WPŁYW TECHNOLOGII INTERNETOWYCH NA

Transkrypt

1 PIOTR ZABOREK WPŁYW TECHNOLOGII INTERNETOWYCH NA EFEKTYWNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW PRODUKCYJNYCH KONSPEKT ROZPRAWY DOKTORSKIEJ PISANEJ POD KIERUNKIEM PROF. DR HAB. MARIANNY STRZYŻEWSKIEJ W KATEDRZE MARKETINGU SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE Szczecin 2002

2 SPIS TREŚCI 1. Cel pracy doktorskiej Definicje terminów wykorzystanych w pracy doktorskiej Problematyka pracy na tle literatury Tezy i hipotezy pracy doktorskiej Graficzna prezentacja koncepcji pracy doktorskiej Metoda badawcza wykorzystana w pracy doktorskiej Plan pracy doktorskiej Bibliografia

3 1. CEL PRACY DOKTORSKIEJ Celem niniejszej pracy jest: określenie siły, kierunku oraz uwarunkowań wpływu technologii na efektywność ekonomiczną przedsiębiorstw produkcyjnych oraz zbadanie efektywności technologii wykorzystywanych w przemyśle. Problem wpływu Internetu na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych jest zagadnieniem, które jak dotąd nie było w Polsce przedmiotem naukowej pracy badawczej. Publikacje w zachodnich magazynach naukowych również nie dają przekonywujących odpowiedzi na wiele pytań dotyczących związku technologii z efektywnością podmiotów gospodarczych. Co więcej pomimo istnienia poważnej luki w wiedzy o relacjach między Internetem a efektywnością ekonomiczną przedsiębiorstw na inwestycje w technologie internetowe przeznaczane są corocznie duże nakłady finansowe. Wydaje się więc, że praca, która ma za zadanie udzielić odpowiedzi przynajmniej na część pytań dotyczących problemu efektywności jest uzasadniona zarówno z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia. Teoretyczny aspekt pracy pozwoli na realizację następujących zamierzeń: a) poszerzenia i systematyzacji wiedzy na temat sposobów i efektów wykorzystania technologii przez polskie przedsiębiorstwa, b) wyodrębnienia najistotniejszych czynników wpływających na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych, na skutek zaangażowania się w gospodarkę internetową firm działających do tej pory w sposób tradycyjny. c) określenia poziomu efektywności technologii wykorzystywanych w polskich przedsiębiorstwach produkcyjnych. d) weryfikacji zaproponowanego modelu związku pomiędzy efektywnością przedsiębiorstwa a wykorzystywanymi przez nie technologiami internetowymi. Z praktycznego punktu widzenia, efekty pracy: a) umożliwią menedżerom bardziej świadome i skuteczne planowanie, wdrażanie i zarządzanie technologiami informacyjnymi opartymi na Internecie oraz b) wskażą najbardziej opłacalne obszary lokalizacji rozwiązań technicznych wykorzystujących Internet w przedsiębiorstwie produkcyjnym. 3

4 2. DEFINICJE TERMINÓW WYKORZYSTANYCH W PRACY DOKTORSKIEJ 2.1 TECHNOLOGIE INTERNETOWE Technologie internetowe będące przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy obejmują następujące rodzaje systemów informatycznych 1 : 1) Publicznie dostępne strony internetowe i systemy e-commerce wykorzystujące technologię WWW, używane są jako narzędzia komunikacji marketingowej nakierowanej na użytkowników Internetu. Oprócz funkcji informacyjnej pełnią one również funkcję transakcyjną umożliwiającą klientom wykonywanie szeregu czynności związanych z dokonywaniem zakupów on-line. Dostęp do stron przedsiębiorstw jest nieograniczony i możliwy dla każdego użytkownika Internetu. 2) Intranet, czyli wewnętrzna sieć komputerowa oparta o Internet, jednak odseparowana od niego za pomocą systemu zabezpieczeń utrudniających dostęp niepowołanym użytkownikom. Intranet funkcjonuje w obrębie jednej organizacji jako medium komunikacyjne i narzędzie koordynacji współpracy pomiędzy grupami pracowników. 3) Extranet to wydzielony fragment Internetu wykorzystywany przez grupę kooperujących organizacji i - podobnie jak intranet chroniony przed dostępem osób nieuprawnionych. Jest powszechnie wykorzystywany w kontaktach pomiędzy przedsiębiorstwami jako tańsza alternatywa dla starszych systemów EDI (Elecronic Data Interchange) opartych na kosztownych sieciach prywatnych. 2.2 EFEKTYWNOŚĆ Definicja efektywności przyjęta na potrzeby niniejszej pracy opracowana została w oparciu o tradycyjne, prakseologiczne, ujęcie tego pojęcia, które znaleźć można w pracach Tadeusza Kotarbińskiego 2 i Oskara Langego. 3 Efektywność jest tu rozumiana jako stosunek sumy wyników procesów do sumy nakładów związanych z bieżącą działalnością przedsiębiorstw produkcyjnych Efektywność będąca przedmiotem badania będzie miała dwojaki charakter i przyjmie postać: 1 Por. Wang F., Head M.: A Model for Web Based Information Systems in e-retailing, Internet Research: Networking Applications and Policy, Vol. 11, No. 4, 2001, str Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975, str

5 1) efektywności przedsiębiorstwa, w którym zastosowano technologie internetowe oraz 2) efektywności technologii, rozumianej jako stosunek efektów wykorzystania technologii do kosztów jej wdrożenia i stosowania 4. Ad. 1) Jako ogólny miernik efektywności przedsiębiorstwa wykorzystane zostaną wskaźniki oparte o wielkość zysku operacyjnego. Kategoria ta jest tu rozumiana jako zysk brutto pomniejszony o przychody i koszty finansowe oraz zyski i straty nadzwyczajne 5. Przyjmując założenie, że aby uzyskać korzystne wyniki finansowe firma musi wcześniej osiągnąć odpowiedni poziom sprawności operacyjnej w rutynowym wykorzystywaniu poszczególnych elementów biznesu elektronicznego 6, w zaproponowanym modelu wykorzystane zostaną dwa poziomy zmiennych opisujących efektywność firmy: 1) Szczegółowe mierniki efektywności oparte na cząstkowych kategoriach kosztów i przychodów 7 2) Ogólne mierniki efektywności bazujące na wielkości zysku operacyjnego pozwalające porównać wyniki osiągane przez przedsiębiorstwa o różnych rozmiarach. Wśród nich: stosunek zysku operacyjnego do przychodów ze sprzedaży (rentowność operacyjna), stosunek zysku operacyjnego do rozmiarów zatrudnienia dynamika zysku operacyjnego (od chwili wdrożenia technologii informatycznych do momentu badania) Wskaźniki cząstkowych kosztów i przychodów są tu ogniwem pośrednim łączącym zakres i intensywność zaangażowania poszczególnych rodzajów technologii i ogólną efektywność mierzoną zagregowanym wskaźnikiem zysku operacyjnego wyliczonym dla całego przedsiębiorstwa. 3 Lange O.: Ekonomia polityczna t. I, PWN, Warszawa 1980, str Może być rozumiana jako opłacalnością inwestycji w technologie internetowe w badanej firmie 5 por. Waśniewski T., Skoczylas W.: Zasady analizy finansowej w praktyce: przykłady i zadania, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, str Clermont P.: Cost-Benefit Analysis: It s Back in Fashion, Now Let s Make It Work, Information Strategy: The Executive s Journal, Winter 2002, str Dokładniejszą specyfikację kategorii kosztów cząstkowych wykorzystanych w pracy można znaleźć w opisie hipotez (str. 14) oraz w graficznej prezentacji koncepcji pracy doktorskiej (str. 16). 5

6 Ad 2) Efektywność technologii będzie można wyznaczyć dopiero wówczas, gdy oszacowana zostanie zmiana (przyrost lub spadek) efektywności przedsiębiorstwa w rezultacie zastosowania technologii (mierzonej jako wzrost lub spadek zysku operacyjnego) oraz koszty zaangażowania tych technologii w przedsiębiorstwie, co ilustruje poniższa formuła: e ti = gdzie: e p K e ti e p K efektywność technologii zmiana efektywności przedsiębiorstwa, którą można przypisać wpływowi zaangażowanych technologii suma kosztów wykorzystana technologii w przedsiębiorstwie w okresie obserwowanych zmian efektywności przedsiębiorstwa ep 2.3 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNE Za przedsiębiorstwa produkcyjne uznane zostaną firmy, których działalność jest zgodna z działalnością produkcyjną według systematyki EKD (wg Europejskiej Klasyfikacji Działalności) 8. Decyzja o wyborze przedsiębiorstw produkcyjnych jako jednostek badawczych podyktowana została następującymi względami: przedsiębiorstwa produkcyjne należą do najlepiej zinformatyzowanych firm zarówno w Polsce 9 jak i w krajach zachodnich, technologie internetowe, ze względu na duży stopień złożoności procesów w przedsiębiorstwach produkcyjnych, pozwalają na znaczącą poprawę efektywności dzięki podniesieniu wewnętrznej koordynacji 10 efekty wykorzystania extranetu do usprawnienia organizacji łańcucha dostaw są tym większe im częstsze i bardziej regularne są kontakty firmy z dostawcami i nabywcami. 8 Europejska Klasyfikacja Działalności, Główny Urząd Statystyczny, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Statystyki, Warszawa Raport TELEINFO 100 Informatyka w gospodarce polskiej May T.: Internet and Intranet: the Faces of the Wired Economy, Information Management and Computer Security, Vol. 4, No. 4, 1996, str

7 Odnosi się to szczególnie do firm wytwarzających ustandaryzowane wyroby na dużą skalę 11. specyfika działalności produkcyjnej wywiera szczególną presję na poszukiwanie oszczędności kosztów, w czym niezwykle pomocny może być Internet. 3. PROBLEMATYKA PRACY NA TLE LITERATURY Przegląd literatury traktującej o zagadnieniach związanych z efektywnością technologii umożliwił wyodrębnienie szeregu wniosków istotnych z punktu widzenia tematyki pracy. Zostały one zaprezentowane poniżej, z uwzględnieniem rodzaju technologii internetowej, której dotyczą. 3.1 FUNKCJE TECHNOLOGII INTERNETOWYCH ZORIENTOWANE NA KLIENTÓW (PUBLICZNIE DOSTĘPNE STRONY WWW) Wykorzystanie publicznie dostępnych stron WWW w przedsiębiorstwie może przynieść następujące efekty: Udoskonalenie systemu pozyskiwania informacji zwrotnej od klientów, możliwość zwiększenia atrakcyjności oferty poprzez dołączenie produktów i usług komplementarnych oraz łatwości dokonywania testów marketingowych 12 - dotyczy w szczególności przedsiębiorstw o dużych rozmiarach. Wzbogacenie doświadczeń klienta związanych z zakupem. 13 Podniesienie szybkości identyfikacji potrzeb klientów, stopnia dopasowania produktów do preferencji klienta. 14 Usprawnienie procesu sprzedaży. 15 Podniesienie wydajności pracowników działu sprzedaży. 16 Obniżenie kosztów reklamy i dystrybucji Gotschalk P., Abrahamsen A: Plans to Utilize Electronic Marketplace: the Case of B2B Procurement Markets in Norway, Industrial Management and Data Systems, Vol. 6, No. 102, str Rosen K., Howard A.: E-Retail: Gold Rush or Fool s Gold, California Management Review, Vol. 42, No. 3, 2000, str Feeny D.: Making Business...op. cit. 14 Avalonitis G., Karayanni D.: The Impact of Internet Use on Business-to-Business Marketing, Industrial Marketing Management, No. 29, 2000, pp Feeny D.: Making Business Sense of the E-Opportunity, Sloan Management Review, Winter 2001, str Sharma A.: Trends in Internet Business-to-Business Marketing, Industrial Marketing Management, No. 31, 2002, str

8 Obniżenie kosztów reklamy i dystrybucji 18 Obniżenie kosztów zmiennych (w skrajnych przypadkach nawet do zera) i wzrost znaczenia kosztów stałych. 19 Osiągnięcie korzyści skali opartych na efekcie sieci (network effect), polegającym na tym, że wartość pewnych usług i produktów oferowanych w Internecie jest tym większa im więcej osób z nich korzysta. 20 Wzrost przychodów dzięki zastosowaniu strategii niszowej, czyli możliwości oferowania unikalnych produktów na światowym rynku FUNKCJE TECHNOLOGII INTERNETOWYCH ZORIENTOWANE NA PRACOWNIKÓW (INTRANET) Technologie internetowe wykorzystane do budowy systemu wewnętrznej komunikacji w przedsiębiorstwie (intranetu) często są źródłem następujących korzyści dla wdrażających je organizacji: Lepszej koordynacja działań poszczególnych działów i zakładów firmy podnoszącej efektywność wykorzystania posiadanych zasobów, 22 która jest tym większa im większe są rozmiary przedsiębiorstwa stosującego intranet.. 23 Zwiększenia efektywności wykorzystania czasu pracy pracowników poprzez zmniejszenie czasu potrzebnego na poszukiwanie informacji, oraz ograniczenie ilości niezbędnych zebrań i podróży. 24 Podniesienia jakości wyników pracy zatrudnionych (zwłaszcza w sferze badawczo rozwojowej) dzięki koncentracji rozproszonej wiedzy i umiejętności pracowników w ramach jednego projektu Dignum F.: e-commerce in Production Some Experiences, Integrated Manufacturing Systems, No. 13, str Dignum F.: e-commerce in Production Some Experiences, Integrated Manufacturing Systems, No. 13, str Quelch J. A., Klein R. L.: The Internet and International Marketing, Sloan Management Review, Spring 1996, str Lee C. S.: An Analytical Framework for Evaluating e-commerce Business Models and Strategies, Internet Research: Electronic Networking Applications and Policy, Vol. 11, No. 4, 2001, str Lynn G. S., Malz A. C., Jurkat P. M., Hammer M.: New Media in Marketing Redefine Competitive Advantage: a Comparison of Small and Large Firms, Journal Of Services Marketing, Vol. 13, No. 1, 1999, str Wagner W., Chung Q., Baratz T.: Implementing Corporate Intranets: Lessons Learned From Two High-Tech Firms, Industrial Management and Data Systems, No. 3, 2002, str Chan Caroline, Swatman P.: From EDI to Internet Commerce: the BHP Steel Experience, Internet Research: Electronic Networking Applications and Policy, Vol. 10, No. 1, 2000, str Curry A. Stancich L.: The Intranet an Intrinsic Component of Strategic Information Management, International Journal of Information Management, No. 20, 2000, str

9 Obniżenia kosztów na skutek ograniczenia obiegu papierowych dokumentów w firmie, 26 zmniejszenia wykorzystywanej powierzchni biurowej 27 oraz redukcji wydatków na szkolenie pracowników FUNKCJE ZORIENTOWANE NA PARTNERÓW HANDLOWYCH (EKSTRANET) Technologie internetowe w formie ekstranetu mogą być źródłem następujących rezultatów: Stworzenia systemu powiązań z innymi firmami tworzącego rodzaj metaorganizacji określanej jako poszerzone przedsiębiorstwo (extended enterprise) 29 lub przedsiębiorstwo wirtualne (virtual enterprise) 30. Umożliwia to przedsiębiorstwom koncentrację zasobów na tym, co robią najlepiej (outsourcing), osiągnięcie korzyści skali oraz wzrost siły przetargowej w kontaktach z partnerami handlowymi 31. Integracji łańcucha dostaw poszczególnych uczestników kanału dystrybucji. W ten sposób firmy (w szczególności duże) mogą kreować wartości dla klientów i akcjonariuszy oraz rozwijać unikalne umiejętności wokół powiązań z partnerami biznesowymi 32. Usprawnienia przepływów komunikacyjnych, zwiększenia zakresu usług ze strony partnerów, podniesienia pozycji konkurencyjnej, a także obniżenia kosztów operacyjnych oraz zwiększonej intensywności współpracy 33 Obniżenia kosztów transakcji z nabywcami i dostawcami 34 - w szczególności kosztów transakcji zakupów materiałów pomocniczych Kock N., McQueen R.: Integrating Groupware Technology Into a Business Process Improvement Framework, Information Technology and People, Vol. 8, No. 4, 1995, str Phan D., Stata N.: E-business Success at Intel: an Organization Ecology and Resource Dependence Perspective, Industrial Management and Data Systems, No. 4, 2002, str Yen D., Chou D.: Intranets for Organizational Innovation, Information Management and Computer Security, Vol. 9, No. 2, 2001, str Dignum F.: e-commerce in Production Some Experiences, Integrated Manufacturing Systems, No. 13, str Hax A., Wilde D.: The Delta Model- Discovering New Sources of Profitability in a Networked Economy, European Management Journal, Vol. 9, No. 4, 2001, str Tetteh E., Burn J.: Global Strategies for SMe-bussines: Applying the SMALL Framework, Logistics Information Management, Vol. 14, No. 1, Chaudhry O. B., Schnieper C.: Towards Enterprise Supply Chain Management, Supply Chain Management Review, Vol. 3, No. 3, Edward P., Peters M., Sharman G.: The Effectiveness of Information in Supporting the Extended Supply Chain, Journal of Business Logistics, Vol. 22, No. 1, 2001, str Vlosky R., Fontenot R., Blalock L.: Extranets: Impacts on Business Practices and Relationships, Journal of Business and Industrial Marketing, Vol. 15, No. 6, 2000, str Rosen K., Howard A.: E-Retail: Gold Rush or Fool s Gold, California Management Review, Vol. 42, No. 3, 2000, str

10 Możliwości równoczesnego rozwoju dwóch modeli zarządzania dostawami: 36 o Ograniczenia liczby dostawców dla materiałów o niewielkiej wartości, kupowanych rutynowo - zmniejszenie kosztów transakcyjnych i realizację korzyści skali. o Poszerzenia liczby dostawców brane pod uwagę przy okazji zakupów o większej wartości, dokonywanych rzadziej wyższe koszty transakcyjne kompensowane przez możliwość uzyskania niższych cen. Zmniejszenia kosztów związanych bezpośrednio z produkcją 37 oraz kosztów przechowywania zapasów 38. Zmniejszenia zatrudnienia w działach zaopatrzenia, skrócenie czasu dostaw oraz zmniejszenia obciążenia rutynowymi czynnościami pracowników działu obsługi klienta 39. Obniżenia kosztów transakcji z nabywcami i dostawcami 40 - w szczególności kosztów transakcji zakupów materiałów pomocniczych. 41. Zakres korzyści związanych z adaptacją ekstranetu jest wprost proporcjonalny do stopnia i zakresu integracji technologii pomiędzy procesami współpracujących przedsiębiorstw Croom S.: Restructuring Supply Chains Through Information Channel Innovation, International Journal of Operations and Production Management, Vol. 21, No. 4, 2001, str Clarke M.: Virtual Logistics: An Introduction and Overview of the Concepts, International Journal of Physical Distribution and Logistics, Vol. 28, No. 7, 1998, str McLaren T., Head M., Yuan Y.: Supply Chain Collaboration Alternatives: Understanding the Expected Costs and Benefits, Internet Research: Electronic Networking Application and Policy, No. 4, 2002, str Strander T., Lin F., Shaw M.: Business-to-Business Electronic Commerce and Convergent Assembly Supply Chain Management, Journal of Information Technology, No. 14, 1999, str Lanconi R., Smith M., Oliva T.: The Role of the Internet in Supply Chain Management, Industrial Marketing Management, No. 26, 2000, str Rosen K., Howard A.: E-Retail: Gold Rush or Fool s Gold, California Management Review, Vol. 42, No. 3, 2000, str Croom S.: Restructuring Supply Chains Through Information Channel Innovation, International Journal of Operations and Production Management, Vol. 21, No. 4, 2001, str Chang H.: A Model of Computerization of Manufacturing Systems: An International Study, Information and Management No. 39, 2002, str

11 3.4 ZAKRES PRACY NA TLE POPRZEDNICH BADAŃ W poniższej tabeli zaprezentowane zostały zagadnienia podejmowane w dotychczasowych badaniach dotyczących skuteczności i efektywności wykorzystania Internetu w przedsiębiorstwach. Mimo, że poniższa lista nie jest kompletna, uwzględnione zostały najważniejsze prace zamieszczone w liczących się anglojęzycznych periodykach naukowych. Część publikacji została oznaczona gwiazdką. Są to tytuły, które chociaż nie dotyczą bezpośrednio problemu efektywności lub skuteczności technologii opartych na Internecie, zawierają informacje istotne z punktu widzenia omawianego tematu. Autorzy badania Barua A., Wpływ Internetu na efektywność/ skuteczność przedsiębiorstw Problemy będące przedmiotem wcześniejszych badań Wpływ intranetu na efektywność/ skuteczność przedsiębiorstw Wpływ ekstranetu na efektywność/ skuteczność przedsiębiorstw Wpływ cech organizacji na efektywność/ skuteczność technologii Wpływ cech dostawców na efektywność/ skuteczność technologii Wpływ cech klientów na efektywność technologii Wpływ cech otoczenia konkurencyjnego na efektywność technologii Podmiot badania Firmy handlowe i produkcyjne et al (2000) Lynn G., Firmy handlowe i produkcyjne et al. (2002) Keh H., et al. (2001). Firmy handlowe Shama A., (2001) Firmy internetowe 136 Edwards P., et al. Firmy produkcyjne i usługowe (2001) Lynn G., Specjaliści od marketingu et al. (1999) Raymond L. (2001) Biura podróży 52 Avlonitis G., et al. (2000) Firmy produkcyjne 130 Lancioni R., et al. Firmy produkcyjne i usługowe (2000) *Hart C., et al, (2000). Firmy handlowe 1099 *Hughes T. (2001) Instytucje finansowe *Thornton J., White L. (2001) *Sathye M (1999) Badania w ramach niniejszej pracy Klienci banków Klienci banków Przedsiębiorstwa produkcyjne Wielkość próby (badania jakościowe) 11 (badania jakościowe) (badania jakościowe) 801 osób 216 osób 324 firmy 9 (badania jakościowe) oraz ok. 50 (badania ilościowe) 11

12 4. TEZY I HIPOTEZY BADAWCZE PRACY DOKTORSKIEJ Teza: Zastosowanie technologii w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa zwiększa jego efektywność. H.1: Zastosowanie technologii w informacyjnym wymiarze obsługi klienta 43 wpływa na obniżenie kosztów obsługi klientów. H.2: Zastosowania technologii w transakcyjnym wymiarze obsługi klienta wpływa na obniżenie kosztów transakcji sprzedaży 44. H.3: Zastosowane technologii w informacyjnym wymiarze współpracy z dostawcami wpływa na obniżenie kosztów obsługi dostawców. H.4: Zastosowane technologii w transakcyjnym wymiarze współpracy z dostawcami wpływa na obniżenie kosztów realizacji transakcji zakupu. H.5: Zastosowane technologii na wewnętrzne potrzeby zarządzania przedsiębiorstwem wpływa na obniżenie kosztów wewnętrznej komunikacji w firmie 45. H.6: Zastosowanie technologii w przedsiębiorstwie wpływa na wzrost kosztów związanych z amortyzacją infrastruktury informatycznej oraz wykorzystaniem usług obcych. H.7: Zastosowanie technologii w przedsiębiorstwie wpływa na spadek kosztów związane z wielkością funduszu płac pracowników. H.8: Siła wpływu technologii na efektywność przedsiębiorstwa zależy od grupy czynników związanych z wewnętrzną specyfiką danego przedsiębiorstwa oraz charakterystyką mikro-otoczenia, w którym funkcjonuje Poprzez informacyjny obszar obsługi klienta w Internecie rozumiane jest takie zaspokojenie potrzeb informacyjnych klienta, do którego dochodzi automatycznie, poprzez kontakt z poszukiwaną informacją zamieszczoną na stronie internetowej, jak również odpowiedzi udzielane przez pocztę elektroniczną przez pracowników zajmujących się obsługą klientów. 44 Odnosi się tylko do tych przedsiębiorstw, które dają swym klientom możliwość zawierania transakcji poprzez Internet. Możliwość zawarcia transakcji w Internecie jest tu rozumiane jak możliwość złożenia zamówienia poprzez Internet. 45 Chodzi o stopień rozbudowania funkcje sieci intranet w przedsiębiorstwie 46 Hipoteza dotyczy wpływu zmiennych takich jak cechy oferty rynkowej, intensywność konkurencji w branży, rozmiary firmy, oraz stopień technicznego zaawansowania klientów, partnerów handlowych i dostawców przedsiębiorstwa.. Zmienne te modyfikują siłę oddziaływania technologii na efektywność przedsiębiorstwa. 12

13 t Nakłady na inwestycje i eksploatację Zakres wykorzystania technologii Efekty wykorzystania technologii Zmienne kontrolowane 5. GRAFICZNA PREZENTACJA KONCEPCJI PRACY DOKTORSKIEJ Nakłady na inwestycje i eksploatację technologii informatycznych Nakłady na: - sprzęt - oprogramowanie - usługi obce - szkolenia Nakłady na inwestycje i eksploatację technologii Elementy informacyjne Elementy transakcyjne Elementy informacyjne Elementy transakcyjne Zakres wykorzystania publicznych stron WWW: Informacje nt. oferty firmy, FAQ Możliwość kontaktu za pomocą poczty elektronicznej z serwisem Możliwość udziału w wirtualnej społeczności użytkowników Możliwość składania zamówień on-line Możliwość personalizacji zamówienia Możliwość modyfikacji zamówienia Możliwość regulowania płatności Zakres wykorzystania intranetu: Dostęp do baz danych, raportów materiałów szkoleniowych on-line Realizacja części funkcji administracyjnych on-line Możliwość komunikacji za pomocą poczty elektronicznej Możliwość grupowej pracy nad projektami poprzez sieć Zakres wykorzystania ekstranetu Informacje nt. opinii klientów, pozycji rynkowej zmian w specyfikacji zamówień, bieżącego stanu zapasów, planów produkcji, aktualnego i prognozowanego popytu, raportów ewaluacyjnych, FAQ. Możliwość przyjmowania i wysyłania faktur Możliwość monitorowania stanu realizacji zamówienia Możliwość regulowania zobowiązań Klienci Operacje wewnętrzne Dostawcy Efekty wykorzystania publicznych stron WWW: - obniżenie przeciętnego kosztu obsługi klienta - obniżenie przeciętnego kosztu transakcji sprzedaży - wzrost przychodów ze sprzedaży Efekty wykorzystania intranetu: - obniżenie kosztów komunikacji wewnętrznej - podniesienie stopnia koordynacji pomiędzy jednostkami organizacyjnymi przedsiębiorstwa Efekty wykorzystania ekstranetu: - obniżenie przeciętnego kosztu obsługi dostawcy - obniżenie kosztów transakcji zakupu - obniżenie innych kosztów operacyjnych Efektywność przedsiębiorstwa Wielkość przedsiębiorstwa Cechy oferty firmy Czas wykorzystywania technologii Zaawansowanie technologiczne klientów, dostawców i partnerów handlowych Natężenie konkurencji w branży

14 6. METODA BADAWCZA WYKORZYSTANA W PRACY DOKTORSKIEJ Procedura badań, które posłużą do weryfikacji postawionych hipotez opierała się będzie na metodzie wielokrotnych studiów przypadków (multiple case study research) 47. Przedmiotem badań będzie dziewięć firm produkcyjnych. Trzy z nich będą wykorzystywały w swej praktyce gospodarczej Internet w postaci ogólnie dostępnej strony WWW. Trzy kolejne przedsiębiorstwa cechowało będzie równoczesne wykorzystanie Internetu oraz intranetu. Natomiast firmy wchodzące w skład ostatniego podzbioru odznaczały się będą najpełniejszym zastosowaniem technologii w postaci. Internetu, intranetu oraz extranetu.. W ten sposób możliwa będzie analiza wpływu wszystkich trzech technologii na efektowność firmy jak również udzielenie odpowiedzi na pytanie czy pomiędzy obszarami zastosowań Internetu występuje zjawisko synergii. Wyselekcjonowane jednostki badawcze w obrębie każdego z podzbiorów będą różniły się od siebie pod względem liczby zatrudnionych pracowników (jakkolwiek nie będzie to liczba mniejsza niż 50 osób) oraz cech oferty rynkowej. Pozwoli to zgodnie z metodologią studium przypadku 48 na ocenę wpływu czynników specyficznych dla badanego przedsiębiorstwa na związek pomiędzy zastosowaniem technologii a efektywnością. Badania prowadzone w każdej z dziewięciu firm opierały się będą na następujących źródłach danych (sources of evidence): dokumentacji i danych archiwalnych przedsiębiorstw (np. sprawozdania finansowe) wywiadach indywidualnych nieustrukturyzowanych i ustrukturyzowanych. analizie artefaktów (w tym kontekście konkretnych rozwiązań stosowanych w firmie np. witryny internetowej). Wykorzystanie kilku źródeł danych pozwoli na triangulację źródeł informacji, która polega na dążeniu do potwierdzenia lub falsyfikacji określonych hipotez teoretycznych za pomocą danych pochodzących z kilku niezależnych źródeł. Metoda triangulacji źródeł informacji pozwala na wydatne podniesienie wiarygodności wyników 49. Uzyskane wyniki zostaną następnie zweryfikowane za pomocą badań ilościowych dokonanych na grupie około 50 przedsiębiorstw produkcyjnych o średnim i dużym zatrudnieniu wykorzystujących technologie internetowe w swej działalności gospodarczej. 47 por. Yin R.: Case Study Research Design and Methodology Sage Publications Inc., Thousand Oaks, 1994, str Konecki K.: Studia z metodologii badań jakościowych teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2000, str

15 7. PLAN PRACY DOKTORSKIEJ WPŁYW TECHNOLOGII INTERNETOWYCH NA EFEKTYWNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Wstęp PRODUKCYJNYCH 1. Obszary wykorzystania technologii w praktyce gospodarczej przedsiębiorstw 1.1 Publicznie dostępne strony WWW - sfera kontaktów z klientami 1.2 Intranet - obszar operacji wewnętrznych przedsiębiorstwa 1.3 Extranet - obszar współpracy ze stałymi partnerami biznesowymi przedsiębiorstwa 2. Technologie internetowe a efektywność przedsiębiorstwa 2.1 Prakseologiczne podejście do zagadnienia efektywności 2.2 Metody definiowania i mierzenia efektywności w przedsiębiorstwach 2.3 Siła, kierunek i sposób oddziaływania technologii na efektywność przedsiębiorstw 2.4 Czynniki determinujące efektywność technologii w przedsiębiorstwach 3. Technologie internetowe w przedsiębiorstwie produkcyjnym 3.1 Obszary i specyfika wykorzystania technologii w przedsiębiorstwie produkcyjnym 3.2 Technologie internetowe a inne systemy informatyczne stosowane w działalności gospodarczej przedsiębiorstw produkcyjnych 3.3 Technologie internetowe a efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych. 4. Technologie internetowe a efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych działających w Polsce - prezentacja i dyskusja rezultatów badań empirycznych 4.1 Metody badawcze wykorzystane w pracy doktorskiej 4.2 Wpływ publicznie dostępnych stron WWW na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych 4.3 Wpływ intranetu na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych 4.4 Wpływ ekstranetu na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych 4.5 Synergiczny wpływ technologii na efektywność przedsiębiorstw produkcyjnych 4.6 Uwarunkowania opłacalności wykorzystania technologii w przedsiębiorstwach produkcyjnych problem relacji kosztów zaangażowania Internetu do uzyskanych efektów Wnioski końcowe 49 Yin R.: Case Study Research Design and Methodology Sage Publications Inc., Thousand Oaks, 1994, str

16 8. BIBLIOGRAFIA 1. Anandarajan M., Anandarajan A., Wen J.: Extranets: a Tool for Cost Control in a Value Chain Framework, Industrial Management and Data Systems, No. 3, 1998, str Archer N., Yuan Y.: Managing Business-to-Business Relationships throughout the e-commerce Procurement Life Circle, Internet Research: Electronic Networking Application and Policy, No. 5, 2000, str Arnott D., Bridgewoter S.: Internet, Interaction and Implication for Marketing, Marketing Intelligence 4. & Planning, Vol. 20, No. 2, 2002, str Attaran M.: The Comming Age of Online Procurement, Industrial Management and Data Systems, No Avalonitis G., Karayanni D.: The Impact of Internet Use on Business-to-Business Marketing, Industrial Marketing Management, No. 29, 2000, str Barua A., Konana P., Whinston A., Yin F.: Making E-Business Pay: Eight Key Drivers for Operational Success, IT Professional, November/December Barua A., Konana P., Whinston A., Yin F.: Managing E-Business Transformation: Ostrortunities and Value Assessment, Sloan Management Review, Spring Barua A., Konana P., Whinston A., Yin F.: Measures for E-Business Assessment, It Professional, January/February Barua A., Whinston A., Yin F: Not all Dot-Coms are Created Equal: An Exploratory Investigation of the Productivity of Internet Based Companies, Working Papers of the University of Texas at Austin, May Calon J. D.: Competitive Advantage Through Information Technology, McGraw Hill, New York, Chan Caroline, Swatman P.: From EDI to Internet Commerce: the BHP Steel Experience, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 10, No. 1, 2000, str Chang H.: A Model of Computerization of Manufacturing Systems: An International Study, Information and Management No. 39, 2002, str Chang T., Mehta R., Chen S., Polsa P., Mazur J.: The Effect of Market Orientation on Effectiveness and Efficiency: the Case of Automotive Distribution Channels in Finland and Poland, Journal of Services Marketing, Vol. 13, No. 4/5, 1999, str Chaudhry O. B., Schnieper C.: Towards Enterprise Sustrly Chain Management, Sustrly Chain Management Review, Vol. 3, No. 3, Chircu A., Kauffman R. J.: Limits to Value in Electronic Commerce-Related IT Investments, Journal of Management Information Systems, Fall 2000, Vol. 17, No. 2, str Chircu, A.M., Kaufman R. J.:Strategies for Internet Middlemen in the Intermediation/ Disintermediation/ Reintermediation Cycle, Electronic Markets, Vol. 9, No. ½, 1999, str Cho N., Park S.: Development of Electronic Commerce User-Consumer Satisfaction Index for Internet Shostring, Industrial Management and Data Systems, No. 8, 2001, str Clarke M.: Virtual Logistics: An Introduction and Overview of the Concepts, International Journal of Physical Distribution and Logistics, Vol. 28, No. 7, 1998, str Claver E., Llopis J., Gonzalez R.: The Performance of Information Systems Through Organizational Culture, Information Technology and People, Vol. 14, No. 3, 2001, str Clermont P.: Cost-Benefit Analysis: It s Back in Fashion, Now Let s Make It Work, Information Strategy: The Executive s Journal, Winter 2002, str Croom S.: Restructuring Sustrly Chains Through Information Channel Innovation, International Journal of Operations and Production Management, Vol. 21, No. 4, 2001, str Curry A. Stancich L.: The Intranet an Intrinsic Component of Strategic Information Management, International Journal of Information Management, No. 20, 2000, str Delfmann W., Albers S., Gehring M.: The Impact of Electronic Commerce on Logistics Service Providers, International Journal of Physical distribution and Logistics Management, Vol. 32, No. 3, 2002, str Dignum F.: e-commerce in Production Some Experiences, Integrated Manufacturing Systems, No. 13, str Dubas K., Brennan I: Marketing Implications of Webcasting and Extranets, Marketing Intelligence and Planning,Vol. 20, No.4, 2002, str Dunn J., Varano M.: Leveraging Web-based Information Systems, Information Systems Management, Fall 1999, str Edward P., Peters M., Sharman G.: The Efectiveness of Information in Sustrorting the Extended Sustrly Chain, Journal of Business Logistics, Vol. 22, No. 1, 2001, str Eid R., Trueman M, Moneim A.: A Cross-Industry Review of B2B Critical Success Factors, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 12, No. 3, 2002, str

17 30. Eid R., Trueman M., Ahmed A.: A Cross-Industry Review of B2B Critical Success Factors, Internet Research: Electronic Astrlications and Policy, Vol. 12, No. 2, str Faroohar R.: Flight of The Dot-coms, Newsweek, 16 July 2001, nr 138, str Feeny D.: Making Business Sense of the E-Ostrortunity, Sloan Management Review, Winter 2001, str Gattiker U. E., Perlusz S., Bohmann K., Using the Internet for B2B Activities: a Review and Future Directions for Research, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 10, No. 2, 2000, 34. Glover S. M., Liddle S. W., Prawitt D. F.:E-Business Principles and Strategies for Accountants, Prentice-Hall Inc., Ustrer Saddle River, New Jersey, Greaves C., Kipling P., Wilson T.: Business Use of the World Wide Web, With Particular Reference to UK Companies, International Journal of Information Management, No. 19, 1999, str Hart C., Dohery N., Ellis-Chadwick F., Retailer Adoption of the Internet; Implications for Retail Marketing, European Journal of Marketing, Vol. 34, No. 8, Hartman A., Sifons J., Kador J., "E-biznes - strategie sukcesu w gopodarce internetowej", Wydawnictwo K. E. Liber, Warszawa Hartman A., Sifons J., Kador J., "E-biznes - strategie sukcesu w gopodarce internetowej", Wydawnictwo K. E. Liber, Warszawa Hax A., Wilde D.: The Delta Model- Discovering New Sources of Profitability in a Networked Economy, European Management Journal, Vol. 9, No. 4, 2001, str Henry P.: Evaluating Implications For New Media and Information Technologies, Journal of Consumer Marketing, Vol. 18, No. 2, 2001, str Hoffman D. L., Novak T. P.: Marketing in Hypermedia Computer Mediated Environments: Conteptual Foundations, Journal of Marketing, Vol. 60, No. 3, 1996, str Hollingum J.: Internet Strategies for Manufacturers, Assembly Automation, Vol. 20, No. 2, 2000, str Hsieh Y., Lin N., Chiu H.: Virtual Factory and Relationship Marketing a Case Study of Taiwan Semiconductor Manufacturing Company, International Journal of Information Management, No. 22, 2002, str Hughes T., Market Orientation and the Response of UK Financial Services Companies to Changes in Market Conditions as a Result of E-commerce, International Journal of Bank Marketing, No. 6, J.: Business-to-Busines E-commerce; Information Systems Management, Spring str Jeong K., Philips D.: Operational Efficiency and Effectivenes Measurement, International Journal of Operations and Production Management, Vol. 21, No. 11, 2001, str Jessup L. M., Valacich J. S.: Information Systems Foundations, Que Education and Training, Indianapolis, Jutla D., Bodorik P., Dhaliwal J.: Sustrorting the e-business Readiness of Small and Medium-Sized Enterprises: Astrroaches and Metrics, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 12, No. 3, 2002, str Keh H. T., Shieh E.; Online Grocery Retailing: Success Factors and Potential Pitfalls, Business Horizons, July-August 2001, str Kim H., Lee J., Park J., Park B, Jang D.: Applying Digital Manufacturing Technology to Ship Production and the Maritime Environment, Integrated Manufacturing Systems, No. 5, 2002, str Kock N., McQueen R.: Integrating Groupware Technology Into a Business Process Improvement Framework, Information Technology and People, Vol. 8, No. 4, 1995, str Konecki K.: Studia z metodologii badań jakościowych teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Lanconi R., Smith M., Oliva T.: The Role of the Internet in Sustrly Chain Management, Industrial Marketing Management, No. 26, 2000, str Lange O.: Ekonomia polityczna t. I, PWN, Warszawa Lau J., Huang G., Mak K.: Web-Based Simulation Portal for Investigating Impacts of Sharing Production Information on Supply Chain Dynamics from the Perspective of Inventory Allocation, Integrated Manufacturing Systems, No. 5, 2002, str Laudon K., Laudon J.: Management Information Systems, Prentice Hall, New Jersey Lee C.: An Analitycal Framework for Evaluating e-commerce Business Models and Strategies, Internet Research: Electronic Networking Application and Policy, No. 4, 2001, str Leung H.: Quality Metrics for Intranet Applications, Information and Management, No. 38, 2001, str

18 60. Lista 500, bezpłatny dodatek do Rzeczpospolitej, 8 maja Lunn M.: Using Business Models and Revenue Streams for Digital Marketplace Success, Information Management and Computer Security, Vol 10, No. 1, 2002, str Lynn G. S., Listr S. M., Akgun A. E., Cortez A.: Factors Impacting the Adoption and Effectiveness of the World Wide Web in Marketing, Industrial Marketing Management, No. 31, 2002, str Lynn G. S., Malz A. C., Jurkat P. M., Hammer M.: New Media in Marketing Redefine Competitive Advantage: a Comparison of Small and Large Firms, Journal Of Services Marketing, Vol. 13, No. 1, 1999, str Manganelli R. L., Klein M. M., "Reengineering- metody usprawniania organizacji", Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Marjanovic O.:Sustrorting the Soft Side of Business Process Reengineering Business Process Management Journal, Vol. 6, No. 1, 200, str May T.: Internet and Intranet: the Faces of the Wired Economy, Information Management and Computer Security, Vol. 4, No. 4, 1996, str McCormack K., Kasper K.: The Extended Sustrly Chain: a Statistical Study, Benchmarking An International Journal, Vol. 9, No. 2, 2002, str McIvor R., Humpreys P., Huang G.: Electronic Commerce: Re-engineering the Buyer-Sustrlier Interface, Business Process Management Journal, Vol. 6, No. 2, 2000, str McLaren T., Head M., Yuan Y.: Supply Chain Collaboration Alternatives: Understanding the Expected Costs and Benefits, Internet Research: Electronic Networking Application and Policy, No. 4, 2002, str Mehrtens J., Cragg P., Mills A.: A Model of Internet Adoption by SMEs, Information and Management, No. 39, 2001, str Min H., Galle W.: Electronic Commerce-based Purchasing: A Survey on the Perceptual Differences Between Large and Small Organizations, International Journal of Logistics, Vol. 4, No. 1, 2001, str Mols N., Bukh P., Nielsen J. "Distribution channel strategies in Danish retail banking", International Journal of Bank Marketing, Vol. 27, No. 1, Moseng B., Bredrup H.: A Methodology for Industrial Studies of Productivity Performance, Production Planning and Control, Vol. 4, No. 3, Moss Kanter R., "The Ten Deadly Mistakes of Wanna-Dots", Harvard Business Review, January Murillo L.: Supply Chain Management and the International Dissemination of e-commerce, Industrial Management and Data Systems, No. 7, 2001, str Ngai E., Wat F.: A Literature Review and Classification of Electronic Commerce Research, Information and Management, No. 39, 2002, str Offsey S.: Knowledge Management: Linking People to Knowledge for Bottom Line Results, Journal of Knowledge Management, Vol 1, No. 2, 1997, str Peng Q.: A Survey and Implementation Framework for Industrial-Oriented Web-Based Applications, Integrated Manufacturing Systems, No. 5, 2002, str Phan D., Stata N.: E-business Success at Intel: an Organization Ecology and Resource Dependence Perspective, Industrial Management and Data Systems, No. 4, 2002, str Polatoglou V. N., Ekin S.: An Empirical Investigation of the Turkish Consumers Acceptance of Internet Banking Services, International Journal of Bank Marketing, Vol. 19, No. 4, Poon S., Swatman P.: An Exploratory Study of Small Business Internet Commerce Issues, Information and Management, No. 35, 1999, str Poon S.: Business Environment and Internet Commerce Benefit A Small Business Perspective, European Journal of Information Systems, No. 9, 2000, str Porter M. E., "Strategy and the Internet", Harvard Business Review, March Quelch J. A., Klein R. L.: The Internet and International Marketing, Sloan Management Review, Spring 1996, str Rahul D., Biju M.: Issues in the Management of Web Technologies: a Conceptual Framework, International Journal of Information Management, No. 19, 1999, str Raymond L.: Determinants of Web Site Implementation in Small Businesses, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 11, No. 5, 2001, str Reynolds J.: ecommerce: a Critical Review, International Journal of Retail and Distribution Management, Vol. 28, No. 10, 2000, str Riquelme H.: Commercial Internet Adoption in China: Comparing the Experience of Small, Medium and Large Businesses, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 12, No. 3, 2002, str Rosen K., Howard A.: E-Retail: Gold Rush or Fool s Gold, California Management Review, Vol. 42, 18

19 No. 3, 2000, str Rowley J., Remodelling Marketing Communications in an Internet Environment, Internet Research: Electronic Networking Astrlications and Policy, Vol. 11, No. 3, Rowley J., Slack F.: Leveraging Customer Knowledge Profiling and Personalization in e-business, International Journal of Retail and Distribution Management, Vol. 29, No. 9, 2001, str Rowley J.: Synergy and Strategy in e-business, Marketing Intelligence and Planning, Vol. 20, No.4, 2002, str Sakkas N., Malkewitz R., Apostolou D.: The Rise of the Hyper Chain: Business Effects of Emerging Internet Enabled Information Systems, International Journal of Information Management, No. 19, 1999, str Sathye M.: Adoption of Internet Banking by Australian Consumers: an Empirical Investigation, International Journal of Bank Marketing, Vol. 17, No. 7, Sawhney M., Parikh D. Where Value Lives in a Networked World, Harvard Business Review, January Serve M., Yen D., Wang J., Lin B.: B2B-Enhanced Sustrly Chain Process: Toward Building Virtual Eterprises, Business Process Management Journal, Vol. 8, No. 3, 2002, str Shama A.: E-Coms and Their Marketing Strategies, Business Horizons, September-October 2001, str Sharma A.: Trends in Internet Business-to-Business Marketing, Industrial Marketing Management, No. 31, 2002, str Skrzypek E.: Jakość i efektywność, Wydawnictwo UMCS, Lublin Stewart A., Rayendra M., Deans K., Palihawadana D.: E-Marketing in Perspective: a Three Country Comparison of Business Use of the Internet, Marketing Intelligence and Planning, Vol. 20, No.4, 2002, str Strander T., Lin F., Shaw M.: Business-to-Business Electronic Commerce and Convergent Assembly Supply Chain Management, Journal of Information Technology, No. 14, 1999, str Sznajder A.: Marketing wirtualny, Oficyna Ekonomiczna, Kraków Tang J., Shee D., Tang T.: A Conceptual Model for Interactive Buyer-Supplier Relationship in Electronic Commerce, International Journal of Information Management, No. 21, 2001, str Tetteh E., Burn J.: Global Strategies for SMe-bussines: Astrlying the SMALL Framework, Logistics Information Management, Vol. 14, No. 1, Thornton J.: Customer Orientations and Usage of Financial Distribution Channels, Journal of Services Marketing, Vol. 15, No. 3, Vassos T., Strategie marketingowe w Internecie, Studio Emka, Warszawa Vlosky R., Fontenot R., Blalock L.: Extranets: Impacts on Business Practices and Relationships, Journal of Business and Industrial Marketing, Vol. 15, No. 6, 2000, str Wagner W., Chung Q., Baratz T.: Implementing Corporate Intranets: Lessons Learned From Two High-Tech Firms, Industrial Management and Data Systems, No. 3, 2002, str Walker K., Johnson E.: Planning a Revenue Stream System in an e-business Environment, Industrial Management and Data Systems, No. 8, str Wang F., Head M.: A Model for Web Based Information Systems in e-retailing, Internet Research: Networking Astrlications and Policy, Vol. 11, No. 4, 2001, str Wang S.: Toward a General Model for Web-Based Information Systems, International Journal of Information Management, No. 21, 2001, str Waśniewski T., Skoczylas W.: Zasady analizy finansowej w praktyce: przykłady i zadania, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa Wells M.: Business Process Re-engineering Implementations Using Internet Technology, Business Process Management Journal, Vol. 6, No. 2, 2000, str Wen J., Anadarajan A.: Intranet: a Cost Reduction Tool for Corporate Publication, Industrial Management and Data Systems, No. 5, 1998, Yen D., Chou D.: Intranets for Organizational Innovation, Information Management and Computer Security, Vol. 9, No. 2, 2001, str Yin R.: Case Study Research Design and Methodology Sage Publications Inc., Thousand Oaks, Zaborek P.: Uwarunkowania efektywności zastosowania technologii w sektorze bankowym, Materiały konferencyjne, Nowoczesne technologie w sferze usług finansowych, Szczecin, listopada 2001, s Zaborek P.: Zastosowanie technologii internetowej w przedsiębiorstwie: model warości e-biznesu, Firma i Rynek, nr. 4 (21), 2001, s