakuacyjnej Oświęcim Tychy Gliwice, w dniach stycznia 1945 r. Inne miejsca upamiętnienia Podobozy KL Auschwitz-Birkenau Od marca 1944 r. działały w Gliwicach cztery obozy pracy, będące filiami obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Przewinęło się przez nie kilka tysięcy więźniów, głównie Żydów, pochodzących z całej Europy, którzy byli zatrudnieni w tutejszych zakładach przemysłowych i do innych prac: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego obóz przy ul. Przewozowej (16), fabryka sadzy aktywnej przy ul. Pszczyńskiej (17), zakłady Zieleniewskiego (obecnie teren Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych) przy ul. Robotniczej (18), do rozbudowy koszar