Konferencje i Seminaria 4(48)03

Transkrypt

1

2 Konferencje i Seminaria 4(48)03 Mediacja w krajach Unii Europejskiej i w Polsce Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu

3 Materiały z seminarium dla posłów Sejmu IV kadencji zorganizowanego 28 kwietnia 2003 r. przez sejmową Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu oraz Polskie Centrum Mediacji. Redaktor: Jolanta Szymańczak, Andrzej Chodyra Projekt okładki: Janina Knap Copyright by Kancelaria Sejmu, Warszawa 2003 Niniejsza publikacja, przygotowana na potrzeby Sejmu i jego organów, nie ma charakteru komercyjnego i jest udostępniana bezpłatnie ISSN Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Biuro Studiów i Ekspertyz Druk i oprawa: Wydawnictwo Sejmowe Warszawa, czerwiec

4 Spis treści Wstęp... 5 PRZEDSTAWIONE REFERATY Mediacja w Polsce na tle doświadczeń państw Unii Europejskiej sędzia, Agnieszka Rękas... 9 Ocena nowelizacji przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczącego mediacji, prof. dr hab. Andrzej Murzynowski Instytucja mediacji w sprawach nieletnich w Polsce (teoria i praktyka) prof. dr hab. Dobrochna Wójcik DYSKUSJA Dyskusja w panelu tematycznym mediacje karne Dyskusja w panelu tematycznym mediacje cywilne Dyskusja w panelu tematycznym mediacje z nieletnimi sprawcami czynu karalnego Lista uczestników konferencji

5 4

6 Wstęp Materiały zawarte w niniejszym tomie serii Konferencje i Seminaria Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, stanowią dorobek konferencji zatytułowanej Mediacje w krajach Unii Europejskiej i w Polsce, która odbyła się 28 kwietnia 2003 r. Konferencja została zorganizowana przez sejmową Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu oraz Polskie Centrum Mediacji. Obradom przewodniczyła przewodnicząca Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka posłanka Katarzyna Maria Piekarska. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele: Ministerstwa Sprawiedliwości z podsekretarzem stanu Markiem Sadowskim, Trybunału Konstytucyjnego z prezesem Markiem Safjanem, Rzecznik Praw Dziecka Paweł Jaros, zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Jerzy Świątkiewicz, członkowie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, reprezentanci Polskiego Centrum Mediacji, środowiska prawniczego, mediów, organizacji pozarządowych. Celem konferencji było przede wszystkim zaprezentowanie mediacji nowej w naszym kraju instytucji prawnej jako efektywnego środka sprawiedliwości naprawczej. Podczas trzech dyskusji panelowych dyskutowano o mediacjach karnych, mediacjach z nieletnimi sprawcami czynu karalnego oraz mediacjach cywilnych. Prezentowany tom zawiera teksty referatów zamówionych, nieautoryzowane teksty wystąpień referentów oraz zapis dyskusji uczestników konferencji. Przekazując niniejszy tom czytelnikom, składamy wszystkim uczestnikom podziękowania za udział w konferencji. Czerwiec 2003 r. Dr Jacek Głowacki Wicedyrektor Biura Studiów i Ekspertyz 5

7 6

8 PRZEDSTAWIONE REFERATY 7

9 8

10 Sędzia Agnieszka Rękas Mediacja w Polsce na tle doświadczeń państw Unii Europejskiej I. Mediacja to podejmowanie prób doprowadzenia do dobrowolnego porozumienia się pomiędzy ofiarą a sprawcą przestępstwa w celu naprawienia wyrządzonych szkód materialnych i moralnych przy pomocy bezstronnej i neutralnej osoby, jaką jest mediator. Pozwala ofiarom na wyrażenie odczuć i życzeń, a przestępcom na przyjęcie odpowiedzialności za skutki przestępstwa oraz podjęcie związanych z nią działań. Sprzyja trwałemu zakończeniu konfliktu między stronami. Celem mediacji jest zawarcie ugody między stronami konfliktu karnego, której treścią jest zadośćuczynienie. Podstawą, na której opiera się postępowanie mediacyjne jest sprawiedliwość naprawcza 1. Prekursorem sprawiedliwości naprawczej był wybitny polski prawnik i socjolog Leon Petrażycki 2. 1 Sprawiedliwość naprawcza nie opiera się na strachu, a na szacunku dla zwyczajnego ludzkiego odczuwania. I jest dla ludzi, a nie dla wymiaru sprawiedliwości, chociaż wymiar sprawiedliwości może mieć różnorodne korzyści z wprowadzenia mediacji. Jedną z niemało ważnych jest na pewno duża oszczędność kosztów, oszczędność czasu i środków, możliwość skierowania ich na inne cele. Mediacja na dłuższą metę okazuje się lepszym sposobem na stworzenie bezpiecznego i sprawiedliwego społeczeństwa - M. Wright: Probacyjne środki polityki karnej stan i perspektywy, Wyd. Kancelaria Senatu 2001, s. 266 i n. 2 O pobudkach postępowania i istocie moralności, Wyd. Polskie Warszawa 1925 r.; Wstęp do nauki prawa o moralności, Warszawa 1930 r.; Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, Warszawa 1959 r. 9

11 1. W sprawiedliwości karnej punktem zainteresowania jest głównie przestępstwo i przestępca. Nie ma w niej w zasadzie zbyt dużo miejsca dla pokrzywdzonego. Łamanie prawa wyrównuje się poprzez ukaranie sprawcy. W sprawiedliwości naprawczej łamanie prawa wyrównuje się poprzez naprawienie szkody, pokrzywdzony w sposób aktywny uczestniczy w podjęciu decyzji. W centrum jej uwagi skupiają się problemy i potrzeby ofiary. 2. Proces sądowy - uwzględniając w ograniczonym zakresie pojednawcze i ugodowe sposoby regulacji konfliktu - nie jest w stanie zapewnić tej swobody porozumiewania się, która jest konieczna przy rozwiązywaniu problemów społecznych. Praktyka dowodzi, że konsensus stron, o ile stanowi rezultat dobrowolnej i opartej na normach etycznych ugody, daje zwykle większe gwarancje usunięcia na trwałe konfliktu stron od wyroku sądu. Zwiększa też szansę podporządkowania się przyjętym uzgodnieniom, bez potrzeby angażowania aparatu egzekucyjnego. Rozwiązanie konfliktu na drodze postępowania mediacyjnego nie zrywa więzi między stronami, potrafią one ze sobą w przyszłości rozmawiać. Wyrok sądu (niezależnie jakiej treści) najczęściej nie rozwiązuje sporu stron, a w praktyce bywa, że konflikt ten się zaostrza. Sąd ocenia, kto i w jakiej części ponosi odpowiedzialność za powstanie konfliktu. Nie jest jednak w stanie zapewnić należytego współżycia stron i ich współdziałania w przyszłości. 3. Idea mediacji jest symptomem unowocześniania się procesu karnego. Powstała z potrzeb praktyki oraz z nowoczesnego spojrzenia na filozofię odpowiedzialności karnej. Nadaje stronom większą autonomię w zakresie rozporządzania swoimi prawami. Zawiera w sobie również restytucję, jako przejaw pojednania sprawcy z ofiarą. Restytucja staje się jednym z celów procesu. Z filozofią odpowiedzialności karnej związana jest dopuszczalność pertraktacji stron. Szczególnie przy przestępstwach drobnych, o mniejszym ładunku społecznej szkodliwości, mniejszej wagi, należałoby rozważyć, czy postępowanie karne powinno być ukierunkowane przede wszystkim na wygaszenie konfliktu karnego w sytuacji, gdy sprawca naprawił szkodę wyrzą- 10

12 dzoną przestępstwem 3. W zakresie przestępstw o większym ciężarze gatunkowym, gdzie w ściganie zaangażowany jest interes społeczny, dopuszczalność pertraktacji stron musi mieć ograniczony charakter. Podzielam pogląd, że w praktyce coraz bardziej wyraziste staną się skłonności do omijania długiego i kosztownego procesu, którego wynik, mimo subiektywnych starań, może być wątpliwy Mediacja ułatwia rozwiązanie konfliktu drogą bez przemocy. Zaczyna się i kończy w prokuraturze lub sądzie, jednakże odbywa się poza wymiarem sprawiedliwości i jest od tego wymiaru niezależna. Funkcjonuje niestety pogląd, że postępowanie mediacyjne jest jeszcze jedną dodatkową szansą dla sprawcy, natomiast nie jest to rozwiązanie korzystne dla ofiary. Nic bardziej błędnego. Mediacja jest instytucją przede wszystkim dla pokrzywdzonego, w drugiej kolejności dla sprawcy 5. Jej powstanie było związane z potrzebą zadośćuczynienia 3 B. T. Bieńkowska: Warto zastanowić się, czy w sprawach o czyny drobniejsze, o niewielkim ładunku społecznego niebezpieczeństwa, nie należałoby postawić większego nacisku na sprawność i szybkość postępowań. Ich opóźnienia i przewlekłość nie leżą bowiem w niczyim interesie, (w): Księga ku czci prof. A. Murzynowskiego, s S. Waltoś: Dopuszczalność porozumienia się i uzgadniania rozstrzygnięć przez uczestników postępowania karnego w świetle polskiej procedury karnej, (w): Porozumienie się i uzgadnianie rozstrzygnięć przez uczestników postępowania karnego, red. A. J. Szwarc, Warszawa - Poznań 1993, s ; zob. także S. Waltoś: Porozumienia w polskim procesie karnym de lege lata i de lege ferenda. Próba oceny dopuszczalności, PiP 1992, nr 7. 5 Szerzej m.in.: J. Waluk: Mediacja jako instytucja dla pokrzywdzonego, Mediator nr 20, wyd. Polskie Centrum Mediacji (Kwartalnik) 1/2002, s ; T. Bulenda: Problem mediacji w wykonywaniu kar kryminalnych i środków karnych, Mediator nr 24, 1/2203, s. 49; D. Wójcik: Perspektywy rozwoju mediacji, Mediator nr 23, 4/2002, s. 28; tejże: Mediacja nowa instytucja w procesie karnym. Idea i problemy praktyczne, Mediator nr 21,2/2002, s. 39; także: Psychologiczne problemy mediacji między sprawcą przestępstwa a ofiarą (w postępowaniu z nieletnimi) [w]: E. Bieńkowska (red.): Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą. Materiały konferencji międzynarodowej (Warszawa styczeń 1995 r.) Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat Warszawa 1995; M. Wright: Sprawiedliwość na- 11

13 za wyrządzoną szkodę czy doznaną krzywdę. To strony są gospodarzami procesu. Istotą mediacji jest w przeciwieństwie do formalnego postępowania karnego prowadzenie jej w atmosferze całkowicie odformalizowanej i sprzyjającej swobodnym wypowiedziom oraz rozładowaniu emocji, gdy ofiara i sprawca są partnerami i podmiotami, a nie osobami pełniącymi ściśle określone, przeciwstawne role. II. Mediacja może m.in.: pomóc w przezwyciężeniu kryzysu wymiaru sprawiedliwości, może uwolnić system od zajmowania się mniej poważnymi sprawami (dzięki czemu koncentruje się on na przestępstwach uznawanych za najgroźniejsze), jest sposobem na przywrócenie zburzonego przestępstwem zaufania w stosunkach społecznych, daje stronom szansę na wyrażanie emocji, poznanie wzajemnych racji i przyczyn zaistniałej sytuacji. Ofiara być może zrozumie, dlaczego została wybrana na przedmiot ataku przestępczego, sprawca być może uświadomi sobie, że wyrządził zło komuś konkretnemu (znika anonimowość, abstrakcyjność ofiary), które wymaga zadośćuczynienia Nie ulega wątpliwości, że mediacja sprzyja koncentracji materiału dowodowego, dążeniu do rozpoznania sprawy na pierwszym terminie rozprawy czy posiedzenia. Sprawca przestępstwa jak najszybciej odpowie za swój czyn, a pokrzywdzony równie szybko otrzyma należną mu satysfakcję. W pełni odpowiada to tendencjom reprezentowanym zarówno w orzecznictwie, jak i w literaturze, czy prawcza i mediacja, Mediator nr 19, 4/2001, s. 18; E. Dobiejewska: Mediacja po wyroku, problemy i szanse dla wymiaru sprawiedliwości, Mediator nr 19, 4/2001, s. 54; E. Bieńkowska: Ofiara przestępstwa widziana inaczej, Jurysta 4/1997, s. 9-11; tejże: Nowe spojrzenie na ofiarę, Gazeta Sądowa 8-9/1996, s. 11; także: Wiktymologia. Koncepcje, kierunki badań, perspektywy, Wrocław 1992; E. Bieńkowska, B. Czarnecka-Dzialuk, D. Wójcik: Postępowanie mediacyjne w nowej kodyfikacji karnej, w: Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, Zeszyt 14, Ministerstwo Sprawiedliwości Warszawa 1998, s Szerzej: E. Bieńkowska: Poradnik mediatora, Warszawa 1999, s. 12 i n. 12

14 wreszcie w odczuciu społecznym. W praktyce orzeczniczej mediacja jest wykorzystana w szczególności ze względów pragmatycznych. Skrócenie czasu rozpoznania sprawy jest prawidłowe z punktu widzenia oceny sprawnego orzekania w wymiarze sprawiedliwości, a także ze względu na międzynarodowe standardy w zakresie ochrony praw człowieka. Jest także konstytucyjną gwarancją wolności i praw obywatelskich. Należy podkreślić, że przyspieszenie biegu postępowania nie może się odbywać kosztem interesów procesowych stron. Ważną dyrektywą interpretacyjną jest pierwszeństwo gwarancji interesów procesowych stron przed wymaganiami zasady szybkości postępowania. 2. Mediacja może być instrumentem polityki karnej (niesamoistnym), pełniącym funkcję modyfikującą w stosunku do tradycyjnych środków reakcji prawnokarnej. Może być również całkiem odrębnym sposobem oddziaływania, jeśli traktowana jest jako samodzielny środek karny. Może także funkcjonować poza regulacją prawnokarną, gdy istnieje poza systemem wymiaru sprawiedliwości, w odniesieniu do określonych konfliktów karnych, na ogół w zamkniętych, małych społecznościach, np. w stosunkach sąsiedzkich, pracowniczych czy rodzinnych. Należy zgodzić się z poglądem, że dla załatwiania sporów sąd powinien być ostatecznością. Działalność w ramach programów mediacyjnych zainicjowana została w Ameryce Północnej, w latach 70-tych. Bardzo szybko idea ta została przeniesiona na grunt europejski i obecnie funkcjonuje w praktyce większości państw Europy Zachodniej. 3. Od wielu lat problematyką mediacji zainteresowane są instytucje międzynarodowe, które zachęcają państwa członkowskie do uwzględniania w swym ustawodawstwie idei sprawiedliwości naprawczej i mediacji, poprawy pozycji pokrzywdzonego w systemie wymiaru sprawiedliwości. Jednoczesne stosowanie sankcji i środków probacyjnych nie może stanowić zagrożenia dla podstawowych praw człowieka. Współistnienie tych instrumentów i ich współdziałanie oraz stosowanie w praktyce reakcji na czyny karalne może (w dłuższym okresie czasu) stano- 13

15 wić lepsze zabezpieczenie interesów społeczeństwa, w tym interesów sprawców i ofiar. U podłoża prac Rady Europy leży dobro młodych ludzi jako zasadniczej kwestii każdego społeczeństwa. Ciągłe obserwacje państwczłonków RE dotyczyły w szczególności przestępczości nieletnich i form ich zachowania. Stąd badania Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości RE, które doprowadziły do następujących Raportów i Rekomendacji 7 : 1. Raport z 1960 r. na temat przestępczości nieletnich w powojennej Europie, 2. Raport z 1970 r. na temat szkół w zapobieganiu przestępczości, 3. Rezolucja (78) 62 w sprawie zmian społecznych i przestępczości nieletnich, 4. Rekomendacja nr R(83) 7 w sprawie udziału społeczeństwa w polityce wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, 5. Rekomendacja nr R(85) 11 w sprawie pozycji ofiary w prawie karnym materialnym i procesowym, 6. Rekomendacja nr R(87) 18 w sprawie uproszczenia wymiana sprawiedliwości w sprawach karnych, 7 Rada Europy pod koniec 1999 r. przekazała rządom państw członkowskich zalecenie dot. ograniczenia liczby osób odbywających karę pozbawienia wolności. W ciągu 15 lat, od 1982r do 1997 r., wzrosła bowiem ich liczba: we Francji o 37%, w Hiszpanii o 192%, w Holandii aż o 240%, w Danii i do czasu zjednoczenia w Niemczech o ok. 10%. Zwraca się też rządom uwagę na to, że zaostrzenie kar nie zawsze przynosi spodziewane rezultaty, często są one odwrotne od oczekiwań. Stąd też w wielu krajach Europy Zachodniej, jak i w Kanadzie, Australii, Stanach Zjednoczonych akceptację wymiaru sprawiedliwości i społeczeństwa uzyskał proces mogący doprowadzić do ugody, a nawet pojednania stron konfliktu karnego, zw. mediacją pozasądową przed i po wyroku, którą w niektórych państwach prowadzi się od ok. 20 lat, szerzej: E. Dobiejewska: Mediacja po wyroku, problemy i szanse dla wymiaru sprawiedliwości, Mediator nr 19, 4/2001, s. 51 i n. 14

16 7. Rekomendacja nr R(87) 20 w sprawie społecznych reakcji na przestępczość nieletnich 8, 8. Rekomendacja nr R(87) 21 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw i zapobiegania wiktymizacji, 9. Rekomendacja nr R(88) 6 w sprawie reakcji społecznych na przestępstwo, 10. Rekomendacja nr R(92) 16 w sprawie reguł europejskich w odniesieniu do sankcji i środków stosowanych w społeczności lokalnej 9, 11. Rekomendacja nr R(98) I w sprawie mediacji rodzinnej, 12. Rekomendacja nr R(99) 19 w sprawie mediacji w sprawach karnych. Właśnie w tej ostatniej, przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy we wrześniu 1999 r. 10 podstawowym postulatem i wnioskiem 8 Jest to jeden z najważniejszych dokumentów, ponieważ dotyczy prawie wszystkich elementów polityki przeciwdziałania przestępczości, jako odpowiedzi społeczeństwa na przestępczość nieletnich, a Rozdz. II i III Rekomendacji odnoszą się do mediacji postępowania pozasądowego oraz postępowania wobec nieletnich (1. Sprawiedliwość karna i inne formy interwencji powinny być ograniczone do niezbędnego minimum; 2. Społeczeństwo powinno odgrywać aktywną rolę w przeciwdziałaniu przestępczości nieletnich). 9 Europejskie reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych zostały przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy w październiku 1992 r. Miały one na celu przyjęcie przez państwa należące do Rady Europy wspólnych zasad dotyczących polityki karnej. Zaobserwowano znaczny postęp, jaki dokonał się w państwach członkowskich w dziedzinie stosowania sankcji i środków alternatywnych. W preambule do europejskich reguł podkreśla się, że zasady stosowania tych reguł muszą uwzględniać równowagę pomiędzy ochroną społeczeństwa (w sensie utrzymania porządku prawnego i zapewnienia ofiarom przestępstw rekompensaty za poniesione straty) oraz potrzebę stworzenia warunków, które umożliwiałyby rzeczywistą resocjalizację przestępców. 10 Tekst Rekomendacji wraz z komentarzem ukazał się w Archiwum Kryminologii t. XXV Warszawa r., s. 234 i n. 15

17 jest jak najszersze propagowanie idei sprawiedliwości naprawczej oraz związana z tym szeroka edukacja społeczna. Podstawą działań jest to, że mediacja może wpłynąć na zwiększenie świadomości, zarówno roli jednostek, jak i społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości. W Rekomendacji tej zawarte są podstawowe standardy mediacji w sprawach karnych. Zalecenia Rady Europy zawarte w Rekomendacjach stały się niepodważalnym argumentem przemawiający za stosowaniem mediacji. Rekomendacje Rady Europy 11 wskazują kryteria, jakimi należy się kierować przy doborze spraw do mediacji: zdolność i przewidywalna gotowość stron do mediacji 12, nie jest konieczne przyznanie się sprawcy do winy 13, strony wyrażają dobrowolną zgodę na postępowanie mediacyjne 14, w mediacji mogą uczestniczyć tylko osoby, które są władne podejmować samodzielne decyzje oraz są odpowiedzialne za realizację zawartych porozumień Rada Europy zaleca krajom członkowskim stosowanie mediacji w sprawach karnych - Rekomendacje R(99) 19. O mediacji mówi się także w innych dokumentach międzynarodowych, w tym szczególnie w zakresie kształtowania sytuacji ofiar przestępstw m.in. Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, uchwalona przez Zgromadzenia Ogólne Narodów Zjednoczonych 29 lipca 1995 r. 12 W Niemczech drobne przewinienia są umarzane zazwyczaj bez żadnego skutku. Nie można jednak wykluczyć, że wśród tych tak zw. błahych spraw mamy do czynienia z bardzo poważnym konfliktem, wymagającym rozwiązania. Z tego względu wskazane jest, aby strony wiedziały o możliwości mediacji (szerzej: G. Delattre: Pojednanie ofiary ze sprawcą przestępstwa w Niemczech, Mediator nr 17/2001). W odniesieniu do Polski ma to istotne znaczenie w sytuacji przejścia do kompetencji sądów spraw o wykroczenia. 13 Rekomendacje wymieniają przyznanie sprawcy co do faktów związanych z czynem karalnym lub przestępstwem. 14 Aby wyrazić taką zgodę strony muszą wiedzieć, na co się zgadzają. Dlatego niezbędne jest aby otrzymały od mediatora odpowiednie wyjaśnienia. 16

18 Ponadto w Rekomendacjach zapisano warunki, które muszą być bezwzględnie przestrzegane. Obejmują one następujące zasady postępowania mediacyjnego, które odnoszą się do każdego etapu mediacji: dobrowolność 16, poufność 17, bezstronność 18, 15 Mediacja nie jest możliwa, jeżeli jedna ze stron nie jest w stanie zrozumieć jej sensu, np. z powodu zaburzeń osobowościowych lub z powodu uzależnienia od alkoholu lub narkotyków. 16 Oznacza, że nikt nie ma prawa przymuszać kogokolwiek, stosować nacisk, manipulację psychiczną dla uzyskania zgody na mediację. 17 Mediator jest zobowiązany do przestrzegania poufnego charakteru postępowania mediacyjnego, chyba że strony sobie tego wyraźnie nie życzą. Sprawozdanie nie może ujawniać przebiegu spotkania. W Polsce istnieje pilna potrzeba wpisania do k.p.k. odpowiedniego przepisu, który nie pozwalałby na przesłuchanie mediatora w charakterze świadka, zrównałby pozycję mediatora z pozycją adwokata i duchownego spowiednika. Przemawiają za tym zarówno zobowiązania wobec Rekomendacji RE, jak i stworzenie realnych podstaw dla zasady poufności. Zasada poufności nie obowiązuje jedynie w wyjątkowych sytuacjach. W art. 30 Komentarza do Rekomendacji Nr R(99) 19 Komitetu Ministrów Rady Europy czytamy: w przypadku szczególnie poważnych zbrodni należy znaleźć równowagę pomiędzy zasadą poufności a potrzebą zapobieżenia poważnej krzywdzie lub szkodzie. Mediator w takim przypadku powinien mieć obowiązek przestrzegania wymagań prawa karnego odnoszących się do powiadomienia i zapobiegania takim zbrodniom. 18 Mediator nie popiera żadnej ze stron. Pomaga jedynie obu stronom w pełnym uczestniczeniu i osiąganiu korzyści z mediacji. Nie oznacza to jednak obojętności na zło wyrządzone przestępstwem i na sam fakt popełnienia przestępstwa, mediatorowi nie wolno zajmować stanowiska w kwestii winy. Jego obowiązkiem jest kontrolowanie tego, aby strony odnosiły się do siebie z szacunkiem i aby czuły się bezpieczne. Mediacja nie może faworyzować żadnej ze stron. Mediator powinien mieć szczególny wgląd na podatność stron na zranienie. We Francji w niektórych ośrodkach mediacyjnych w czasie spotkania twarzą w twarz pokrzywdzony i sprawca zakładają maski, a dopiero wtedy, gdy mają już na to ochotę - zdejmują je. Na 17

19 neutralność 19, akceptowalność 20. Aby zasady te mogły być urzeczywistnione, mediatorzy powinni być odpowiednio przeszkoleni. 4. W Ramowej Decyzji Rady Unii Europejskiej z 15 marca 2001 r. o statusie ofiar w postępowaniu karnym określa się mediację jako poszukiwanie rozwiązania problemu - przed lub w trakcie postępowania karnego wynegocjowanego między ofiarą i sprawcą przestępstwa w obecności kompetentnej osoby mediatora. Pokrzywdzony i sprawca muszą mieć możliwość spotkania się lub pośredniego komunikowania oraz uzgadniania między sobą odpowiedniego naprawienia szkody. Podkreśla to ważność (bezpośredniego lub pośredniego) kontaktu stron konfliktu karnego 21. Jako państwo kandydujące do Unii Europejskiej po winniśmy uwzględniać takie zalecenia i rekomendacje. Z tego względu Ramowa Decyzja Rady Unii Europejskiej zasługuje na szczególną uwagę 22. życzenie jednej ze stron mediacja może odbywać się jako mediacja pośrednia. 19 Zasada ta jest dość często mylona z bezstronnością. Oznacza przede wszystkim, że mediatorowi nie wolno narzucać stronom własnych rozwiązań nawet wtedy, gdyby był przekonany, że są one najlepsze dla obu stron. 20 Oznacza akceptowanie mediatora. Strony mają prawo nie zgodzenia się na mediatora, który ich zdaniem nie spełnia warunku np. bezstronności czy neutralności i mogą zażyczyć sobie innego. Jest to łatwiejsze w przypadku skierowania mediacji do ośrodków czy oddziałów skupiających wielu mediatorów. 21 Szerzej m.in.: E. Bieńkowska: Ramowa decyzja Rady Unii Europejskiej z 15 marca 2001 r., Mediator nr 18, 3/2001, s. 33 i n.; tejże: Ofiary przestępstw w dokumentach Rady Europy, Jurysta 3/1996, s W artykule 2 zawarte jest prawo ofiary do szacunku i uznania. Oznacza ono, że ofierze powinna zostać zapewniona w systemie prawno-karnym odpowiednia pozycja. Należy zagwarantować jej należyte poszanowanie godności człowieka oraz uwzględnianie jej praw i interesów prawnych. Szczególne traktowanie powinno dotyczyć ofiar najbardziej wrażliwych, tj. dzieci, kobiet, osób starszych lub niepełnosprawnych (fizycznie bądź psy- 18

20 W miarę możliwości powinniśmy więc włączyć zalecenia wynikające z tych dokumentów do polskiego systemu prawa karnego. Mediacja traktowana jest przez Unię Europejską, jako istotny środek regulowania sporów w całym kręgu oddziaływania europejskiej kultury legislacyjnej. Nie jest to więc ani moda, ani pomysł polskiego ustawodawcy. Jest to włączenie do polskiej praktyki instytucji uznanej i rekomendowanej w porządku prawnym, który Polska dobrowolnie zobowiązała się przestrzegać. Stanowi to przykład świadomego kształtowania polityki karnej. Mediacja jest jedną z nowatorskich regulacji prawnokarnych 23. W Polsce dostępna jest dość bogata literatura poświęcona tej problematyce. Sporo jest również publikacji, które przybliżają rozwiązania przyjęte na świecie wykorzystujące mediację w prawie i procesie karnym 24. chicznie). W art. 9 Decyzja zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia ofiarom możliwości uzyskania, w trakcie postępowania karnego, decyzji o kompensacji ze strony sprawcy. Art. 10 zawiera zasadę mediacji penalnej w trakcie postępowania karnego. Zobowiązuje on państwa członkowskie do rozwijania mediacji w sprawach karnych w odniesieniu do przestępstw, które nadają się do takiego postępowania. Państwa członkowskie powinny także zapewnić, aby ugoda osiągnięta w trakcie mediacji pomiędzy ofiarą a sprawcą była brana pod uwagę przy rozstrzygnięciu. Właśnie to postanowienie musiało być zrealizowane przez państwa członkowskie do 22 marca 2002 r. 23 E. Bieńkowska: Istota i znaczenie mediacji w prawie karnym, Mediator nr 8/1998, s M.in.: G. Faremo: Opis norweskiego systemu mediacji, Mediator Nr 2/1996, s. 2-12; E. Dobiejewska: Jak pracuje Niemiecki Mediator, Mediator nr 6/1998, s ; B. Czarnecka-Dzialuk: Wprowadzenie w Polsce mediacji pomiędzy ofiarą a sprawcą przestępstwa, Mediator nr 6/1998, s ; I. Aersten: Mediacja między ofiarą a sprawcą w Belgii, Mediator Nr 15, 3/2000, s. 3-13; S. Tendler: Prawdopodobieństwo popełnienia kolejnych wykroczeń jest znacznie mniejsze doświadczenia angielskie, Mediator nr 15, 3/2000, s ; G. Delattre: Pojednanie ofiary ze sprawcą w Niemczech, Mediator nr 17, 2/2002, s. 7-35; J. Waluk: Mediacja jako instytucja dla pokrzywdzonego, Mediator nr 20, 1/2002, s.19-19

21 III. Z uwagi na obszerność zagadnienia ograniczę swoją wypowiedź jedynie do pewnych charakterystycznych elementów i warunków, które wpływają na powodzenie mediacji i jakie można dostrzec studiując doświadczenia innych państw europejskich. 1. W państwach tych mediacja jest instytucją stosunkowo młodą. Początki jej stosowania datuje się na lata 80- te ubiegłego wieku. Dobrze funkcjonuje w takich krajach, jak Niemcy, Austria, Francja, Belgia, Wielka Brytania (Anglia/Walia), Norwegia, Grecja, Holandia, Szwecja, Finlandia (a ostatnio: Słowenia, Czechy), choć w każdym z nich rozwijała się indywidualnie, uwzględniając warunki, tradycje, krajowy porządek prawny. Wprowadzeniu pojednania ofiary i sprawcy sprzyjała przede wszystkim rosnąca krytyka tradycyjnego prawa karnego oraz nie zadawalająca sytuacja ofiary po czynie przestępczym. Mediacja stała się próbą odpowiedzi i reakcji na narastający problem przestępczości. Była także próbą wzmocnienia pozycji ofiary oraz możliwości uzyskania restytucji. W większości państw, oprócz czynnika naprawienia szkody czy zadośćuczynienia krzywdzie, mediacja miała zachęcać sprawcę i ofiarę do rozmawiania na temat czynu, jego przyczyn, skutków, rozwiązania konfliktu, w przypadku idealnym- pojednania. W kontekście postępowania karnego miała niekiedy oznaczać uznanie pierwszeństwa pojednania ofiary ze sprawcą i w miarę możliwości rezygnację z dalszego postępowania karnego. Wprowadzenie mediacji poprzedziły bardzo szerokie działania w programach modelowych, eksperymentach, a także dyskusje praktyków i teoretyków tematu. Niebagatelną rolę odegrały organizacje pozarządowe zajmujące się 20 33; B. Czarnecka-Dzialuk, Dobrochna Wójcik (red.): Mediacja nieletni przestępcy i ich ofiary. Oficyna naukowa Warszawa 1999, Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą, Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat Warszawa 1995; E. Bieńkowska: Poradnik mediatora, Wydawnictwo Zrzeszenie Prawników Polskich Warszawa 1999.

22 opieką nad skazanymi oraz nad ofiarami, a także organizacje lokalne 25. Działania tych organizacji zostały połączone dla osiągnięcia wspólnego celu, jakim było sprawdzenie pożyteczności instytucji mediacji. W ramach programów modelowych przeprowadzono tysiące postępowań mediacyjnych 26. Programy obejmują sprawy o czyny karalne nieletnich, młodocianych i dorosłych (z tym, że we wszystkich programach mediację w pierwszej kolejności wprowadzano do postępowań w sprawach nieletnich lub nieletnich i młodocianych). Mediacją objęto w szczególności przestępstwa drobne, o średnim ładunku szkodliwości Z wyłączeniem Belgii, gdzie organizacje te działały tylko na samym początku przez krótki okres czasu. Inicjatywa została przejęta przez wspólnoty, obecnie mediacja umocowana jest ustawą z 10 lutego 1994 r., regulującą procedurę mediacji karnej oraz w art. 216 Kodeksu Karnego. Umiejscowiona jest w strukturze prokuratury, strony mają ograniczony wpływ na końcowe postanowienia ugody. Minister Sprawiedliwości zainicjował pilotażowe programy prowadzone w 5 więzieniach. Programy te mają na celu zbadanie możliwości włączenia aspektu ofiary i zadośćuczynienia do fazy odbywania kary przez sprawcę. Szerzej: Ivo Aersten: Mediacja między ofiarą a sprawcą w Belgii: ramy prawne i praktyka, Mediator nr 15, 3/2000, s Np. w Niemczech tylko w roku 1993 programy takie prowadziło 57 instytucji (44 w byłym RFN i 7 w byłym NRD), 46 dotyczyło mediacji w sprawach nieletnich i/lub młodocianych, 5 w sprawach osób dorosłych. Około połowa tych instytucji należała do rządowej instytucji pomocniczej dla sądów, pozostałe były jednostkami pozarządowymi. W roku tym przeprowadzono 1238 postępowań mediacyjnych z udziałem 1570 ofiar i 1653 sprawców. W programie pilotażowym w Austrii w ciągu 12 lat przeprowadzono około mediacji (14.000dotyczyło nieletnich, uwzględniając program pilotażowy rozpoczęty w 1985 r. i około dorosłych program pilotażowy rozpoczęty w 1992 r.). 27 Np. w Niemczech mediacja dotyczyła także przestępstw ciężkich. W takim przypadku możliwe jest zastosowanie złagodzenia kary. Zob.: Jurgen Mutz: Mediacja między sprawcą a ofiarą czynu przestępczego w niemieckim prawie karnym. Opis z sędziowskiego punktu widzenia, Mediator nr 13, 1 /2000, s

23 Głównym etapem postępowania, do którego włączono mediację było i jest postępowanie przygotowawcze. Każde z państw wypracowywało swój model prowadzenia postępowania mediacyjnego. We Francji eksperymenty mediacyjne zainicjowały zarówno władze sądowe i policyjne, jak i niezależne stowarzyszenia. W Niemczech, w odniesieniu do niektórych drobnych przestępstw, oskarżenie wniesione przez ofiarę rozpoznawane jest dopiero po próbie pojednania. W Grecji prowadzi się niekiedy pojednawstwo w sądzie, co skutkuje odstąpieniem od sprawy. W Islandii mediacja może mieć miejsce na szczeblu postępowania policyjnego lub przed oskarżycielem publicznym albo w komitetach ds. ochrony dziecka. W Holandii organizowane są eksperymenty mediacyjne przez służby probacyjne. W Norwegii prowadzi się eksperymenty mediacyjne w odniesieniu do sprawców, którzy dopuścili się przestępstwa nie zagrożonego karą więzienia. W Szwecji działa program mediacyjny w Sztokholmie. W Szwajcarii niekiedy podejmowane są próby aranżowania pojednawstwa przez służby konsultacyjne dla ofiar. W Anglii i Walii działają liczne programy mediacyjne i odszkodowawcze, a ponadto Ministerstwo Sprawiedliwości subsydiuje niektóre programy eksperymentalne. Dodatkowo część programów mediacyjnych w Wielkiej Brytanii jest opartych na ścisłej współpracy z sądami. Dość duże związanie systemów mediacyjnych z systemem wymiaru sprawiedliwości występuje w Niemczech i Austrii. W Belgii mediacja jest umiejscowiona w strukturze prokuratury. W Grecji i Austrii pojednanie znosi karalność czynu, jeśli był on wymierzony przeciwko własności, a szkody zostały naprawione zanim sprawca został przesłuchany (Grecja) lub zanim czyn został ujawniony przez odpowiednią instancję aparatu ścigania (Austria) Szerzej: E. Bieńkowska: Postępowanie mediacyjno-restytucyjne jako sposób rozwiązania konfliktu między ofiarą i sprawcą przestępstwa: standardy międzynarodowe i perspektywy w Polsce, s ; H. Wantula: W drodze do pozasądowego rozwiązywania konfliktów. Dane, uwagi, propozycje, s ; J. Mutz: Pojednanie sprawcy z ofiarą z perspektywy sądowniczej, s ; E. Hassemer: Pojednanie sprawcy z ofiarą jako zinstytucjonalizowana forma reakcji prawnokarnej, s ; E. Marks: Cele, zadania i 22

24 Inicjatywy uzyskały pełną akceptację władz państwowych, a w niektórych przypadkach także wsparcie i współudział 29. Prowadzono również szeroką popularyzację instytucji mediacji w społeczeństwie oraz w wymiarze sprawiedliwości. Po pewnym okresie eksperymentów miała miejsce pełna analiza ich wyników, odbyły się wszechstronne dyskusje w obszarze prawa karnego, przeprowadzono liczne inicjatywy w tym zakresie. 2. Mediacja jako ewentualna alternatywa systemu wymiaru sprawiedliwości posiada szereg zalet lecz nie jest także wolna od wad. W literaturze przytacza się wyniki badań empirycznych, świadczące zarówno za, jak i przeciwko szerszej realizacji idei mediacji 30. Wyniki te wyraźnie wskazują, że programy mediacyjne nie mogą być alternatywą systemy wymiaru sprawiedliwości lecz raczej są instytucją go wspierającą, dysponującą odmiennymi procedurami, nie skrępowaną wymogami procesu karnego. 31 Choć mediacja nie jest jeszcze mocno zakorzeniona w systemach prawnych państw europejskich, zyskuje ogromną akceptację środowisk prawnych i społeczeństwa. Punktem wyjścia dla mediacji są potrzeby pokrzywdzonego, zadośćuczynienie wyrządzonej szkodzie działalność Biura ds. Pomocy Pojednaniu Sprawcy z Ofiarą i Postępowania Rozjemczego, s ; H. Wegener: Rozwój pojednania sprawcy z ofiarą w Sachsen-Anhalt, s ; D. Cordes: Pojednanie sprawcy z ofiarą jako pozasądowa forma rozwiązania konfliktu. Praktyka pojednania ofiary ze sprawcą w Stowarzyszeniu Most (Brucke e. V.), Monachium, s ; A. Pawlowski: Praktyka rozwiązania konfliktów w Austrii na przykładzie Salzburga. Rozwiązywanie konfliktów w ramach Stowarzyszenia Pomocy Skazanym na próbę i Pracy Socjalnej w Austrii, s ; [w]: Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą. Materiały konferencji międzynarodowej (Warszawa, styczeń 1995), Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat Warszawa Np. w Niemczech szerzej: m.in. G. Delattre: Pojednanie ofiary ze sprawcą przestępstwa w Niemczech, Mediator nr 17, 2/2001, s. 7-34; D. Rossner: Mediacja a prawo karne, Mediator nr 17, 2/2001, s C. Kulesza: Mediacja a system wymiaru sprawiedliwości: szanse, ograniczenia, zagrożenia. [w]: Teoria i praktyka pojednania..., s Szerzej: op. cit., s

25 czy krzywdzie. Daje ona szansą naprawy tego, co da się naprawić w stosunkach między stronami konfliktu w takim stopniu, który jest korzystny dla obu stron. 3. Postępowania mediacyjne w tych państwach wskazują, że mediacja może stać się odpowiedzią na problem przestępczości 32, wciąż narastający problem brutalności społeczeństwa w połączeniu z osłabieniem wartości, nieufności i obojętności wobec instytucji. Doświadczenia te mogą być dla nas dobrym przykładem i wskazówką dla lepszej realizacji praw pokrzywdzonego w procesie karnym. IV. Zainteresowanie problematyką sprawiedliwości naprawczej i mediacji w Polsce zaczęło się na początku lat 90- tych, a po kilku latach teoretycznych dyskusji i zapoczątkowaniu działań praktycznych, mediacja została tytułem eksperymentu wprowadzona do postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnich. Tak, jak i w innych państwach Europy Zachodniej, tak też i w Polsce, prace nad wprowadzeniem mediacji prowadziły organizacje pozarządowe. Od 1995 r. rozpoczął je Zespół do Wprowadzenia Mediacji w Polsce, który współpracował z Wrocławskim Towarzystwem Opieki nad Więźniami oraz z innymi organizacjami pozarządowymi. Zespół opierał się na pracy wolontariuszy, wśród których były autorytety z dziedziny prawa. W roku 2000 Zespół przekształcił się w samodzielne stowarzyszenie pozarządowe Polskie Centrum Mediacji. 32 W Anglii w 1997 r. przeprowadzono pilotażowy program, w którym młodzi przestępcy zostali zmuszeni stanąć przed swoimi ofiarami i wysłuchać krzywd, które wyrządzili. W spotkaniach uczestniczyli obok stron ich rodziny i przedstawiciel policji. Program pokazał, że na 350 drobnych przestępców, którzy wzięli udział w eksperymencie, tylko 12- tu popełniło nowe przestępstwo. Postawiono tezę, że prawdopodobieństwo popełnienia kolejnych wykroczeń jest znacznie mniejsze w przypadku przestępców zmuszonych do spotkania z ofiarami swoich przestępstw. Szerzej: S. Tendler: Prawdopodobieństwo popełnienia kolejnych wykroczeń jest znacznie mniejsze doświadczenia angielskie, Mediator nr 15, 3/2000, s

26 1. Opracowany w październiku 1995 r. eksperymentalny projekt mediacji w sprawach nieletnich został zaakceptowany i otrzymał poparcie Ministerstwa Sprawiedliwości w marcu 1996 r. Na tej podstawie utworzono 5 eksperymentalnych ośrodków Zespołu ds. Wprowadzenia Mediacji w Polsce: w Zielonej Górze, Skarżysku Kamiennej, Pile, Poznaniu i Warszawie. W 1998 r włączono 3 inne ośrodki: Brodnica, Lublin i Żory. W ciągu 3 lat przeprowadzono 119 postępowań mediacyjnych, w których wzięło udział 174 sprawców. Wstępne pozytywne wyniki tego eksperymentu przyczyniły się do wprowadzenia instytucji mediacji do znowelizowanej ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich Nie przeprowadzono natomiast pilotażowego programu dotyczącego postępowania mediacyjnego ze sprawcą młodocianym czy dorosłym. Mediacje z dorosłymi przestępcami rozpoczęto dopiero w 1998r.m po wejściu w życie Kodeksu postępowania karnego. Realizacji nie może się doczekać opracowany od kilku lat program eksperymentu mediacji ze sprawcą odbywającym karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym Mówiąc o mediacji w Polsce, perspektywach jej rozwoju oraz barierach, które należałoby usunąć, odniosę się tylko do mediacji w sprawach karnych osób dorosłych i młodocianych. 33 Szczegółowe omówienie programu oraz jego wyników znajduje się w książce: B. Czarnecka-Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich w świetle teorii i badań, wyd. Typografika 2001 r. Wcześniej (1999 r.) ukazała się książka Nieletni przestępcy i ich ofiary, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, wyd. Oficyna Naukowa. D. Wójcik Wyniki eksperymentalnego programu mediacji w sprawach o czyny karalne nieletnich, Mediator nr 19, 4/2001, s Zdając sobie sprawę z ważności zagadnienia mediacji po wyroku, II Polski Kongres Penitencjarny (Kalisz 1999 r.) w rekomendacjach sekcji pt.: Alternatywy dla kary pozbawienia wolności i inne metody służące redukcji populacji więziennej zaleca w pkt. 2: Rekomenduje się wprowadzenie mediacji między ofiarą i skazanym w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności, a w rekomendacjach plenarnych Kongresu w pkt. 6: Proponuje się wypracowanie modelu mediacji również w fazie wykonania kary pozbawienia wolności. 25

27 Instytucję mediacji do polskiego prawa karnego wprowadzono nowymi kodyfikacjami karnymi z 1997 r., które weszły w życie z dniem 1 września 1998 r. Według założeń ustawodawcy miała współdziałać z procesem sądowym. Stanowić instrument celowego kształtowania stosunków społecznych. W praktyce miała doprowadzić do wystąpienia relatywnego spadku znaczenia procedur dowodowych. Ustawodawcy przyświecała idea załagodzenia konfliktu między stronami. Mediacja miała przyspieszyć proces, zmniejszyć jego koszty oraz stworzyć pokrzywdzonemu większą szansę na naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody lub uzyskanie zadośćuczynienia. V. Ponad cztery lata obowiązywania nowych kodyfikacji karnych pokazały, że mediacja nie spełniła oczekiwań zarówno ustawodawcy, jak i praktyki wymiaru sprawiedliwości. W praktyce mediacja pozostała - poza kilkoma wyjątkami - instytucją martwą, po którą nie sięgają ani strony, ani organy wymiaru sprawiedliwości. Nie oznacza to jednak, że tak musi pozostać. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że postępowanie mediacyjne, ze sporymi sukcesami, stosują obecnie nieliczni praktycy. Ich zdaniem po pokonaniu przeszkód w postaci niechęci organów procesowych, koniecznych zmian legislacyjnych, po odpowiednim spopularyzowaniu, na trwałe trafi ona do praktyki wymiaru sprawiedliwości W Sądzie Rejonowym w Częstochowie w III Wydziale Karnym, któremu przewodniczę, do postępowania mediacyjnego w okresie od października 1999 r. do czerwca 2002 r. skierowano 560 spraw. Wpływ spraw z rep. K wynosił w tym samym okresie 5041 spraw. Na 483 sprawy, w których postępowanie mediacyjne zostało zakończone, aż w 406 przypadkach strony stawiły się, co stanowi 84% przeprowadzonych postępowań mediacyjnych. Z kolei na 406 przeprowadzonych postępowań, w 255 sprawach doszło do porozumienia między stronami. Strony ustaliły warunki naprawienia szkody, zadośćuczynienia, podjęcie przez oskarżonego innych czynności, np. wykonanie pracy na rzecz pokrzywdzonego, przeproszenie pokrzywdzonego, wpłacenie przez oskarżonego określonej kwoty na cel społeczny itd.. Stanowi to około 63% skuteczności w postępowaniu mediacyjnym. W całej Polsce sądy skierowały do mediacji w 1998 r. 18 spraw, w 1999 r. 420 spraw, w 2000 r. 850 spraw, w 2001 r. 690 spraw (wg in. źródeł

28 1. W praktyce przyjęliśmy regułę, że edukację stron konfliktu karnego, dotyczącą mediacji prowadzi mediator podczas wstępnych spotkań ze stronami. On również odbiera zgodę na postępowanie mediacyjne. O tym, czy sprawa trafi do mediacji decyduje Przewodniczący Wydziału, który dokonuje selekcji spraw przy wstępnej kontroli aktu oskarżenia Podczas postępowania mediacyjnego strony ustalają warunki naprawienia szkody, zadośćuczynienia, a także podjęcie przez oskarżonego innych czynności, np.: wykonanie pracy na rzecz pokrzywdzonego, przeproszenie pokrzywdzonego, wpłacenie przez oskarżonego określonej kwoty na cel społeczny itp. 3. Nasze doświadczenia wykazały, że strony chętnie skorzystały z zaoferowanego im postępowania. Pokrzywdzony i oskarżony chcą załatwić sprawę między sobą szybko, pokrzywdzony jest zainteresowany sprawnym otrzymaniem odszkodowania, zadośćuczynienia. Mediacja stwarza taką szansę. Pozytywny wynik postępowania mediacyjnego był brany pod uwagę przez sąd przy orzekaniu w sprawie, chociaż nie w każdym przypadku (zależało to od uznania sądu). Jego skutkiem było m.in.: warunkowe umorzenie postępowania karnego, spraw), w 2002 r. brak danych. Przez 4 lata obowiązywania przepisów nowej kodyfikacji karnej prokuratorzy skierowali do mediacji 40 spraw: dane uzyskane z Ministerstwa Sprawiedliwości. 36 Taką decyzję może podjąć również sędzia referent. Podstawowymi kryteriami są: ujawniony pokrzywdzony, miejsce zamieszkania stron, karalność sprawcy, stan ich zdrowia psychicznego, pozbawienie którejkolwiek ze stron wolności, wielość osób po stronie oskarżonego i pokrzywdzonego, wielość czynów zarzucanych oskarżonemu, rodzaj przestępstwa, charakter konfliktu, stosunek łączący strony, okoliczności sprawy nie budzące wątpliwości. Fakt przyznania się do winy i kwalifikacja prawna czynu nie ma tu większego znaczenia. Do postępowania mediacyjnego kierowaliśmy przede wszystkim sprawy o przestępczość drobną, średnią, choć zdarzały się przypadki np. zarzutu popełnienia rozboju. 27

29 bezwarunkowe umorzenie postępowania 37, powtórzenie w orzeczeniu sądu warunków ustalonych między stronami w postępowaniu mediacyjnym 38, skazania bez przeprowadzenia rozprawy. Praktyka pokaże w przyszłości, czy i w jakim zakresie mediacja stanie się w rzeczywistości narzędziem regulacji i rozwiązywania konfliktów społecznych oraz jak wpłynie na praktykę orzeczniczą sądów. VI. Celem mojej wypowiedzi nie jest szczegółowa analiza przepisów kodeksowych dotyczących mediacji. Można tylko ogólnie stwierdzić, że nasuwają one różne wątpliwości, które powodują trudności w stosowaniu postępowania mediacyjnego w praktyce Na podstawie dotychczasowych doświadczeń można stwierdzić, że przyczyn nie stosowania powszechnie mediacji przez organy prowadzące postępowanie karne jest wiele. Dlatego należałoby przeprowadzić zmiany, przede wszystkim: wzbudzić w społeczeństwie i organach wymiaru sprawiedliwości zaufanie do nowej instytucji; zwiększyć i rozszerzyć liczbę programów mediacyjnych, którym towarzyszyłaby pełna analiza i dyskusja; poszerzyć informację o instytucji mediacji w szczególności o korzyści, jakie może przynieść uczestnikom postępowania oraz praktyce orzeczniczej; zwiększyć liczbę mediatorów; w sposób nowoczesny spojrzeć na filozofię karania uwzględniając sprawiedliwość naprawczą; 37 Przy przyjęciu znikomości społecznej szkodliwości czynu, cofnięcie wniosku o ściganie. 38 Np.: warunki naprawienia szkody, zadośćuczynienia, określonego zachowania się oskarżonego, podjęcia lub kontynuowania leczenia odwykowego przez oskarżonego. 39 Szerzej A. Rękas: Mediacja w praktyce wymiaru sprawiedliwości szanse i zagrożenia, Mediator nr 22, 3/2002, s

30 zmienić niektóre postanowienia Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 1998 r. (Dz. U. z 1998 r., Nr 111, poz. 701). Rozporządzenie tworzone było przy braku doświadczeń z tego zakresu. Praktyka wykazała potrzebę uwzględnienia rozwiązań, które są niezbędne dla funkcjonowania mediacji 40 ; wprowadzić do Kodeksu postępowania karnego odpowiedni przepis, który uniemożliwiałby przesłuchanie mediatora w charakterze świadka; przenieść pozytywne wyniki mediacji na działanie prokuratora - w zakresie wniosków składanych do sądu lub sądu w zakresie uwzględniania warunków z mediacji w orzeczeniu kończącym postępowanie karne; mediacja została wprowadzona do polskiego systemu prawa karnego w ograniczonym zakresie (w postępowaniu przygotowawczym oraz w postępowaniu sądowym przed sądem pierwszej instancji, ale tylko przed rozpoczęciem rozprawy - przy wstępnej kontroli oskarżenia). Sytuację tę znosi art. 23a k.p.k. wprowadzony ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie niektórych ustaw 41 zgodnie z którym, mediacja zostaje dopuszczona na każdym etapie postępowania karnego; przepisy dotyczące mediacji powinny być uzupełnione. Dotyczy to m.in. postępowania prywatnoskargowego. W zakresie postępowania przygotowawczego 42 formalne przeszkody w kierowaniu spraw do 40 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości dotyczące postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich zawiera już pełne rozwiązane prawne. 41 Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnej (Dz. U. Nr 17, poz. 155). 42 Art. 23a 2 k.p.k. w brzmieniu zgodnym z ustawą op. cit: Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc, a jego okresu nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. 29

31 mediacji zostały usunięte. Sędziowie lub prokuratorzy, którzy chcieliby skorzystać z mediacji muszą obecnie odpowiedzieć na pytania: a) kto może wystąpić z inicjatywą mediacji? (sąd, prokurator z urzędu, czy też strony?); b) sprawy o jakie czyny mogą zostać skierowane do mediacji? (zagrożone karą do 5 lat pozbawienia wolności, do 8 lat pozbawienia wolności, czy może granica taka nie istnieje?); c) kto powinien informować i edukować strony o instytucji mediacji i kto odbierać od nich zgodę na takie postępowanie? (sędzia, prokurator, czy mediator?); d) jak zaproponować mediację? (listem poleconym, czy zwykłym, jakiej treści propozycja, zaproszenie, czy informacja, kto powinien być nadawcą- sąd, prokurator, czy mediator?). 2. Konieczna jest szeroka popularyzacja w Polsce idei sprawiedliwości naprawczej oraz działań mediacyjnych poprzez: organizowanie spotkań z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości, prowadzenie szkoleń mediacyjnych nie tylko dla przyszłych mediatorów, ale i dla tych, którym taka wiedza jest niezbędna (np. kuratorzy, pracownicy służby penitencjarnej, pracownicy miejskich ośrodków pomocy społecznej itd.); popularyzację idei sprawiedliwości naprawczej i mediacji przede wszystkim wśród sędziów i prokuratorów, poprzez przeprowadzanie szkoleń, ukazywanie na podstawie zdobytych przez sądy i prokuratury stosujące mediację, doświadczeń z praktyki orzeczniczej. (Obecne niepowodzenia mediacji wynikają z niezrozumienia celu i znaczenia mediacji, nie z braku jej uzasadnienia); popularyzację w społeczeństwie. Strony postępowania nie mają świadomości możliwości skorzystania z mediacji. Informacja powinna być rzetelna, podawana w sposób zrozumiały dla strony, w dłuższych okresach czasu, w środkach masowego przekazu - nie na zasadzie mody, czy akcji. Wydaje się dobrym pomysłem opracowanie broszury, ulotki, swoistego poradnika mediacji, zawierającej szczegółowy opis mediacji i roli, jaką może ona spełnić dla stron procesu. 30

32 Informacja powinna być ogólnie dostępna w miejscach użyteczności publicznej, w tym w: sądach, prokuraturze, na komisariatach policji itd., aby strona mogła faktycznie korzystać z prawa do mediacji. Lepsza informacja, lepszy zasób wiedzy dla wszystkich uczestników postępowania, jak i lepsze obeznanie z tą instytucją w społeczeństwie wydaje się stwarzać duże szanse dla powodzenia mediacji, co oznacza również brak jej nadużywania, korzystania z niej w celach innych niż przewidują przepisy. 3. Mediacja wciąż nie jest dostrzegana w Polsce jako jedna z ważnych form systemu probacji, korzystna dla pokrzywdzonego, sprawcy, społeczeństwa i wymiaru sprawiedliwości. Mediacja może spowodować zmniejszenie wtórnej przestępczości, uleczenie lęku przed sprawcą, uzdrowienie stosunków międzyludzkich, zapobieżenie wielu poważniejszym następnym konfliktom, budowanie ładu społecznego, odciążenie sądów karnych, ułatwienie pracy sądom cywilnym 43. W tym stanie rzeczy zrozumiały niepokój budzi to, że mediacja ciągle bywa błędnie rozumiana i interpretowana. Niechęć do nowej instytucji wynika najczęściej z niewiedzy, z braku wiary w skuteczność mediacji 44. Od postawy w szczególności praktyków wymiaru sprawiedliwości zależeć będzie funkcjonowanie mediacji w naszej rzeczywistości społecznej, choć oczywiście formalne ramy jej teoretycznej stosowalności wyznaczają przepisy prawa karnego. 4. Mediacja nie jest i nie może być lekarstwem na wszelkie problemy wymiaru sprawiedliwości. Błędne jest przyjęcie, że kierując sprawy do mediacji np. wyprowadzimy sądy z zaległości, bądź rozwiążemy wszelkie problemy społeczne. Mediacja nie jest również uniwersalnym remedium na uporanie się ze zjawiskiem przestępczości. Jest jedną z możliwych reakcji na przestępstwo pełniącą subsydiarną rolę dla procesu karnego. Może być narzędziem, które pozwoli 43 Szerzej: J. Waluk: Problemy wprowadzania mediacji w Polsce, Mediator nr 19, 4/2001, s Zob.: M. Zydlewicz: Mediacja w świadomości językowej Polaków, Mediator nr 20, 1/2002, s