WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA DZIAŁANIA 55. I 60. PUŁKÓW PIECHOTY I 17. PUŁKU UŁANÓW

Transkrypt

1 EUGENIUSZ ŚLIWIŃSKI WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA DZIAŁANIA 55. I 60. PUŁKÓW PIECHOTY I 17. PUŁKU UŁANÓW The Polish-Soviet War military operations of the 55 th and 60 th Infantry Regiment and 17 th Uhlans Regiment Streszczenie: Już w trzecim miesiącu po odzyskaniu państwowości (11 listopada 1918) Polsce zaczęło zagrażać ponownie niebezpieczeństwo utraty niepodległości spowodowane przez Rosję sowiecką. W okresie od 14 lutego 1919 do 19 października 1920 roku trwała wojna zwana polsko-bolszewicką zakończona zwycięstwem Polski. Przez półtora roku walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Dramatycznym przełomem losów tej wojny była obrona Warszawy znana jako cud nad Wisłą. W działaniach wojennych brało udział Wojsko Wielkopolskie, które etapowo w 1919 roku weszło w skład zintegrowanych struktur Wojska Polskiego. Artykuł przedstawia przebieg najważniejszych etapów wojny i na ich tle jednostek wielkopolskich, szczególnie tych, które po wojnie tworzyły garnizony na terenie południowo-zachodniej Wielkopolski. (red.) Abstract: Three months after Poland regained its statehood (11 th November 1918) it was threatened with yet another loss of independence from Soviet Russia. The period between 14 th February 1919 and 19 th October 1920 was the time of the-called Polish-Soviet War which ended with Poland s victory. For 18 months Polish and Soviet forces were fighting with changing fortunes. A dramatic breakthrough was the Battle of Warsaw known as the Miracle at the Vistula. The Army of Wielkopolska took part in the hostilities and was later gradually incorporated in the structures of the Polish Army in The article presents the most significant stages of the military operations, in particular, the units in Wielkopolska which after the war became regiments in the area of south-west Wielkopolska (ed.) Pod koniec I wojny światowej w Europie powstało wiele nowych państw, zwłaszcza na terenach byłego cesarstwa rosyjskiego i austriacko-węgierskiego. 11 listopada 1918 r., podpisano w Compiègne zawieszenie broni, w którym zobowiązano Niemcy do wycofania wojsk do granic sprzed wybuchu wojny. W tym dniu na części ziem byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego narodziło się suwerenne państwo polskie, na którego czele stanął Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa. Zawieszenie broni nie wpłynęło w istotny sposób na sytuację militarną w Europie Wschodniej. Od marca 1918 r., kiedy to Rosja sowiecka zawarła traktat brzeski z Niemcami i Austrią, w którym m.in. przyznano Ukrainie ziemię chełm-

2 166 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka ską i Podlasie a ponadto obiecano Galicję Wschodnią, na froncie wschodnim zapanował spokój. Armia niemiecka, Oberkommando-Ostfront (Ober-Ost), okupowała ogromne obszary od Zatoki Botnickiej do Morza Azowskiego. W Rosji toczyła się w tym czasie wojna domowa między zwolennikami rewolucji a spadkobiercami imperium carów (Nikołaj Judenicz pod Piotrogrodem, A. Denikin nad Wołgą, Aleksander Kołczak na Syberii). W wojnie tej interesów państw zachodnich (ententy) broniły: w Archangielsku, Murmańsku i na Kaukazie wojska angielskie, w Odessie wojska francuskie, we Władywostoku wojska amerykańskie i japońskie. W krajach nadbałtyckich i na Ukrainie toczyły się walki między czerwonymi, białymi, zielonymi (partyzantka chłopska) i ugrupowaniami nacjonalistów oraz Niemcami. Wybuchały konflikty między nowymi państwami: Rumunią a Węgrami, Jugosławią a Włochami, Czechosłowacją a Polską, a nadto co nas z oczywistych względów najbardziej interesuje między Polakami a Ukraińcami o Lwów i Galicję Wschodnią, a w Wielkopolsce (będącej jeszcze w granicach Niemiec) wybuchło powstanie. W wielu europejskich miastach w Monachium w Berlinie, Budapeszcie i w Koszycach wybuchły rewolucje komunistyczne. Na przełomie lat 1918 i 1919 Polska nie miała ustalonych granic, miała jednak dwa rządy, jeden w Warszawie (premier Jędrzej Moraczewski) i drugi w Paryżu Komitet Narodowy Polski (KNP) z Romanem Dmowskim na czele. J. Piłsudski podjął starania o nawiązanie współpracy z państwami zachodnimi i z KNP w Paryżu. W wyniku uzgodnień 16 stycznia 1919 r. powołano nowy rząd z Ignacym Janem Paderewskim na czele i przygotowano kilkudziesięcioosobową delegację na konferencję pokojową. Delegacja ta prowadziła rozległą działalność na rzecz uznania przez mocarstwa zachodnie praw polskich do spornych obszarów zaboru pruskiego, Galicji Wschodniej, Białorusi i Litwy. Konferencja pokojowa rozpoczęła się 18 stycznia 1919 roku. Utworzono specjalną Komisję Polską pod przewodnictwem Jules a Cambona. R. Dmowski, w piśmie do J. Cambona, przedstawił polskie stanowisko w sprawie granic: Jako punkt wyjścia naszych uwag przyjmujemy rok 1772, czyli datę pierwszego rozbioru i za nasze najświętsze prawo uważamy odzyskanie tego, co wyrwały nam przemocą państwa dzisiaj w gruzach leżące. Jednocześnie nie mamy bynajmniej zamiaru korzystać z tego prawa w całej rozciągłości. Zdajemy sobie sprawę najzupełniej, iż w ciągu 150 lat ubiegłych od chwili rozbioru Polski na naszych kresach wschodnich zaszły zmiany, z którymi liczyć się musimy [cyt. za: Czubiński 2003, 119]. W zamian za dość znaczne ustępstwa na wschodzie domagał się przyznania obszarów na południu i zachodzie, które odpadły od Polski jeszcze przed rozbiorami, m.in. Śląska Cieszyńskiego, Górnego Śląska, całych Prus Zachodnich, rejencji olsztyńskiej oraz części Spisza i Orawy. R. Dmowski domagał się bezpośredniego włączenia w skład państwa polskiego tych ziem był to program inkorporacyjny. Z ostrym atakiem przeciw temu projektowi wystąpił 19 marca angielski premier David Lloyd George. J. Piłsudski z kolei uważał, że granica zachodnia zostanie ustalona przez kongres pokojowy, na wschodzie natomiast klęska wojenna i rewolucja wtrąciły Rosję w stan długotrwałej anarchii, dlatego też należy oddzielić się od Rosji państwami sfederowanymi z Polską. Tak o tym pisał: Postawiłem też sobie, niezależnie od nikogo, już w 1918 r. wyraźny cel dla wojny z Sowietami. Zdecydowałem mianowicie natężyć siły, aby możliwie daleko od miejsca gdzie się nowe życie wykluwało i wykuwało, obalić wszelkie próby i zakusy narzucenia raz jeszcze życia obcego, życia nieuporządkowanego przez nas samych [Piłsudski, 1937, t. 8, 147]. Najwyższą władzę w odrodzonej Polsce sprawował J. Piłsudski, będąc Naczelnikiem Państwa i Naczelnym Wodzem,

3 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR przeto głównie on określał politykę polską wobec Rosji. Ze względu na osobiste przeżycia Do obozu białej Rosji odnosił się z uzasadnioną niechęcią i nieufnością, podejrzewając go o kontynuowanie zaborczych tendencji caratu. Z równą niechęcią ustosunkował się również do Rosji Sowieckiej, uważając, nie bez racji, iż pod wieloma względami i ona będzie prowadzić dalej, choć pod przemalowanym szyldem, dawną imperialistyczną politykę [Labuda (pod red.), 1995, t. 4, 88]. Dla Rosji zarówno białej jak i czerwonej polskie plany usunięcia lub wypchnięcia jej poza wpływ na politykę europejską, jak i plany jej uszczupleń terytorialnych zarówno w polskiej wersji inkorporacyjnej, jak i federacyjnej były nie do zaakceptowania. Przywódcy białej Rosji postrzegali Polskę jako część swego imperium, kwestionowali jej prawo do suwerenności, warunkowo godząc się na jej istnienie w granicach etnicznych. Największym atutem białych było poparcie, jakiego udzielały im mocarstwa zachodnie, zwłaszcza Wielka Brytania, pamiętając o wcześniejszych zobowiązaniach wobec Rosji, która do 1917 r. wchodziła w skład bloku państw ententy. Bolszewicy ( czerwoni ) wprawdzie głosili hasło samookreślenia i samostanowienia narodów (12 stycznia 1918 r.), ale przyznawali to prawo tylko wówczas, gdy narody te, w tym Polska, wprowadzą władzę sowiecką i wejdą w skład sfederowanych republik rad kierowanych przez Rosję. Kierownictwo bolszewickie w osobach Włodzimierza Lenina i Lwa Trockiego było szczególnie zaniepokojone planami federacyjnymi J. Piłsudskiego. Bolszewicy jednak mniejszą wagę przywiązywali do kwestii terytorialnych koncentrując uwagę na przygotowaniach do rewolucji światowej, zmierzającej do zbolszewizowania co najmniej Europy. Poważną przeszkodą blokującą przerzut fali rewolucyjnej na zachód były wojska niemieckie oraz szybko odradzające się wojsko polskie. Zarówno Polska jak i Rosja sowiecka praktycznie już na początku 1919 roku zdecydowały się na rozstrzygnięcie swoich celów strategicznych na płaszczyźnie militarnej. Ich realizacja była początkowo niemożliwa, wobec obecności na ziemiach Białorusi i Ukrainy okupacyjnych wojsk niemieckich, słabości militarnej obu stron oraz zaangażowaniu w sprawy bieżące. Dla Polski była to walka z Ukraińcami o Galicję Wschodnią oraz przeciwstawienie się ewentualnej zbrojnej agresji Niemiec w związku z trwającym powstaniem w Wielkopolsce. Rosja w tym czasie całą uwagę koncentrowała na walce z wewnętrzną opozycją i obcą interwencją. W połowie lutego 1919 r. stan liczebny Wojska Polskiego wynosił 156 tys. żołnierzy, w tym wojska liniowego. Poza zasięgiem J. Piłsudskiego była około 50-tysięczna Armia Polska we Francji dowodzona przez gen. Józefa Hallera, dywizje polskie na terenie Rosji oraz kilkudziesięciotysięczne Wojsko Wielkopolskie (dowódca gen. Józef Dowbor-Muśnicki). Ponadto na wschodnich rubieżach odradzającego się państwa kształtowały się spontaniczne oddziały zbrojne, których nie objęła akcja władz centralnych. Próbowano je jednak nadzorować i już w końcu listopada 1918 r. utworzono w Warszawie Komitet Obrony Kresów Wschodnich, sprawujący polityczny mecenat nad tymi formacjami samoobrony. 26 listopada J. Piłsudski wyraził zgodę na tworzenie z nich Dywizji Litewsko-Białoruskiej (dowódca gen. Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański). Armia Czerwona na przełomie 1918 i 1919 roku nie była zdolna do prowadzenia zdecydowanej ofensywy na froncie przeciwpolskim. Swoją uwagę skupiała na obsadzaniu ewakuowanych przez Niemców obszarów Białorusi i Litwy. Jednak z myślą o przyszłej wojnie z Polską utworzono już 15 listopada 1918 roku liczącą około 10 tys. bagnetów i około tysiąca szabel Armię Zachodnią, a jej dowódcą został Andriej Jewgieniewicz Sniesariew. Armia ta już 17 listopada przekroczyła

4 168 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka rosyjsko-niemiecką linię demarkacyjną i powoli posuwała się na zachód. Miesiąc później, wzmocniona dwoma dywizjami, obsadziła odcinek frontu od Dyneburga po Borysów Rohaczew Mohylew. Stan bojowy tej armii szacowany był przez stronę polską na początku stycznia 1919 r. na około 19 tys. żołnierzy, 250 karabinów maszynowych (ckm) i 33 działa. Według danych rosyjskich Armia Zachodnia w połowie lutego liczyła bagnetów, 2150 szabel i posiadała 145 dział oraz 548 cekaemów. Marsz tych wojsk na zachód, i to bez konieczności prowadzenia walki z oddziałami niemieckimi, bardzo niepokoił władze polskie. 29 grudnia 1918 r. rząd polski wystosował ostrą depeszę protestacyjną, w której, między innymi, napisano: Fakty rzucają jaskrawe światło na agresywną i imperialistyczną politykę rosyjskiego rządu sowieckiego, którego wojsko zalewa Litwę i Białoruś, wprowadzając przez to administrację sowiecką na obcych im terenach oraz podbijając ludy obce ich ustrojowi politycznemu, odmawiając im prawa do samostanowienia o swym losie. Ponieważ część tych terytoriów jest niezbicie polską, metody te naruszają bezpośrednio żywotne interesy narodu polskiego [Przybylski, 1928, 8]. Wycofujące się do Prus Wschodnich wojska niemieckie celowo utrudniały Polakom zajmowanie opuszczonych przez nie terenów, ułatwiając jednocześnie działania wojskom sowieckim. Było to efektem tajnej umowy podpisanej między Berlinem a Moskwą w sprawie udzielenia sobie pomocy w walce z Polską. J. Piłsudski szczególnie zabiegał o przepuszczenie przez Niemców oddziałów polskich w celu zajęcia Wilna. Na przeszkodzie w porozumieniu stanął wybuch powstania w Wielkopolsce. Niemcy natychmiast usztywnili swoje stanowisko. Planowo wojska niemieckie miały opuścić Wilno 4 stycznia 1919 r. Polskę popierała Francja, ale Niemcy nie ulegli temu naciskowi. Pamiętać należy także o postawie Litwinów, którzy domagali się nie tylko Wilna, ale znacznych połaci Białorusi, Suwalszczyzny oraz części Podlasia. Wileńskie oddziały polskiej samoobrony postanowiły działać samodzielnie. 31 grudnia 1918 r. doszło do starć o miasto z Niemcami i oddziałami miejscowych bolszewików. 2 stycznia Polacy opanowali Wilno. Jednak już następnego dnia wieczorem pod miasto podeszły regularne oddziały Armii Czerwonej i 4 stycznia rozpoczęły natarcie. Atakowały pododdziały pułku pskowskiego i 5. pułku wileńskiego. Było to pierwsze starcie zbrojne nieregularnych oddziałów polskich z Armią Czerwoną. Przewaga Rosjan była jednak zbyt duża i po dwudniowych walkach poddano miasto. Rosjanie zaczęli zajmowanie całej Wileńszczyzny. W tym czasie rząd polski przy wsparciu Francji prowadził negocjacje z Niemcami w sprawie przepuszczenia oddziałów polskich dla zahamowania marszu na zachód wojsk sowieckich. 5 lutego została podpisana w Białymstoku umowa polskoniemiecka dotycząca zasad ewakuacji wojsk niemieckich i ułatwień stronie polskiej przy zajmowaniu opuszczonych terenów oraz nabywania demobilizowanego sprzętu wojskowego. Według uzgodnień 8 lutego miano przekazać stronie polskiej Wołkowysk, a następnego dnia Brześć nad Bugiem i Terespol. Oddziały polskie przygotowujące się do obsadzenia frontu przeciwrosyjskiego były nieliczne. Była to formująca się dopiero Dywizja Litewsko-Białoruska gen. W. Iwaszkiewicza (trzy bataliony piechoty, szwadron jazdy i bateria artylerii) oraz Grupa Podlaska gen. Antoniego Listowskiego (16 kompanii, dwa szwadrony jazdy i bateria artylerii). Wobec szczupłości sił postanowiono, oprócz działań regularnych, stosować na dużą skalę działania nieregularne. Tworzono więc wśród ludności polskiej Litwy, Białorusi i na Suwalszczyźnie zakonspirowane lokalne formacje samoobrony, oparte na strukturach tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Nadzór nad tymi oddziałami

5 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Źródło: G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka , Koszalin 1990.

6 170 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka sprawowała Sekcja POW przy I Oddziale Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Na początku lutego utworzono organizację Obrona Kresów o strukturze wojskowej, kierowaną przez delegowanych oficerów. Jej zadaniem było prowadzenie, na tyłach przeciwnika, działań dywersyjnych i wywiadowczych. Na terenach zajmowanych przez Wojsko Polskie organizacja Obrona Kresów była rozwiązywana i przekształcana w Straż Kresową. Na początku lutego oddziały Armii Czerwonej zajęły linię: Poniewież Wilno Słonim Janów Sarny Owrucz. Oddziały polskie zmierzając do objęcia wynegocjowanych 5 lutego obszarów, nawiązały styczność bojową z oddziałami sowieckimi. 14 lutego 1919 r. o godzinie 7 rano grupa 57 żołnierzy kapitana Piotra Mienickiego szturmem zdobyła Berezę Kartuską zmuszając stacjonujących tam żołnierzy sowieckich do wycofania się. Wzięto do niewoli 80 jeńców i zdobyto 2 cekaemy. Stoczono także walkę w rejonie miejscowości Mosty nad Niemnem. Powstała ciągła linia frontu podzielona na dwa odcinki: północny od Skidla do Mostów obsadzony przez Dywizję Litewsko-Białoruską oraz południowy od Szczytna do Małoryta obsadzony przez Grupę Poleską. Dzień 14 lutego 1919 r. przyjmuje się jako początek działań wojennych w wojnie polsko-bolszewickiej. 19 lutego wojska niemieckie opuściły Białystok i nie obsadzały już linii kolejowej do Brześcia. Następnego dnia Białystok zajęły wojska polskie. Wywołało to formalny protest rządu sowieckiego, co świadczyło o właściwych zamiarach bolszewików także w odniesieniu do ziem etnicznie polskich. Grupa gen. A. Listowskiego rozmieściła się w trzech zgrupowaniach na najważniejszych liniach komunikacyjnych: Brześć Baranowicze (dwa i pół batalionu piechoty i dwa szwadrony jazdy), na południu w Małorycie (kompania piechoty i pluton jazdy) z zadaniem utrzymania łączności z Grupą Operacyjną gen. Edwarda Rydza-Śmigłego walczącą z wojskami Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Symona Petlury. W odwodzie w Brześciu stały niepełne dwa bataliony piechoty, szwadron jazdy i bateria artylerii. Prowadzono działalność rozpoznawczą i wywiadowczą oraz staczano potyczki z nieprzyjacielem. Łącznie na froncie przeciwrosyjskim w połowie lutego zaangażowanych było 500 oficerów i 7 tysięcy szeregowych, z tego jednak tylko 40% można było zaliczyć do stanu bojowego. 22 lutego głównodowodzący Armią Czerwoną (Joakim Wacetis) nakazał oddziałom Frontu Zachodniego (16. Armia licząca około 46 tys.) wyjść na linię: Poniewież Wiłkomierz Lida Słonim rzeka Szczara kanał Ogińskiego Pińsk Sarny. Jednocześnie awangardy armii miały podchodzić do linii: Tylża Kowno Grodno Wołkowysk Brześć Kowel Równo. Za szczególnie ważne uznano obronę węzłów kolejowych: Wilno, Lida, Baranowicze i Łuniniec. Szczupłość sił polskich zmusiła Naczelne Dowództwo do przejścia do obrony z zamiarem utrzymania dotychczasowych pozycji. Na froncie polsko-rosyjskim wytworzyła się sytuacja patowa i obie strony przeszły do obrony. Nie oznaczało to jednak zupełnego spokoju. 26 lutego Sejm Rzeczypospolitej uchwalił ustawę o organizacji sił zbrojnych. 7 marca ogłoszono pobór do wojska. Wydatki na wojsko wzrosły do 49% dochodu narodowego. 16 lutego w Trewirze przedłużono z Niemcami, po raz kolejny, układ o rozejmie z 11 listopada. Alianci wymusili na Niemcach, aby rozejm rozszerzyć o Front Powstańczy w Wielkopolsce. Walki na większą skalę ustały, ale formalnie, w myśl prawa międzynarodowego, do czasu decyzji konferencji pokojowej, Wielkopolska stanowiła część państwa niemieckiego. Mimo podpisanego rozejmu strona polska liczyła się z możliwością

7 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Źródło: G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka , Koszalin 1990.

8 172 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka ataku niemieckiego. Rozwijano więc armię powstańczą utrzymując pełną gotowość bojową. Postanowiono utworzyć front przeciw Niemcom. Miał on obejmować linię długości 1100 km poczynając od Grodna przez Wielkopolskę do Górnej Wisły. W wyniku bardzo trudnej sytuacji oddziałów polskich pod Lwowem, do Poznania 8 marca przyjechał premier Ignacy Jan Paderewski. W imieniu rządu polskiego wezwał do natychmiastowej pomocy dla walczących pod Lwowem oddziałów. Wiązało się to z koniecznością zapewnienia pomocy aliantów na wypadek niemieckiego uderzenia. W rezultacie rozmów jako pierwsza pod Lwów wyruszyła ochotnicza kompania dowodzona przez ppor. Jana Cieciucha. W ślad za nią 14 marca skierowano ok. 3-tysięczną Grupę płk. Daniela Konarzewskiego w składzie: jeden pułk strzelców Wielkopolskich, cztery baterie artylerii (16 dział) i jedną eskadrę lotniczą (7 samolotów). W połowie marca na froncie przeciwrosyjskim nastąpiły zmiany. Gen. W. Iwaszkiewicz dostał przydział do wojsk operujących w Galicji Wschodniej, a jego miejsce zajął (od 14 marca) gen. Stanisław Szeptycki, dotychczasowy szef Sztabu Generalnego WP. Utworzono Front Litewsko-Białoruski. Naczelne Dowództwo WP zdając sobie sprawę ze szczupłości swych sił oraz po uwzględnieniu sytuacji na innych frontach, zdecydowało się na defensywę aktywną. Troską i staraniem J. Piłsudskiego było uprzedzenie Rosjan w zajęciu opuszczonego przez Niemców Grodna. Miasto to stanowiło bowiem ważną podstawę wyjściową do planowanej akcji na Wilno. Działania polskie były uważnie śledzone w Moskwie mimo głównego zaangażowania w likwidację ofensywy wojsk białych A. Kołczaka. 10 kwietnia ukazało się polecenie Sztabu Polowego Armii Czerwonej nakazujące Frontowi Zachodniemu utworzenie i umocnienie zasadniczej obrony rubieży. W sektorze walk z Polakami była to linia: Mołodeczno Mińsk Bobrujsk Żłobiń Homel. Oprócz przygotowań czysto wojskowych bolszewicy ogromną wagę przywiązywali do oblicza politycznego swej armii. Przy dowódcach powołano komisarzy politycznych, którzy w oparciu o komórki partyjne prowadzili pracę uświadamiającą nie tylko wśród żołnierzy, ale także wśród ludności cywilnej na terenach objętych wojną oraz w szeregach przeciwnika. W całej Rosji propagandą kierowała partia bolszewicka (Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików)) a w niej czołową rolę odgrywał W. Lenin. W pracę machiny propagandowej zaangażowano literatów, plastyków, aktorów oraz specjalistów od spraw technicznych. Toczące się od lutego polsko-sowieckie walki zbrojne początkowo nie znajdowały adekwatnego odzwierciedlenia w bolszewickiej propagandzie o zasięgu centralnym. Nie znaczy to jednak, że ich nie było, miały jednak mniejszy zasięg i niewielką skalę natężenia. 26 marca w Brześciu J. Piłsudski odbył naradę z generałami S. Szeptyckim i A. Listowskim w sprawie dalszych działań na froncie. Generałowie zostali zapoznani ze wstępnym planem wyprawy wileńskiej. 2 kwietnia Naczelny Wódz J. Piłsudski wydał rozkaz operacyjny, w którym zarządził szybką koncentrację jazdy w rejonie między Mostami a Lidą i rajd przez Raduń, Rudniki na Wilno. W tym samym czasie piechota miała zająć Lidę, a stamtąd, wykorzystując kolej, kierować się na Wilno. Plan był niezwykle śmiały i ryzykowny. Od podstaw wyjściowych do Wilna było około 100 km, które miano pokonać w trzy dni. Istniało ryzyko odkrycia rajdu przez Rosjan. Szef Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce, gen. Paul Henrys ocenił go jako szaleństwo. Przeciwny był także gen. S. Szeptycki. J. Piłsudski jednak postawił na swoim. W ramach przygotowań do akcji przeprowadzono szeroką akcję dezinformującą przeciwnika. Szczegółowe rozkazy wydano 10

9 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Źródło: G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka , Koszalin 1990.

10 174 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka i 11 kwietnia. Łącznie zaangażowano 21 i pół batalionu piechoty, 24 szwadrony jazdy, 9 baterii artylerii polowej, 2 baterie artylerii ciężkiej i pół baterii artylerii konnej. Grupa rajdowa składała się ze zgrupowania jazdy (dwa szwadrony 11. pu., trzy szwadrony 1. pszw., dwa szwadrony dywizyjne, dwa szwadrony 4. pu., szwadron techniczny 7. pu., pluton artylerii konnej i pociąg prowiantowy). Grupa dowodzona była przez ppłk. Władysława Belinę-Prażmowskiego. W skład zgrupowania piechoty złożonego z 2. Dywizji Piechoty Legionów, dowodzonego przez gen. E. Rydza-Śmigłego wchodziły: trzy bataliony 1. pp. Leg., dwa bataliony 5. pp. Leg., batalion 6. pp. Leg. i dwie baterie artylerii. Zgrupowanie nacierające na Lidę składało się z 1. DP Leg., dowodzonej przez gen. Bolesława Roję. Bezpośrednie kierownictwo nad operacją wileńską objął J. Piłsudski. Ogólny stan oddziałów polskich wynosił ponad 3 tys. żołnierzy. Działania rozpoczęły się 16 kwietnia rano i początkowo przebiegały niezbyt pomyślnie. Bardzo silny opór stawiły oddziały sowieckie w Lidzie. Miasto przechodziło z rąk do rąk i zdobyto je dopiero następnego dnia. Kawaleria kontynuowała jednak rajd i 19 kwietnia wczesnym rankiem spieszone szwadrony natarły na Wilno. Zaskoczenie załogi rosyjskiej było niemal zupełne. Opanowano dworzec kolejowy i znaczną część miasta. Około południa jednak opór ponad 3-tysięcznego garnizonu rosyjskiego zaczął krzepnąć. Sytuacja poprawiła się dopiero wtedy, gdy wieczorem przybyła pociągiem piechota. Wilno zdobyto nazajutrz, 20 kwietnia. W tych dniach zdobyto także Nowogródek oraz Baranowicze. 22 kwietnia J. Piłsudski ogłosił w Wilnie Odezwę do mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której przedstawił plan federacji. Zajęcie przez Polaków Wilna stanowiło szok dla Rosjan, którzy próbowali odbić miasto. W dniach od 26 do 30 kwietnia, trwały ciężkie walki w okolicach Wilna, w których szczególną rolę odegrał gen. E. Rydz-Śmigły. Zdołał on na początku maja przesunąć front na linię: jezioro Narocz Hoduciszki Ignalino Łyngmiany, co sprawiło, że Wilno znalazło się około 60 km za linią frontu. Dużym sukcesem było zajęcie 28 kwietnia Grodna, z którego wycofali się Niemcy. Było to ważne w kontekście sporu terytorialnego z Litwinami. W trakcie organizowania wyprawy wileńskiej Naczelne Dowództwo WP zwróciło się do dowódcy Wojsk Wielkopolskich, gen. J. Dowbora-Muśnickiego, z prośbą o doraźną pomoc. W Poznaniu zorganizowano ochotniczy batalion posiłkowy dla grupy wileńskiej. Składał się on z trzech kompanii szturmowych, nad którym dowództwo objął weteran powstania styczniowego Feliks Józefowicz. Oddział składał się jednak w większości z niespokojnych żołnierzy, którzy często nie umieli dostosować się do wymogów regulaminów. Na sztandarze batalionu wyhaftowano nazwę: Poznański Ochotniczy Batalion Śmierci. Żołnierze na otokach rogatywek, pod orłem, nosili trupią główkę. Batalion liczył około 300 ludzi i w końcu kwietnia dotarł na Wileńszczyznę. Włączony został w skład 6. pp. Leg. 1 i 2 maja walczył pod Bodnarami i Mejszagołą, uczestniczył w ciężkim boju pod Wielkimi Giedrojciami, a 15 maja brał udział w zwycięskim natarciu na Malaty. Następnie pełnił w tym rejonie służbę osłonową na linii demarkacyjnej między wojskami polskimi a litewskimi. Zdobycie przez Polaków Wilna ostudziło ofensywne zapędy Rosjan. Do tego dochodziła trudna sytuacja wewnętrzna wskutek narastania fali zbrojnych wystąpień licznych oddziałów opozycyjnych. Cała uwaga Armii Czerwonej była skupiona na walce z kontrrewolucją oraz interwencją ententy. Militarną rozprawę z Polską przesuwano na dalszy czas. Nie oznaczało to jednak zupełnego spokoju na froncie. Sprawa polska łączyła, dwa dawne państwa rozbiorowe Niemcy i Rosję

11 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Źródło: E. Sliwiński, 17. Pułk Ułanów Wielkopolskich. Geneza organizacja działania bojowe, Leszno 2008.

12 176 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka sowiecką. Oba były przeciwne istnieniu niepodległego państwa polskiego. Stąd Niemcy wspierali bolszewików w ich zmaganiach z Polską, zwłaszcza podczas przygotowywania traktatu pokojowego w Paryżu. Z armii niemieckiej zostało oddelegowanych do służby w Armii Czerwonej 2387 oficerów i 1293 podoficerów. Niemcy przez cały czas udzielali Rosji różnorakiej pomocy militarnej i wsparcia politycznego. Wiosną 1919 roku jedyną siłą zbrojną, zdolną stawić opór na froncie polskoniemieckim było Wojsko Wielkopolskie liczące około 70 tys. żołnierzy. Na przełomie kwietnia i maja, wzmacnianie niemieckich sił zbrojnych i plany odbicia Wielkopolski Stellung-Krieg oraz plany likwidacji całego państwa polskiego Frühligssonne, zaczęły budzić po stronie polskiej poważne obawy. Wywiad francuski i polski dostarczał coraz więcej informacji potwierdzających przygotowywanie się Niemiec do wojny. W końcu kwietnia wojska niemieckie wzdłuż wschodniej granicy liczyły ok. 200 tys. żołnierzy i ich liczba stale rosła. Naczelne Dowództwo WP postanowiło utworzyć front przeciwniemiecki. Miał on obejmować linię długości 1100 km od Grodna przez Wielkopolskę do górnej Wisły. Na pierwszy plan wysuwał się problem zjednoczenia wszystkich sił polskich. Od kwietnia zaczęły przybywać z Francji (przez Głogów i Leszno), transporty z armią gen. J. Hallera, witane uroczyście 20 kwietnia w Kąkolewie na pierwszej polskiej stacji przez dowódcę 6. pułku strzelców Wielkopolskich (6. ps. Wlkp.) por. Bernarda Śliwińskiego. 25 maja Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu przekazał Wojsko Wielkopolskie marszałkowi J. Piłsudskiemu. 27 maja doszło w Kaliszu do spotkania trzech Józefów (J. Piłsudskiego, J. Dowbora-Muśnickiego i J. Hallera). Omówiono zasady współdziałania frontów. Do Wielkopolski pospiesznie wycofano grupę wojsk gen. D. Konarzewskiego walczącą w Galicji Wschodniej. Wzrastające zagrożenie niemieckie spowodowało, że wojska polskie, od 14 czerwca, zostały podporządkowane dowódcy wojsk państw sprzymierzonych, którym był marszałek Ferdynand Foch. W czerwcu 1919 roku, w trakcie przejazdów do Polski kolejnych transportów armii gen. J. Hallera, Niemcy kilkakrotnie podjęli próby wysadzenia ich w powietrze, m.in. 19 czerwca pomiędzy Lesznem a Kąkolewem. Incydenty na linii frontu sięgały liczby kilkuset dziennie. Wydawało się, że tylko godziny dzielą Wielkopolskę od inwazji wojsk niemieckich. W nocy z 22 na 23 czerwca piechota niemiecka, wsparta artylerią, zaatakowała Wieruszów. Walki trwały tu do 28 czerwca, kiedy Niemcy, w obawie przed ponownym starciem z aliantami, zdecydowali się podpisać traktat pokojowy. Po wygaśnięciu niebezpieczeństwa wojny polsko-niemieckiej, na wschodzie rozpoczął się nowy okres działań zbrojnych. 25 czerwca państwa ententy wyraziły zgodę na wojskową okupację przez Polaków obszaru Galicji Wschodniej. W końcu czerwca skierowana tam została nowa Grupa Wielkopolska gen. D. Konarzewskiego w składzie: 10. pułk strzelców, dywizjon 1. pułku artylerii polowej, 9. bateria 1. pułku artylerii ciężkiej, 3. eskadra lotnicza, kompania sanitarna, oddziały łączności, kolumny amunicyjne ogółem 89 oficerów, 4353 żołnierzy, 1091 koni, 14 dział i 7 samolotów. Grupie Wielkopolskiej przydzielono zadanie przełamania frontu ukraińskiego i zajęcie Brzeżan. 7 sierpnia Grupa Wielkopolska przydzielona została do frontu wołyńskiego i podporządkowana 3. Dywizji Strzelców armii gen. Hallera. Front polsko-bolszewicki, który początkowo liczył około 500 km na Białorusi, stopniowo wydłużał się w poprzek Ukrainy do granicy z Rumunią i osiągnął w końcu lipca ponad 800 kilometrów. Zrodziło to zupełnie nowe problemy strategiczne i logistyczne. Stało się jasne, że kończy się pierwsza runda konfliktu i jeśli

13 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR Źródło: G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka , Koszalin 1990.

14 178 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka nastąpi druga, to przerodzi się ona w starcie o zasięgu o wiele szerszym, europejskim. Naczelne Dowództwo WP przed ogłoszeniem przerwy w działaniach chciało zadać decydujący cios sowieckiej Zachodniej Dywizji, planując zajęcie Mińska. Miasto to było niezwykle ważnym węzłem kolejowym pozwalającym kontrolować linię Połock Mołodeczno Mińsk Łuniniec. Gen. S. Szeptycki dowodzący Zgrupowaniem Północnym miał otrzymać posiłki. Były to zasadniczo jednostki Wojsk Wielkopolskich. W Poznaniu w końcu lipca zorganizowano kolejną grupę wojsk i powierzono dowództwo nad nią odwołanemu z Galicji Wschodniej gen. D. Konarzewskiemu. W skład grupy weszły: 3. ps. dowódca ppłk Arnold Szyling, 4. ps. dowódca mjr Oskar Brezany, 1. pu. dowódca ppłk Władysław Anders, 3. pułk artylerii lekkiej (dwa dywizjony) dowódca ppłk Lucjan Kędzierski, dwie baterie artylerii konnej, kompania saperów, kompania telegraficzna, bateria 2. pułku artylerii ciężkiej, kompania sanitarna, 5. Szpital Polowy dowódca lekarz mjr Stanisław Budzyński, 2. eskadra lotnicza, samochodowa kolumna amunicyjna. Sformowano 33 pociągi, łącznie 1200 wagonów. Grupa liczyła 140 oficerów, 6100 żołnierzy, 2500 koni, ok. 500 wozów, 28 dział, 5 samolotów i 9 samochodów. Pierwsze transporty tych wojsk przybyły do Mołodeczna 3 sierpnia. Zaplanowano operację w wielkim stylu na froncie o długości 350 kilometrów w czasie której miało nastąpić dwuskrzydłowe okrążenie przeciwnika skoncentrowanego w rejonie Mińska (sowiecka 17. i 25. Dywizja Strzelców). Główne natarcie prowadzić miała 2. DP Leg. gen. B. Roi wraz z jednostkami wielkopolskimi, tworząc Grupę Operacyjną gen. D. Konarzewskiego. Natarcie miało być prowadzone wzdłuż linii kolejowej Mołodeczno Mińsk. Działania pomocnicze z prawego skrzydła prowadzić miała 2. Brygada Litewsko-Białoruska gen. Adama Mokrzeckiego, kierując się na Mir Nieśwież i Słuck. Działania demonstracyjne prowadzić miała 3. Brygada Litewsko- Białoruska płk. Aleksandra Boruszczaka, pozorując forsowanie przepraw na rzece Uszy. W centrum nacierać miała 1. Brygada Litewsko-Białoruska gen. Józefa Lasockiego, posuwając się wzdłuż linii kolejowej Baranowicze Mińsk. Działania wspierające na Polesiu prowadzić miała specjalna Grupa Taktyczna, złożona głównie z kawalerii, podlegająca dowódcy Frontu Poleskiego gen. A. Listowskiemu. Działania osłonowe powierzono 1. DP Leg. Dowodzonej przez gen. E. Rydza- Śmigłego. Planowana operacja wzbudziła duże zainteresowanie przedstawicieli obcych armii znajdujących się przy WP. Dla jej obserwowania udali się na front oficerowie angielscy, amerykańscy i litewscy. Do natarcia na Mińsk gen. S. Szeptycki wyznaczył siły liczące 12 tys. bagnetów i 2 tys. szabel. Strona rosyjska miała dobre rozpoznanie zamiarów i sił polskich. Rewolucyjna Rada Wojenna Frontu Zachodniego nakazała utrzymanie za wszelką cenę rejonu Mińska. Rano 5 sierpnia oddziały polskie przystąpiły do realizacji planu. 1. pu. Wlkp. został skierowany na Smoleń z zadaniem przecięcia linii kolejowej Borysów Mińsk. Pułk obszedł od północy lewe skrzydło 2. DP Leg. i wieczorem osiągnął wyznaczony rejon (wieś Sknarowice). W nocy z 7 na 8 sierpnia do natarcia przystąpiły jednocześnie trzy grupy wojsk. 2. DP Leg. znosząc po drodze małe pododdziały przeciwnika posuwała się szybko wzdłuż linii kolejowej Mołodeczno Mińsk. Na południe od niej, z Zasławia, wyruszyć miały oddziały wielkopolskie. Po krótkim przygotowaniu artyleryjskim zdobyto szturmem okopy pod Zasławiem i posuwano się w nakazanym kierunku. Przewidywano, że po przełamaniu pierwszych linii obronnych 16. armii sowieckiej dalszy opór przeciwnik będzie stawiał na podejściach do Mińska, wykorzystując wzgórza okalające miasta

15 Źródło: B. Smoleń, 60.Pułk Piechoty, Warszawa SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 179

16 180 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka oraz że podejmie walki w samym mieście. 3. ps. Wlkp. zdobył Ratomkę i dotarł w walkach do Siennicy izolując Mińsk od południa i południowego-wschodu. Lewa grupa (półtora baonu 4. ps. Wlkp.) przełamała front koło Gródka, zajęła Kawczyn i północno-zachodnią część miasta oraz obsadziła dworce kolejowe: Wileński i Aleksandrówki. Prawa grupa (półtora baonu 4. ps. Wlkp.) w ciężkich walkach zdobyła Diaczki. Następnie prowadzono natarcie na Stare Sioło. Dwie kompanie 4. ps. Wlkp. wkroczyły do Mińska, a jeden batalion do Jarkowa i Niedźwiedziń izolując Mińsk od zachodu. Utrzymywano stałą łączność z 2. DP Leg., która zajmowała wschodnią część Mińska. Bezpośrednie natarcie na miasto wykonał batalion szturmowy dowodzony przez por. Aleksandra Stwarza. Mińsk został zdobyty w południe 8 sierpnia. Nazajutrz do miasta przybył dowódca frontu gen. S. Szeptycki wraz ze sztabem. Uczestnik tych wydarzeń kpt. Stanisław Rostworowski zanotował: Na Rynku stoją bataliony Wielkopolan. Karabiny w kozły poustawiane. Żołnierz wspaniale ubrany i wyekwipowany przy taborach. Konie jak na pokaz. Porządek wzorowy. Od tych szeregów bije moc i pewność zwycięstwa. Pomimo ostrych marszów i ciężkiej bitwy zmęczenia nie znać tacy gonić wroga potrafią. Odwiedzamy kwaterę Dywizji Legionowej. Po chwili gen. Konarzewski melduje się Dowódcy Frontu [Rostworowski 1995, 134]. Operacja zdobycia Mińska dostarczyła wielu doświadczeń. Wynikało z niej, że Rosjanie uporczywie bronią tylko podejść do miasta, natomiast nie skupiają uwagi na prowadzeniu walk ulicznych. Zdobyto 2880 jeńców, 68 cekaemów, 4 armaty, 12 lokomotyw, 250 wagonów, 3 samochody pancerne i znaczny materiał wojenny. Rosjanie po utracie Mińska rozpoczęli odwrót na całym pasie 16. armii. Wycofywali się w kierunku Borysowa, Bobrujska i Szacka. Część oddziałów polskich ruszyła w pościg. Zamiarem strony polskiej było przesunięcie frontu na wschód i zajęcie dogodnych stanowisk nad rzeką Berezyną. Grupa gen. D. Konarzewskiego otrzymała zadanie zajęcia Ihumenia. 3. ps. Wlkp. wraz z 1. pu. Wlkp. po uciążliwych walkach zajął wieczorem 11 sierpnia Ihumeń. Równocześnie 4. ps. Wlkp. zdobył węzeł kolejowy Osipowicze. Po tygodniowej przerwie oddziały wielkopolskie wymaszerowały z pozycji wyjściowych Ihumeń Błonie mając zadanie zajęcia lewego brzegu Berezyny, od ujścia rzeki Uszy do miasta Berezyna. 24 sierpnia dowództwo Frontu Litewsko-Białoruskiego wydało rozkaz zajęcia Bobrujska. Grupa gen. D. Konarzewskiego miała nacierać trzema kolumnami: lewoskrzydłowa 3. ps. (dwa i pół baonu, cztery baterie, dwa plutony saperów), środkowa 4. ps. (dwa i pół baonu, trzy baterie, pluton saperów), prawa 1. pu. z baterią artylerii konnej. Grupie środkowej przydzielono kompanię czołgów ( Renault 6 20 maszyn), która przybyła w rejon działania transportem kolejowym z Łodzi. Było to pierwsze użycie czołgów do walki w Wojsku Polskim. Natarcie rozpoczęto 28 sierpnia o godz Przy pomocy czołgów zdobyto umocnioną linię obrony (pięć rzędów drutów kolczastych i cekaemy w schronach). Rosjanie nie mieli sposobu na walkę z czołgami, uciekali. Jednak o czołgi stanęły, trzeba było uzupełnić paliwo i dokonać drobnych napraw. Dalej atakowała piechota. Miasto i twierdzę zdobyto w godzinach popołudniowych. Rosjanie wycofując się zdołali zniszczyć mosty na Berezynie. W nocy z 31 sierpnia na 1 września 3. ps. i 1. pu. dokonały wypadu na wschodni brzeg rzeki, celem utworzenia przyczółka mostowego. Po jego zdobyciu pozostawiono tam dwa bataliony piechoty, a ułani przez 6 kolejnych dni prowadzili działania na jego przedpolu. Z Poznania od 3 do 7 września na Front Litewsko-Białoruski dodatkowo skierowano: 2. ps. (dowódca kpt. Z. Łęgowski), dwie baterie 1. pułku artylerii ciężkiej, eskadrę lotniczą, dwie kompanie

17 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR saperów i sztab 1. DS Wlkp.). Ogółem 4200 żołnierzy i 830 koni. Grupę tę (oprócz sztabu 1. Dywizji) przydzielono do 8. DP. Do Bobrujska przybył gen. Stanisław Dubiski dowódca 1. DS Wlkp., i od 15 września objął dowództwo, a gen. D. Konarzewski od 24 września objął dowództwo Grupy Operacyjnej przy 8. DP. Grupa ta przeznaczona została do działań pod Połockiem. Oddziały wielkopolskie prowadziły nadal działania w rejonie Bobrujska i Świsłoczy. Podczas jednej z akcji gen. S. Dubiski został ciężko ranny (pod Rynią) i zmarł w Bobrujsku. Od 1 października dowództwo w Bobrujsku ponownie objął gen. D. Konarzewski. Tymczasem na froncie trwała ofensywa w kierunku na Borysów (2. DP Leg.) na Połock (8. DP) i z rejonu Wilna na Dyneburg (1. DP Leg.). Ciężkie walki trwały pod Połockiem. Skierowano tam dodatkowo 36. pp. Legii Akademickiej i 2. ps. Wlkp., ale w wyniku zagrożenia pod Bobrujskiem, 2 października skierowano tam 2. ps. Wlkp. 13 października do Bobrujska przyjechał 1. ps. Wlkp. (późniejszy 55. pp.) z dowódcą płk Gustawem Paszkiewiczem oraz inne oddziały. W ten sposób stan 1. DS Wlkp. wzrósł do 256 oficerów, żołnierzy, 45 dział, 248 karabinów maszynowych, 10 miotaczy min i 18 samolotów (trzy eskadry). Siły te umożliwiły gen. D. Konarzewskiemu rozszerzenie przedmościa. W listopadzie, wskutek pogarszających się warunków atmosferycznych, nastąpiło nieformalne zawieszenie broni. W końcu 1919 r. front wschodni przebiegał następująco: od Uszycy Płoskirów Starokonstantynów Słucz, dalej przez Bobrujsk wzdłuż Berezyny, przez Lepel i Połock do Dyneburga. Stabilizacja linii frontu nie oznaczała zaniechania wszelkich działań z obu stron. Rosjanie zaczęli przerzucać na Front Zachodni świeże siły. Pod koniec 1919 r. wzrosły one do ponad 70 tys. bagnetów, ponad 3 tys. szabel, ponad 350 dział i ponad 1600 karabinów maszynowych. Głównodowodzący Armią Ogłoszenia starosty powiatu leszczyńskiego Tadeusza Sobeskiego z 13 lipca 1920 r. związane z mobilizacją w okresie działań wojennych (Źródło: Archiwum Państwowe w Lesznie, Starostwo Powiatowe w Lesznie )

18 182 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka Czerwoną, L. Trocki, ogłosił 15 grudnia w organie Francuskiej Partii Komunistycznej L Internationale Communiste : Polscy panowie-szlachta wyszarpią chwilowe zwycięstwo zwycięstwo maruderów ale kiedy skończymy z Denikinem, rzucimy wszystkie nasze rezerwy na front polski [Davies 2009, 89]. Niemożność zrealizowania w 1919 r. zarówno przez Polskę jak i Rosję, wytyczonych celów strategicznych zmuszała oba rządy do podejmowania prób negocjacji. Wobec tego, że trwająca wojna nie została oficjalnie wypowiedziana, nie dążono do prowadzenia rozmów oficjalnych. Dopiero jesienią 1919 r. Rosja, mająca duże problemy z białą armią A. Kołczaka, była skłonna nadać rozmowom oficjalną rangę rokowań pokojowych. J. Piłsudski jednak wariant ten odrzucił, wychodząc z założenia, że realizacja strategicznego celu w konfrontacji z bolszewikami wymaga ich militarnego pokonania. Moskwa zgłaszając chęć oficjalnych rokowań pokojowych, jak się okazało, traktowała jako dogodny parawan dla przygotowań militarnych do walnej rozprawy z armią polską. Rozmowy między obydwoma stronami trwały przez cały 1919 r. Prowadzone były pod auspicjami Czerwonego Krzyża i dotyczyły głównie wymiany zakładników. Do poważniejszych rozmów doszło w lipcu w Baranowiczach i Białowieży. Na czele delegacji rosyjskiej stał polski komunista dr Julian Marchlewski. Stronę polską reprezentował początkowo komisarz Zarządu Ziem Wschodnich Jerzy Osmołowski i Aleksander Więckowski a później hrabia Michał Kossakowski. Omawiano głównie sprawy zakładników i jeńców wojennych. Negocjacje w Białowieży zakończyły się 30 lipca bez podjęcia wzajemnych zobowiązań, ale postanowiono prowadzić dalsze konsultacje. Ponowne rozmowy podjęto w Mikaszewiczach w październiku. Był to okres, gdy poważne sukcesy odnosiła biała armia ochotnicza gen. A. Denikina. J. Piłsudski znając nieprzychylne stanowisko Denikina wobec Polski, zamierzał wesprzeć Armię Czerwoną w walce z nim. Przez zaufanych przedstawicieli J. Piłsudski przekazał bolszewikom sugestię, że wstrzyma działania militarne na froncie przeciwrosyjskim dla umożliwienia Armii Czerwonej przerzutu wojsk przeciw Denikinowi. Umożliwiło to bolszewikom pokonanie go. W połowie grudnia rozmowy w Mikaszewicach przerwano. Nie udało się w czasie ich trwania wymusić na Rosjanach zaniechania działań militarnych prowadzonych na Ukrainie przeciwko wojskom atamana S. Petlury oraz oddania Łotwie Dyneburga. Rosjanie byli gotowi na znaczne ustępstwa na obszarach Białorusi, ale z determinacją bronili swoich praw do Ukrainy. Po fiasku rozmów w Mikaszewicach Rosjanie podjęli na forum międzynarodowym dużą kampanię mającą na celu przekonanie opinii publicznej o pokojowym nastawieniu Rosji Radzieckiej. Kierownictwo partii bolszewickiej w końcu 1919 r. stawiało już na militarne pokonanie Polski, polecając dyplomacji maskowanie prowadzonych działań. Sowiecką ofensywę pokojową kierowano głównie za granicę, jednak zaczęto rozkręcać także propagandę skierowaną do własnego społeczeństwa. Zaczęły się pojawiać satyryczne rysunki i teksty. Autorzy kpili, ale też bardzo wyraźnie grozili Polakom. Nie było tu miejsca na jakąkolwiek dyplomację. Autorem większości tekstów satyrycznych był poeta Włodzimierz Majakowski. Sowieccy propagandyści nie szczędzili wysiłków, by skłonić niezadowolonych ze słabego zimowego wyposażenia żołnierzy polskich do otwartego buntu i przekonać ich do rewolucji. Komunistyczne ulotki nawoływały do pokoju i braterstwa. Do akcji propagandowych zaangażowano także jeńców polskich. W ulotce z grudnia 1919 r. zatytułowanej Do Żołnierzy Armji Polskiej! czytamy:

19 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR My, jeńcy armji polskiej, znajdujący się u bolszewików, zasyłamy Wam bratni uścisk dłoni i pozdrowienia. (...) Rosja Sowiecka stała się dla nas stokroć lepszą ojczyzną niż ta Polska panów, której żołnierzami byliśmy dotychczas. (...) Towarzysze, koledzy. My, wasi bracia, piszemy do was prawdę. Nie wiecie o tym, że walcząc na froncie bolszewickim, bronicie wyłącznie kapitalistów naszych: hrabiąt, książąt, fabrykantów i obszarników. Ci ostatni drżą ze strachu, że bolszewizm może się przenieść do Polski, wówczas stracą swoje przywileje i koniec nastąpi ich panowaniu. (...) W Rosji sowieckiej nie ma wśród robotników kradnących wszyscy tu pracują. Robotnicy rządzą całym państwem przez swe Rady, do których wybierają delegatów z każdej fabryki i majątku. Robotnicy mają tutaj swe szkoły, uniwersytety, gazety, swe pałace pracy. (...) Precz z panowaniem burżuazji w Polsce! Bracia! Łączcie się z Armią Czerwoną, z rewolucją międzynarodową! Jeńcy polscy w Rosji z pułków następujących: 3. p Leg., 4. p Leg., 13. pp., 36. pp., 2. pu., 13. pu. W imieniu ogółu: S. Klepacki (4. p Leg.), Makarczuk, Ciesielski, Erbert, Grador (3 p Leg.), Siekierski, Burhart (4. pu.) [ulotka, Armia Czerwona, AAN, nr 149 IX]. W końcu 1919 r. nastąpił także ostatni etap zjednoczenia Wojsk Wielkopolskich z Wojskiem Polskim. Nastąpiła w związku z tym zmiana numeracji jednostek wielkopolskich i tak: 1. DS Wlkp. na 14. Dywizję Piechoty Wielkopolskiej, 2. DS Wlkp. na 15. Dywizję Piechoty Wielkopolskiej, Zarządzenie starosty powiatu leszczyńskiego Tadeusza Sobeskiego z 16 sierpnia 1920 r. zobowiązujące do oddawania elementów wystrzelonej amunicji w celu ponownego ich wykorzystania (Źródło: Archiwum Państwowe w Lesznie Starostwo Powiatowe w Lesznie )

20 184 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka DS Wlkp. na 17. Dywizję Piechoty Wielkopolskiej, pułki strzelców od nr 1 do 8 otrzymały numerację (odpowiednio) od 55. pułku piechoty wielkopolskiej do 62. pp. Wlkp., pułki od 9 do 12 przemianowano odpowiednio od 67. pp. Wlkp. do 70. pp. Wlkp., numerację zmieniły również pułki jazdy: 1., 2. i 3. pułki ułanów wielkopolskich stały się 15., 16. i 17. pułkiem ułanów wielkopolskich. Zmiany numeracji objęły wszystkie rodzaje broni. Znajdujący się w Bobrujsku 55. pp. wyspecjalizował się w nowej metodzie walki, polegającej na organizowaniu niespodziewanych wypadów. Uderzając znienacka, nawet małym oddziałem, potrafił zaskoczyć i pokonać nawet silniejszego przeciwnika. Między innymi w dniach od 24 do 26 stycznia 1920 r., 3. batalion 55. pp. wraz z 3. szwadronem 15. pu., plutonem dział i plutonem artylerii konnej, brał udział w wypadzie na tyły nieprzyjaciela w kierunku na Itol i Berezówkę. J. Piłsudski w swoich działaniach federacyjnych liczył szczególnie na pozyskanie Ukrainy. Już 1 września 1919 r. podpisano umowę rozejmową z atamanem S. Petlurą. Petlura znalazłszy się jesienią w niezwykle trudnym położeniu militarnym wysłał do Warszawy misję dyplomatyczną w celu normalizacji wzajemnych stosunków. Dużym problemem w rozmowach było kategoryczne żądanie strony polskiej uznania przez rząd S. Petlury polsko-ukraińskiej granicy na Zbruczu. W trakcie prowadzonych rozmów Armia Czerwona okrążyła wojska atamana Petlury. Części tych wojsk udało się 5 grudnia 1919 r. wyrwać z okrążenia i schronić w Polsce. W tej trudnej sytuacji delegacja ukraińska zgodziła się na polskie żądania. Polska oficjalnie uznała rząd premiera Iwana Mazepy. Wielka Brytania i Francja udzielały jednak jednoznacznego poparcia w sprawach terytorialnych różnym grupom politycznym białej Rosji. Mocarstwa te zgodziły się 8 grudnia 1919 r. na wytyczenie prowizorycznej linii rozgraniczenia Polski i Rosji (linia Curzona). Pozostawiała ona po stronie Polski tylko ziemie etnicznie polskie, nie bacząc, że na wschód od tej linii znajdowały się duże, zwarte skupiska Polaków. Zimą J. Piłsudski przystąpił do decydującej batalii o utworzenie federacji państw kierowanych przez Polskę. W dniach stycznia 1920 r. odbyła się w Helsinkach konferencja przedstawicieli Polski, Finlandii, Estonii, Łotwy i Litwy. Nie przyniosła ona jednak porozumienia w zasadniczych kwestiach politycznych i wojskowych. Na początku lutego Piłsudski udzielił wywiadu dla Echo de Paris, w którym wyłożył główne zasady koncepcji federacyjnej. Stwierdził, że będzie dążył do federacji Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Miało to stworzyć skuteczne zabezpieczenie przeciwko ekspansji rewolucji lub przeciwstawienie się polityce imperialnej w wypadku zwycięstwa białych w Rosji. Fiasko negocjacji polsko-sowieckich w Mikaszewiczach wywołało ożywienie na arenie międzynarodowej. Obie strony nie zrezygnowały ostatecznie z rozmów o pokoju, ale przygotowywały się do dalszych działań militarnych. W. Lenin za namową J. Marchlewskiego wysłał 27 lutego 1920 r. do Rady Wojennej polecenia, w których pisał: Uważam za konieczne podjęcie nadzwyczajnych środków, aby możliwie jak najszybciej przewieźć wszystko co się da z Syberii i Uralu na Zachodni Front. Należy rzucić hasło: szykujcie się na wojnę z Polską. Lenin [Gąsiorowska-Grabowska , 504]. Według danych polskiego wywiadu Armia Czerwona osiągnęła wkrótce stan ok. 2,8 mln żołnierzy. Propagandzie sowieckiej towarzyszyła w Polsce fala strajków zorganizowana przez komunistów

21 SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR oraz hałaśliwa kampania prasowa wszczęta przez socjalistów. Wyglądało na to, że rodzimi zwolennicy bolszewizmu chcą dokonać przewrotu w Polsce. J. Piłsudski nie miał więc innego wyboru, jak stłumić strajki i zignorować socjalistów. Piłsudski nie miał pewności, że armia wytrzyma, jeśli wojna będzie się przedłużać lub jeśli Armia Czerwona uderzy pierwsza. W wywiadzie udzielonym 28 lutego francuskiej gazecie Le Petit Parisien powiedział: Wiem, że bolszewicy koncentrują znaczne siły na naszym froncie. Popełniają błąd my- Apel do ludności i zakazy działalności rozrywkowej w okresie działań wojennych wydane przez starostę powiatu leszczyńskiego opublikowane w Orędownik Powiatu Leszczyńskiego z 14 sierpnia 1920 r. (Źródło: Archiwum Państwowe w Lesznie)

22 186 E. ŚLIWIŃSKI Wojna polsko-bolszewicka śląc, że mogą nas w ten sposób zastraszyć i postawić nam rodzaj ultimatum. Nasze wojsko jest gotowe [Piłsudski 1937, t. 5]. Przerzucanie kolejnych oddziałów z Wielkopolski na front wschodni zaczęło się już w początkach lutego 1920 r. Po zakończeniu działań rewindykacyjnych w północnej Wielkopolsce i na Pomorzu, przyznanych Polsce traktatem wersalskim terenów, 17. pu. został 6 lutego w Gnieźnie załadowany na transport kolejowy i przewieziony do Wilna (dowódca ppłk Władysław Mosiewicz, a od 12 marca ppłk Witold Żychliński). 8 marca, z Bydgoszczy, czteroma transportami kolejowymi wyruszył do Brodów 60 pp. (dowódca mjr Stanisław Bernard Śliwiński). Piłsudski chcąc się skutecznie zabezpieczyć przeciwko eksportowi rewolucji zamierzał kontynuować swoje plany federacyjne. Przygotowując się do ofensywy na Ukrainie zyskał poparcie rządu polskiego, który postanowił wspierać utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego. Na Białorusi natomiast planowano przeprowadzenie referendum oraz udzielenie szerokich koncesji samorządowych i kulturalnych. Grodzieńszczyznę i Wileńszczyznę zamierzano przyłączyć do Polski. Rozkazem Naczelnego Wodza został zlikwidowany podział sił zbrojnych na fronty, a zastąpił je podział na armie. Na dotychczasowym Froncie Litewsko- Białoruskim powstały trzy armie: 1. Armia dowódca gen. Stefan Majewski, 4. Armia dowódca gen. S. Szeptycki i 7. Armia dowódca gen. Gustaw Zygadłowicz. W połowie kwietnia armia polska została postawiona w stan gotowości. 17 kwietnia Sztab Generalny WP wydał rozkaz zajęcia w ciągu tygodnia wysuniętych pozycji. Do działań na Ukrainie wyznaczono 2., 3. i 6. Armię łącznie ok. 60 tysięcy żołnierzy. Armia Czerwona była w tym czasie gorzej przygotowana. Dowództwo Frontu Zachodniego wciąż czekało na swoje oddziały szturmowe. Z rejonu Noworosyjska zaczęła marsz na zachód 1. Armia Konna Siemiona Budionnego, ale miała do przebycia ponad 1500 kilometrów; potrzeba było jeszcze co najmniej ośmiu tygodni do osiągnięcia przez nią stanu pełnej gotowości. Rosjanie w połowie kwietnia na całym froncie przeciwpolskim mieli około 90 tysięcy żołnierzy. Najsłabszym punktem w ugrupowaniu wojsk bolszewickich na Froncie Południowo- Zachodnim był węzeł kolejowy i drogowy Koziatyń. Jego opanowanie skutkowało rozdzieleniem frontu na dwa odizolowane rejony. 15 kwietnia dotarł do 17. pu. stacjonujących w Wilnie, rozkaz dowództwa 7. Armii o przerzuceniu pułku na południe, w celu wzięcia udziału w ofensywie kijowskiej. Utworzono w tym celu 7. Brygadę Jazdy w składzie: 17. pu., 1. pszw., pułk tatarski ułanów oraz 2. bateria 7. dywizjonu artylerii konnej. Dowództwo nad nią objął gen. Aleksander Romanowicz. Brygada weszła w skład Grupy Operacyjnej płk. Józefa Rybaka (Brygada Strzelców Podhalańskich oraz 41. pp.), podlegającej 3. Armii gen. E. Rydza- Śmigłego. Zadaniem Grupy płk. Rybaka było przeniknięcie głębokimi zagonami na tyły nieprzyjaciela, odcięcie go od baz zaopatrzenia i przerwanie linii komunikacyjnych między Koresteniem a Kijowem. 17. pu. został przerzucony koleją do Kalenkowicz, gdzie dotarł 24 kwietnia. W tym czasie 60. pp. wchodzący w skład 15. DP podległej 2. Armii gen. A Listowskiego, został wraz z całą 15. DP przesunięty w pobliże linii frontu i 21 kwietnia zajął stanowisko wzdłuż rzeki Słucz na linii Korostki Majdan Łodzianówka. 25 kwietnia o godz rozpoczęła się polska ofensywa, zapoczątkowana natarciem 5. pp. Leg. z 1. DP Leg. Opór przeciwnika był słaby i oddziały rosyjskie zaczęły się wycofywać. 60. pp. działając w składzie GO gen. Anatola Kędzierskiego, po zajęciu Cudnowa, przeszedł do