Konkurencja, współpraca, solidarność europejska Europa Środkowo-Wschodnia

Transkrypt

1 Konkurencja, współpraca, solidarność europejska Europa Środkowo-Wschodnia XXI Forum Ekonomiczne Krynica Zdrój 7-9 września, 2011

2 Spis treści Streszczenie 3 Wprowadzenie: burzliwy okres siedmioletni obejmujący lata Wyniki gospodarcze w latach Odnotowany wzrost 8 Czynniki wzrostu 12 Wady i zalety swobodnego przepływu siły roboczej 18 Europa Środkowo-Wschodnia w dobie globalnego kryzysu finansowego w latach Zmiany w środowisku biznesowym w latach Wpływ funduszy UE na rozwój 37 Wielkość i struktura wydatków 38 Skala inwestycji publicznych 41 Rozwój infrastruktury 43 Rozwój kapitału ludzkiego i uczestnictwo w kształceniu ustawicznym 45 Rola funduszy UE w stymulowaniu wydatków na prace badawczo-rozwojowe 48 Największe projekty współfinansowane z funduszy UE 50 Pytania na przyszłość 55 Przyszłe rozszerzenie UE 56 Przyszły budżet UE 58 Otwarte kwestie: rozwój i solidarność 60 Czy państwa EŚW są gotowe, aby konkurować o fundusze UE? 63 Autorzy raportu dziękują pracownikom Departamentu Polityki Ekonomicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych za interesujące materiały i cenne komentarze. 2 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

3 Po raz trzeci PwC przedstawia na Forum Ekonomicznym w Krynicy raport dotyczący rozwoju gospodarczego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Po publikacji poprzednich raportów poświęconych problemom reakcji regionu na globalny kryzys finansowy, obecna analiza stanowi próbę oceny ogólnych wyników państw EŚW osiągniętych w ciągu ostatnich siedmiu lat. Wiele przyczyn przemawia za tym, aby przeprowadzić taką analizę właśnie teraz. Minęło siedem lat od momentu przystąpienia pierwszej grupy państw EŚW do Unii Europejskiej w roku Określenie wzajemnie korzystnych stosunków z UE było zawsze postrzegane jako wielka szansa, ale także jako ogromne wyzwanie dla regionu. Większość państw konsekwentnie zmierzała w kierunku pełnego członkostwa, a inne jak Rosja dążyły do nawiązania ściślejszej współpracy pozostając poza obszarem Unii. Po siedmioletnich doświadczeniach związanych z członkostwem nadszedł odpowiedni moment, aby ocenić konsekwencje ekonomiczne różnych decyzji. Siedmioletni okres obejmujący lata był dość burzliwy. Państwa EŚW miały szansę na przyspieszony rozwój w pierwszej połowie tego okresu oraz stanęły w obliczu problemów związanych z brakiem stabilności gospodarczej w dobie globalnego kryzysu finansowego. Analiza ich doświadczeń i wyciągnięcie właściwych wniosków odnośnie do przyszłej ścieżki reform może przyczynić się do pomyślnego rozwoju. Olga Grygier-Siddons Prezes PwC Polska prof. Witold M. Orłowski Główny Doradca Ekonomiczny PwC Polska 1

4 Skróty: EŚW Europa Środkowo-Wschodnia EBOR Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju EFRR Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego EFS Europejski Fundusz Społeczny UE Unia Europejska UE-15 zachodnioeuropejskie państwa członkowskie UE (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Zjednoczone Królestwo) UE-EŚW10 nowe państwa członkowskie UE z EŚW (Polska, Republika Czeska, Węgry, Republika Słowacka, Słowenia, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Bułgaria) 7PR 7. Program Ramowy UE w zakresie badań i rozwoju technologicznego w Europie PKB Produkt krajowy brutto BIZ Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne MFW Międzynarodowy Fundusz Walutowy LLL kształcenie ustawiczne (Life Long Learning) Państwa EŚW niebędące członkami UE państwa EŚW niebędące członkami UE w roku 2011 B+R prace badawczo-rozwojowe TEN Infrastruktura Sieci Transportowej UNCTAD Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju CAP Wspólna polityka rolna 2 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

5 Streszczenie Rozwój gospodarczy państw EŚW w ciągu ostatnich 7 lat odbywał się w niezwykle zmiennych warunkach z licznymi punktami zwrotnymi. Pomimo to region odnotował znaczny wzrost dochodu na mieszkańca oraz postępy w modernizacji gospodarki. Wzmocnienie więzi gospodarczych z UE, prowadzące w wielu przypadkach do członkostwa w bloku, stanowiło jeden z najważniejszych czynników stymulujących obserwowane zmiany. Niełatwo jest dokonać ogólnej oceny wyników gospodarczych państw EŚW w latach Z jednej strony, region odnotował silny wzrost PKB, znacznie szybszy niż średni wzrost w Europie, z drugiej jednak strony, został on boleśnie dotknięty przez globalny kryzys finansowy. Wzrost PKB doprowadził w państwach UE-EŚW10 do zmniejszenia luki dochodowej w porównaniu z Europą Zachodnią. Poziomy PKB na mieszkańca w roku 2011 według danych MFW wynoszą od 35-38% średniej UE-15 w państwach bałkańskich i 43% na Łotwie, 52-66% w państwach bałtyckich, Polsce, Słowacji oraz na Węgrzech, do 73% w Czechach i 82% w Słowenii. Poziom PKB na mieszkańca w pozostałych państwach EŚW jest generalnie niższy niż w państwach członkowskich UE. Najistotniejszym czynnikiem wzrostu państw UE-EŚW10 po akcesji do UE była zwiększona atrakcyjność inwestycyjna prowadząca do szybkiego wzrostu eksportu. Zjawisko to było znacznie słabsze w pozostałych państwach EŚW, jakkolwiek napływ BIZ wzrósł tam również istotnie. Model wzrostu gospodarczego w UE-EŚW10 doprowadził do wzmocnienia więzi regionu z Europą Zachodnią, czyniąc go bardziej podatnym na wpływ sytuacji rynkowej w UE-15. W przypadku Europy Wschodniej głównym problemem jest monokultura eksportu, zależnego w znacznym stopniu od źródeł energii i energochłonnej produkcji. Akcesja do UE spowodowała stopniowe otwarcie rynków pracy Europy Zachodniej dla pracowników z państw EŚW. W wyniku tego pojawiły się znaczne przepływy migracyjne, które miały zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla regionu. Wyniki gospodarcze państw EŚW w dobie globalnego kryzysu były zadziwiająco różnorodne, przy czym Polska odnotowała najwyższy wzrost, a kraje bałtyckie największe spadki PKB w Europie. Siła wstrząsu doznanego podczas kryzysu była w znacznym stopniu uzależniona od skali konieczności ponownego zrównoważenia gospodarki ze względu na ograniczenia finansowe. Potrzeby te były z kolei funkcją braku równowagi finansowej powstałej przed kryzysem. Członkostwo w UE umożliwiło państwom UE-EŚW10 istotną modernizację infrastruktury. Wyraźnie mniejszy postęp obserwowano w pozostałych państwach EŚW, które nie korzystają ze wsparcia finansowego UE na rzecz jej rozwoju. Postęp był mniej spektakularny w obszarze środowiska dla rozwoju biznesu. Państwa UE-EŚW10 wzmocniły instytucje publiczne i dość skutecznie zwalczały korupcję, lecz odnotowały tylko częściowy sukces w walce z biurokracją. W pozostałych państwach EŚW tempo reform było jeszcze wolniejsze. Napływ funduszy rozwojowych UE stanowił jeden z najważniejszych czynników kształtujących sytuację gospodarczą w państwach UE-EŚW10. Napływ ten nieustannie wzrastał, osiągając poziom ponad 2% PKB regionu w roku Fundusze strukturalne i spójności odgrywały ważną rolę w inwestycjach infrastrukturalnych w większości państw UE-EŚW10, finansując od 5 do 20% tych inwestycji przed kryzysem finansowym oraz od 10 do 50% w roku Wyniki tych inwestycji są już wyraźnie widoczne we wszystkich państwach, zwłaszcza w infrastrukturze transportowej. Mniejsze sukcesy odnotowano w dziedzinie wykorzystania funduszy UE na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego oraz stymulowania prac naukowo-badawczych w poszczególnych państwach. Pomimo znacznego postępu odnotowanego w ciągu ostatnich 7 lat, wiele pytań dotyczących przyszłego rozwoju regionu i jego przyszłej roli w UE pozostaje bez odpowiedzi. Po pierwsze, przyszły proces rozszerzenia pozostaje niejasny. Oprócz Chorwacji, pozostałe państwa Bałkanów Zachodnich mogą czekać wiele lat na członkostwo. Jeżeli chodzi o państwa wschodnioeuropejskie, przystąpienie do UE, jakkolwiek możliwe do wyobrażenia w odległej przyszłości nawet w przypadku Rosji, wydaje się być wykluczone w bieżącym dziesięcioleciu. Po drugie, brak jest porozumienia co do wielkości i dystrybucyjnej roli budżetu UE w Ramach Finansowych Kryzys finansowy prowadzący do wdrożenia polityki oszczędności w poszczególnych krajach sprawił, że najwięksi płatnicy netto środków do budżetu UE są jeszcze mniej chętni do przyjęcia takiej pozycji w przyszłości. Wskutek tego środki wydatkowane na politykę spójności mogą być znacznie ograniczone. Po trzecie, solidarność europejska będzie wkrótce poddana próbie w innych obszarach o ogromnym znaczeniu, łącznie ze wspólnym ponoszeniem ciężaru kosztów polityki UE dotyczącej klimatu oraz w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Po czwarte, kolejne pole do ewentualnego konfliktu wynika z propozycji udostępniania większej części funduszy UE państwom członkowskim w drodze otwartego konkursu. Jak wskazują doświadczenia z finansowania prac badawczo-rozwojowych (dystrybuowanego w taki sposób), skuteczność pozyskiwania środków przez państwa EŚW w konkurencyjnym procesie jest dość ograniczona. Należy oczywiście uwzględnić fakt, że obszar B+R jest specyficzny. Jest to jednak niepokojący sygnał, który należy wziąć pod uwagę przy omawianiu przyszłości unijnych mechanizmów finansowania. Europa Ârodkowo-Wschodnia

6 Wprowadzenie: burzliwy okres siedmioletni obejmujący lata Rozwój gospodarczy państw Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) w okresie ostatnich 7 lat odbywał się w niezwykle zmiennych warunkach z dramatycznymi punktami zwrotnymi. Pomimo to region odnotował znaczny wzrost dochodu na mieszkańca oraz postępy w modernizacji gospodarki. Wzmocnienie więzi gospodarczych z UE, prowadzące w wielu przypadkach do członkostwa w bloku, stanowiło jeden z najważniejszych czynników stymulujących te zmiany. Państwa regionu rozpoczęły budowę gospodarki rynkowej w latach dziewięć - dziesiątych ubiegłego wieku, po upadku systemu komunistycznego. Pierwsze reformy napotkały ogromne trudności, co doprowadziło do znacznego spadku produkcji i spowodowało poważne utrudnienia dla społeczeństwa. Pomimo to i niezależnie od zróżnicowanego tempa przeprowadzania reform w poszczególnych państwach, do końca stulecia wszystkie państwa EŚW weszły na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Niemniej jednak niektóre pytania dotyczące trwałości wzrostu pozostają bez odpowiedzi, a luka dochodowa oddzielająca te kraje od Europy Zachodniej jest nadal ogromna. Ponadto różne ścieżki przekształceń doprowadziły do powstania różnych modeli gospodarki rynkowej w państwach EŚW, z różnymi perspektywami przyszłego wzrostu. Niełatwo jest dokonać ogólnej oceny wyników gospodarczych państw EŚW w latach Z jednej strony, region odnotował istotny wzrost PKB, znacznie szybszy niż średni wzrost w Europie. Wskaźnik PKB ogółem w regionie EŚW wzrósł o 30% w okresie 7 letnim (przy średnim wzroście o 3,8% rocznie), podczas gdy wzrost PKB w Europie Zachodniej wyniósł poniżej 8% (średnioroczny wzrost o 1,1%). Średni wskaźnik PKB na mieszkańca państw EŚW, mierzony parytetem siły nabywczej (tj. uwzględniając różnice w poziomach cen), wzrósł z 40% poziomu Europy Zachodniej w roku 2004 do 48% w roku Innymi słowy, luka dochodowa pomiędzy Europą Wschodnią i Zachodnią, choć nadal jest ogromna, to znacznie się zmniejszyła. Łàczny wzrost PKB w Europie, Mniej niż 10% Pomiędzy 10% a 20% Pomiędzy 20% a 30% Pomiędzy 30% a 40% Pomiędzy 40% a 50% Powyżej 50% èródło: MFW, EBOR 4 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

7 Skala Szoku: łàczna zmiana PKB, Dramatyczny spadek (więcej niż -10%) Mocny spadek (pomiędzy -5% a -10%) Umiarkowany spadek (pomiędzy 0% a -5%) Powolny wzrost (pomiędzy 0% a +5%) Umiarkowany wzrost (pomiędzy 5% a +10%) Silny wzrost (powyżej +10%) èródło: MFW, EBOR Z drugiej strony, region EŚW został boleśnie dotknięty przez globalny kryzys finansowy. Po okresie intensywnego rozwoju w latach , globalna recesja w roku 2009 doprowadziła do spadku PKB we wszystkich państwach regionu oprócz Polski. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w państwach bałtyckich, odnotowany spadek produkcji był dramatyczny i należał do największych na świecie. Ogólnie rzecz biorąc, pomimo że większość państw EŚW przekroczyła już poziomy PKB sprzed kryzysu, stabilność finansowa regionu została postawiona pod znakiem zapytania, a wzrost gospodarczy znacznie spowolnił w całym okresie Należy również zwrócić uwagę, że wyniki gospodarcze poszczególnych państw EŚW w tym okresie zaskakująco różniły się. Podczas gdy jedne państwa odnotowały najwyższy wzrost, inne największy spadek PKB w Europie. Można wyróżnić cztery czynniki, które miały największy wpływ na rozwój w regionie EŚW w całym okresie : Zakończenie procesu przekształceń w dojrzałą gospodarkę rynkową w większości państw EŚW, potwierdzone członkostwem w UE dziesięciu państw EŚW i uzyskaniem przez niektóre kraje wyższych ocen w klasyfikacjach EBOR, Banku Światowego i MFW. Bez wątpienia część państw EŚW pozostaje jeszcze w tyle za innymi, jako że ścieżka reform była wyboista. Silny wzrost gospodarczy państw EŚW, które przystąpiły do UE, w ciągu pierwszych lat członkostwa napędzany przez rosnącą atrakcyjność inwestycyjną, większą konkurencyjność i szczodrą pomoc UE na cele związane z rozwojem. Silny wzrost gospodarczy w Rosji do roku 2008, wynikający także ze zwyżkująch cen ropy i surowców. Globalny kryzys finansowy i globalna recesja w roku 2009, wywierające ogromną presję na sektor bankowy państw EŚW, a zarazem podważające ich stabilność finansową i niweczące szanse na wzrost gospodarczy. Europa Ârodkowo-Wschodnia

8

9 Wyniki gospodarcze w latach

10 Odnotowany wzrost UE-EŚW10: państwa czerpią korzyści z akcesji i odczuwają niekorzystne skutki kryzysu Unijna akcesja 10 państw (UE-EŚW10), które przystąpiły do bloku w roku 2004 (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja, Słowenia, Litwa, Łotwa i Estonia) lub w roku 2007 (Bułgaria i Rumunia) doprowadziła do przyspieszenia wzrostu PKB. Zjawisko to było widoczne w ciągu pierwszych 5 lat ich członkostwa (3 lat w przypadku Bułgarii i Rumunii), przy wzroście PKB od 13,5% na Węgrzech do 42,2% w Słowacji w porównaniu z poziomem 10% w Europie Zachodniej. Najszybszy wzrost odnotowano w państwach bałtyckich, państwach bałkańskich i Słowacji, nieco niższy w Polsce, w Czechach i Słowenii. Węgry wyraźnie odstawały od innych państw, głównie w wyniku poważnych błędów strategicznych popełnionych w latach (nadmierne deficyty fiskalne) oraz radykalnego programu naprawczego realizowanego w latach Korzystne warunki dla wzrostu niestety zakończyły się gwałtownie w latach , w momencie wybuchu globalnego kryzysu finansowego. Sytuacja poszczególnych państw UE-EŚW10 była bardzo zróżnicowana. Gospodarki państw bałtyckich, które odnotowały najszybsze tempo wzrostu i najwyższy stopień przegrzania przed kryzysem, znacznie się skurczyły (o 11-18% w latach ). Skala recesji była mniejsza w państwach bałkańskich, Słowenii i na Węgrzech (spadek PKB o 6-8%). Czechy i Słowacja, narażone w mniejszym stopniu na gwałtowne zawirowania finansowe, odnotowały niewielkie obniżenie poziomu produkcji (spadek PKB o 1-2%). Polska, jako jedyne państwo w UE, uniknęła recesji w dobie globalnego kryzysu finansowego dzięki połączeniu trafnej polityki gospodarczej, stosunkowo niewielkiej ekspozycji na eksport, elastycznej polityki kursowej i znacznej stabilności finansowej. Wzrost PKB w krajach UE-EÂW10, (ceny stałe) Kraje Bałkańskie Rumunia Bułgaria Litwa Kraje Bałtyckie Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Europa Środkowa Polska Węgry Czechy UE Procent èródło: Komisja Europejska, MFW 8 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

11 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: odnotowały znaczny wzrost przed kryzysem, lecz musiały stawić czoła poważnym zawirowaniom Państwa EŚW pozostające poza UE również odnotowywały bardzo wysoki wzrost w latach Jednak czynniki go stymulujące różniły się od czynników w państwach UE-EŚW10. Decydującym czynnikiem w Europie Wschodniej była korzystna sytuacja na globalnych rynkach surowców. Po załamaniu pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, ceny ropy wzrosły prawie 4-krotnie w okresie od roku 2004 do szczytowego punktu przed kryzysem w lipcu 2008 r. Z tego względu znacznie ożywiła się gospodarka rosyjska, gdzie wskaźnik PKB wzrósł o ponad 40%. Podobne zjawisko zaszło na Ukrainie kraj zdołał ostatecznie ustabilizować swoją gospodarkę i wejść na ścieżkę trwałego wzrostu po latach słabej koniunktury. Wyniki Białorusi, mocno powiązanej z Rosją, były wyjątkowo dobre, choć bez odpowiedzi pozostaje nadal wiele pytań dotyczących zarówno trwałości wzrostu, jak i jakości statystyk. Sytuacja uległa zmianie w czasie globalnego kryzysu. W wyniku znacznych spadków cen ropy oraz popytu na surowce Rosja znalazła się w głębokiej recesji. Jeszcze bardziej dramatyczny spadek produkcji, głównie ze względu na początkowy poziom niestabilności i podatności kraju na trudności finansowe odnotowano na Ukrainie. Białoruska gospodarka nadal rosła w latach za cenę rosnącego deficytu, co doprowadziło do załamania w roku Źródła wzrostu w państwach Bałkanów Zachodnich były inne. Państwa te odniosły korzyści z konsolidacji, która nastąpiła po długim okresie braku stabilności politycznej i gospodarczej. Stopy wzrostu odpowiadały stopom obserwowanym w UE-EŚW10 oraz w Turcji, z wyjątkiem słabszych wyników Chorwacji. Choć globalny kryzys finansowy doprowadził do bolesnego spowolnienia, to państwa Bałkanów Zachodnich uporały się z trudnościami dość dobrze. Rozszerzenie UE stworzyło przede wszystkim ogromne możliwości biznesowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Obserwujemy znaczny napływ inwestycji do tego regionu, zakładanie biur przez liczne firmy międzynarodowe oraz szybkie zwiększanie sprzedaży przez wiele firm lokalnych do innych państw europejskich. I, najprawdopodobniej, to jeszcze nie koniec gry. Jacek Socha, PwC Polska, były Minister Skarbu Wzrost PKB w krajach EÂW poza UE, (ceny stałe) Wuropa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Procent èródło: Komisja Europejska, MFW Europa Ârodkowo-Wschodnia

12 UE-EŚW10: luka względem Europy Zachodniej zmniejsza się, lecz jest nadal ogromna PKB na głow mieszkaƒca w UE-EÂW10 w porównaniu z UE-15 (wg parytetu siły nabywczej walut) Szybszy wzrost PKB w państwach UE-EŚW10 doprowadził do zmniejszenia luki dochodowej względem Europy Zachodniej. W roku 2004 PKB na mieszkańca, mierzony parytetem siły nabywczej, wynosił od 30% średniej UE-15 w państwach bałkańskich, 39-54% w państwach bałtyckich, Polsce, Słowacji i na Węgrzech, do 64% w Republice Czeskiej i 75% w Słowenii. Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Środkowa Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE (prognoza) Procent èródło: Komisja Europejska, MFW Poziomy PKB na mieszkańca w roku 2011 według danych MFW wzrosły do 35-38% średniego poziomu UE-15 w państwach bałkańskich, 43% na Łotwie, 52-66% w państwach bałtyckich, Polsce, Słowacji i na Węgrzech do 73% w Republice Czeskiej i 82% w Słowenii. Największą poprawę, o ponad 10 punktów procentowych, odnotowano w Polsce i Słowacji, a najniższą, zaledwie o 1 punkt procentowy, na Węgrzech. Przeciętnie państwa regionu zmniejszyły dystans do Europy Zachodniej o 8 punktów procentowych. 10 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

13 Wyniki gospodarcze w latach PKB na głow mieszkaƒca w EÂW poza UE w porównaniu z UE-15 (wg parytetu siły nabywczej walut) Europa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW (prognoza) Procent èródło: Komisja Europejska, MFW Państwa EŚW niebędące członkami UE: bardziej umiarkowane, lecz również rosnące poziomy dochodów Poziomy PKB na mieszkańca notowane w pozostałych państwach EŚW były niższe niż w państwach członkowskich UE. Wzrost gospodarczy doprowadził jednak do poprawy sytuacji w latach W Europie Wschodniej luka względem Europy Zachodniej w roku 2004 była dość duża. Wskaźnik PKB na mieszkańca wynosił 18-25% średniej UE-15 na Białorusi i na Ukrainie oraz 37% w Rosji. Zarówno Rosja, jak i Białoruś odnotowały spektakularny postęp, a poziomy PKB na mieszkańca według szacunków MFW wzrosły odpowiednio do 48% i 43% poziomów w Europie Zachodniej do roku Postęp obserwowany na Ukrainie był niestety bardzo niewielki (wzrost do 20% poziomu UE-15). Poziomy PKB na mieszkańca notowane w państwach Bałkanów Zachodnich były, z wyjątkiem Chorwacji, znacznie niższe niż w UE-EŚW10. Wszystkie państwa odnotowały jednak znaczne postępy w tym obszarze, zmniejszając lukę o 4-6 punktów procentowych. Europa Ârodkowo-Wschodnia

14 Czynniki wzrostu UE-EŚW10: zwiększona atrakcyjność inwestycyjna Najważniejszym czynnikiem stymulującym wzrost państw UE-EŚW10 po akcesji do UE była ich zwiększona atrakcyjność inwestycyjna. Według dostępnych statystyk UNCTAD, łączny napływ BIZ do tych państw wzrósł ze 116 mld USD w okresie 6-letnim poprzedzającym akcesję do 243 mld USD w okresie 6-letnim po akcesji (lata ). Kapitał pochodził głównie z Europy Zachodniej i płynął zarówno do zorientowanego na eksport sektora przemysłowego, jak również do zorientowanego na rynek krajowy sektora usług. Największe strumienie BIZ płynęły do Polski, a następnie do Rumunii, Bułgarii, Czech i Węgier. W kategoriach wartości BIZ na mieszkańca, największą poprawę dzięki akcesji do UE odnotowano w państwach bałkańskich, a na kolejnym miejscu znalazły się państwa bałtyckie. Państwa w Europie Środkowej, które odniosły korzyści ze znacznego napływu BIZ już przed akcesją do UE, nadal przyciągały znacznie więcej kapitału. Jedynym wyjątkiem była Słowenia, która z odbiorcy pozycję stała się eksporterem kapitału. Zwiększony napływ BIZ odzwierciedlał proces przesunięcia części produkcji przemysłowej z Europy Zachodniej do nowych państw członkowskich. Proces ten znacznie spowolnił, choć prawdopodobnie tylko czasowo, w dobie globalnego kryzysu finansowego. Napływ netto inwestycji bezpoêrednich na głow mieszkaƒca w krajach UE-EÂW10 Kraje Bałkańskie Rumunia Bułgaria Litwa Kraje Bałtyckie Łotwa Estonia Słowenia Europa Centralna Słowacja Polska Węgry Czechy UE Tysiące USD èródło: UNCAD 12 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

15 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: znacznie mniejszy napływ BIZ Napływ netto inwestycji bezpoêrednich na głow mieszkaƒca w krajach EÂW poza UE Znacznie mniej inwestycji napłynęło do pozostałych państw EŚW, jakkolwiek strumienie BIZ wyraźnie wzrostały, zarówno w latach , jak i w latach poprzednich. Europa Wschodnia Rosja Ukraina Białoruś Głównymi odbiorcami BIZ w Europie Wschodniej były Rosja i Ukraina. Niemniej jednak skala napływu inwestycji na mieszkańca była tam kilkakrotnie mniejsza niż w państwach UE-EŚW10. Słaby napływ BIZ odzwierciedlał stosun kowo niską atrakcyjność inwestycyjną tej części EŚW oraz wysokie bariery wejścia dla inwestorów (zwłaszcza dla inwestorów zainteresowanych eksploatacją surowców naturalnych w Rosji). Napływ BIZ na mieszkańca w państwach Bałkanów Zachodnich był również, z wyjątkiem Chorwacji, znacznie niższy niż w państwach UE-EŚW10, lecz porównywalny do poziomu Turcji. Biorąc pod uwagę stosunkowo małą skalę gospodarek, niskie koszty pracy oraz geograficzną bliskość rynku UE, napływ inwestycji w takim wymiarze można uznać za niespełniający oczekiwań. Zachodnie Bałkany Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Tysiące USD èródło: UNCAD Europa Ârodkowo-Wschodnia

16 UE-EŚW10: wzrost stymulowany eksportem Wszystkie państwa UE-EŚW10 bazowały w latach na zbliżonym modelu rozwoju, zdominowanym przez wzrost stymulowany eksportem. Eksport rozwijał się dynamicznie po akcesji do UE, wzrastając prawie dwukrotnie w Czechach, na Węgrzech oraz w Estonii, o 60-70% w pozostałych państwach środkowoeuropejskich i bałtyckich oraz o 40-50% w państwach bałkańskich, które przystąpiły do UE z 3-letnim opóźnieniem. Stopa wzrostu eksportu w UE-EŚW10 była znacznie wyższa niż wzrost globalnego eksportu i wzrost eksportu w Europie Zachodniej. W niespokojnych latach eksport zmniejszył znacznie w Estonii, na Łotwie, w Słowenii, Bułgarii oraz w mniejszym wymiarze w Słowacji. Wszystkie wymienione państwa stosowały reżim sztywnego kursu walutowego (lub wprowadziły euro), co uniemożliwiało wsparcie eksportu poprzez dewaluację waluty. Wyniki państw stosujących reżim płynnego kursu walutowego (Czechy, Węgry, Polska, Rumunia) były znacznie lepsze i ich eksport w tym samym czasie wzrastał. Wzrost eksportu w krajach UE-EÂW10, (ceny stałe) Kraje Bałkańskie Rumunia Bułgaria Litwa Kraje Bałtyckie Europa Centralna Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Pomimo konsekwencji globalnego kryzysu finansowego i globalnej recesji, eksport krajów UE-EŚW10 w sumie wzrósł o 73% w całym okresie (średnioroczny wzrost o 8,1%), w porównaniu ze wzrostem o 21% w Europie Zachodniej (średnioroczny wzrost o 2,7%). Czechy UE Procent èródło: Komisja Europejska, MFW 14 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

17 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: słabsze wyniki w dziedzinie eksportu Państwa EŚW niebędące członkami UE odnotowały ogólnie słabszy wzrost eksportu niż państwa członkowskie UE. Warunki uzyskania dostępu do rynku UE były zdecydowanie gorsze, a proces przeniesienia produkcji z Europy Zachodniej znacznie mniej widoczny. Eksport państw wschodnioeuropejskich, zwłaszcza Rosji, jest w ogromnym stopniu zdominowany przez energię i energochłonną produkcję. Wyniki eksportu były dobre w latach , lecz gwałtownie się pogorszyły w dobie kryzysu finansowego ze względu na spadek globalnego popytu na surowce. W przypadku państw Bałkanów Zachodnich wzrost eksportu był zauważalny, lecz wyraźnie wolniejszy niż w państwach UE-EŚW10 mających znacznie łatwiejszy dostęp do rynku UE. Sytuacja Chorwacji, w której eksport w latach rósł znacznie wolniej i w latach szybciej spadał, negatywnie wyróżnia się na tle innych państw regionu. Wzrost eksportu w krajach EÂW poza UE, (ceny stałe) Rosja Europa Wschodnia Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Zachodnie Bałkany Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Procent èródło: Komisja Europejska, MFW Europa Ârodkowo-Wschodnia

18 UE-EŚW10: znaczne uzależnienie od sytuacji w Europie Zachodniej Modele wzrostu gospodarczego obserwowane w państwach UE-EŚW10 doprowadziły do zacieśnienia więzi pomiędzy nowymi państwami członkowskimi, a Europą Zachodnią. Choć taka sytuacja stwarza ogromny potencjał dla przyszłego rozwoju, to rodzi też poważne problemy, gdyż państwa UE-EŚW10 są mocno uzależnione od sytuacji rynkowej w Europie Zachodniej. Udział w handlu wewnątrzwspólnotowym (obroty handlowe z innymi państwami UE) w łącznym eksporcie państw UE-EŚW10 wynosi od 61% na Litwie i w Bułgarii do 84% w Słowacji oraz w Czechach. Ponadto w niektórych przypadkach struktura tego eksportu jest w znacznym stopniu zdominowana przez jeden sektor, np. przemysł samochodowy w Słowacji (ponad 30% eksportu ogółem), co dodatkowo zwiększa podatność państwa na wahania rynkowe. Udział eksportu na rynki UE w krajach UE-EÂW10, 2010 Kraje Bałkańskie Rumunia Bułgaria Kraje Bałtyckie Europa Centralna Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE-15 Sytuację utrudnia dodatkowo nieznaczna wielkość rynków wewnętrznych we wszystkich państwach UE-EŚW10 oprócz Polski. Większa dywersyfikacja eksportu taka jak w największych państwach Europy Zachodniej umożliwiałaby bardziej stabilny wzrost Procent èródło: Komisja Europejska, MFW 16 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

19 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: niewystarczająca dywersyfikacja eksportu Udział eksportu na rynki UE w krajach EÂW poza UE, 2010 Eksport nie jest też wystarczająco zróżnicowany w pozostałych krajach EŚW, jakkolwiek źródła problemów są tu odmienne niż w UE-EŚW10. Europa Wschodnia Rosja Ukraina Białoruś W przypadku Europy Wschodniej głównym problemem jest monokultura eksportu, znacznie uzależnionego od surowców energetycznych i energochłonnej produkcji. Jest to w szczególności problem Rosji, w której udział surowców w eksporcie sięga 75-80%. Niemniej jednak zjawisko to ma również bezpośredni lub pośredni wpływ na sytuację jej wszystkich wschodnioeuropejskich sąsiadów. Zachodnie Bałkany Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW10 W przypadku państw Bałkanów Zachodnich problem jest podobny jak w państwach UE-EŚW10. Eksport jest zdominowany przez sprzedaż na rynek unijny, co zwiększa podatność gospodarek na wpływ sytuacji rynkowej w Europie Zachodniej. èródło: Komisja Europejska, MFW Procent Kryzys finansowy w Grecji spowodował spadek zaufania inwestorów do innych państw europejskich w miarę rosnących obaw o rozprzestrzenienie się kryzysu. Znacząca obecność greckich banków w regionie EŚW wywołała panikę wśród inwestorów i osłabienie walut niektórych państw EŚW. Ponadto większy nacisk kładzie się na jak najszybsze spełnienie wymogu ograniczenia wskaźnika deficytu do PKB do poziomu 3% przez państwa EŚW. Słowenia wyraziła zgodę na wkład w wysokości 387,8 mln euro w ramach pakietu pomocowego dla Grecji 0,76% swojego PKB. Decyzja ta spowodowała niezadowolenie mieszkańców Słowenii, którzy twierdzą, że środki te powinny zostać zainwestowane w gospodarkę Słowenii i świadczenia dla jej mieszkańców. Andrej Vizjak, PwC Słowenia Europa Ârodkowo-Wschodnia

20 Wady i zalety swobodnego przepływu siły roboczej UE-EŚW10: zróżnicowana skłonność do emigracji Transfery od obywateli pracujàcych za granicà w krajach UE-EÂW10 (na głow mieszkaƒca, Êredniorocznie) Akcesja do UE doprowadziła do stopniowego otwarcia rynków pracy w Europie Zachodniej dla pracowników z państw EŚW. Proces przebiegał fazowo Niemcy i Austria odroczyły pełną liberalizację rynku do roku 2011, a w większości państw UE-15 nadal obowiązują restrykcje dotyczące pracowników z Bułgarii i Rumunii. Pomimo to w latach znacznie ułatwiono dostęp do rynku pracy dla większości nowych państw członkowskich. Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE Tysiące USD èródło: Bank Âwiatowy W wyniku tego znacznie zwiększyła się skala migracji, choć obywatele państw UE-EŚW10 nie byli do niej skłonni w równym stopniu. Największą emigrację w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców odnotowano w latach w Bułgarii (średnioroczna emigracja ponad 4 osób na 1000, zgodnie z szacunkami ONZ) oraz w państwach bałtyckich (2 3 osoby na 1000 rocznie), Rumunii i Polsce (poniżej 1 osoby na 1000 rocznie). Powyższe liczby, choć wciąż prawdopodobnie zaniżone, wskazują na znaczną utratę krajowej siły roboczej. Może to spowodować spowolnienie dalszego rozwoju gospodarczego i zwiększenie presji inflacyjnej, pogłębić problemy demograficzne oraz doprowadzić do efektu drenażu mózgów. W pozostałych państwach UE-EŚW10 skłonność do emigracji okazała się znacznie mniejsza. Z drugiej strony, emigracja pomogła w ograniczeniu wysokich wskaźników bezrobocia. Mogłaby ponadto pomóc pracownikom z państw EŚW w uzyskaniu nowych kwalifikacji i umiejętności. Oprócz tego znacznie wzrosła wartość środków przesyłanych przez obywateli pracujących za granicą, co ma duży wpływ na bilans płatniczy. Największy wzrost zaobserwowano w Rumunii oraz w państwach bałtyckich, a następnie w Polsce, Słowacji i na Węgrzech. 18 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

21 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: zróżnicowane modele emigracji Sytuacja w pozostałych państwach EŚW różniła się od sytuacji w UE-EŚW10, częściowo z uwagi na fakt, że ich obywatele pracujący w Europie Zachodniej podlegają znacznym restrykcjom. W Europie Wschodniej skala emigracji i środków przesyłanych przez obywateli pracujących za granicą była dość ograniczona w porównaniu z UE-EŚW10, z wyjątkiem Ukrainy. Z drugiej strony, środki przesyłane przez obywateli pracujących za granicą odgrywały tradycyjnie ogromną rolę w państwach Bałkanów Zachodnich. Można się spodziewać, że członkostwo w UE doprowadzi do jeszcze większej fali emigracji z tych państw. Choć nie jest to dużym problemem dla państw Europy Zachodniej, z racji na stosunkowo niewielką w odróżnieniu od Turcji liczbę ludności w krajach bałkańskich, to masowa emigracja może mieć niekorzystny wpływ na perspektywy ich wzrostu gospodarczego. Transfery od obywateli pracujàcych za granicà w krajach EÂW poza UE (na głow mieszkaƒca, Êredniorocznie) Europa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Tysiące USD èródło: Bank Âwiatowy Od momentu odzyskania suwerenności przez Litwę w 1990 r. Litwini emigrowali w poszukiwaniu pracy. Po roku 2004 zwiększyła się skala tego zjawiska, lecz nie we wszystkich przypadkach była to emigracja na stałe. Z pewnością w perspektywie długoterminowej kraj poniesie koszty wynikające ze zmniejszenia się liczby ludności mniej mieszkańców przekłada się na ograniczone możliwości gospodarcze, niższe przychody do budżetu i większe trudności z przyciągnięciem nowych inwestorów. Niedobory wykwalifikowanych pracowników staną się bardziej widoczne i dotkliwe. Osoby, które pozostaną w kraju, mogą być w stanie podbić płace do takiego poziomu, że Litwa znów zacznie tracić konkurencyjność. Chris Butler, PwC, Litwa Europa Ârodkowo-Wschodnia

22 Europa Środkowo-Wschodnia w dobie globalnego kryzysu finansowego w latach UE-EŚW10: zróżnicowana skala wstrząsu Państwa UE-EŚW10 podlegały w różnym stopniu oddziaływaniu globalnego kryzysu finansowego. W państwach bałtyckich nastąpiła gwałtowna recesja i ich PKB spadł tylko w roku 2009 o 14-18%. Recesja w państwach bałkańskich, na Węgrzech oraz w Słowenii była mniej dotkliwa, przy spadku PKB o 6-8%. Czechy i Słowacja odnotowały spadek PKB o 4-5%. Jedynie Polska uniknęła recesji i PKB wzrósł tam o 1,7%. Skala wstrząsu była oczywiście uzależniona od szeregu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Najważniejszym czynnikiem zewnętrznym był wpływ handlu zagranicznego, szczególnie mocny w Słowenii, Słowacji, Czechach, na Węgrzech oraz w państwach bałtyckich. Zmiana PKB w krajach UE-EÂW10 w roku 2009 Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna èródło: MFW Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE Procent Najważniejszym czynnikiem wewnętrznym była skala nierównowagi finansowej, którą należało ograniczyć w dobie kryzysu poprzez wprowadzenie bardziej restrykcyjnej polityki fiskalnej. Zdolność polityki pieniężnej do reagowania na wstrząs była uzależniona głównie od reżimu kursu walutowego: państwa stosujące zmienny kurs walutowy znajdowały się w bardziej komfortowej sytuacji niż państwa stosujące euro lub sztywny kurs walutowy. 20 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

23 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: dotkliwa recesja Pozostałe państwa EŚW doświadczyły podobnych problemów jak państwa UE-EŚW10. Spadek eksportu był szczególnie dotkliwy na Ukrainie, w Chorwacji i Serbii, lecz miał niekorzystny wpływ na wszystkie państwa, łącznie z Rosją. Zmiana PKB w krajach EÂW poza UE w roku 2009 Europa Wschodnia Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Wskutek tego wskaźnik PKB Rosji zmniejszył się o 8%, a PKB Ukrainy o 15%. Białoruś zdołała uniknąć recesji odnotowując wzrost bliski zeru. Skalę recesji w państwach Bałkanów Zachodnich można uznać za umiarkowaną z wyjątkiem Chorwacji, w której PKB spadło o 6%. Zachodnie Bałkany Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW èródło: MFW Procent Europa Ârodkowo-Wschodnia

24 UE-EŚW10: przywrócenie równowagi gospodarczej Skala wstrząsu w dobie kryzysu uzależniona była w znacznym stopniu od potrzeby przywrócenia równowagi gospodarczej w świetle ograniczeń finansowych. To z kolei zależało od wielkości deficytów finansowych powstałych przed kryzysem. Państwa bałtyckie i bałkańskie, w których wystąpiły rekordowo wysokie deficyty rachunku bieżącego przed kryzysem, były również zmuszone do ich redukcji głównie poprzez ograniczenie popytu krajowego. Wskutek tego bilans rachunku bieżącego poprawił się o 30 punktów procentowych PKB w Bułgarii, punktów procentowych PKB w państwach bałtyckich oraz 9 punktów procentowych w Rumunii. Natomiast Węgry były zmuszone do prowadzenia analogicznej polityki ze względu na nadmierne deficyty sektora publicznego, ograniczając deficyt o 8 punktów procentowych. Zmiana salda obrotów bie àcych w krajach UE-EÂW10, Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy Z uwagi na fakt, że pozostałe państwa środkowoeuropejskie znajdowały się w znacznie bardziej komfortowej sytuacji, efekty bolesnej polityki przywracania równowagi były ograniczone i wynosiły od 1 do 3 punktów procentowych PKB. UE èródło: MFW Procent PKB 22 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

25 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: podobne problemy, różne polityki Wyzwania, w obliczu których stanęły pozostałe państwa EŚW w dobie kryzysu, były zasadniczo podobne. Państwa z wysokimi deficytami rachunku bieżącego przed kryzysem musiały je ograniczyć, aby uniknąć katastrofy finansowej. Polityka oszczędności z kolei doprowadziła do dalszego spadku produkcji. Wyjściowa sytuacja państw wschodnioeuropejskich była zróżnicowana. Przed kryzysem Rosja miała ogromną i trwałą nadwyżkę na rachunku bieżącym, podczas gdy zarówno na Ukrainie, jak i w Białorusi były spore deficyty. Wskutek tego Rosja nie musiała wprowadzać polityki oszczędności i była w stanie skompensować spadek PKB spowodowany obniżeniem poziomu eksportu ropy i gazu. Zamiast ograniczania deficytu rachunku bieżącego, Rosja ograniczyła swoją nadwyżkę przy pomocy ekspansywnej polityki pieniężnej. Ukraina, która nie była w stanie podążyć taką samą ścieżką ze względu na ryzyko niewypłacalności, ograniczyła deficyt o 2 punkty procentowe PKB i wpadła w głęboką recesję. Najdziwniejsza polityka została zastosowana przez Białoruś. Pomimo deficytu rachunku bieżącego przed kryzysem i ryzyka niewypłacalności, Białoruś prowadziła luźną politykę fiskalną i pieniężną, co umożliwiło jej uniknięcie recesji za cenę narażenia się na ryzyko upadłości w przyszłości z powodu dramatycznego wzrostu deficytu rachunku bieżącego (o 9 punktów procentowych PKB). Zmiana salda obrotów bie àcych w krajach EÂW poza UE, Europa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW10 Sytuacja państw Bałkanów Zachodnich była bardziej zbliżona do sytuacji państw UE-EŚW10. Znacznej wielkości deficyty rachunku bieżącego z czasów przed kryzysem wymagały ograniczenia poprzez zastosowanie odpowiedniej polityki oszczędności, prowadząc do dalszego obniżenia PKB Procent PKB èródło: MFW Europa Ârodkowo-Wschodnia

26 UE-EŚW10: członkostwo w UE poprawiło czy pogorszyło sytuację? Realny wzrost kredytu krajowego w krajach UE-EÂW10, W jakim stopniu członkostwo w UE pomogło w przezwyciężeniu kryzysu lub, wręcz przeciwnie, doprowadziło do pogorszenia sytuacji? Kluczowy czynnik umożliwiający udzielenie odpowiedzi na to pytanie jest związany z poziomem przegrzania gospodarki przed wybuchem kryzysu. Dobrym miernikiem tego zjawiska jest wzrost kredytu krajowego w latach Im większa ekspansja kredytowa przy ograniczonej puli kapitału dostępnego w kraju, tym wyższy był deficyt rachunku bieżącego, który wymagał ograniczenia w dobie kryzysu. Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE èródło: EBOR Procent Najszybszy realny wzrost kredytów krajowych w latach poprzedzających kryzys miał miejsce w państwach bałtyckich, a następnie w państwach bałkańskich i Słowenii. We wszystkich tych państwach członkostwo w UE mogło spowodować nadmierną pewność siebie, i banków i dłużników, zwłaszcza biorąc pod uwagę łatwy dostęp do stosunkowo taniego kapitału zachodnioeuropejskiego. Wszystkie one, oprócz Rumunii, stosowały euro lub miały sztywne kursy walutowe w stosunku do euro, co jeszcze bardziej obniżało ich zdolność do ograniczenia ekspansji kredytu krajowego przy pomocy bardziej restrykcyjnej polityki pieniężnej. Niemniej jednak członkostwo w UE nie oznacza, że nadmierny wzrost kredytu krajowego był nieunikniony. Jak wskazują doświadczenia Polski, Słowacji i Czech, ostrożna polityka pieniężna i ścisły nadzór bankowy mogłyby ograniczyć przegrzanie, nawet gdyby banki miały dostęp do taniego kapitału zagranicznego. 24 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

27 Wyniki gospodarcze w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: nadmierna ekspansja kredytowa możliwa również poza obszarem UE Realny wzrost kredytu krajowego w krajach EÂW poza UE, Przykład pozostałych państw EŚW potwierdza, że nadmierna ekspansja kredytowa, choć w niektórych przypadkach członkostwo w UE jej sprzyjało, była również możliwa poza obszarem UE. Czynniki, które mogły się do niej przyczynić, obejmowały: słaby nadzór bankowy oraz szczególny sposób funkcjonowania sektora bankowego. W Europie Wschodniej rekordowo wysoki realny wzrost kredytu krajowego odnotowano na Ukrainie i na Białorusi. Wskutek tego tamtejszy popyt krajowy rósł zdecydowanie zbyt szybko, zwiększały się deficyty rachunków bieżących oraz pogorszała się jakość portfela sektora bankowego. Z drugiej strony w Rosji, ekspansja kredytu krajowego była dość ograniczona, co pomogło temu państwu uniknąć przegrzania gospodarki przed kryzysem. Europa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW10 èródło: Bank Âwiatowy Procent W państwach Bałkanów Zachodnich wyjątkowo szybką ekspansję kredytu krajowego odnotowano w Macedonii, podczas gdy pozostałe państwa prowadziły bardziej ostrożną politykę. Europa Ârodkowo-Wschodnia

28 26

29 Zmiany w środowisku biznesowym w latach

30 UE-EŚW10: pewna poprawa w infrastrukturze biznesowej Indeks rozwoju infrastruktury transportowej w krajach UE-EÂW10 Po kilku dziesięcioleciach gospodarki komunistycznej, po których nastąpiły lata trudnych przekształceń gospodarczych, infrastruktura biznesowa w państwach UE-EŚW10 była niedoinwestowana i słabo rozwinięta. Sytuacja oczywiście różniła się w zależności od rodzaju infrastruktury. W roku 2005 zagregowany wskaźnik rozwoju infrastruktury transportowej, mierzony przez Bank Światowy (z oceną 5 przyznawaną rozwiązaniom infrastrukturalnym osiągającym najlepsze wyniki na świecie), osiągał średnio w regionie 2,8, w porównaniu z poziomem 3,9 obserwowanym w państwach UE-15. Najgorsza infrastruktura transportowa była na Litwie, ze wskaźnikiem rozwoju 2,3, a najlepsza w Słowenii ze wskaźnikiem rozwoju 3,2. Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE-15 W pierwszych latach członkostwa w UE, głównie dzięki hojnemu finansowaniu z europejskich funduszy strukturalnych, sytuacja w państwach środkowoeuropejskich i bałtyckich poprawiła się znacząco Wskaźnik, poziom 5=najlepszy wynik na świecie èródło: Bank Âwiatowy Wskaźniki infrastruktury transportowej poprawiły się średnio o 0,2 punktu procentowego, w roku 2010 osiągnęły poziomy od 2,7-2,9 w państwach bałtyckich do 3,0-3,3 w państwach środkowo europejskich, pozostając jednak nadal daleko w tyle za poziomem UE-15 wynoszącym 3,9. Sytuacja niestety pogorszyła się w państwach bałkańskich, ze wskaźnikami infrastruktury transportowej obniżającymi się do poziomu 2,3. Nawet pamiętając, że państwa bałkańskie przystąpiły do UE niemal 3 lata później niż inne, taki wynik trzeba oceniać jako wyjątkowo niepokojący. 28 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

31 Zmiany w środowisku biznesowym w latach Indeks rozwoju infrastruktury transportowej w krajach EÂW poza UE Europa Wschodnia Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Zachodnie Bałkany Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Wskaźnik, poziom 5=najlepszy wynik na świecie 4 5 èródło: Bank Âwiatowy Państwa EŚW niebędące członkami UE: infrastruktura biznesowa wymaga szybszej modernizacji Sytuacja wygląda gorzej w pozostałych państwach EŚW, które nie korzystają z finansowego wsparcia UE na rzecz rozwoju infrastruktury. Nie tylko poziom rozwoju infrastruktury biznesowej jest ogólnie niższy niż w państwach UE-EŚW10 (z wyjątkiem państw bałkańskich), lecz wolniejszy jest również postęp w tej dziedzinie. Wskazuje on na problemy, jakie napotykają państwa EŚW w związku z finansowaniem kosztownych programów modernizacji infrastruktury. Wskaźnik rozwoju infrastruktury transportowej w Europie Wschodniej w roku 2005 wynosił od 2,2 w Rosji, 2,4 na Ukrainie, do 2,6 na Białorusi. W latach nastąpiła tylko niewielka poprawa (brak danych dotyczących Białorusi). Analogiczna sytuacja miała miejsce w państwach Bałkanów Zachodnich, ze wskaźnikiem wynoszącym w roku 2005 od 2,2 w Serbii do 2,5 w Chorwacji, a w roku 2010 od 2,2 w Bośni i Hercegowinie do 2,6 w Macedonii. Poziom rozwoju jest niezadowalający, a tempo modernizacji jest dość powolne. Europa Ârodkowo-Wschodnia

32 UE-EŚW10: członkostwo pomaga zwalczać korupcję Oprócz modernizacji infrastruktury, członkostwo w UE powinno wspierać długoterminowy rozwój państw EŚW poprzez poprawę klimatu dla prowadzenia działalności gospodarczej. Jednym z najważniejszych elementów tego procesu jest bardziej przyjazne środowisko biznesowe, a zwłaszcza skuteczna walka z korupcją. Jak wykazują różne badania, poziom korupcji jest ściśle związany z jakością służb publicznych. Jeżeli instytucje publiczne są słabe, pracownicy niedostatecznie wynagradzani, a przepisy niejasne, wówczas kwitnie korupcja. Państwa UE-EŚW10 w spadku po komunistycznej przeszłości otrzymały słabe instytucje publiczne. W roku 2004 korupcja była zjawiskiem powszechnym. Sytuacja mierzona przy pomocy Wskaźnika Percepcji Korupcji (wskaźnik o skali od 0 w państwie postrzeganym przez środowisko biznesowe jako całkowicie skorumpowane do 10 w państwie wolnym od korupcji) najlepiej wyglądała w Estonii i Słowenii, ze wskaźnikami na poziomie 6. W pozostałych państwach UE-EŚW sytuacja była znacznie gorsza i wskaźnik wynosił od 2,9 w Rumunii do 4,8 na Węgrzech. Średnia dla regionu w roku 2004 wynosiła 3,9, w porównaniu z 7,4 w państwach UE-15. Indeks postrzegania korupcji w krajach UE-EÂW10 Kraje Bałkańskie Kraje Bałtyckie Europa Centralna Rumunia Bułgaria Litwa Łotwa Estonia Słowenia Słowacja Polska Węgry Czechy UE Wskaźnik, od zera (wysoka korupcja) do 10 (brak korupcji) èródło: Bank Âwiatowy W latach sytuacja poprawiła się we wszystkich państwach oprócz Węgier i Bułgarii. W roku 2010 średni Wskaźnik Percepcji Korupcji dla regionu wynosił 4,8, w porównaniu z 6,9 w UE-15. Postęp był możliwy, pomimo tego, że pole do ewentualnego łapówkarstwa znacznie wzrosło na skutek napływu funduszy UE wydatkowanych na inwestycje publiczne. 30 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska

33 Zmiany w środowisku biznesowym w latach Państwa EŚW niebędące członkami UE: zróżnicowane wyniki na froncie walki z korupcją Sytuacja dotycząca korupcji w pozostałych państwach EŚW była i nadal jest postrzegana jako gorsza niż w państwach bałtyckich i Europie Środkowej, lecz porównywalna z sytuacją panującą w Bułgarii i Rumunii. Postęp w latach był tu niestety znacznie wolniejszy niż w państwach UE-EŚW10. Najgorsza sytuacja panowała w roku 2004 w Europie Wschodniej, ze Wskaźnikiem Percepcji Korupcji na poziomie 2,2 na Ukrainie i 2,8 w Rosji, wskazującym na szerzącą się korupcję. Sytuacja była tylko trochę lepsza na Białorusi. Niestety w okresie wskaźnik obniżył się zarówno w Rosji, jak i na Białorusi i pozostał na prawie niezmienionym poziomie na Ukrainie. Powszechność korupcji w Europie Wschodniej jest nadal niezmiernie niepokojąca i niekorzystnie wpływa na klimat w biznesie. Indeks postrzegania korupcji w krajach EÂW poza UE Europa Wschodnia Zachodnie Bałkany Rosja Ukraina Białoruś Bośnia i Hercegowina Serbia Macedonia Chorwacja Turcja UE-EŚW Wskaźnik, od zera (wysoka korupcja) do 10 (brak korupcji) èródło: Transparency International Sytuacja w państwach Bałkanów Zachodnich jest znacznie lepsza. Wskaźnik Percepcji Korupcji był dość niski w roku 2004 i wynosił od 2,7 w Serbii do 3,5 w Chorwacji, lecz niektóre państwa zdołały osiągnąć znaczne postępy w latach Pomimo tego łapówkarstwo pozostaje nadal na wyższym poziomie niż w państwach UE-EŚW10. Europa Ârodkowo-Wschodnia

34 UE-EŚW10: umiarkowane ograniczenie biurokracji Innym obszarem, w którym dla poprawy środowiska biznesowego bardzo potrzebny jest postęp, jest biurokracja. Odzwierciedla ona nie tylko złożoność przepisów i procedur, które nie znajdują uzasadnienia, lecz także słabość instytucji publicznych. Poziom barier biurokratycznych może być mierzony stopniem komplikacji przepisów podatkowych i czasem niezbędnym do sporządzenia zeznań podatkowych i opłacenia podatków. W roku 2004 powyższe czynności zajmowały 200 godzin przeciętnej małej firmie w UE-15. W UE-EŚW10 szereg państw oferowało zbliżone lub nawet korzystniejsze warunki dla biznesu (Estonia, Litwa, Rumunia, Słowenia). Niemniej jednak w pozostałych państwach czas przeznaczany na zapłatę podatków był znacznie dłuższy, w Czechach sięgając nawet 930 godzin. W latach odnotowano jedynie umiarkowaną poprawę. Państwa bałtyckie były w dalszym ciągu bardzo przyjazne dla biznesu, a wszystkie państwa środkowoeuropejskie zdołały obniżyć obciążenia czasowe dla firm o 20-40%. Sytuacja w państwach bałkańskich nie zmieniła się w istotny sposób. Pomimo osiągnięcia pewnego postępu, w większości państw firma nadal musi znosić większy ciężar biurokratyczny niż w Europie Zachodniej. Czas poêwi cany przez firm na płacenie podatków w krajach UE-EÂW10 (godziny na rok) Kraje Bałkańskie Rumunia Bułgaria Litwa Kraje Bałtyckie Łotwa Estonia Słowenia Europa Centralna Słowacja Polska Węgry Czechy UE Godziny èródło: Bank Âwiatowy, PwC 32 Konkurencja, współpraca, solidarnoêç europejska