4 '-fi 4jsm ' \ \^>'.\<^l^j> ^: ^v^ ^^'.tl^^m$\^^ \ Mii. "«^^^\'

Transkrypt

1 4 '-fi 4jsm n, ' \ "^ \^>'.\<^l^j> ^: ^v^ ^^'.tl^^m$\^^ \ Mii.»* "«^^^\'

2 rk' 'Qj-

3 .^l- X-

4

5 bibliot1':ka pisarzy polskich. TOM LXXII.

6 HI8T0RJA POWSTANIA w 1831 ROKU NA WOYNIU, PODOLU, UKRAINIE, MUDZI I LITWIE PRZEZ FELIKSA WROTNOWSKIEGO. TOM II. ZBIOR PAMITNIKÓW O P0W8TANIU LITWY F. A. i; 1{, OCKHA LI PS Iv: lis

7 zr.i()u 1^ A M I T N I K Ó W O rowstaniu LITWY w ROKU UOONY PKZEZ FELIKSA WROTNOWSKIEGO. W LIPSK: F. A. B R O C K H A U S

8 DK 1

9 w lutym r poczem by wydawa pismo pod tytuem: rami(^tiiiki o powstaniu Litwy i Ziem Huskicli. Rodacy, Ictórzy pierwej powzili myl zgromadzi i zachowa dla liistorji podania dotyczce tej czci usiowa narodowych, skadajc w moje rce troch uzbieranych materjalów, zostawili mi zupeny kierunek dalszej roboty. Byo to prawie w pierwiastkach pobytu naszego we Francji: jeszcze na ziemi ojczystej nie wygase pogorzeliska wojny, rzucay ywy blask na uczucia i myli pielgrzymujcych wojowników ; w ich rozmowach i rozpamitywaniach czsto daway si postrzega obrazy walki, pene szczeroci i wieych kolorów. Sdziem, e atwo dopeni mojego obowisku, nastrczajc tylko powód uczestnikom zdarze do pisania o tem, co sami nie dawno dziaali, lub czego byli naocznymi wiadkami; sdziem, e jedynie naleao troszczy si o to, jakby obra sposób, eby róne i rozmaicie wyrobione ustpy jednej powieci, mogy cigle i pod pras drukarsk. Trudno byo spodziewa si w krótkim czasie dostatku wiadomoci na uoenie z nich od razu porzdnego wtku, a skada papiery i czeka z drukiem, zdawao si chybia celu. Nadzieje nasze zawsze gro niebespieczestwem dla zbiorów, które wiatr rozwia moe. Z tych uwag wypadao Pamitniki wydawa perjodycznie. Arkuszowe poszyty czyli numera, miay suy za serj kolejno przybywajcych artykuów wszelkiej postaci, byle waciwej treci. W nich mogy znale do-

10 VI godne miejsce szczegóy, którym za ciasno w szykownych rozdziaach ksiki, powieconej gówniejszym ^widokom historycznym. Tu przypadayby wybornie te drobiazgowe opisy, bez litórycli podobno nie da sie powzi dokadne Avyobraenie wojny narodowej, gdzie przygoda jednej osoby, utarczka kilkunastu strzelców, mczestwo starca albo dziewicy, stanowi czstokro rys charakterystyczny. Tu take chciaem da przytuek bkajcym si szcztkom archiwów powstaczych i kancelarji sztabowych wojsk regularnych, poczonych z powstaniem: owym aktom pisanym po kocioach, owym cyrkularzom rzdów powiatowych, póniej proklamacjom, rozkazom dziennym, raportom, listom jeneraów, i tym podobnym zabytkom, których rzadkie egzemplarze zachoway si przypadkiem w zanadrzu emigrantów. Pismo perjodyczne nakoniec, zdawao si najlepiej suy do wykrycia prawdy : zostawao zawsze otwarte dla poprawy mylnych, niedokadnych, albo i faszych poda. Poniewa jednak, rozmaite uamki stosowane od przypadku, wprawiay w przykry obd czytelników nie oswojonych z caoci przedmiotu, mniemaem, i naleao rozpocz tkanino tej kroniki niechronologicznej, od osnowy czcej w zupeny cig gówniejsze zdarzenia, których póniej szczegóowe rozbiory i opisy, atwiej kady mógby odnie pamici do waciwego cziisu i miejsca. Spróbowaem to uczyni w rzeczy lepiej mnie samemu znajomej, i i)ierw szych pi poszytów, powiciem na ogólny rys powstania Litwy. /iawc/(!sii;i ta i z wielu miar uomna robota, bya tylko wytkniciem i)ola do nastrpnej upi-awy, sj)odziewaem si e stanic si zgoa niepotrzebn, a dzi czeka i)rzynajmniej zmian i doi)olnie. ('o do /i(mn KusKich wówczas i na tyle mi nic wystarczao: wszystko miao znale si w przyszych i)oszytach. Uzoczywicio rkopisy z rónych stron nadsyane, poczy szybko zwiksza mój zapas materjaów; ale corjiz bardziej daway si przewidywa trudnoci, a wkrótce okazao si i niepodobiestwo prowadzenia da-

11 VII lej rzoc/y (»l)raii\ni lrvl)(mii..lii/ Imk d/inl iiciszn sio w pamiroi iiaszoj, nowo widoki zajmoway imagiiiacj zo szkodii Avspoiniiic; i)ismo przeznaczono na sknd jirostycli poda z iirzcminionogo okresu walld narodowej, nieznacznie mogo sta sio dziennikiem sporów o teorjc spekukicyjne, albo protokóem roz])raw w kwestjacli bardziej osobistyoli ni bistoryoznycb. Nadto z przyczyny i)omnoonycli zawad w obrotach ksigarskich i w zbieraniu prenumeraty, publikacja perjodyczna naraona na cigle defektowanic si egzemplarzy, nic obiecywaa zwrotu kosztów^ Po wyjciu ledwo dwóch numerów^ czoci drugiej, musiaem zaprzesta w^ydawa Pamitniki w pojedynczych arkuszach, a z frasunkiem pogldajc na stosy zgromadzonych papierów^, myle jakby inaczej wycign z nich uytek, skuteczniej odpowiedzie pooonej we mnie ufnoci. Do nowego przedsiwzicia dopomogo mi usilnie kilku gorliwych o dobro publiczne Ziomków', którzy pomimo niedostatku przywizanego do stanu tuactwa, odwayli szlachetnie fundusze swoje na cel, jak miem tuszy sobie narodowego interesu. Zajem si uoeniem zbioru, którego cz odpowiednia znalezionym rodkom wydania, zawiera si w niniejszej ksice. Arkusze tei ksiki dugo leay odbite, nim zniev,'oliem siebie puci je na widok publiczny. Spieszc korzysta ze sposobnoci zachoavania w druku, co mi zdaw^ao si zajmujcem i godnem pamici, zapatrzyem si tylko w odleg przyszo, zapomniaem, e mam do czynienia z Avspóczesnymi; gdy wic zbliji si moment przed ich sd wystpi, poczuem cay ciar odpowiedzialnoci za dzieo, które nie jest mojem. Cudze s to wiadectwa, myli i nawet wyrazy, chocia z moich rk wychodz. Autorowie tak oznaczonych nazwiskami jak bezimiennych artykuów, niech mi wybacz, jelim gdzie zmieni nieco zewntrzny ksztat wykoczonych materjaów^, albo nietrafnie uy dorywczych notatek. Czytelnicy wiadomi rzeczy, niech mi nie maj za ze, jelim powtórzy bdne podania; umieci bym praw-

12 VIII dziwszo, gdyby sami byli je dostarczyli. Zreszt od nich i poprawa i dopenienie zaley. Ten tom wtenczas chyba zostanie pierwszym i ostatnim, kiedy moja gotowo do dalszej pracy, nie znajdzie potwierdzenia i wsparcia. Poruszenia zbrojne narodu polskiego w roku 1831 z tyu armji rosyjskiej dziaajcej przeciw regularnym wojskom naszym, objawiy si osobno w dwóch czciach kraju: w Litwie i w^ tak zwanych ziemiach Ruskich. Osobno te zamierzyem skada i wydawa pamitniki o nich. Do powstania Litwy waciwie liczy naley wszystkie tego rodzaju wypadki, które miay miejsce w caej gubernji Wileskiej, w kilku powiatach Miskich, w województwie Augustowskiem, oraz \y niektórych okolicach obwodu Biaostockiego i gubernji Grodzieskiej, to jest w puszczy Biaowieskiej, póniej w powiatach Nowogrodzkim i Sonimskim. Niniejszy tom zbioru powiconego wycznie powstaniom Litewskim, zawiera rzeczy tylko cigajce si do gubernji Wileskiej i Miskiej, a i w tych wiele rzeczy brakuje. Niektóre zdarzenia ledwo s dotknite w opowiadaniu o innych. Powstacy powiatów: Rosieskiego, Szawelskiego, Trockiego i Wikomirskiego, postrzeg tutaj swoje dzieje jedynie napomknione przez ssiednich. Zajmujcy ustp o wyjciu modziey z Wilna i dalszych jej obrotach, prawie zupenie jest pominiony. Gdybym i mia sposobno na teraz doda jeszcze kilka arkuszy druku, nic wiele mógbym uczyni w tej mierze dla niedostatku materjaów. Równie nie do l)osia(him szczegóów co do puszczy Biaowieskiej ; o dziaaniach za powstaców w Augustowskiem pod Puszcem, a póniej pod Mirskini, tudzie o poruszeniach w Nowogrodzkiem i SoiiimsKieni, nikt mi ani sowa nie najiisa. Ii('i'i<\j opatrzony oddzia dokumentów autentyrznycli, mianowicie z czasu, kiedy wojska regularne iiziaaly na Litwie, c.y.cka tylko nowych rodków wydania. Wiadomo t umieszczani dla tego, eby nikt po mnio samym nie oczekiwa wicej, nieli moja pojedy-

13 IX cza usilno dokaza moe. Obracajc si teraz z posug dla ziomków prowincji poudniowycli, którzy zaszczycili mnie obowiskicm uoenia przygotowanych poda o ich powstaniu, dalszy cig pami^^tników Litewskich zawieszam do czasu, jaki naznaczy troskliwo tych, co mog dostarczy brakujcych zasobów. Pary, 1 Listopada, F. Wrotnowski. Wrotnowski. II.

14

15 sris EZEOZY W TYM TOMIE ZAWARTYCH. KAMIETNIK ONUFKEGO JACEWICZA. Wstp 4 O dziaaniach powstania 1^'Sl r. w powiecie Telszewskim, z wyjtkiem glówniejszych szczegóów i zdarze w dalszych powiatach ksistwa Zmudzkiego 8 WYJTKI Z KEKOPISU POD TYTUEM: WANIEJSZE SZCZE- GÓY" WYPADKÓW POWSTANIA 1881, PRZEZ OBYWATELA POWIATU TELSZEWSKIEGO ZEBRANE. Pocztkowe tworzenie si wadz publicznych w powstaniu powiatu Telszewskiego 70 Dalsze czynnoci rzdu. i wypadki w powiecie 74 O duchu mieszkaców mudzi, a nakoniec powiatu Telszewskiego.. 78 Gieymi emayciu Telsiu pawieta wayuo nietu 1S.31. (Pie mudzinów na not.jeszcze Polska nie zginfla*) SO Dzie 3 maja 1881, i ostatnie chwile powstaców w Telszach Klski powiatu, rozproszenie si Rzdu i odnowienie jego za przybyciem wojsk Polskich ' Nota A. O stanie wocian w powiecie Telszewskim na mudzi przed 85 rokiem Nota B. Kopje pism urzdowych Landrata Memelskiego do Prezydenta Rzdu Telszewskiego 97 Nota C. Raport oficera Pruskiego 13. kwietnia, 1873 r 98 Nota D. Kopja ekspedycji. Rzdu ('entralnego Litwy, wzgldem Rzdów Powiatowj'ch na mudzi 100 Uchwala Powiatu Rosieriskiego 101 Forma Rzdu Naczelnika Powiatu Rosieskiego 102 PAMIE^TNIK OBYWATELA POWIATU UPITSKIEGO. List autora do wydawcy 10.">, Powstanie 106 Siila Narodowa 110 Akt Konfederacji 112 Rzd Tymczasowy 114 Pierwsza wyprawa siy zbrojnej Dziaanie Naczelnika 120 Rzut oka na ogó powstania 122

16 ' XII Wyprawa ua Wilno 125 Dalsze wypadki Nowe usiowania Patrjotóv. 136 Zakoczenie 139 Truskowski 142 Zauski 144 PAMITNIK POWSTANIA POWIATU KOWIESKIEGO. (Przez M. Prozora) POWSTANIE POWIATU OSZMIAS:^IEGO. Z notatek J. Klukowskiego 1^^ Niektóre szczegóy z notatek L. Kutko wskiego 173 ywot Jerzego Skalnika Soroki 177 POWSTANIE POWIATU ZAWILEJSKIEGO. Historyczne opisanie powsta Zawilej sko-dzinieskiego i Wilejskiego, przez Wincentego Eortkiewicza podane w Warszawie Prezesowi Rzdu Krukowieckiemu (urywek rkopismu) 181 POWSTANIE POWIATU WILEJSKIEGO. Pamitnik przez naocznego wiadka krótko spisany. POWSTANIE POWIATU DZINIESKIEGO Pierwszy zawizek tego powstania 211 Szkoa Podchorych w Dynaburgu 212 Wymarsz Podchorych z Dynaburga, ucieczka ich z Dzisny Dalsze rozwijanie si powstania w powiecie Dzinieakim. 'i29 Zdobycie Dzisny "-^S^ Cikie pooenie powstaców w powiecie Dzinieskim 238 Pochód powstaców z nad Dwiny ku unulzi

17 ZBIÓR PAMITNIKÓW o POWSTAJ^IU LITWY. WaOTNOWSKI. II.

18

19 PAMl^Jt^^^IK: ONUFREGO JACEWICZA NACZELNIKA SIY ZBROJNEJ POWSTANIA POWIATU TELSZEWSKIEGO W KSISTWIE MUDZKIEM. W yszc dotychczas pisma o powstaniu 1871 r. na mudzi, gdzie to powstanie i najpierwej z prowincji dawniej do Rosji przyficzonycli zaczo si i najduej trwao, albo nie wszystkie obejmuj fakta, albo te przeistaczajc rzecz, stronniczym oddaj sposobem. Do tego rzdu policzy mnona pryncypalnie dzieo w niemieckim jzyku przez doktora Spacier ostatecznie w 1832 roku w trzech tomach wydane. Pomimo szacunek i w'dziczno na jakie autor ten z wielu w^zgldów u kadego prawego Polaka zasuguje, nie mog zatai, i szczegóy w jego dziele o powstaniu mudzkiem, okazuj si czerpanymi po wikszej czci ze róda tchncego zbytkiem mioci wasnej dla siebie, a ujmy wartoci dla drugich. Nie mia doktor Spacier dotychczas adnych szczegóowych i oryginalnych wiadomoci o powstaniu powiatu Telszewskiego, który z powodu sw^ojego pooenia midzy Prusami a Kurlandj, obejmujc jedyny punkt nadmor- Litwa posiada, to jest miasteczko Pog, ski, jaki mud i najwicej z powiatów mudzkich musia by czynnym i wicej stoczy potyczek z nieprzyjacielem sam jeden, ni tamte razem wzite. Bardzo wic ma czstk dziaa tego powiatu P. Spacier umieci i to w sposób, jak mu podyktowaa widocznie przebijajca si ch wysawienia si jednych z ponieniem drugich, a niewiadomo o ogólnym obrocie rzeczy i sprynach poruszajcych rozmaitemi zdarzeniami. Jako naczelnik siy zbrojnej jdowiatu Telszewskiego, kierujc wojennemi dziaaniami j)owstania tego -powiatu, majc oraz z pooenia mojego liczne wiadomoci o zdarzeniach w dalszych powiatach mudzi i po czci Litwy, rzetelniejszy mog wystawi obraz caego powstania mudzi. A lubo przez smutny koniec wojny naszej, straciwszy papiery urzdu mojego, nie mog z pewnoci wszystkich dat oznaczy 1*

20 gówne jednak rysy, dziaania i odbyte potyczki, tak mi dobrze tkwi w pamici, jakbym dzi patrza na nie. Czuj si wic w obowisku skreli je, raz dla tego, aby zachowa pamitk osób które si powiciy w sprawie ojczystej, drugi raz, aby uczyni iirzysug przyszym dziejopisom i sprostowa za prdko albo niedbale wyrzeczone zdania w dziele pana Spacier. Tego bowiem wymaga po mnie honor powiatu którym dowodziem, a który co do pooonych ofiar, oo-ólncgo powicenia si i dziaa wojennych, nie da si upoledzi innym. Nie wchodz w szperanie róda, z którego doktor Spacier czerpa najwicej swoich opisów powstania mudzkiego; chocia atwo je odgadn mona, przebiegszy wystawione przeze czyny bohaterów mudzkich. Tyle tylko powiem, e jeeli kto chce wysawi siebie i okaza wszdzie dzielnym i rycerskim, nie powinien do zbytku mi drugich i wszystko dla siebie jednego zabiera; bo by inny pomyle móg, e naród nasz ubogi jest w ludzi utalentowanych i e wszystko co si u nas stao, albo byo faszem, albo stao si przez cuda. Mówic za midzy nami, jeeli zaczniemy krytykowa jedni drugich i siebie samych tylko wynosi, nie wiem jak si natenczas czyny i postpki nasze podczas powstania, wydadz obcym, i czy nie bdziemy wygldali jak zgraja bandytów, którzy z wasnego kraju wypdzeni, unieli jeszcze zawi i samolubstwo na cudz ziemi. Nie ujmuj bynajmniej, owszem w duszy przekonany jestem, i kady co by czyrtnym w naszem powstaniu, zrobi bardzo wielk ofiar z siebie, bo bez broni, bez amunicji, bez obeznanego z wojskowoci ludu, bez sprzymierzeców, sowem wszelkich zgoa sposobów, przy teraniejszej tak udoskonalonej sztuce wojennej, powici majtek swój na ruin i strat, a osob Bwoj, jeliby dobroczynna mier na ]>lacu bitwy nic uprzedzia, na najluiniebniejsze kary i najsrosze przeladowania; lecz obok tego musz wyzna, i dla tyche wyraonych niedostatków, aden nietylko z szefów oddziaowych, ale i z naczelników powiatów, nie móg dokaza i nie dokaza nic wanego i stanowczego pod wzgldem wojennym. Caa nasza walka, bya tylko walk i)rzywiedzii)nego do rozpaczy ludu, który goonii rkami, bez adnej taktyki i symetrji chce skruszy dotkliwo kajdany, który w obronie swych praw i ognisk domowych, nadstawia pier odsonion za jedyn, tarcz i woli zgin na gruzach swej siedziby, nieli wróci pod jarzmo ])rzemocy i ucisku. Ta jest jedyna, prawtlziwa i najwysza wietno naszycli czynów; ta to jest, co nam zjednaa Hzacunek i podziwienic Europy. Szuka za nam chluby i wysawia siebie z dzie taktyki, a teni bardziej jednego lub kilku przedstawia jako walecznych i biegych

21 i) rycerzy, reszt jako martwe machiny, l)yjol)y to pr/yrmió (. al.i wielko i s/laclietno usiowania naszcjjpo, l)ylol)y nawet sta sio mics/.nynii w oblic/.u cywilizowanej^nj wiata. Nic wijtpic, i przy lepszcm sprzyjaniu nam fortuny, która razem z wielu stron uderzya na nas ])rzcciwnemi ciosy, usiowanie to acz sabcmi wsparte rodkami, moj^oby uwieczy si pomylniejszym skutkiem. I^ecz jak nikt uwierzy nie moe, aby powstanie nasze trzymao si kilka miesicy przeciwko tysicom w sztuce wojennej wywiczonych i we wszystko opatrzonycli nieprzyjació, jeliby jednego tylko, albo kilku miao dzielnych rycerzy, a zreszt le prowadzcych dowódzców i cay lud nicpi'zejty chci swobody; tak te i to jest pewna, e usiowania, jakie powiat 'J.'elszewski pooy, trudno byo do wysze^co posun stopnia. Wszyscy jako ludzie, a do tego niedowiadczcni w wojnie, równie moglimy bdzi, lecz nie widziaem i nie syszaem, el)y w którymkolwiekbd powiecie, co wikszego i nadzwyczajniejszego, czy to przez ogó, czy przez iiojcdycze osobj^ zdziaano. Nie chlubic si, miao powiedzie mog i kady uczciwy czowiek z moich powietników a nawet i z obcych zawiadczy, i majc powierzony ster w dziaaniach wojennych, z wadz szafowania dobrem i yciem wszystkich bez wyjtku obywateli i mieszkaców powiatu, rzuciwszy brzemienn on i picioro maych dzieci, zostawiwszy na up nieprzyjaciela dostatni i czysty majtek, pracowaem dni i noce nad sformowaniem i uporzdkowaniem siy zbrojnej wród ustawicznych z nieprzyjacielem utarczek, które zaraz pod Pog i nad granic kurlandzk stacza byem zmuszony. Dzieliem wszelkie trudy, niewygody i niebespieczestwa z podkomendnymi moimi towarzyszami broni, pracowaem nad wywiczeniem ich i sie^ie w wojskowoci, nad opatrzeniem w bro, amunicj, ubiór, i oi'az dalsze potrzeby wojenne, miao powiedzie mog, e miaem moj si zbrojn najprdzej i najliczniej zgromadzon, najlepiej urzdzon na mudzi. Nie z przyczyny, jak raczono podyktowa panu Spacier, e powiat mój by jakoby od wojsk moskiewskich oddalony, bo przeciwnie pierwej od innych musia zacz i cigle stacza potyczki, kiedy powiaty Rusieski i Szawelski od przejcia do Prus, a stamtd do Pogi pukownika Bartolomeja, a do wkroczenia przez powiat Szawelski z Kurlandji jeneraa Palena i przybycia posików nieprzyjacielowi z Królestwa, przez kilka niedziel zostaway spokojne ; ale z przyczyny, em nie szczdzi wasnych trudów i em równie gorliwie przez moich podwadnych by wspierany. Pomimo jednak najwiksz usilno, czno i sprysto dziaania na wszystkich punktach mego powiatu, pomimo subordyna-

22 6 cjc i nieograniczone powicenie si podkomendnych, znam dobrze, i nie mogem nic szczególniejszego pod wzgldem sztuki i korzyci wojennej uczyni, jak te nic osobliwszego w innych stronach nikt nie uczyni. Wprawdzie nie miaem dostatecznej liczby oficerów w proporcji innych powiatów i mojej siy zbrojnej, poniewa powiat Tclszewski, skadajc si po wikszej czci z hrabstw ogromnych, ubogi jest w szlacht redni; lecz wszyscy prawie, ile ich miaem, dali dla i)rzykadu dowody walecznoci powicenia si i subordynacji. Kady na czele swojej kolumny szed w ogie i na wszelkie niebespieczestwa, gdzie mu byo kazano. Byo midzy nimi wielu starych onierzy, którzy w wojsku polskiem jeszcze za czasów Napoleona, albo rosyjskiem wysze nawet stopnie posiadali. Wzgld na niepewny ich los osobisty nie pozwala dzisiaj wymienia ich imion; musz one do czasu w sercach i pamici tylko towarzyszów i ziomków pozosta. Wszyscy ci, lubo dawni wojskowi, majc jedynie dobro ojczyzny na widoku, tak mi byli ulegli jak i nowo tworzeni dowódzcy zbrojnego ludu. Dziwi si przeto, e p. Spacier móg uwierzy i zaraz za pewne factum w historji swojej poda «e sia zbrojna powiatu Telszewskiego bya po wikszej czci le prowadzona." Ten co mu to podyktowa, mao mia zapewne duszy i serca, gdy si poway wydziera ostatni najzasuesz nagrod secinie jednej i drugiej szlachetnych ludzi, z których wielu w ubóstwie tua si po obcych krajach, wielu ranami okrytych jczy w ciemnicach wizie i pustyniach Syberji, wielu polego bronic witej sprawy narodu. Kady uczciwie mylcy czowiek inaczej zapewne sdzi bdzie o tern; a ja zarczy mog, e ten co p')da tak niegodne duszy polskiej zdanie, nie by ani mielszym ani waleczniejszym, ani w sztuce wojennej bieglejszym od nas wszystkich, comy bez umiejtnoci ale ze szczer chci walczyli. Niniejszy opis mój dalekim bdzie od wszelkiego stronnictwa, mioci wasnej, ujmy sawy drugim. Wystawi rzetelnie obraz i dziaania powstania w })owiecie Teiszewskim, dotkn zdarze zaszych w ssiednich powiatach, o})isujc je jak widziaem na wasne oczy, lub jak o nich z pewnych, po wikszej czci urzdowych doniesie wiadomo miat'ni. Bdzie to rys wierny i sumienny, z którego niech kady czyni sd u siebie o naszych usiowaniach, biedach i bdach, jak mu si podoba. Niektóre opisy moje, zdawa si moe, bd zbyt drobnostkowe lul) obszerne; ale przyjdzie czas, kiedy najmniejsza okoliczno, kade miejsce potem i krwi nasz zroszone, stan si drogiemi dla potomnoci naszej pamitkami. W tym-

23 to wic przekonaniu nic zaniedbaem adnego szczegóu, który mi paniiró podyktowa nioga. Zaczy om na kocu niektóre uwagi nad sposobem prowadzenia wojny narodowej, z wasnego wyczerpane dowiadczenia. Moe i te przydadz, si kiedy dla dobra ludzkoci.

24 o DZIAANIACH POWSTANIA 1831 R. W POWIECIE TeLSZEWSKIM^ Z WYMIENIENIEM GÓWNIEJSZYCH SZCZEGÓÓW I ZDARZE W DALSZYCH POWIATACH KSISTWA ZmUDZKIEGO. Zdaje si, e przed powstaniem Warszawy, nikt w Litwie i na mudzi nie mia ani zwisku z jego twórcami, ani wczenie nie by uwiadomiony. Pierwsz, wie o tern przyniosy rozkazy do puków moskiewskich po po- Wprawia ona w zdumienie wszystkich przywykych zna nieubagana w tej mierze srogo rzdu i w grudniu 1830 r. wiatach konsystujcych przysane. uwaa za niezwycion potg pastwa rosyjskiego ; lecz obok tego jakby iskr elektryczn obudzia w sercach wszystkich zatajon mio ojczyzny i pami dawnej swobody. Pomimo najsurowsz baczno policji, uczucie wolncjci komunikowao si szybko i cichy ruch rozszerza si powszechnie. Nikt jednak w pocztkach nie móg przypuci sobie, eby bez nadejcia regularnych wojsk polskich, Litw^a mud i i)odniosy zakute w kajdany rce. Kady niejako przez instynkt domyla si tylko, e Anglja a szczególniej Francja s, spryn i)orusze, e wespr je silnie i e rycho ujrzemy poród nas wojska, przynoszce swobod i pierwsze ogniwo siy narodowej. Gdy potem armja moskiewska posuwajc si ku Warszawie oczycia znacznie Litw i mud, gdy raporta Dybicza, które naturalnie za bardzo ubarwione w gazetach rzdowych uwaa naleao, i tak nic jeszcze korzystnego dla ciemiców nie zawieray; zaczo w nas tworzy si przekonanie o mocy i dzielnoci powstania, saboci si moskiewskich. Zwycistwo braci naszych nadwilaskich zdawao si bliskie i niezawodne; ruch serc i umysów w Litwie i mudzi wzmaga si coraz bardziej, zawsze atoli nie miano myle o powstaniu bez przybycia wojsk polskich. Tymczasem rzd moskiewski znjjj si

25 czynnie i surowic zabieraniem broni wszelkiego rodzaju uil szlachty, wocian i mieszkaców miast. Cesarz wyda srogie ustawy wojenne przeciwko wszystkiemu, co pod jakimkolwiek wzgldem do powstania odnosi si mogo. Od tygodnia do tygodnia wojska polskie nic przychodziy. Niecierpliwo rozarzaa umysy; pomidzy pospólstwem okazay si najprzód symptomata porusze obudzonych przez urojone wieci' na którycli nigdy gminowi nie zbywa. Sekretnie dostawane niekiedy z Prus i z Warszawy gazety polskie, oraz krce z rk do rk proklamacje i pisma patrjotyczne, dziaay te zwolna na jnnc klasy mieszkaców; poczto nareszcie w Litwie i na mudzi myle powszechnie o powstaniu wasnemi siami, eby okaza ducha narodowego i nie da upoledzi si w sprawne ogólnej. Tak wic jeszcze w lutym 1831 r. wielu modych wocian w powiecie Telszewskim w parafiach Gintyliskiej i Saantskiej, uprzedzajc termin naznaczanego poboru rekruta^ wzio si do ora pod dowództw^em szlachcica Borysewicza i wocianina Giedryma. Lecz prdko zaskoczeni od policji, wspartej przez garnizon miasta powiatowego, nie mogli dosta placu. Ubiwszy kilku nacierajcych, cofali si w porzdku przez mil cztery i weszli do Prus, skd prócz dowódzców i maej liczby, którym skry si udao, rzdowi moskiewskiemu wydani zostali. Ten niepomylny koniec pierwszego poruszenia nie zrazi bynajmniej patrjotów. Uwaano je albowiem raczej za skutek zwykych usiowa uniknienia rekructwa, ni za pocztek ogólnego pow^stania. Rzd moskiewski jednak inaczej mniema. Skoro zwyczajnym porzdkiem poszy o tern raporta do wadz wyszych, z rozkazu samego cesarza Mikoaja, adjutant jego przyboczny pukownik Mantejfel i urzdnik wileskiego wojennego gubernatora pukownik Kochowski, zesani zostali do Telsz, eby wyledzi i w zarodzie stumi powstanie. _ Dla wsparcia za ich dziaa kazano ruszy z Kownia na mud pukownikowi Bartolomejowi z bataljonem piechoty, z dwoma szwadronami pionjerów gwardyjskich, z setni kozaków i z czterema dziaami. Tym czasem nim te kroki ze strony rzdu przyszy do' skutku, zapa i niecierpliwo umysów wzrosy do najwyszego stopnia. Przyczynio si do tego niemao naznaczenie na dzie 15 marca v. s. poboru rekruta i nakazanie magazynów zboowych z caej Litwy i mudzi do Dolistowa za Grodno. Zaczli przybywa emisarjusze z Warszawy, zawizay si rady i komunikacje wiedzy obywatelami miejscowymi; poczto powoli mianowicie na mudzi, przysposabia i zakupowa bro, proch i oów; sowem powstanie przyszo nieznacznie do dojrzaoci i czekao tylko iskry, któraby je za-

26 10 palia. Z pomidzy najczynniejszycli patrjotów mudkich, Ezechiel Staniewicz obywatel powiatu Rosieskiego, pojecha sam pod koniec marca n. s. do miasta portowego kurlandzkiego Lipa\\'}', niby dla sprzeday zboa, w istocie za dla zakupienia prochu. Za powrotem jego mia by umówiony dzie do rozpoczcia jednoczenie na wszystkich punktach powstania. W tym czasie bardzo ju mao byo si moskiewskich na mudzi. Znajdoway si tylko po miastach powiatowych garnizony z komend inwalidnych zoone, w kadem do 150 ludzi, a nad granic prusk od Jurborga do Pogi, strae z dymisjonowanych huzarów, w ogóle mniej wicej 600 ludzi wynoszce. Gdy Ezechiel Staniewicz z powodu choroby na czas za- -determinowany z Kurlandji nie wraca, i przeto zaczto l- ka si o jego uwizienie i wykrycie si osnowy powstania; gdy termin poboru rekruta zblia si, a wocianie rachujc na niezawodne powstanie, poodbijali w niektórych wikszych dobrach ludzi na rekrutów pobranych; gdy Mantejfel i Kochowski pod koniec marca zjechali do Telsz na ledztwo i Bartolomej wybiera si ju z Kowna; to wszystko pobudzio obywateli powiatu Rosieskiego: Juliusza Gruewskiego, Józefa Rymkiewicza, Ignacego i Zenona Staniewiczów, Dobrosawa i Stanisawa Kalinowskich, Strawiskiego i innych do rozpoczcia dziea, nie czekajc powrotu Ezechiela Staniewicza. Jako zebrawszy na prdce lud ile mona byo uzbrojony, dnia 2G marca n. s. rozbroili i zabrali garnizon, oraz stra pograniczn, z której ledwo 200 ludzi zdoao si schroni do Prus. Wnet wysani zostali z Rosie emisarjusze do Telsz i Szawel z uwiadomieniem o tern. W powiecie Telszewskim, w^ parafjach Janopolskiej i Worniaskiej, Józef Syrewicz zgromadziwszy do stu uzbrojonego na jak si udao na pierwszy raz ludu, 27 marca podsun si ju o pótrzeciej mili pod Tclsze. Nazajutrz wieczorem Dominik Dowbor zebrawszy w miecie modzie i niektórych mieszkaców, wsparty przez przybyych z powiatu, Jakóba Tomkiewicza, Józefa Gcdrojcia i innych, wystpi zbrojnie. Skoro dano kilka wystrzaów, Mantejfel i Kocliowski otoczeni na wozach czci garnizonu i policjantami opatrzonymi w bro bagnetow, uciekli zaraz do Kurhinji drog na Siady i Trykszle reszta komendy inwalidnej z dwoma oficerami zamkna si w turmic miejskiej, gdzie nai)adnicta w nocy rozbrojon zostaa. Zdol)yto tym sgosobem okoo sta karabinów z bagnetami i dwa tysice hiduiików. Dniem przed wyposzeniem urzdników moskiewskich, Ezechiel Staniewicz powracajc z Lipawy przejecha przez Telsze i uda si na Szawle.

27 11 r()l)iul/,oiic przez niego powstanie w powiecie Szawclsi\ini, w kilka dni póniej po»l dowództwem Franciszka Szemiota i Konstantego IIernl)Owioza wykonano zostao. W Kosieniach na czele rzdu ])<)wiatowcgo stanli Józef Rymkiewicz, Juliusz Gru/.cwski i Ignacy Stain'ewicz; dwaj ostatni bardzo jeszcze modzi ludzie. Dopiero w dni kilkanacie po tem, ju po wejciu do Prus pukownika Bartolomeja, zebrane obywatelstwo powiatu liosieskiego, powoao na naczelnika swojego Ezechiela Staniewicza i powierzyo mu wadz dobrania dalszych czonl<:ów rzdu. Staniewicz wezwa ku pomocy sobie ol)ywatcli sdziwycli, a uprzedni przeszli na dow^ódzców oddziaowych siy zbrojnej. W Telszach nazajutrz po dopenionem powstaniu zebrali si obywatele z powiatu i udawszy sic do kocioa l^siy Bernardynów, z patrjotycznem uniesieniem sporzdzili, podpisali i przysiga stwierdzili formalny akt powstania, a mnie jako od wielu zaszczyconego ich ufnoci, obrali i jednogonie wezwali na swojego naczelnika czyli Dowódzc w przedsiwzitem dziele. Na moje za przeoenie, tak dla zaatwienia czynnoci w rozmaitych gaziach administracji w^ewntrznej, jako te dla cigej reprezentacji narodowej, ustanowili rzd majcy tymczasowe attrybucje najwyszej wadzy w powiecie, narodowej, powierzajc go obywatelom z wieku, cnót i zasug najgodniejszym. Pierwszym czonkiem tego rzdu by obywatel Wodzimierz Gadon, który w trzeciem to ju powstaniu da dowody powicenia si i patrjotyzmu, a który dopiero przez cay cig by jednym z najczynniejszych urzdników cywilnych. W kilka dni po tem, gdy potrzeba utrzymania porzdku w powiecie i zaprowadzenia karnoci w^ojskowej wymagay tego, rzd powiatowy na fundamencie uchwa narodowych 1794 roku, zaszczyci mi rang Jeneraa Majora, z wadz nadawania stopni oficerskich a do pulkowniczych. Nieco póniej za udzieli mi prawo miecza, czyli karania mierci, na mocy ustaw Hetmaskich W. X. Litewskiego, kadego od najwyszego do najniszego stanu ludzi. W Szawlach, naczelne dowództwo dzielili midzy siebie Franciszek Szemiot i Konstanty Herubowicz, a rzd cywilny skada si podobnie z obywateli powiatu. Po powstaniu Szawelskiem poszy zaraz z kolei powstania na Litwie: w Upitskiem, w Wikomierskiem, Trockiem, Wileskiem, Oszmiaskiem i Zawilcjskiem, które w czci poczyy si póniej pod dowództwo Karola Zauskiego. Od tych, zbrojne poruszenia rozcigny si dalej w guberni Misk, Grodziesk, na Piu, i t. d. Organizacja powstania w kadym prawne powiecie bya róna. Wszystkie jednak powiaty day niezaprzeczone dowody, i nie anarchja rewolucyjna, ale prosta ch odzyska-

28 12 nia swobody i bytu narodowego, byy gi'imtem ich przedsiwzicia. Wszystkie bowiem natychmiast po podniesieniu broni zaprowadziy administracj i porzdek ile mono dozwalaa ubespieczajcy osoby i wasno prywatnych. Mimo rónic form wszystkim to byo wspólne, i modsi i zdolniejsi mieli sobie powierzon si zbrojn, starszych wiekiem, wzywano do rzdów. Tym sposobem kady powiat stanowi niejako osobn rzeczpospolit, a jeden cel i jednakie chci czyy je nieprzerwanym ogniwem. Wewntrzne te urzdzenia zmieniy si wprawdzie niezadugo z powodu napywu i rozsypania si po kraju znacznych wojsk nieprzyjacielskich. Natenczas rzdy powiatowe nie mogy osta si w swoim ksztacie i rozpierzchy si jedne po drugich, a z ich wadz cay ciar obowisków zla si na samych naczelników siy zbrojnej, którzy i kierunek obrotów wojennych i zado uczynienie potrzebom administracyjnym na siebie przyj musieli. Otrzymawszy naczelne dowództwo siy narodowej powiatu Telszewskiego, wziem si natychmiast ca moc duszy i ciaa do utworzenia i uorganizowania wojska jako istotnej i najpierwszej zasady przedsiwzitego dziea. W tym celu nominowaem zaraz zdolniejszych i zaufaszych obywateli na szefów oddziaowych; przeznaczyem dla kadego z nich po kilka parafji, w których powinni byli zebra i uksztaci wojsko podug regularnego rozkadu w miar ludnoci, to jest wybierajc z dwóch dymów po jednym pieszym, a z dziesiciu dymów po jednym konnym onierzu, z broni i ubiorem ile mona uniformowym, co miao wynie na cay powiat Telszewski pi tysicy piechoty i tysic jazdy. Daem tym szefom ogólne; instrukcjo wzgldem organizacji siy zbrojnej i rodków obrony w nagych razach. Naznaczyem kademu punkta i przestrzenie dziaa; dla jednoci i wikszego skutku w obrotach, woyem obowizek przysya*'; mi o zaszych wypadkach raporta dwa razy na «lzie, a jeliby potrzeba wymagaa i czciej; we wszystki»»m zaleciem stosowa si do rozkazów jakie odcmnie odbiera ])d. W kadym oddziale mianowaem oicerów; dawnych wojskowych tak polskich jako i rosyjskicii, znajdujcycii si dowódz- w powiecie a godnych ufnoci, uyem w czci za ców oddziaowych, w czci za instruktorów po oddziaach i w miecie Telszacli, gdzie zaoyem ogóln szko instriikcyjn dla oficerów, podoicerów i onierzy, w której wiczyo si wojsko ze wszystkich oddziaów, czciami brane na przemian. Zgromadzeni z caego powiatu rzemielnicy, tak

29 1 *> 1.) w miom-io jako i prxy oddzialacli, 7.atrii(]uiali si ciii^lc pod ii:ijlo)>szyin dozorem, rcparacjfi ii(;d/iicj wociaskiej broni, sporzdzaniem wozów, skrzy amunicyjnycli, tornistrów, pa- (rontaszów i dalszych potrzeb dla onierza. Z sukna ze starycli mundurów i kaszkietów, któremy znaleli w majjazynaeh jutrzueoiycli przez Moskali, robiy si fcówniejsze czci ubiorów wojskowych. *') Ofiarowane przez ksiy dwa stare czterountowe dziaa, odesaem do osadzenia na lawety do abryki armat w powiecie Telszewskim w miasteczku "NYoniiach zaoonej. A <x([y rzfid powiatowy przy najirorllwszej pracy oljywatala Wodzimierza (iadona zajmowa bi wlaciwemi sobie czynnociami, ja tymczasem, skutkiem cigych trudów i dzielnej pomocy moich podwadnych, zdoaem dokaza tyle, i pomimo ustawiczne walki od samego pocztku do koca powstania, w przecigu krótkiego czasu miaem ca prawie si podug uchwalonego rozkadu zebran z powiatu i wszdzie odpieraem wdzierajcego si z Kurlandji i od Togi nieprzyjaciela. wocian prawic bez lironi, Trzeciego dnia po dopenieniu powstania w Telszach pe- \vien szlaclicic, zebrawszy z wasnej woli w znalvomitych dobrach Dorbiany zwanych, ctóre cz si z Pog, kilkaset a zgoa nieuorganizowanych, umyli uderzy na Pog, gdzie si zebrao do dwóchset huzazów stray granicznej przeszych przez Prusy, i gdzie bya tamonia czyli komora celna. Lecz w znacznej jeszcze odlegoci wzniósszy krzyki, a tym sposobem ostrzegszy Moskali o swojem zblianiu si, wpad w ich zasadzk i przy nierównie wikszycli od nieprzyjacielskich siach, rozproszony zosta ze strat nie ma w ubitycli i ranionych. Ten lubo patriotyczny, lecz nierozw^any postpek jego sprawi wielce szkodliwy wjjyw na ducha ludu w tamecznych okolicach i sparaliowa obszerne parafjc na cay czas powstania. Lecz e Poga. miasteczko odwiecznie mudzkie, nad brzegiem batyckiego morza w wskiem klinie midzy Pru- *) Piechota Telszowska niiahi z mundurów nioskewskicli jegierskich, kurtki ciemno zielone z ittlicami i wypustkami amarantowemi, spodnie biae pócienne, kaszkiety okrge z obwódkami u dou i w górze oraz z dnami amarantowo malowancmi; blachy na przedzie kaszkietów wyobraay oko opatrznoci, ora polskiego i pogo. -:radownice po czci byy takie, jakie znaleziono w skadach moskiewskich, po czcs'ci nowo szyte naksztat pocztyljoskich do zawieszania na piersiach urzdzane. Dla jazdy robiono ubiory uaskie i czapki z sukna sinego, zebranego po huzarach tumskich, dajc wyogi i konierze czarne. Trzypsek z innego pamitnika.

30 14 sami i Kurlandj lece, tylko przez ukaz cesarza Aleksandra w ostatnich latach jego panowania do Kurlandji przyczone, byo teraz punktem nader wanym, tak ze wzgldu komunikacji ldowej midzy Rosj a Prusami, jako te z przyczyny obiecywanych nam dostarcze morzem; rozkazaem wic szefowi oddziaowemu parafji przylegych, Jagieowiozowi, eby z urzdzonym ile monoci na prdce oddziaem,, opatrzywszy si w bro i amunicj, Pog zdoby, garnizon, moskiewski zabra lub przynajmniej wypar. W pocztkach kwietnia Jagieowicz zaatakowa Pog; ale z powodu osabionego ducha w tamecznym ludzie przez pierwsz niepomyln wypraw, po krwawej utarczce i znacznej z obu stron w polegych i ranionych stracie, zmuszony zosta cofn si o mil dwie ku Kretyndze i Dorbianora. Za powtórzonem jednak na trzeci dzie (5 kw.) usiowaniem, opanowa miasteczko i po bitwie, w której podobnie obie strony poniosy szkod, zaog moskiewsk wpdzi do Prus. Wkrótce atoli (8 kw.) Moskale w Prusiech wzmocnieni przez zasiki z Kurlandji, wrócili do boju, dla wyparcia powstaców ze zmu- wszech stron zapalili Pog, zniszczyli j ze szcztem, i siwszy Jagieowicza do odwrotu, kilkakrotnie atakowali go w Dorbianach i Kretyndze. Wsparty poruszeniami dalszych formujcych si oddziaów Jagieowicz, zawsze z korzyci odgania nieprzyjaciela. W tych akcjach Moskale równie, jak Pog, spalili miasteczko Dorbiany z kocioem; Kretyng za jako wasno moskiewskiego szlachcica Zubolfa zaszczdzili od ognia ; przy tem wielu wocian, kobiet i dzieci pomordowali najniewinniej, czy to z rozkazu swoich zwierzchników, dla przeraenia powstaców, czy z instynktu wasnego barbarzystwa.*) *) cby mie wyobriienie jak rzivd moskiewski wystawi te wypadki, przytoczymy tutaj sowa jednej z gazet Petersburgskich. Journal de Saint- ['etersburg, 'J. 14 avril 18;{1. Polangen, 26 mars (7 avril n. s.) «Dans la jouruóe du 1(>, le bruit se rópaudit que les pajsans de plusieurs yillages, dans le district de Telsze, goiivoinoment de Wilna, 8'6tant 80uleve8, allaient so diriger vois Polangen, dans Tintention do piller la caisse de bureaux de postes et de douanes. Comme la gardo frontióre reunie sur ce i)oint no comptait quo 20 bommes, le clief do la douano criit devoir prendre les mesures nócessaires pour mettre sou administration j\ Tabri d'un coup de main, on so retirant a Momel. JSur ces outrefaites, on rerut la nouvello < ue la douano, a (iursden (Gordy), avait th6 assaillic ot <iuo lo diroctcur (le co buroau, M. Kupawtzoff, apro.s une oouragoubo rósistanco, avait «'tó assassini^ par uno bando do niutins <iui s'avan- (. aicnt do Kreitingon sur la route do Polangen. Le dtuaclienient dos douauicrs de cot endroit ayant ótó ronforcó, dans l'intcrvallo, do '-'(K) liommes, lut avcrti, le '20 au soir, do l'approclie des mutiit.><. ii prlt la rósolution de les attaquor, et malgró la supi^rioritó do nonibre, les t'ori;a do so sauver dans los forc-ts; muis, tandis ( uo los robollos avaiont 6tt'< disporsós du cótfi de Kretingen, uno autro bando, sortio do Dorbian, 8'ótant jot?o sur l"olangen,avait róiishi a y occupor quol( iirs maisona. Los douaniers ont i^t^ obligos d'y niottrc le lou pour los en illogcr.

31 Nie mona w tcm miejscu 15 pomin czuego wspomnienia i wdziczno dla kupców miasta pruskieg^o Memla, któr/.y przejci susznoci naszej sprawy, przyjedali czsto do oddziau Jagieowicza i z najwiksza ryzyka wasnij dowozili mu w darze broni, prochu, skaek, oowiu, i sukna na umundurowanie si oficerów: a biednych mieszkaców wyszych z pogorzelisk i osiadych pod goem niebem u granicy pruskiej, opatrywali w pierwsze potrzeby ycia. Wród namienionych wyej okoo Pogi potyczek, pukownik moskiewski Bartolomej posuwajc si, jak si ju rzeko, do Kowna, wkroczy szóstego czy siódmego dnia po powstaniu w powiat Kosieski. Powstacy rosiescy zastpili mu drog nad rzek Dubis pod Plemborgiem, lecz po wawej utarczce odparci zostali. Bartolomej, który przezr cay czas dziaania na mudzi, oznaczy jdobyt swój rabunkiem i rozmaitemi okruciestwy, spali zabudowanie dworne w Plemborgu, dobrach obywatela Dowgirda spokojnie siedzcego w domu, i nie znajdujc ju dalej ojdoru zaj Rosienie. Wkrótce dowódzcy powstania zebrawszy lud z parafji, otoczyli Bartolomeja w miecie powiatowem; lecz ten napadszy niespodzianie na Widukle, miasteczko o mil dwie od Kosie odlege, rozproszy gówne ich siy i wznieciwszy poog, wielu ludzi spali w domach, które umylnie zamyka kaza. W tym napadzie zgin waleczny Narbut, oficer z korpusu inynierów, który podczas powstania znajdujc si na mudzi, dobrowolnie przyczy si do szeregów narodowych; oficer powstaców za Bowblewicz, skóty, zrbany i za nieywego na placu zostawiony, powróci potem do ycia. Po tej klsce naczelnicy powstania Rosieskiego Ezechiel, Ignacy i Zenon Staniewiczowie, Józef Rymkiewicz, Dobrosaw i Stanisaw Kalinowscy, Juljusz Gruewski i jego pomocnik waleczny Karol Jawtok, Józef Urbanowicz, Suchorzewski, Strawiski, Bohdanowicz, Surkontowie i dalsi, podwoiwszy usiowania zebrali lud rozpierzchnity, a wsparci posikiem z Szawel pod dowództwem Konstantego Herubowicza i P>anciszka Szemiota nadeszym, znowu ze wszech stron opasali nieprzyjaciela. Bartolomej w kilku próbach Aujourd'hui 26, la ville, apr^s un combat qui s'est renouvel deux fois, a te dlivre de la prsence det rebelles. La gard fronti&re de la douane, dont la conduite est digne des plus grands eloges, vient de recevoir de nouveaux lenforts, de sorte qu'elle sera ii. m^me de pourvoir efficacement k la scurite des habitans de cette ville. En outre, plusieura dtachemens de troupes de ligne 8'avancent pour reprimer les meutes qui ont clat dans les districts Yoisins. (Przypisek Wydawcy).

32 16 odporu spustoszywszy znaczn cz swojej amunicji dziaowej, straci ducha i w niepewnoci czy ma zda sie, czy ucieka, zdecydowa si w kocu na rejterad do Prus, bardziej przed wasnym straciem, ni przed istotn si przeciwników. Lubo bowiem oblegao go wicej trzecli tysicy ludzi, ale ci zgoa jeszcze nie byli uorganizowani, mao mieli broni i ledwo po kilka adunków^ na strzelb. Oblegajcy przeprowadziwszy z pó mili uchodzcego Bartolomeja, wrócili do Kosie; on za w dalszej drodze napastowany przez inne oddziay powstaców Rosieskich, popieszy odbudowa zrujnowany most na rzece Szotonie i okoo Jurborga wszed do Prus, gdzie opatrzony w amunicj, niezwocznie wkroczy sia przez Memel do Pogi. Po ujciu Bartomeleja do Prus, zbrojna Szawelska wrócia w swój powiat i tak ta jak Rosieska, zostajc odtd przez kilka niedziel w spokojnoci, miay czas organizowa si i wzmacnia, a nim Jenera gubernator Rygski Pale, jeneraowie Szyrmian, Sulima, Malinowski, pukownik Bartolomej i inni, wspólnie obrócili atak na powiat Szawelski i rozprzestrzenili si po caej mudzi, jak o tem niej si opisze. Tymczasem rzd moskiewski zwilcsza ustawicznie swoje siy w Podze, dosyajc przeformowanych na onierzy strzelców z lasów skarbowych kurlandzkich, oraz komendy inwalidne z miast tej prowincji. Bartolomej z Prus przybyy, pomnoy te znacznie zaog Pogi, a jenera gubernator Pale, zebrawszy garnizony w Inflantach i dalszych guberniach swoich, posun si jednoczenie ku granicy powiatu Telszewskiego na Szkudy. Tym sposobem w drugiej poowie kwietnia, majc przeciwko sobie tak licznego nieprzyjaciela, zwróciem w t stron najwiksze siy mojego powiatu. Uwaajc za z istoty rzeczy i z dowiadczenia, e z wojskiem powstaców trudno jest wystpowa do otwartego boju, i e najniebcspieczniej zgromadzi ca si w jedno miejsce, tak rozlokowaem moje oddziay, aby poraka lub rozsypka jednego, nic moga szkodzi drugiemu, owszem, aby przy - cznoci dziaa, nieprzyjaciel móg by skutecznie na wszystkich punktach odpierany. Zostawiwszy wic dwa oddziay w Worniach dla zasony rozpocztej fabryki armat, a rezerwn i uczc si komend z GOO piechoty i 300 jazdy zoon, w miecie Telszach, reszt zostawiem na linji operacyjnej 0(1 Prus i Pogi po za granic kurlandzk nastpnym porzdkiem: w (Jordach nad granic prusk ku K'retyndze oddzia szefa K"' H; od Kretyngi ku Dorbianoni oddzia Jagieowicza z powodu jego choroby powierzony Józefowi

33 17 Monrowiczowi; od Dorbiaii do bzkud oddzia A* G*; w Pikielrtcli na obserwacji od Szkud ku Wicksznie powiatu SzawolskioECO oddzia Ii]^uacopfO Huszczy. Te oddziay stanowiy przedni;^ stra i linjr dziaajc. Na stra tyln przeznaczono byy: cz oddziau K* Ii* w Pung^ianacli ; oddzia M* W* w Saantach; M* L'^' w Potelacli; cz(j oddziau A* G* w Siadaci. Kady oddzia zawiera podug kantonu mniej wicej od 500 do 900 ludzi piechoty i jazdy. 1 przed i po przybyciu Bartolomeja, Moskale w pierwszej poowic kwietnia kilkakro atakowali oddzia Moncewicza, stojcy na rodku linji wprost i)rzeciw Pogi, usiujc przedrze si do Telsz, oraz otworzy sobie komunikacj przez Szawle z Kurlandj i Wilnem, jako to przejte plany ich okazyway. Wiele razy nawet po krwawych utarczkach pod Dorbianami i Kretyng, udawao si im posun do Korcian i Saant; lecz przez szybkie i stosowne poruszenia dalszych oddziaów naszych, zawsze ze strat odparci, musieli chroni si za szace usypane w Podze i nad granic kurlandzk pod Rycyszkami przy mocie, na rzece zwanej wita. Poród tych krwawych trudów, nadesza wiadomo o porace za Niemnem powstania zformowanego w województwie Augustowskiem przez Puszeta, któremu naczelnik powiatu Rosieskiego E. Staniewicz, posa w pomoc do zebrania rozproszonej siy szefa oddziaow^ego Surkonta z kilkuset ludmi. Z Litwy te otrzymalimy smutne doniesienie o postpku Hipolita Labanowskiego, który dobrowolnie z rk upuciwszy moskiewskiego jeneraa Bezobrazowa, z rezerw dywizji huzarów na drodze od Wikomierza do Wilna zaatakowanego i chccego ju bro zoy, wielce caemu powstaniu uszkodzi i bd swój yciem opaci. Po jakowym wypadku, powstania powiatów tak zwanych Litewskich, odday si pod dowództwo Karola Zauskiego, który przysyajc o tem wiadomo do J)0^viatów mudzkich, da nieznacznie do zrozumienia, aby i te podobnie uczyniy. Gdy rzd powiatowy Telszewski zajdyta mi o zdanie w tej mierze, odpowiedziaem : «i za rzecz zbawienn i potrzebn uw^aam, eby obrót siy narodowej Litwy i mudzi kierowany by przez jedn osob; ale, aby ta skutecznie ca mas kraju dyrygowa moga, powinna mie obok ufnoci swoich w^spóobywateli, usposobienie, zdolno i dowiadczenie wojenne. Poniewa za tych wszystkich przymiotów poczonych w panu Zauskim nie widz, zdaniem mojem jest, i nierównie pewniej Wrotnowski. II. 2

34 18 i bespieczniej, nim znajdzie si taka osoba, eby siy powstania podzielone byy pomidzy wielu, aby tym sposobem bdy i poraki jednych, mogy by z atwoci naprawione przez drugich, nieli oddawszy takowe siy w rce jednego, równie niedowiadczonego jak wszyscy, straci wszystko od razu za pierwsz zdarzon klsk.» Skutek przekona rycho o susznoci i zbawiennoci tych uwag. Zauski bowiem majc przeszo om tysicy powstaców Litewskich i przybierajc si najprzód zdobywa Wilno, potem Kowno, a nakoniec atakowa Szyrmana, w^ drugiej poowie kwietnia napadnity pod Przystowianami przez jeneraa Sulim, ujrza potrzeb rozdzielania na czci skupionej siy. Niektórzy z podwadnych jego dowódzców, schroniwszy si na czas w lasy, zebrali swoich ludzi i udali si ju napowrót do swoich powiatów, ju w dalsze strony, nawet do Królestwa polskiego, gdzie póniej spotkali jeneraa Gieguda; niektórzy te przybyli w powiat Telszewski i walczyli przy moich oddziaach. * * * Przed t porak jeszcze, w rodku kwietnia, jenera gubernator Pale razem z pukownikiem JBartolomejem i dalsz zaog Pogi, usiujc przez powiat Telszewski rozszerzy si ku Szawlom, wielokro atakowa ca moj linj od Pogi do Szkud, i po krwawych potyczkach pod Kretyng, Korcianami, Dorbianami, Rycyszkami i Szkudami, zmusi moje oddziay do cofnicia kroku. Kazaem wic wszystkim koncentrowa si ku Telszom dla odparcia nieprzyjaciela wspólnymi siami. Moskale zajli Kretyng, Korciany, Dorbiany i Szkudy; posunli si nawet pod Gordy i za Saanty do Potel i Szatejkow. Ale H* stanwszy w Gordach nad rzek Minj nie da si wyrugowa z mocnej pozycji i broni mostu ; M* W* za, lubo wyparty z Saant, poczywszy si jednak z oddziaem M* L* wstrzyma najprzód postp nieprzyjaciela w naznaczonym punkcie w lesie potelskira, napad go potem nocujcego na polu nie daleko Saant i przeposzy a do Dorbian w takim nieadzie, i ywno i wiele efektów wojskowych zostay zdobycz na miejscu obozu. Zaraz w lad za uciekajcymi Moskalami posunem odd/ia J* M*, który zaatakowawszy jeszcze wieo ])rzeraonycli, ])r/('gna z Dorbian do samej Pogi. Skutkiem tego dwa innr oddziay zwrócone ku Kretyiu(/c i Szkudom, odzyskay te jtunkta bez mocnego 0])oru. Wkrótce jednak

35 19 Moskao ponowili atak na ca wyraon Hnjo, a ]ionicwa mieli znaczn i>rzewagc nad naszenii siami osabionemi przez tyle potyczek, ruszyem wic ku Gordom zaogo Wor, zostawujc przy fabryce tylko 180 ludzi. Nim atoli wsparcie to nadcij^no, nieprzyjaciel znowu mimo zacity opór opanowa Kretyng, Gordy, Dorbiany i Szkudy.*) Na nieszcz- *) o t}'ch potyczkach gazety rzdowe oznajmuj w nastpny sposób. Journal de St.-Pótersbourg, 25 avril (7 mai). L'Abeille du Nord du 14 public la lettre 8uivante, datóe de Mitau, qui contient d'int<5ressants dtails sur la mani6re dont Ics enyirons de Polangen ont tó purgs des rebelles. <<Le commandement des troupes reunies sur ce point fut confie au gneral-major llenncnkampff, de la suit de S. M. remporcur, qui so trourait en congó dans cette contre, et qui, k la premier nouvelle du danger dont elle tait menace, B'empressa de se prsenter chez le gouverneur-general pour le prier de l'emplojer activement. 11 avait sous sesordres 200 hommes d'un bataillon runi dmustruction, deux compagnics de chasseur?, lól douaniers a. cheval, 3 pióces de canon et 136 hommes des compagnies d'ouvriers railitaires du corps des Yoies de Communications. Le 8 avril, ii se porta dabord sur Kretingen, k Toppos de son but yritable; ensuite ii marcha par des routes de traverse sur Dorbiany, et vers les six heures du soir ii parut inopinement prfes d'un cabaret situ k trois verstes de cette petite ville. Aprds avoir fait reposer sa troupe, ii fit une reconnaissance des lieux, at apercut que les insurgs s'etaieut posts dans un bois t'pais, dfendu par un ravin profond, des deux cóts duquel ils avaient place une partie de leur infanterie, et en avant leurs cavaliers, afin de le prendre en flanc. Sans perdre le temps, le genral-major Rennenkampff ordonna aux douaniers k cheval de charger les rebelles, et aux chasseurs de soutenir cette attaque, et en m^me temps ii se porta en personne sur Dorbiany avec le reste de sa troupe et Tartillerie. A son approche du bois, ii fut accueilli par une grele de balles et par un coup de cartouche h balles tire d'une pióce de six, auquel ii fit riposter par une forte canonnade, et nótres avanc6rent par la route et ;\ travers les bois. Kes insurgs se defendirent pied k pied avec opiniatrete, et eurens encore le temps de tirer plusieurs coups de leur canon, plact5 sur la hauteur. Les douaniers, enflamms par la resistance qu'il3 rencontraient, ne faisaient pas de quartier. Le bois ne tarda pas k etre balay, et le bataillon reuni pntra rapidement dans les rues de Dorbianj', od ii fut recu par une fusillade partant des fenótres et de dessus les toits. Les insurgs s'enfuirent vers Salanten et Schoden, et dans leur droute, on leur enleva leur canon et on leur fit prisonniers trois chefs, 12 employós subalternes, deux pretres catholiques et quelques paysans; ces derniers avaient mis bas les armes et furent renvoyes dans leurs foyers, conformement k Toukase du 22 mars de cette anne. Sur ces entrefaites, le feu prit dans une maison du village, et le vent etant trfes fort, l'incendie consuiaa la moitie des habitations. Les rebelles furent vivement pour uivis dans la direction de Schoden. A quatre heures apr^s midi, le gnral Ilennenkampff se mit en marclie sur Pelangen, oti ii arriva ;\ onze heures du soir, aprós avoir disperse encore quelques attroupemens dans les bois et fait leurs chefs prisonniers. Le lendemain 10, inform que les rebelles, reunis k Kretingen, se proposaient d'attaquer Polangen, le gneral Rennenkampff resolut de les prerenir, et s'y porta dans la nuit du 11 avec un detachement compos de deux compagnies de grenadiera de S. M. le roi dc Prusse, de deux compagnies du 9 rgiment de chasseurs et de l'escadron de pionniers k cheval dc la gard avec deux pices d'artillerie. Une escouade de l'escadron de pionniers s'approcha au trot des passages sur la riyire et dispersa les rebelles posts devant le pont pour le dfendre ou pour y raettre le feu. A 1'aube du jour, le detachement atteignit sans aucun empechement Kretingen, qu'il occupa tans obstacle, n'y ayant point troure la vive rsistance ii lauelle ii s'attendait. Les insurgs, effrayc^s par la prise de Dorbiany, n'oserent profi-

36 20 midzy pospólstwem cie w tyme czasie zrobi si rozruch ogromnych hrabstw, które zajmuj prawie om dziesitych czci powiatu Telszewskiego i rozcigaj si od Gord wzdu caej granicy kurlandzkiej, a których waciciele nie przesiaduj w^ dobrach, lecz trzymaj swoich powierników. Rozruch ten podniesiony przez ludzi najgorszej konduity, szukajcych wasnego wyniesienia si ze szkod publiczn, mia ródo w nienawici wocian ku swym rzdzcom i komisarzom, a za cel wytpienie ich, a nastpnie i szlachty w ogólnoci. W jednej prawie chwili zaburzya si wiksza poowa powiatu, przyczya si do tego znaczna liczba o- nierzy z oddziaów formowanych w tych stronach ; poaresztowano oficerów, wybrano na ich miejsce samyche podegaczy i wichrzycieli, a wród pijatyki i bezrzdów w'asnym sdem rozstrzelawszy kilka osób ze szlachty i starszyzn wiejskich, zakuto innych w kajdany. Tum do kilku ju tysicy w okolicach Kul, Pungian i Saant zgromadzony, zamiast przeciw nieprzyjacielowi obróci si na Telsze i szed z odgrókami, e wymordowawszy obecne wadze z obywateli zoone, swój rzd zaprowadzi. Wielu onierzy zaraz postrzegszy si w bdzie, powrócio do domów, wielu spokojnych nawet, nie chcc nalee do zaburzenia, opuszczao szeregi. Oficerowie, którym udao si wymkn z rk rozjuszonego i trunkiem zalanego motochu, przybiegali do Telsz albo pojedynczo, ter de l'avantage que leur offraient les localits, l'difice du couvent et l'enceinte en pierre, et prirent la fuite vers le bourg de Kortziany. Notre dtachement les poursuivit sans reló.che, la cavalerie tournant par les chemins de travcrses, tandis que les tirailleurs nettoyaient les bois. Le bourg de Kortziany fut occupe avec une telle rapidit et si inopinment, que les insurgs y abandonnt5rent tous leurs aprovisionnemens et ra^me les repas qu'ils veniiient d'y preparer. On fit ^galement pliisieurs prisonniers sur ce point. Apr^s avoir nettoyi^ Kortziany, le góural-major Renncnkampff rcvint \ Kretingen pour y rtuablir Tordre et le cordon de douane sur la frontidre de Prusse. Nous n'avons essuyó aucune pertc ii l'occupation de Kretingen et de Kortziany. Do retour ii Kretingen, le chef du dtachcment fit appcler les prótres catholiques et le kaghal des Juifs, leur dirttribua quclqnos oxeinplaires de Toukase imptirial du 22 mars, et leur dóolara (luo la contróe tant purgóo des rebellos, Tancien ordre dovait 6tro rótabli; ii leur enjoignit do vciller au uiainticn do la trauquillit6, sous pcino d'un ch*itimont 3óv^ro, et d'informor sur-le-champ les autoritós do la moindre tontative des inaurges. II ordonna au principal pri^tre do faire próter ii tous Ica habitans du bourg et des yillagos euvironnans le Bcrment do fidi^litó i S. M. rkmporcur, et do fairo parvonir \ Tiiutoritó la formuo du sermont signc? par eux. On maudo quo les paysans de la contróo, oflrays par la rai)iditó et la fermcto avcc leaquollo8 on poursuit los insurg('!8, ccsscnt do próter l'oreillo aux insinuations des nialiutentionn8, et commoncent i"i so repontir do lour avouglomont. Lo pardon accord i\ ccux qui 80 aouiiiottaitnt, ot la pormission do rentror daus leurs foyers pour 80 livror aux travaux agricoh-s, los ont totaloniout di^sabuss. lis jettont loura arnies dovant nos partis ot livront & nos fourragours les approihlonnomoms pn'iiart's i)ar los roholloa. Touto la grando routo <iui travorso la Courlamlo jusqu'ii la frontidre, alnsi (jno la villo do rolangoii, jouissont niaintodant do la plus parlaitc sócuritó. (V. W.)