Zbiór zagadnień do Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej. Blok Makroekonomia

Transkrypt

1 Zbiór zagadnień do Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej Blok Makroekonomia Niniejszy zbiór zagadnień został opracowany przez pracowników Instytutu Ekonomii Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego REDAKCJA NAUKOWA dr hab. Leszek Kucharski Łódź, 2016

2 Wykaz zagadnień 1. Podstawowe pojęcia makroekonomii, produkt i dochód narodowy Podstawy rachunku Produktu Krajowego Brutto a ruch okrężny w gospodarce Metody mierzenia PKB - metoda sumowania produktów Metody mierzenia PKB - metoda sumowania dochodów Metody mierzenia PKB - metoda sumowania wydatków PKB w cenach rynkowych a PKB w cenach czynników produkcji PKB w ujęciu nominalnym oraz PKB w ujęciu realnym Produkt Narodowy Brutto, Dochód Narodowy Wybrane miary dobrobytu Oszczędności i inwestycje Determinanty inwestycji i oszczędności Równość inwestycji i oszczędności Wzrost i fluktuacje gospodarcze Wzrost gospodarczy Fluktuacje gospodarcze Cykl koniunkturalny Pojęcie oraz fazy cyklu koniunkturalnego. Rodzaje wahań cyklicznych Teorie wahań cyklicznych Interwencjonizm antycykliczny i antykryzysowy Globalny popyt i globalna podaż Podstawowe pojęcia Kształt krzywej agregatowej podaży Bezrobocie Pojęcie i miary bezrobocia Strumienie na rynku pracy Wybrane typy bezrobocia Przyczyny bezrobocia ujęcie neoklasyczne Przyczyny bezrobocia - ujęcie keynesistowskie System pieniężny i inflacja Pieniądz i jego funkcje Popyt na pieniądz i jego wybrane determinanty Podaż pieniądza i jej wybrane determinanty Równowaga na rynku pieniężnym Inflacja, stopa inflacji, koszty inflacji Główne teorie inflacji... 59

3 7.7. Inflacja a bezrobocie koncepcja krzywej Phillipsa Bankowość centralna i polityka pieniężna Bank centralny i jego funkcje Banki i kreacja pieniądza Instrumenty kontroli podaży pieniądza przez bank centralny Budżet państwa i polityka fiskalna Budżet państwa i jego funkcje Polityka fiskalna i jej instrumenty Deficyt budżetowy i dług publiczny Wpływ polityki fiskalnej na dochód narodowy Aktywna polityka fiskalna - automatyczne stabilizatory koniunktury Makroekonomia gospodarki otwartej Bilans płatniczy Międzynarodowe przepływy kapitału. Równość eksportu netto i odpływów kapitałowych netto Gospodarka światowa. Międzynarodowe instytucje finansowe Handel międzynarodowy, kursy walutowe i protekcjonizm handlowy Handel międzynarodowy Kurs walutowy Protekcjonizm handlowy Międzynarodowy system finansowy i walutowy Międzynarodowy system finansowy Międzynarodowy system walutowy Globalizacja procesów gospodarczych Wspólny obszar walutowy oraz Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa Wspólny obszar walutowy Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa

4 Sekcja tematyczna Podstawowe pojęcia makroekonomii, produkt i dochód narodowy Oszczędności i inwestycje Wzrost i fluktuacje gospodarcze Cykl koniunkturalny Globalny popyt i globalna podaż Bezrobocie System pieniężny i inflacja Bankowość centralna i polityka pieniężna Budżet państwa i polityka fiskalna Makroekonomia gospodarki otwartej. Gospodarka światowa Handel międzynarodowy, kursy walutowe oraz protekcjonizm Międzynarodowy system finansowy i walutowy Globalizacja procesów gospodarczych Wspólny obszar walutowy oraz Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa. Autor opracowania Agata Szymańska Emilia Klepczarek Paweł Matysiak Emilia Klepczarek Emilia Klepczarek Emilia Klepczarek Agata Szymańska Agata Szymańska Agata Szymańska Emilia Klepczarek Paweł Matysiak Paweł Matysiak Paweł Matysiak Paweł Matysiak

5 1. Podstawowe pojęcia makroekonomii, produkt i dochód narodowy 1.1. Podstawy rachunku Produktu Krajowego Brutto a ruch okrężny w gospodarce Opis Produkt krajowy brutto (PKB) to syntetyczna miara wartości produkcji wytworzonej w danej gospodarce w ciągu roku. Inaczej mówiąc, PKB to miara wartości produkcji wytworzonej w danym kraju przez czynniki produkcji zlokalizowane na jego terytorium, niezależnie od tego, kto jest właścicielem tych czynników produkcji. W celu zobrazowania przepływów strumieni rzeczowych i finansowych pomiędzy podmiotami w gospodarce można posłużyć się ruchem okrężnym. W poniższym przykładzie zaprezentowano ruch okrężny w uproszczonym modelu gospodarki, w którym występują gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Model gospodarki, dla której pomija się istnienie wymiany z zagranicą (tj. model pomijający kwestie importu i eksportu) nazywamy modelem gospodarki zamkniętej. Ponadto, z uwagi na fakt pominięcia państwa (pomijamy istnienie podatków oraz publicznych dotacji i subwencji oraz innych wydatków państwa) oraz sektora finansowego, poniższy model nazywany jest uproszczonym modelem gospodarki zamkniętej bez udziału państwa. Rysunek 1.1. Ruch okrężny w gospodarce zamkniętej Wydatki na dobra i usługi Dobra i usługi Gospodarstwa domowe Przedsiębiorstwa Usługi czynników produkcji Dochody czynników produkcji Jak wynika z powyższego rysunku, pomiędzy podmiotami występują strumienie rzeczowe i strumienie finansowe. Strumień wewnętrzny obrazuje przepływ zasobów rzeczowych, zaś zewnętrzny przepływ odpowiadających im strumieni finansowych. Gospodarstwa domowe dostarczają przedsiębiorstwom usługi czynników wytwórczych (pracy, ziemi, kapitału), które z kolei w ramach procesów

6 produkcji przetwarzane są przez przedsiębiorstwa w produkty (tj. dobra i usługi), które z kolei nabywają gospodarstwa domowe. Jak zauważamy, za strumieniem rzeczowym podążają strumienie finansowe, co obrazuje krąg zewnętrzny. Przedsiębiorstwa za otrzymane usługi czynników produkcji wypłacają gospodarstwom domowym dochody czynników produkcji. Z kolei gospodarstwa domowe otrzymane od przedsiębiorstw dochody przeznaczają na wydatki na doba i usługi, które następnie stanowią wpływy dla przedsiębiorstw (z tytułu nabywanych przez gospodarstwa domowe produktów). Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania Zachęcamy czytelnika do analizy rozbudowanego modelu ruchu okrężnego, uwzględniającego państwo, sektor bankowy oraz zagranicę, który jednak został pominięty w niniejszym opracowaniu. Powyższy model ma bowiem za zadanie wskazać, że pomiar skali działalności gospodarczej może być zrealizowany poprzez wykorzystanie 3 metod: - metodę sumowania produktów, - metodę sumowania dochodów, - metodę sumowania wydatków. 1. Podaj definicję PKB? 2. Jakie trzy metody można wykorzystać do pomiaru skali działalności w gospodarce? 3. Czym charakteryzuje się gospodarka zamknięta? 4. Czy stwierdzenie, że w gospodarce występują strumienie rzeczowe i finansowe jest prawdziwe? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

7 1.2. Metody mierzenia PKB - metoda sumowania produktów Opis Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości dóbr i usług wytworzonych na terytorium danej gospodarki w ciągu roku. Należy jednak mieć na uwadze, aby przy zastosowaniu tej metody nie popełniać błędu polegającego na wielokrotnym dodawaniu tych samych elementów - uwzględnienie produkcji wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danej gospodarce jest błędne, gdyż część z nich stanowić może dobra pośrednie (tj. dobra wykorzystywane do produkcji innego dobra mającego charakter dobra finalnego np. mąka jest dobrem pośrednim w produkcji chleba), zatem w takim przypadku wartość dobra pośredniego (mąki) zostanie uwzględniona w wartości dobra finalnego (chleba). W ten sposób, poprzez osobne zsumowanie wartości mąki i chleba, nastąpiłoby zawyżenie wartości produkcji w danej gospodarce. Z drugiej strony należy jednak podkreślić, że mąka może stanowić dobro finalne, ale jedynie gdy wykorzystywana jest na ostateczny użytek gospodarstw domowych. Zatem, jak zauważamy, mąka może być zarówno dobrem finalnym, jak i dobrem pośrednim. Przy dokonaniu sumowania konieczne jest zatem rozróżnienie, czy dane dobro jest dobrem czy też pośrednim. W związku z powyższym należy sumowanie produktów przeprowadzić w oparciu o dwie metody: sumowania produktów finalnych, sumowania wartości dodanej. Produkty finalne to dobra i usługi nabywane przez ostatecznego użytkownika do zaspokojenia jego potrzeb. Mogą mieć one charakter dóbr i usług konsumpcyjnych (takie dobra i usługi nabywane są przez gospodarstwa domowe) lub dóbr inwestycyjnych (takie dobra nabywane są przez przedsiębiorstwa). Produkty pośrednie służą wytwarzaniu innych produktów, najczęściej zużywają się w trakcie jednego cyklu wytwórczego. Wartość dodana to przyrost wartości produktu w ramach określonego procesu produkcji. Obliczenie wartości dodanej następuje poprzez odjęcie od wartości produktów wytworzonych w danym etapie procesu produkcji określonego dobra finalnego łącznej sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji pozyskanych i zużytych na tym etapie procesu produkcji. Jak wspominano, różnica między tymi wielkościami wskaże na przyrost wartości produkcji zrealizowany na danym etapie wytwarzania dobra.

8 Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania 1. Czym się różni dobro pośrednie od dobra finalnego? 2. Co to jest wartość dodana? 3. Czy jeśli do całkowitej wartości uzyskanej w końcowej fazie procesu produkcji gorzkiej czekolady dodana zostanie wartość kakao zużyta w jej produkcji to czy właściwie policzona zostanie wartość produkcji gorzkiej czekolady, która została wliczona do PKB? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E.(red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

9 1.3. Metody mierzenia PKB - metoda sumowania dochodów Opis Metoda sumowania dochodów polega na sumowaniu dochodów tych czynników produkcji, które zostały zaangażowane w procesy produkcji. Sumowaniu podlegają zatem dochody w formie płac, rent dochodów z kapitału, procentów, zysków, które stanowią wynagrodzenie czynników zużytych w procesie produkcji. Co do zasady, wartość tych dochodów czynników produkcji musi być równa wartości dodanej. dochodów cynników produkcji = wartości dodanej Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania Zaznaczyć należy, że nie wszystkie dochody podlegać będą sumowaniu. Z sumowania podlegają wyłączeniu tzw. płatności transferowe np. emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki socjalne, stypendia itp., a więc dochody, które nie stanowią wynagrodzenia czynników produkcji. Wykluczenie tego rodzaju dochodów wynika z faktu, że płatności transferowe nie powiększają rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce, gdyż stanowią dochód czynników niezaangażowanych w procesy produkcji (np. emerytury stanowią wynagrodzenie dla osób, które są w wieku poprodukcyjnym, a więc tych osób, które nie świadczą usług pracy i nie tworzą wartości dodanej w gospodarce). 1. Według metody sumowania dochodów wydatki na program 500+ stanowią wynagrodzenie usług świadczonych przez czynniki produkcji (Prawda/Fałsz) 2. W metodzie sumowaniu dochodów sumowane są takie dochody jak: płace, zyski, renty z tytułu niezdolności do pracy (Prawda/Fałsz). 3. Renty z tytułu niezdolności do pracy stanowi przykład płatności transferowej (Prawda/Fałsz). [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E.(red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

10 1.4. Metody mierzenia PKB - metoda sumowania wydatków Opis Metoda ta polega na obliczaniu PKB poprzez sumowanie wartości wydatków na krajowe produkty finalne. W kategorii krajowych wydatków uwzględnia się: wydatki na dobra i usługi konsumpcyjne wytwarzane w danym kraju (C k ) wydatki na krajowe produkty inwestycyjne (I k ) wydatki rządowe na krajowe dobra i usługi (z pominięciem płatności transferowych zob. metoda sumowania wydatków) (G k ) wydatki zagranicy na krajowe produkty (tj. eksport krajowych produktów za granicę) - (E k ) W związku z powyższym PKB można zapisać wykorzystując następujące równanie: PKB = C k + I k + G k + E k Taki sam wynik można uzyskać przy zastosowaniu wydatków na produkty krajowe i importowane, pod warunkiem, że wartość produktów z importu (I M ) zostanie odjęta od całości wydatków tj.: PKB = C + I + G + E - I M Eksport netto (X) to wartość eksportu pomniejszona o wartość importu. Jeśli zatem zastąpimy różnicę pomiędzy eksportem a importem pojęciem eksportu netto, wówczas powyższe równanie można przedstawić jako: PKB = C + I + G + X Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania 1. Aby poprawnie obliczyć PKB metodą sumowania wydatków należy od wydatków na produkty krajowe odjąć wartość importu (Prawda/Fałsz) 2. Aby poprawnie obliczyć PKB metodą sumowania wydatków należy od całkowitych wydatków na produkty odjąć wartość importu (Prawda/Fałsz) 3. Export netto zawsze jest równy zero (Prawda/Fałsz) [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

11 1.5. PKB w cenach rynkowych a PKB w cenach czynników produkcji Opis PKB w cenach rynkowych to miara produkcji krajowej wyrażona w cenach płaconych przez ostatecznych odbiorców produktów. Uwzględniając PKB mierzony poprzez sumę wydatków tak jak w poprzednim przykładzie otrzymujemy PKB w cenach rynkowych, co można zapisać jako: PKB w cenach rynkowych = C + I + G + X PKB w cenach czynników produkcji to miara wartości produkcji krajowej pomniejszona o podatki pośrednie oraz powiększona o subsydia. W takiej sytuacji należy PKB w cenach rynkowych skorygować o wspomniane podatki i subsydia, zatem: PKB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach rynkowych Podatki pośrednie + Subsydia Ustalona metodą sumowania wydatków wartość PKB w cenach czynników produkcji odpowiada wartości PKB ustalonej metodą sumowania produktów oraz metodą sumowania dochodów. Zatem: PKB w cenach czynników produkcji = dochodów cynników produkcji = wartości dodanej Przykładowe pytanie Literatura Autor opracowania 1. Czym rożni się PKB w cenach rynkowych od PKB w cenach czynników produkcji? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [3] Barro R.J., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

12 1.6. PKB w ujęciu nominalnym oraz PKB w ujęciu realnym Opis Deflator PKB to stosunek nominalnego PKB do realnego PKB. Deflator PKB jest zatem wskaźnikiem ogólnego poziomu cen. deflator PKB = PKB nominalny PKB realny x 100 PKB nominalny to PKB wyrażony w cenach bieżących, tj. w cenach z danego okresu. Wadą wykorzystania PKB w cenach bieżących do porównań między latami jest to, że zawiera on w sobie efekt zmian cen (inflację). W konsekwencji, porównywanie wartości produkcji w cenach bieżących pomiędzy kolejnymi okresami nie jest miarodajne, gdyż zaobserwowane zmiany mogą być wynikiem nie tylko mian wolumenu produkcji, ale również mogą wynikać ze zmian w cenach. PKB realny to PKB wyrażony w cenach stałych tj. wyrażony w sposób umożliwiający korektę PKB o wpływ inflacji. Najczęściej ceny stałe odzwierciedlają ceny istniejące w konkretnym roku tzw. roku bazowym lub roku podstawowym. Deflowanie (urealnienie) polega na podzieleniu nominalnej wartości produkcji (w cenach bieżących) przez wskaźnik ogólnego poziomu cen. Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania Deflator PKB nie jest wskaźnikiem cen wyliczanym bezpośrednio. Jest on wynikiem podzielenia PKB nominalnego przez realny PKB, co odzwierciedla zamieszczona na wstępie opracowania formuła. Wskaźnikiem cen, który jest wyliczany bezpośrednio jest natomiast wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, wskaźnik cen produkcji sprzedanej przemysłu itp. 1. Co to jest deflator PKB? 2. Dlaczego deflator PKB nie jest bezpośrednio wyliczanym wskaźnikiem cen? 3. Z jakich wartości, nominalnych czy realnych, należy skorzystać w celu poprawnego przeanalizowania kształtowania się produkcji w czasie? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E.(red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [3] Barro R.J., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

13 1.7. Produkt Narodowy Brutto, Dochód Narodowy Opis Produkt narodowy brutto (PNB) to PKB skorygowany o wartość dochodów netto z tytułu własności czynników produkcji za granicą. PNB to zatem łączna wartość dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, z tytułu zaangażowania czynników produkcji będących ich własnością, niezależnie od miejsca świadczonych usług przez te czynniki produkcji. Dochody netto z tytułu własności czynników produkcji to różnica między nadwyżką napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów z tytułu świadczenia na terytorium danego kraju usług czynników produkcji będących własnością cudzoziemców. PNB w cenach czynników produkcji = Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania PKB w cenach czynników produkcji + Dochody netto z tytułu własności za granicą Produkt narodowy netto nazywany inaczej dochodem narodowym to PNB pomniejszony o amortyzację. Amortyzacja to wartość zużycia zasobu kapitału w danym okresie (roku). PNN w cenach czynników produkcji = Dochód narodowy = PNB w cenach czynników produkcji amortyzacja Pamiętać należy, że dochód narodowy obejmuje dochody powstałe przy wytwarzaniu produktów. Z punktu widzenia gospodarstw domowych ważne miejsce zajmuje kategoria dochodów osobistych, która wyraża dochody faktycznie otrzymywane przez gospodarstwa domowe. Z kolei rozporządzalny dochód osobisty to dochód osobisty pomniejszony o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe do budżetu państwa oraz powiększony o otrzymane płatności transferowe (np. stypendia, zasiłki dla osób bezrobotnych, emerytury, renty itp.). Rozporządzalne dochody osobiste mogą być przeznaczane przez gospodarstwa domowe na wydatki (konsumpcję) oraz na oszczędności. 1. Czym się różni dochód narodowy od PNN? 2. Czym się różni dochód narodowy od PNB? 3. Czym się różni PKB od PNB? 4. Co to są rozporządzalne dochody osobiste? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

14 1.8. Wybrane miary dobrobytu Opis Często do porównań międzynarodowych w zakresie kształtowania się produkcji w poszczególnych krajach wykorzystuje się wskaźnik PKB per capita. PKB per capita to miara PKB przypadająca na 1 mieszkańca kraju. PNB per capita to miara PNB przypadająca na 1 mieszkańca kraju. Mimo, iż PKB i PNB są popularnymi miarami dobrobytu to jednak nie są one miarami doskonałymi. Ograniczenia PKB i PNB per capita w mierzeniu dobrobytu wynikają z faktu, że PKB i PNB pomijają: wartość produkcji nierejestrowanej nielegalnej, tj. wytworzonej w szarej strefie (co wpływa na niedoszacowanie wartości dobrobytu), wartość produkcji niezarejestrowanej lecz legalnej np. wytworzonej samodzielnie w domu na własne potrzeby np. ułożenie paneli, pomalowanie ścian, sprzątanie (co wpływać może na niedoszacowanie wartości dobrobytu), wartość wypoczynku tj. czasu wolnego (zwłaszcza, gdy wzrost PKB następuje przy wzroście czasu wolnego, co wpływa na niedoszacowanie dobrobytu), ubocznych efektów wzrostu produkcji dla środowiska naturalnego tj. efektów zewnętrznych, których nieuwzględnienie może spowodować przeszacowanie wartości dobrobytu. W celu bardziej dokładnego określenia dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa zaproponowano oszacowanie wskaźnika dobrobytu ekonomicznego netto. Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego netto to produkt narodowy netto POWIĘKSZONY o równowartość: czasu wolnego, produkcji nierejestrowanej, infrastruktury publicznej, prywatnych dóbr trwałego użytku, oraz POMNIEJSZONY o równowartość: zanieczyszczenia środowiska, wydatków na obronę narodową, wydatki na dojazdy do pracy.

15 Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania 1. Dlaczego PKB i PNB nie są doskonałymi miarami dobrobytu ekonomicznego? 2. Zdefiniuj pojęcie wskaźnika dobrobytu ekonomicznego netto. 3. Jeśli realny PKB wzrasta z równoległym wzrostem casu wolnego to wówczas wartość dobrobytu mierzona PKB może być przeszacowana czy raczej niedoszacowana? [1] Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Agata Szymańska, agata.szymanska@uni.lodz.pl

16 2. Oszczędności i inwestycje 2.1. Determinanty inwestycji i oszczędności Opis Inwestycje w makroekonomii są rozumiane jako nakłady poniesione na powiększenie lub odtworzenie zasobu kapitału rzeczowego (w postaci maszyn, urządzeń, budynków i zapasów) w gospodarce. Inwestycje są częścią agregatowego popytu na towary, w krótkim okresie wpływają więc na zmiany popytu i dochodu narodowego. W długim okresie inwestycje przyczyniają się rozbudowy zdolności wytwórczych gospodarki i wzrostu produkcji potencjalnej. Wśród głównych czynników determinujących wielkość inwestycji wymienić należy: - stopę procentową, która wpływa na koszt finansowania inwestycji im wyższa stopa procentowa, tym wyższy koszt finansowania. Sprawia to, że inwestycje są malejącą funkcją stopy procentowej. - skalę przyrostu popytu konsumpcyjnego im większy wzrost konsumpcji, tym większe muszą być inwestycje niezbędne do jego zaspokojenia. - koszty i efektywność wyposażenia kapitałowego spadające koszty wyposażenia kapitałowego lub rosnąca efektywność maszyn i urządzeń powodują wzrost przychodów uzyskiwanych z inwestycji, co skłania przedsiębiorców do ponoszenia większych nakładów inwestycyjnych. - oczekiwania przedsiębiorców w zakresie kształtowania się w przyszłości wskaźników koniunktury gospodarczej (m. in. popytu, cen, kosztów produkcji) oczekiwania optymistyczne zwiększają rozmiary bieżących inwestycji. W uproszczonym modelu gospodarki zamkniętej w sytuacji równowagi dochód narodowy (Y) jest równy sumie zamierzonych (planowanych) wydatków konsumpcyjnych (C), wydatków inwestycyjnych (I) i wydatków rządowych (G): Y = C + I + G. Stąd wartość inwestycji jest równa: I = Y - C - G. Oszczędności narodowe to łączny dochód w gospodarce pomniejszony o wydatki

17 konsumpcyjne i wydatki publiczne (rządowe): S = Y - C - G. Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania Oszczędności narodowe można również podzielić na prywatne i publiczne. Oszczędności prywatne - część dochodu, która pozostaje gospodarstwom domowym po opłaceniu podatków i konsumpcji (Y - T - C). Oszczędności publiczne - część dochodów podatkowych, która pozostaje państwu po opłaceniu wydatków publicznych (T-G). Stąd łączne oszczędności: S = (Y - T - C) + (T - G) = Y - C - G. 1. Wyjaśnij pojęcie inwestycji oraz ich wpływ na gospodarkę w okresie długim i krótkim. 2. Wymień główne determinanty wielkości inwestycji. 3. Wyjaśnij, czym różnią się oszczędności publiczne od oszczędności prywatnych. [1] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Mankiw N. G., Taylor M. P., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, [3] Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, Emilia Klepczarek, e.klepczarek@uni.lodz.pl

18 2.2. Równość inwestycji i oszczędności Opis W modelu gospodarki zamkniętej bez udziału państwa w okresie krótkim dochód narodowy w równowadze jest równy sumie zamierzonych wydatków konsumpcyjnych (C) i inwestycyjnych (I). Wynika z tego, że zamierzone inwestycje równe są dochodowi w równowadze pomniejszonemu o konsumpcję: I = Y C. W gospodarce zamkniętej bez udziału państwa oszczędności są równe nieskonsumowanej części dochodu: S = Y C. Z porównania powyższych równań wynika, że w okresie krótkim równowaga na rynku towarowym zachodzi, gdy planowane inwestycje są równe planowanych oszczędnościom: I = S. Przyjmujemy, że funkcja oszczędności przyjmuje postać: S = -C a + k so Y, gdzie: (-C a ) oszczędności autonomiczne, niezależne od dochodu narodowego (zaś C a konsumpcja utonomiczna); k so krańcowa skłonność do oszczędzania, która informuje, jaką część przyrostu dochodu przeznacza się na oszczędności (k so = ΔS ΔY ); oraz że wymienione wcześniej determinanty inwestycji nie wypływają na wielkość inwestycji, a zatem inwestycje mają charakter autonomiczny: I = I a, to graficzną ilustrację dochodu narodowego w stanie równowagi (Y e ) na rynku towarowym przedstawia rysunek:

19 Inwestycje, oszczędności Rysunek 2.1. Równowaga na rynku towarowym w gospodarce zamkniętej S I Ye dochód narodowy Między stronami równania S = I stoją: rynek obligacji, rynek akcji, banki fundusze inwestycyjne oraz inne rynki finansowe i pośrednicy finansowi. Przejmują one oszczędności narodowe i doprowadzają do ich przekształcania w inwestycje narodowe. Inne bowiem podmioty generują oszczędności i inne inwestują. Ponadto, decyzje inwestycyjne zależą od innych czynników niż decyzje o oszczędzaniu. Stąd możliwa jest sytuacja, kiedy w okresie krótkim suma planowanych inwestycji jest różna od sumy planowanych oszczędności. Jeżeli I>S, to łączne planowane wydatki inwestycyjne są większe od wytworzonej produkcji (część wykresu na lewo od Y e ). Powstała nadwyżka popytu prowadzi do wzrostu produkcji i dochodu narodowego, co zwiększa poziom oszczędności aż do momentu zrównania ich z inwestycjami. Jeżli I<S (część wykresu na prawo od Y e ), to powstała nadwyżka podaży towarów wymusza zmniejszenie produkcji i dochodu narodowego. W gospodarce rynkowej funkcję stymulatora przepływu oszczędności gospodarstw domowych do przedsiębiorstw, które zaciągają pożyczki na inwestycje niezbędne do utrzymania i zwiększania zasobów kapitału rzeczowego pełnią instytucje funkcjonujące w ramach rynków finansowych (np. banki, fundusze emerytalne, giełdy pieniężne, itd.). Zamieniają one oszczędności gospodarstw domowych na wkłady i udzielają kredytów przedsiębiorstwom, a także umożliwiają przedsiębiorstwom zgromadzenie nowych funduszy poprzez emisję i sprzedaż papierów wartościowych.

20 Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania 1. Wyjaśnij, dlaczego w okresie krótkim w warunkach równowagi rynkowej na rynku towarowym planowane inwestycje są równe planowanym oszczędnościom (załóż uproszczony model gospodarki zamkniętej bez udziału państwa). 2. Przedstaw graficznie poziom dochodu narodowego w stanie równowagi na podstawie funkcji inwestycji i oszczędności (przyjmij, że wielkość inwestycji nie zależy od poziomu dochodu). 3. W jaki sposób oszczędności gospodarstw domowych przekształcane są w inwestycje przedsiębiorstw? [1] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Mankiw N. G., Taylor M. P., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, [3] Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, Emilia Klepczarek, e.klepczarek@uni.lodz.pl

21 3. Wzrost i fluktuacje gospodarcze 3.1.Wzrost gospodarczy Opis Wzrost gospodarczy oraz jego fluktuacje stanowią jedno z podstawowych zainteresowań wielu ekonomistów. Chociaż panuje pewna zgodność co do ogólnego procesu wzrostu oraz przyczyn występowania wahań aktywności gospodarczej, to już kształt polityki mającej zapewnić stały, zrównoważony wzrost oraz unikanie bądź łagodzenie skutków negatywnej koniunktury budzi znacznie większe spory. W leksykonie przedstawione jest podejście dominujące w głównym nurcie ekonomii, które opiera się na wyodrębnieniu okresu krótkiego oraz długiego, w których to rozpatruje się interesujące nas pojęcia wzrostu oraz fluktuacji gospodarczych. Wzrost gospodarczy jest procesem powiększania podstawowych wielkości makroekonomicznych, ze szczególnym uwzględnieniem powiększania produkcji w skali całej gospodarki. Warto zaznaczyć, że pojęcie wzrostu gospodarczego nie jest tożsame z pojęciem rozwoju gospodarczego. Badając wzrosty gospodarczy koncentrujemy się jedynie na ilościowych zmianach wielkości makroekonomicznych, natomiast rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym, uwzgledniającym również jakościowe zmiany w otoczeniu społecznogospodarczym. W procesie produkcji wykorzystuje się czynniki produkcji. Zazwyczaj wyodrębnia się trzy podstawowe czynniki kapitał, ziemię oraz pracę. Korzystanie z czynników produkcji wymaga zapłaty wynagrodzenia za nie. Właściciel kapitału otrzymuje procent, właściciel ziemi rentę, zaś właściciel pracy płacę. Kapitał dzieli się na kapitał rzeczowy oraz kapitał finansowy. Kapitał rzeczowy to wszelkiego rodzaju maszyny, urządzenia, budynki oraz zapasy półproduktów i produktów, zaś na kapitał finansowy składają się środki pieniężne oraz papiery wartościowe. Przez pojęcie ziemi rozumie się wszelkiego rodzaju tereny, np. ziemię uprawną czy grunty pod zabudowę oraz bogactwa naturalne w nich zawarte, zaś praca to świadome oraz celowe działania człowieka, które prowadzą do przekształcenia otoczenia. Zespół czynników produkcji jest w niektórych analizach modyfikowany. Częstą praktyką jest włączanie ziemi do zasobów kapitału, zaś niektórzy badacze poszerzają skład podstawowych czynników produkcji o dodatkowe, jak np. przedsiębiorczość, technologię czy organizację.

22 Wzrost gospodarczy można rozpatrywać w dwóch ujęciach krótkookresowym oraz długookresowym, przy czym w każdym z nich wyodrębnia się nieco inne czynniki, które mają decydujący wpływ na tempo wzrostu. Przed przystąpieniem do rozważania każdego z ujęć należy jeszcze przybliżyć pojęcie produkcji potencjalnej oraz faktycznej. Produkcja potencjalna to produkcja, która możliwa jest do osiągniecia, jeżeli w danej gospodarce wykorzystane są racjonalnie wszystkie czynniki produkcji. Zatem o wielkości produkcji potencjalnej decyduje wielkość zasobów czynników produkcji oraz efektywność ich wykorzystania. Produkcja faktyczna to produkcja, która w danym czasie rzeczywiście jest wytwarzana w danej gospodarce. W sytuacji, gdy popyt rynkowy jest wystarczająco wysoki produkcja faktyczna może osiągnąć rozmiary produkcji potencjalnej, poprzez wykorzystanie większej ilości czynników produkcji, np. zatrudnienie dotąd bezrobotnych pracowników. Długookresowe podejście zakłada, że wszystkie czynniki produkcji są wykorzystane w stu procentach, zatem w długim okresie produkcja osiąga poziom produkcji potencjalnej. Przy czym nie oznacza to, że na rynku nie występuje bezrobocie. W długim okresie mamy do czynienia z bezrobociem równowagi, które jest równe naturalnej stopie bezrobocia. Przyjmuje się również, że jedynie w długim okresie może nastąpić wzrost rozmiarów produkcji potencjalnej, ze względu na powolność z jaką powiększane zostają zasoby czynników produkcji oraz wdrażane są procesy, które zwiększają efektywność ich wykorzystywania. Aby możliwe było osiągnięcie większej produktywności potrzebne są inwestycje. Inwestycje dzielą się na inwestycje odtworzeniowe, których charakter polega na odbudowie oraz konserwacji już istniejącego kapitału, oraz inwestycje netto, które powiększają dotychczas istniejący zasób kapitału. Jednym z podstawowych założeń, które przyjmuje się rozpatrując wzrost gospodarczy w długim okresie jest wysoka elastyczność cen. W ten sposób gospodarka jest w stanie dostosować się do zmian w podaży i popycie, wliczając w to również podaż i popyt na czynniki produkcji (poprzez zmiany płac, rent i procentu), które mogą być przesuwane w celu wykorzystania ich do działalności przynoszącej najlepsze efekty. W długim okresie rynki, również rynki czynników produkcji znajdują się w równowadze, ponieważ wszystkie krótkookresowe odejścia od stanu równowagi są niwelowane poprzez zmiany cen. Wzrost gospodarczy w długim okresie zależy od wzrostu nakładów pracy lub od

23 Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania wzrostu produktywności. Wzrost nakładów pracy można osiągnąć poprzez wzrost liczby zatrudnionych lub zwiększenie czasu pracy przypadającego na jednego pracownika. Zwiększenie produktywności można osiągnąć poprzez zwiększenie nakładów kapitału, wzrost kapitału ludzkiego lub postęp technologiczny. Wzrost nakładów kapitału oznacza, że pracownicy mają do dyspozycji więcej narzędzi potrzebnych do wykonywania pracy. Przez kapitał ludzki rozumie się wykształcenie, zdobytą wiedzę oraz umiejętności pracowników. Wzrost kapitału ludzkiego sprawia, że pracownicy potrafią lepiej wykorzystać narzędzia pracy. Dzięki postępowi technicznemu pracownicy wyposażeni są w lepsze narzędzia. 1. Co to jest wzrost gospodarczy? 2. Jaka jest różnica między wzrostem gospodarczym a rozwojem gospodarczym? 3. Jakie są podstawowe czynniki produkcji? 4. Czym różni się produkcja potencjalna od produkcji faktycznej? 5. Co wpływa na wzrost gospodarczy w długim okresie? [1] Hall R. E., Taylor J. B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [3] Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Paweł Matysiak, pawel.matysiak@uni.lodz.pl

24 3.2.Fluktuacje gospodarcze Opis W krótkim okresie tempo wzrostu gospodarczego może oddalać się od długookresowej ścieżki wzrostu. Odchylenia te nazywamy fluktuacjami gospodarczymi. Ze względu na to, że w krótkim okresie ceny są sztywne lub mało elastyczne, podmioty gospodarcze są w stanie jedynie w niewielkim stopniu wpływać na przesunięcia czynników produkcji, a zatem powrót do długookresowej ścieżki wzrostu wymaga czasu. Głównym czynnikiem branym pod uwagę przez przedsiębiorstwa w krótkim okresie jest popyt na wytwarzane przez nie dobra. Innymi słowy przedsiębiorstwa są gotowe do wytwarzania takiej wielkości produkcji, na jakie jest zapotrzebowanie. W krótkim okresie przedsiębiorstwa nie są w stanie rozbudować swego aparatu produkcyjnego, ale mogą zatrudnić dodatkowych pracowników. Analizując tę sytuację z punktu widzenia rynku pracy dochodzimy do wniosku, że jeżeli popyt rynkowy jest wysoki, to przedsiębiorstwa zatrudniają dodatkowych pracowników, przez co poziom zatrudnienia jest wyższy od poziomu równowagi. W przypadku gdy zagregowany popyt jest niski, przedsiębiorstwa redukują zatrudnienie, co również powoduje oddalenie się stopy bezrobocia od jej naturalnego poziomu. Stąd wniosek, iż w krótkim okresie decydującym czynnikiem wpływającym na poziom wzrostu gospodarczego jest wielkość agregatowego popytu. Rysunek 3.1. Spadek produkcji na skutek spadku agregatowego popytu Produkcja potencjalna P 0 AP p AP p Y Y* Produkcja (Y) Rysunek 3.1. obrazuje jak zmienia się poziom produkcji (Y) pod wpływem zmiany agregatowego popytu AP p. Ze względu na to, że w krótkim okresie ceny pozostają stale na poziomie P 0, spadek agregatowego popytu z zobrazowany przesunięciem krzywej agregatowego popytu (AP p ) do poziomu AP p powoduje spadek produkcji z

25 poziomu Y* do poziomu Y. Na agregatowy popyt składają się wydatki konsumpcyjne, inwestycje, wydatki rządowe oraz eksport netto, który jest różnicą między eksportem i importem. Agregatowy popyt można zapisać w postaci funkcji: AP p = C + I + G + (E x - I m ) gdzie: AP p agregatowy popyt; C konsumpcja; I inwestycje; G wydatki rządowe; E x eksport; I m import. Ze względu na zależność PKB od agregatowego popytu, jaka występuje w krótkim okresie równanie można zapisać również jako: gdzie: Y - PKB Y = C + I + G + (E x - I m ) Wielkość wydatków konsumpcyjnych zależna jest od poziomu konsumpcji autonomicznej (C a ), wielkości dochodu rozporządzalnego (Y d ) oraz stopy krańcowej skłonności do konsumpcji. Konsumpcja autonomiczna określa wielkość konsumpcji, która jest niezależna od dochodów konsumentów. Konsumenci swój dochód mogą przeznaczyć na konsumpcję bieżącą lub oszczędzić. To jaką część dochodu przeznaczona zostaje na konsumpcję określa krańcowa skłonność do konsumpcji ( ksk ). Wielkość wydatków konsumpcyjnych można zapisać za pomocą funkcji: C = C a + k sk Y d gdzie: C a konsumpcja autonomiczna; k sk krańcowa skłonność do konsumpcji; Y d dochody rozporządzalne. Mnożnik Wielkość agregatowego popytu nie zmienia się jedynie o wysokość pierwotnej zmiany jednego z czynników nań wpływających, a więc konsumpcji, inwestycji, wydatków rządowych oraz eksportu netto. W gospodarce występuje mechanizm mnożnikowy, który powoduje, że wpływ zmiany podstawowego czynnika wpływa na agregatowy popyt ze zwielokrotnioną siłą. Załóżmy, że w pewnej gospodarce wielkość agregatowego popytu wynosiła 100 mld jednostek pieniężnych. Załóżmy ponadto, że wielkość wydatków inwestycyjnych spadła o 5 mld jednostek pieniężnych. Spadek inwestycji o 5 mld nie spowoduje spadku agregatowego popytu do poziomu 95 mld, lecz o wartość wielokrotnie większą. Dzieje się tak z tego

26 względu, że pierwotny spadek popytu na dobra inwestycyjne spowoduje spadek produkcji dóbr inwestycyjnych, co z kolei przełoży się na niższe dochody. Spadek dochodów spowoduje dalszy spadek popytu, który przełoży się na dalszy spadek produkcji, a w konsekwencji dalszy spadek dochodu. O tym jak duże będą spadki decyduje mnożnik. W tym przypadku jest to mnożnik inwestycyjny, który możemy zdefiniować jako stosunek przyrostu (spadku) dochodu narodowego do przyrostu (spadku) inwestycji autonomicznych. Na wysokość mnożnika wpływają trzy czynniki wysokość krańcowej skłonności do konsumpcji, wysokość stopy opodatkowania oraz wysokość krańcowej skłonności do importu, która wskazuje jak zmiana dochodu narodowego wpływa na wysokość wydatków importowych. Formułę mnożnika inwestycyjnego dla gospodarki otwartej można zapisać jako: m i = 1 1 ksk(1 t)+ksi gdzie: m i mnożnik inwestycyjny; k sk krańcowa skłonność do konsumpcji; t stopa opodatkowania; k si krańcowa skłonność do importu. Im wyższa krańcowa skłonność do konsumpcji, a także im niższa stopa podatkowa oraz krańcowa skłonność do importu, tym wyższa wysokość mnożnika, a tym samym większe zmiany agregatowego popytu pod wpływem zmiany wydatków inwestycyjnych. Załóżmy dla przykładu, że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 0,7, co oznacza, że konsumenci 70 procent dodatkowych dochodów przeznaczają na konsumpcję; stopa podatkowa wynosi 0,2, co oznacza, że 20 procent dochodów konsumenci oddają państwu w podatkach, zaś krańcowa skłonność do importu wynosi 0,06, co oznacza, że 6 procent dodatkowego dochodu zostaje przeznaczone na import. W tej sytuacji mnożnik wyniesie 2, co oznacza, że spadek dochodu narodowego pod wpływem spadku wydatków inwestycyjnych o 5 mld jednostek pieniężnych spowoduje dwukrotnie wyższy spadek agregatowego popytu. Zatem spadek wydatków inwestycyjnych o 5 mld jednostek pieniężnych spowoduje spadek agregatowego popytu o 10 mld jednostek pieniężnych. Przykładowe pytania 1. Co jest głównym czynnikiem determinującym wzrost gospodarczy w krótkim okresie? 2. Dlaczego możliwe staje się wytrącenie gospodarki ze stanu równowagi i odejście od długookresowego trendu wzrostu. 3. W jaki sposób wzrost krańcowej skłonności do konsumpcji wpłynie na

27 Literatura Autor opracowania wysokość mnożnika? [1] Hall R. E., Taylor J. B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [3] Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Paweł Matysiak, pawel.matysiak@uni.lodz.pl

28 dochód narodowy 4. Cykl koniunkturalny 4.1.Pojęcie oraz fazy cyklu koniunkturalnego. Rodzaje wahań cyklicznych Opis Cykl koniunkturalny to okresowe wahania poziomu produkcji i stanu zatrudnienia występujące w stosunkowo równych odstępach czasowych, z powtarzającą się regularnością w ramach głównego długookresowego trendu. Rysunek 4.1. Fazy cyklu koniunkturalnego jeden cykl rozkwit trend recesja ożywienie depresja Powyższy rysunek przedstawia kolejne fazy cyklu: faza recesji (kryzysu) - charakteryzuje się nadprodukcją, czyli nadwyżką podaży w porównaniu do efektywnego popytu. Powoduje to zahamowanie ogólnej działalności gospodarczej, szczególnie produkcji krajowej i zatrudnienia oraz wzrost bezrobocia. depresja, zastój - odznacza się względną stabilizacją gospodarki na obniżonym poziomie; punkt, w którym ogólny poziom działalności gospodarczej przestaje maleć to tzw. dolny punkt zwrotny (dno). faza ożywienia - cechuje ją wzrost poszczególnych wskaźników aktywności gospodarczej takich jak produkcja i zatrudnienie oraz spadek bezrobocia faza rozkwitu - zaczyna się, gdy wskaźniki makroekonomiczne osiągają relatywnie wysoki poziom (w porównaniu z poprzednim cyklem), charakteryzuje się dalszym wzrostem wskaźników, ale już w zwolnionym tempie aż do osiągnięcia górnego punktu cyklu (szczytu), który zapoczątkowuje fazę kryzysu i nowy cykl. Współcześnie wyodrębnia się częściej dwie fazy: fazę spadkową (recesji) - łączącą kryzys i depresję oraz czas

29 Przykładowe pytania Literatura Autor opracowania fazę wzrostową (ekspansji) - łączącą ożywienie i rozkwit. Rodzaje wahań cyklicznych: cykle Kitchina, tzw. cykle krótkie (trwające ok. 3,5 roku) - związane są ze zmianami zapasów, cen hurtowych, oraz z rozliczaniem operacji bankowych. cykle Juglara, tzw. cykle średnie (trwają ok lat) - związane są ze zmianami wydatków inwestycyjnych, PNB, inflacją i bezrobociem. Ich występowanie zapoczątkował kryzys w Anglii w 1825, po drugiej wojnie światowej obserwuje się je w zmodyfikowanej formie. cykle Kondratiewa, tzw. cykle długie (trwają ok lat) - związane są odkryciami, innowacjami i procesem ich wdrażania. 1. Opisz przebieg cyklu koniunkturalnego. Jak kształtują się wartości wskaźników ogólnej działalności gospodarczej w poszczególnych fazach cyklu? 2. Ile trwają i jakimi procesami związane są wahania koniunkturalne obserwowane w ramach cyklów Kitchina? 3. Ile trwają i jakimi procesami związane są wahania koniunkturalne obserwowane w ramach cyklów Kondratiewa? [1] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Mankiw N. G., Taylor M. P., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, [3] Kujda M., Makroekonomia, Wydawnictwa Uczelniane Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów, Emilia Klepczarek, e.klepczarek@uni.lodz.pl

30 4.2. Teorie wahań cyklicznych Opis Analiza danych makroekonomicznych wskazuje na cykliczność wahań wokół długookresowego trendu. Trend ten jest każdorazowo linią wznoszącą, która stanowi graficzne odzwierciedlenie wzrostu gospodarczego w długim horyzoncie czasowym. Wzrostowy trend gospodarki związany jest ze zwiększaniem nakładów i wzrostem produkcyjności czynników produkcji (zwłaszcza kapitału i pracy). Jest to jednoznaczne ze wzrostem potencjału podażowego gospodarki. Jednoczesne występowanie czynników przyczyniających się do zróżnicowania stopnia wykorzystywania tego potencjału powoduje obserwowaną w ramach wahań koniunkturalnych cykliczność niedopasowań globalnego popytu do globalnej podaży. Większość teorii upatruje przyczyn wahań cyklicznych w wahaniach popytu inwestycyjnego. Ze względu na różne koncepcje odnoszące się do wskazania przyczyn fluktuacji poziomu inwestycji wyróżnia się dwa główne podejścia: Teorie neoklasyczne - zakładają, że rynek po każdym zakłóceniu powraca do stanu równowagi. Czynniki zakłócające równowagę mają charakter zewnętrzny w stosunku do mechanizmów gospodarczych (innowacje, katastrofy naturalne, czynniki polityczne, itp.). Uruchamiają one mechanizmy wewnętrzne, które prowadzą gospodarkę w kierunku równowagi. Wśród teorii neoklasycznych wyróżnia się na przykład: teorię plam na Słońcu będącą jedną z pierwszych teorii cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z tą teorią periodyczne pojawianie się plam na Słońcu powoduje okresy nieurodzaju, które powodując wahania wielkości produkcji rolnej przyczyniają się do wahań również w produkcji przemysłowej. teorię innowacji zgodnie z którą cykle koniunkturalne występują w reakcji na falowe pojawianie się innowacji organizacyjno-technicznych. Przedstawiciel tej teorii, Joseph Schumpeter, dowodził istnienia ciągłego strumienia możliwości innowacji, jako warunku koniecznego, ale niewystarczającego do rozwoju gospodarczego. Uruchomienie innowacji musi być zapoczątkowane przez przedsiębiorcę innowatora, który osiągając zysk nadzwyczajny znajduje naśladowców, po czym następuje fala wzmożonych inwestycji i wzrostu produkcji. Niedostateczny poziom popytu powoduje obniżkę cen, spadek stopy zysku i wyhamowanie popytu inwestycyjnego. Gospodarka przechodzi w fazę kryzysu aż do pojawienia się

31 Przykładowe pytania kolejnego impulsu inwestycyjnego. teorię cyklu politycznego tłumaczącą występowanie cyklu koniunkturalnego cyklem wyborczym. Teoria ta zakłada prowadzenie ekspansywnej polityki fiskalnej i monetarnej przez rząd w okresie przedwyborczym (celem pozyskania przychylności wyborców). Zwykle prowadzi ona do ożywienia gospodarczego i spadku bezrobocia, jednak w dłuższym okresie wywoła nasilenie zjawisk inflacyjnych, które po wyborach hamowane będą poprzez restrykcyjną politykę rządu skutkującą pogorszeniem koniunktury gospodarczej. Teorie keynesistowskie - wyjaśniają cykliczność procesami zachodzącymi wewnątrz systemu gospodarczego w ramach niedoskonale działającego mechanizmu rynkowego. Model Keynsa analizować można od strony podażowej i popytowej. a) Strona podażowa akcentuje przede wszystkim zjawisko tzw. lepkości cen i płac. Przedsiębiorstwa zawierają umowy z pracownikami na określonych warunkach i podlegają przepisom prawa, co uniemożliwia im szybkie dostosowanie wielkości zatrudnienia do zmieniających się okoliczności. Nadwyżka popytu lub podaży na rynku pracy nie może więc być szybko wyeliminowana. Ponadto, lepkość płac powoduje, że przedsiębiorstwom trudno doprowadzić do obniżki wynagrodzeń. Zmiana warunków ekonomicznych na rynku dóbr może wymagać zmiany ceny w celu zrównania popytu i podaży, co wiąże się z dodatkowymi kosztami. Przedsiębiorstwa mając podpisane umowy z dostawcami niechętnie decydują się na ten krok, co utrudnia odzyskanie równowagi przez rynek w krótkim okresie. b) Strona popytowa - kiedy zwiększa się zagregowany popyt, mija pewien czas zanim dostosują się do niego ceny i płace (lepkość cen i płac). Wzrost popytu implikuje spadek stanu zapasów, przedsiębiorstwa zwiększają więc zatrudnienie celem ich uzupełnienia. Produkcja utrzymuje się powyżej trendu do momentu wzrostu cen i płac nominalnych. Wzrost płac jest jednoznaczny ze wzrostem kosztów, co z kolei powoduje ograniczenie produkcji i jej ponownego zrównania z trendem przy wyższym poziomie cen. 1. Wyjaśnij, dlaczego długookresowy trend gospodarki ma zwykle charakter wzrostowy. 2. Podaj przykład i scharakteryzuj krótko wybraną neoklasyczną teorię cyklu koniunkturalnego. 3. Wyjaśnij mechanizm powstawania wahań cyklicznych w modelu Keynsa.

32 Literatura Autor opracowania [1] Milewski R., Kwiatkowski E. (red.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [2] Mankiw N. G., Taylor M. P., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, [3] Kujda M., Makroekonomia, Wydawnictwa Uczelniane Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów, Emilia Klepczarek,

33 4.3. Interwencjonizm antycykliczny i antykryzysowy Opis Różnicę między szczytem a dnem cyklu nazywamy amplitudą. Polityka gospodarcza mająca na celu zmniejszenie amplitudy wahań to interwencjonizm antycykliczny. Natomiast podejmowanie działań w celu złagodzenia skutków zaistniałego już kryzysu to interwencjonizm antykryzysowy. Państwo może stabilizować gospodarkę z pomocą polityki fiskalnej i pieniężnej, przy czym prowadzenie polityki fiskalnej leży głównie w gestii rządu, natomiast politykę monetarną prowadzi bank centralny. Stymulacyjna (ekspansywna) polityka fiskalna wiąże się ze zmniejszeniem przychodów do budżetu (na skutek obniżki podatków) oraz wzrostem wydatków budżetowych, co powoduje zwykle zrost deficytu budżetowego. Prowadzi do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych, a zatem wzrostu produkcji i zatrudnienia oraz towarzyszącemu im zwykle wzrostu poziomu cen. Restrykcyjna polityka fiskalna nastawiona na hamowanie koniunktury wiąże się ze zwiększeniem przychodów do budżetu (na skutek wzrostu obciążeń podatkowych) i ograniczeniem wydatków, co hamuje inwestycje i obniża konsumpcję. W rezultacie obniża się poziom zatrudnienia i produkcji oraz zazwyczaj spada tempo inflacji. Ekspansywna polityka monetarna (polityka taniego pieniądza) sprowadza się zwykle do obniżania stopy minimalnych rezerw gotówkowych i stopy redyskontowej oraz skupowania przez bank centralny papierów wartościowych. Prowadzi do ekspansji kredytowej, wzrostu podaży pieniądza i obniżki stopy procentowej, skutkujących wzrostem inwestycji, popytu globalnego, zatrudnienia i produkcji oraz przyspieszenia procesów inflacyjnych. Restrykcyjna polityka monetarna (polityka drogiego pieniądza) polega na podwyższeniu stopy rezerw minimalnych, stopy redyskontowej oraz sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny. Działania te zmniejszają podaż pieniądza i powodują wzrost stopy procentowej, co hamuje akcję kredytową i w rezultacie ogranicza inwestycje, popyt globalny, zatrudnienia i produkcję, a także obniża tempo inflacji. W praktyce łatwiej prowadzić ekspansywną niż restrykcyjną politykę fiskalną. Natomiast w przypadku polityki monetarnej lepsze rezultaty daje prowadzenie polityki restrykcyjnej.