Wykład 14: Bilans płatniczy i rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej. Gabriela Grotkowska

Transkrypt

1 Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne Makroekonomia gospodarki otwartej i finanse międzynarodowe Wykład 14: Bilans płatniczy i rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej Gabriela Grotkowska

2 O czym druga część zajęć? Dwie części: Makroekonomia gospodarki otwartej Finanse międzynarodowe Finanse i makroekonomia: czy fakt otwarcia gospodarki coś zmienia? Specyfika gospodarki otwartej Nowe problemy i wyzwania Cztery wymiary: Teoria Empira Polityka Instytucje Dwa kluczowe pojęcia: Kurs walutowy Bilans płatniczy 2

3 Plan drugiej części wykładu Determinanty struktury bilansu płatniczego Model klasyczny Wybór międzyokresowy Podejście elastycznościowe Podejście monetarne Podejście mnożnikowe model ISLMBP 3

4 Plan drugiej części wykładu Determinanty kursu walutowego Krótki okres i IRP Długi okres i PPP Przestrzelenie kursu walutowego Podejście monetarne Kryzysy walutowe Unia walutowa Otoczenie instytucjonalne 4

5 Literatura G. Gandolfo, International Finance and Open-Economy Macroeconomics, Springer 2002 C.P. Hallwood, R. MacDonald, International Money and Finance, Blackwell 2000 P. Krugman and M. Obstfeld, Intenrational economics, Theory and Practive, Addison-Wesley 2005 R. Caves, J. Frankel, R. Jones, World trade and payments : an introduction, Harper Collins

6 Plan wykładu 14 Rachunek dochodu narodowego w gospodarce otwartej Od PKB do dochodu narodowego Źródła finansowania inwestycji w gospodarce zamkniętej i otwartej Bilans płatniczy Zasady księgowania transakcji Rachunki bilansu płatniczego Tożsamość bilansu płatniczego Bilans płatniczy Polski 6

7 Krajowy czy narodowy PKB mierzy wielkość produkcji wytwarzanej w granicach danego kraju PNB mierzy wielkość produkcji wytwarzanej przez czynniki produkcji (inaczej mówiąc przez firmy) będące własnością obywateli danego kraju bez względu na to, gdzie są ulokowane PNB równa się PKB plus dochody netto czynników produkcji z reszty świata 7

8 Od PNB do dochodu narodowego PNB nie uwzględnia zużycia maszyn i urządzeń w miarę, jak są używane do produkcji dóbr Strata ta, która nazywana jest deprecjacją, obniża dochód właścicieli kapitału Aby obliczyć dochód narodowy w jakimś okresie, musimy zatem od wartości produkcji odjąć wartość deprecjacji kapitału w danym okresie (amortyzację) PNB pomniejszony o amortyzację to produkt narodowy netto Dochód narodowy zależy od cen, jakie producenci otrzymują za swoje wyroby, zaś wartości produktu od cen, jakie nabywcy płacą za zakupy Na przykład podatek VAT powoduje, iż nabywcy płacą więcej niż otrzymują sprzedawcy, co prowadzi do tego, że wartość PKB przeszacowuje dochód narodowy Przy wyliczaniu dochodu narodowego, musimy zatem odjąć od PKB wartość podatków pośrednich PNB pomniejszony o podatki pośrednie nazywa się PNB w cenach czynników produkcji 8

9 Międzynarodowe transfery jednostronne Dochód kraju może zawierać także dary od mieszkańców innych krajów, zwane traserami jednostronnymi. Przykładami jednostronnych transferów dochodów są emerytury wypłacane emerytowanym obywatelom mieszkającym za granicą, płatności repatriacyjne oraz pomoc zagraniczna, jak na przykład fundusze pomocowe przekazywane krajom dotkniętym suszą. W przypadku Polski saldo takich płatności w roku 2011 wyniosło około +4,4 miliarda euro Jednostronne transfery netto są częścią krajowego dochodu, ale nie są częścią jego produktu, a zatem muszą być dodane do NNP przy obliczaniu dochodu narodowego. 9

10 Przepływ dochodów i wydatków Saldo handlu NX Inwestycje I Konsumpcja C Zakupy rządu G Dochody czynników produkcji z zagranicy F Produkt Krajowy Brutto PKB Oszczędności Zagranicy S f Amortyzacja Produkt Narodowy Brutto PNB Produkt Narodowy Netto PNN Podatki pośrednie T VAT Transfery z zagranicy TR F Zyski niepodzielone S b Dochód narodowy DN Suma zysków i płac przed przekazaniem do gospodarstw domowych Dotacje do biznesu TR b Podatki od biznesu T CIT Składki na ubezp. społeczne SS Odsetki od długu publicznego N Dochody osobiste DO Transfery socjalne TR s Oszczędności osobiste S o Dochody dyspozycyjne DD Podatki osobiste T PIT Oszczędności rządu S g

11 SNA w gospodarce zamkniętej PKB = C + I + G PNB = PKB PNN = PNB Amort. DN = PNN - T VAT DDO = DN + B T PIT DDO = C + S Czyli C + I + G Amort. T VAT + B T PIT = C + S I = S + (T VAT + T PIT - B G) + Amort. Inwestycje = Oszczędności prywatne + Oszczędności rządu + Amortyzacja Inwestycje = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa + Amortyzacja Inwestycje netto = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa 11

12 SNA w gospodarce otwartej PKB = C + I + G + NX PNB = PKB + dochody netto z własności za granicą (R) PNN = PNB Amort. DN = PNN + transfery jednostronne z zagranicy (TR) T VAT DDO = DN + B T PIT DDO = C + S Czyli C + I + G + NX+ R Amort. + TR T VAT + B T PIT = C + S I = S + (T VAT + T PIT - B G) - (NX + R + TR) + Amort. Inwestycje = Oszczędności prywatne + Oszczędności rządu + Oszczędności zagranicy + Amortyzacja Inwestycje = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa Saldo rachunku obrotów bieżących + Amortyzacja Inwestycje netto = Oszczędności prywatne + Saldo budżetu państwa Saldo rachunku obrotów bieżących I = S deficyt budżetu CA 12

13 Tożsamość oszczędności i inwestycji: ilustracja S, I (% PKB) CA (% PKB) S, I (% PKB) CA (% PKB) 35 Japonia 6 22 USA I S CA I S CA Źródło: WEI, IMF 13

14 Tożsamość oszczędności i inwestycji: interpretacja I = S deficyt budżetu CA S = I + deficyt budżetu + CA W gospodarce zamkniętej źródłem finansowania inwestycji są tylko oszczędności krajowe; w gospodarce otwartej można je finansować z oszczędności zagranicznych Gospodarka zamknięta może przeznaczyć oszczędności prywatne na inwestycje lub finansowanie deficytu budżetowego Gospodarka otwarta może przeznaczać oszczędności na budowę własnego zasobu kapitału, finansowanie deficytu budżetowego lub na zakup aktywów zagranicznych (inwestowanie zagranicą, pożyczanie zagranicy) W przeciwieństwie do gospodarki zamkniętej, gospodarka otwarta mająca zyskowne możliwości do inwestowania nie musi zwiększać krajowych oszczędności, aby je wykorzystać Możliwe jest jednoczesne zwiększanie inwestycji i zwiększanie zadłużenia zagranicznego, bez zmiany krajowych 14 oszczędności

15 Rachunek obrotów bieżących a kryzys finansowy 15

16 Deficyty bliźniacze Powiązanie miedzy saldem rachunku obrotów bieżących, inwestycjami oraz prywatnymi i rządowymi oszczędnościami jest tożsamością i nie bazuje na żadnej teorii ekonomicznej, nie możemy prognozować skutków polityki bez jakiegoś modelu gospodarki W okresie prezydentury Ronalda Reagana w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, Stany Zjednoczone obniżyły podatki i podniosły niektóre wydatki rządowe, znacznie zwiększając deficyt budżetowy oraz gwałtownie pogłębiając deficyt rachunku obrotów bieżących Wydarzenia te doprowadziły do pojawienia się opinii, że deficyt rządowy i rachunku obrotów bieżących to tzw. deficyty bliźniacze CA = S I (G-T) Jeśli rośnie deficyt rządowy (G T rośnie), a oszczędności prywatne i inwestycje nie zmieniają się znacząco, nadwyżka rachunku obrotów bieżących musi spaść o mniej więcej tyle samo, o ile wzrósł deficyt fiskalny 16

17 Deficyty bliźniacze? % PKB % PKB 5 Japonia 2 USA T-G CA T-G CA Źródło: WEI, IMF 17

18 Deficyty bliźniacze Jednak teoria bliźniaczych deficytów może nas zmylić, jeśli zmiany w deficycie budżetowym prowadzą do większych zmian w oszczędnościach prywatnych i inwestycjach. Dobrą ilustracją tego efektu jest przykład krajów europejskich, które podjęły wysiłek obniżenia deficytów budżetowych w okresie przygotowywania się do przyjęcia nowej wspólnej waluty, euro, w styczniu 1999 roku. Wraz ze zbliżaniem się 1999 roku, rządy krajów UE podejmowały ogromny wysiłek w celu obniżenia deficytów budżetowych Zgodnie z teorią deficytów bliźniaczych, oczekiwalibyśmy, że wskutek zmian w polityce fiskalnej gwałtownie wzrośnie nadwyżka rachunku obrotów bieżących krajów UE 18

19 Deficyty nie-bliźniacze Jak jednak pokazuje poniższa tabela nic podobnego się nie stało. Dla UE jako całości, deficyt budżetowy spadł o około 4,5 procent produktu, zaś nadwyżka rachunku obrotów bieżących pozostała na mniej więcej nie zmienionym poziomie. Rok Rachunek Oszczędnoś Inwestycje Deficyt bieżący ci prywatne (I) budżetowy (CA) (S p ) (G-T) ,6 25,9 19,9-5, ,0 24,6 19,3-4, ,5 23,4 19,4-2, ,0 22,6 20,0-1, ,2 21,8 20,8-0,8 19

20 Bilans płatniczy Zestawienie wszystkich transakcji zawieranych w jakimś okresie między krajem a zagranicą Dokładniej: między rezydentami a nierezydentami 20

21 Podwójny zapis Podstawowa konwencja sporządzania bilansu płatniczego opiera się na zasadzie podwójnego księgowania transakcji. Oznacza to, że każda transakcja znajduje swój zapis w bilansie płatniczym po dwóch stronach bilansu, o jednakowej wartości: po stronie kredytowej ze znakiem dodatnim po stronie debetowej ze znakiem ujemnym 21

22 Podwójny zapis Zapis po stronie debetowej oznacza wzrost aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów lub zmniejszenie się ich zobowiązań wobec zagranicy Zapis po stronie kredytowej oznacza wzrost zobowiązań wobec zagranicy (np. wzrost aktywów krajowych posiadanych przez zagranicę) lub spadek należności rezydentów 22

23 Zapis po stronie kredytowej Po stronie kredytowej bilansu płatniczego zapisujemy: eksport dóbr i usług dochody rezydentów należne z zagranicy transfery otrzymane z zagranicy zwiększenie krajowych zobowiązań wobec zagranicy zmniejszenie aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie kredytowej powodują zwiększanie się podaży walut obcych 23

24 Zapis po stronie debetowej Po stronie debetowej bilansu płatniczego zapisujemy: import dóbr i usług dochody nierezydentów należne z kraju transfery dla zagranicy spadek krajowych zobowiązań wobec zagranicy wzrost aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie debetowej powodują zwiększanie się popytu na waluty obce 24

25 Struktura bilansu płatniczego Bilans płatniczy składa się z kilku rachunków, gdzie zapisywane są poszczególne typy transakcji 1. Rachunek obrotów bieżących Dobra Usługi (transportowe, turystyczne, komunikacyjne, ubezpieczeniowe, finansowe itd.) Dochody czynników produkcji Wynagrodzenia siły roboczej Dochody inwestycyjne z kapitału Inne dochody Transfery bieżące 25

26 Struktura bilansu płatniczego 2. Rachunek obrotów kapitałowych obejmuje transfery kapitałowe, do których zalicza się dary i środki z tytuł pomocy bezzwrotnej, dokonane z wyraźnym przeznaczeniem na finansowanie Śródków trwałych, jak również umorzenie długów oraz nabywanie/zbywanie aktywów kapitałowych o charakterze niefinansowym (patenty, licencje, prawa własności, znaki handlowe, grunty pod budowę ambasad) 26

27 Struktura bilansu płatniczego 3. Bilans obrotów finansowych Inwestycje bezpośrednie transakcje związane z ustanawianiem trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych (nabycie co najmniej 10% udziałów w kapitale firm) Inwestycje portfelowe płatności z tytułu zakupu i sprzedaży udziałowych (nie będących inwestycjami bezpośrednimi) oraz dłużnych papierów wartościowych Pozostałe inwestycje transakcje finansowe, które nie są ujmowane z inwestycjach bezpośrednich, inwestycjach portfelowych ani oficjalnych aktywach rezerwowych, a które wpływają na krajowe należności i zobowiązania 27

28 Struktura bilansu płatniczego 4. Saldo błędów i opuszczeń wynika z transakcji niezarejestrowanych lub nieprawidłowo ujętych w sprawozdaniach 5. Oficjalne aktywa rezerwowe transakcje dokonywane przez bank centralny w zakresie obrotów na rachunkach bieżących i lokat w bankach zagranicznych, obrotów zagranicznymi papierami wartościowymi, transzy rezerwowej MFW oraz zakupów i sprzedaży złota monetarnego. 28

29 Podstawowa tożsamość bilansu płatniczego Podstawowa tożsamość bilansu płatniczego: Gdzie: CA + KA + FA + SD + RES = 0 CA current account (rachunek bieżący) KA capital account (rachunek kapitałowy) FA financial account (rachunek finansowy) SD statistical discrepancy (saldo błędów) RES reserves (zmiana rezerw) Bilans płatniczy zawsze sumuje się do 0 (w sensie księgowym)! 29

30 Nierównowaga bilansu płatniczego Bilans płatniczy w sensie księgowym zawsze sumuje się do 0. Dlaczego zatem mówi się o nadwyżce, deficycie lub równowadze bilansu płatniczego? O równowadze bilansu płatniczego (lub nierównowadze w postaci nadwyżki bądź deficytu) mówimy jedynie w odniesieniu do rachunków bilansu z wyłączeniem pozycji finansujących (czyli oficjalnych aktywów rezerwowych). Pozycje bilansu płatniczego z wyłączeniem rezerw nazywa się bilansem płatniczym w wąskim rozumieniu: BP = CA + KA + FA + SD Jeśli suma sald powyższych rachunków jest dodatnia, mówimy o nadwyżce bilansu płatniczego w wąskim rozumieniu. Gdy jest ujemna mówimy o jego deficycie 30

31 Nierównowaga bilansu a zamiana rezerw Z definicji bilansu płatniczego w wąskim rozumieniu wynika, że: BP = RES Oznacza to, że bilans płatniczy jest w równowadze, gdy saldo rezerw nie zmienia się. Deficyt bilansu płatniczego oznacza sytuację, w której obserwujemy zmniejszenie się rezerw (UWAGA: zmniejszenie rezerw księgowane jest po stronie kredytowej ze znakiem dodatnim, gdyż jest to zmniejszenie się aktywów zagranicznych posiadanych przez rezydentów; na rynek walutowy napływają waluty obce). Odwrotnie w przypadku nadwyżki BP 31

32 Bilans płatniczy Polski, 2011, mln zł Kredyt Debet Saldo Saldo obrotów towarowych Saldo usług Saldo dochodów Saldo transferów bieżących Rachunek bieżący Rachunek kapitałowy Inwestycje bezpośrednie Inwestycje portfelowe Pozostałe inwestycje Pochodne instrumenty finansowe Rachunek finansowy Saldo błędów i opuszczeń Razem Bilans Płatniczy w wąskim rozumieniu Oficjalne aktywa rezerwowe

33 Saldo CA w Polsce 0-1 Relacja rachunku bieżącego bilansu płatniczego do produktu krajowego brutto (%)

34 Napływ kapitału zagranicznego, mln zł Napływ inwestycji bezpośrednich do Polski Napływ inwestycji porfelowych do Polski

35 Międzynarodowa pozycja inwestycyjna 35

36 Bilans obrotów bieżących w poszczególnych krajach Kolorem niebieskim zaznaczono kraje z nadwyżką na rachunku obrotów bieżących ( bilans handlowy), zaś kolorem czerwonym - kraje z deficytem na tym rachunku (rok 2005). Ponieważ deficyt na rachunku obrotów bieżących oznacza nadwyżkę na rachunku obrotów kapitałowych i finansowych, sytuacja przedstawiona na mapie oznacza, iż kraje niebieskie pożyczają swoje oszczędności krajom czerwonym. Kraje czerwone wydają zatem więcej niż same produkują: dodatkowe środki przeznaczają na inwestycje, ale często także na zwiększenie konsumpcji. 36

37 Rachunek obrotów bieżących a kryzys finansowy 37