Marcin Zarówny Zastępca Prokuratora Okręgowego w Jeleniej Górze

Transkrypt

1 Marcin Zarówny Zastępca Prokuratora Okręgowego w Jeleniej Górze Sposoby zabezpieczania roszczeń majątkowych osób pokrzywdzonych przestępstwem w postępowaniu karnym. Możliwości dokonywania ustaleń w zakresie stanu majątkowego podejrzanych. Na wstępie pragnę zasygnalizować, iż wskazana tematem problematyka, mająca na celu przekazanie naszym czeskim i niemieckim partnerom podstawowej wiedzy, w zakresie obowiązujących w Polsce regulacji, omówiona zostanie w oparciu o regulacje kodeksowe, jak i doświadczenia praktyczne wynikające z działań podejmowanych na gruncie postępowań przygotowawczych. Już w momencie przyjmowania od osoby pokrzywdzonej zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa dąży się do skonkretyzowania charakteru szkody o charakterze majątkowym w przypadku rzeczy oznaczonych co do tożsamości starając się uzyskać oświadczenie o jej wartości według pokrzywdzonego, a także o cechach tej rzeczy, które pomogą wartość tą, w razie wątpliwości w tym zakresie skonkretyzować. Dotyczy to zwłaszcza rzeczy, które nie były nowe, zostały nabyte na rynku wtórnym, a ich ceny różnie się kształtują w zależności od indywidualnych cech i parametrów. W takiej sytuacji pomocne jest uzyskanie odpisu umowy ubezpieczenia, jeżeli taka była zawarta, oczywiście umowy lub innego dokumentu związanego z nabyciem przez pokrzywdzonego danej rzeczy, jak i innych danych, przy pomocy których można daną rzecz skonkretyzować ( karty gwarancyjne bądź dokumenty zawierające opis numerów identyfikacyjnych, na podstawie których można rzecz zarejestrować w policyjnych rejestrach jako utraconą, co służy w szczególności przede wszystkim podjęciu prób zmierzających do odzyskania utraconej rzeczy). Natomiast w przypadku przestępstw związanych ze zniszczeniem mienia, wyznacznikiem są miarodajne i rzetelne informacje wskazujące na wartość poniesionej szkody, często ustalanej poprzez pryzmat kosztów usługi zmierzającej do naprawy uszkodzonej rzeczy. Ważne jest, by pokrzywdzonego pouczyć o jego uprawnieniu wynikającego z art. 46 kodeksu karnego, który stanowi, że: W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów

2 prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się. Zamiast obowiązku naprawienia szkody, sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego. Wniosek taki pokrzywdzony może złożyć na każdym etapie postępowania przygotowawczego- pisemnie, bądź ustnie do protokołu, zaś w postępowaniu przed sądem, o ile nie wytoczono o to samo roszczenie powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator może aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć taki wniosek. Natomiast w przypadku, gdy szkoda powstała, zaś nie złożono wniosku o jej naprawienie we wskazany powyżej sposób, sąd, w sytuacji, gdy warunkowo zawiesza wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności, może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części w określonym terminie. Nie wykonywanie tak ukształtowanego w orzeczeniu sądu obowiązku może skutkować wnioskiem o zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej z powołaniem się na to, iż skazany nie wywiązuje się z nałożonego obowiązku. Kolejną instytucją, mającą na celu zapewnienie pokrzywdzonym dochodzenie roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnionego na ich szkodę przestępstwa, jest możliwość złożenia w tym zakresie powództwa cywilnego (adhezyjnego) do sądu karnego właściwego do rozpoznania danej sprawy. Powództwo takie może zostać wytoczone do rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli do czasu odczytania przez prokuratora aktu oskarżenia. Złożenie pozwu jest niedopuszczalne, jeżeli w tym samym zakresie uprzednio złożono wniosek o naprawienie szkody na podstawie przytoczonego już przepisu art. 46 kk. W razie skazania, sąd uwzględnia albo oddala powództwo cywilne w całości lub w części. Działania, mające na celu realne zabezpieczenie roszczeń pokrzywdzonych o naprawienie szkody, można podjąć na każdym etapie postępowania karnego w drodze przeszukania lub zatrzymania rzeczy, co wymaga sporządzenia protokołu i o ile jest to uprzednio możliwe, wydania w tym zakresie postanowienia przez prokuratora lub przez sąd, jeżeli do czynności takiej dochodzi na etapie postępowania jurysdykcyjnego. Zatrzymane rzeczy poddaje się oględzinom, w razie potrzeby dalszym badaniom przez biegłego (na przykład badaniu pojazdów złożonych z części innych samochodów), a często także okazaniu, celem rozpoznania przez pokrzywdzonego. Gdy nie ma wątpliwości co do tego, że dana rzecz należy do pokrzywdzonego, zarządza się jej wydanie za pokwitowaniem. W przypadkach spornych zainteresowane osoby odsyła się na drogę procesu cywilnego, zaś 2

3 zatrzymaną rzecz składa się do depozytu sądowego, lub oddaje na przechowanie osobie godnej zaufania, aż do wyjaśnienia tego, kto jest uprawniony do jej odbioru. W przypadkach zaś, gdy nie udało się odzyskać utraconej rzeczy lub mienia o innych charakterze, a w szczególności pieniędzy, można podjąć działania zmierzające do zabezpieczenia na mieniu podejrzanego roszczeń o naprawienie szkody. Stosuje się w tym zakresie przepisy kodeksu postępowania karnego zawarte w rozdziale zatytułowanym: zabezpieczenie majątkowe. Stosownie do treści przepisów zawartych w art. 291 kpk: 1. w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego; 2. w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody; 3. w razie popełnienia przestępstwa, z urzędu może nastąpić także zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych w postępowaniu karnym na mieniu oskarżonego. Zabezpieczenie wykonania orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej może z urzędu nastąpić na mieniu podmiotu wymienionego w art. 52 Kodeksu karnego. Chodzi tu o sytuacje, gdy dochodzi do skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie. Wtedy sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi innemu podmiotowi. Jak wynika z przytoczonych zapisów, ich stosowanie, co do zasady ograniczone jest do działań podejmowanych wobec mienia oskarżonego, co w postępowaniu przygotowawczym oznacza podejrzanego, czyli osobę, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, co bezpośrednio zmierza do zmiany fazy postępowania z fazy in rem w fazę ad personam. W postanowieniu o zabezpieczeniu majątkowym wskazuje się dane podejrzanego i wymienia się zarzucone danej osobie czyny zabronione, a także oznacza się mienie (poprzez jego możliwie jak najdokładniejsze jego 3

4 skonkretyzowanie), a także sposób jego zabezpieczenia, przytaczając ponadto w jakim celu dane mienie zostaje zabezpieczone. Podanie tych danych jest niezbędne celem umożliwienia skutecznej oceny przez sąd wydanego postanowienia, gdyż na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego przysługuje zażalenie. Gdy dochodzi do skierowania zażalenia na postanowienie prokuratora w tym przedmiocie, rozpoznaje je sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie. Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w Kodeksie postępowania cywilnego. Zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku, w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego. Zabezpieczenie upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne lub nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ani nie zostaną zasądzone roszczenia o naprawienie szkody, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia. W razie wytoczenia powództwa we wskazanym terminie, zabezpieczenie pozostaje w mocy, jeżeli w postępowaniu cywilnym sąd nie orzeknie inaczej. Wyjątkiem od powyższych regulacji stosowanych wobec podejrzanego, jest instytucja tymczasowego zajęcia mienia ruchomego osoby podejrzanej, a więc osoby, wobec której zebrane w sprawie dowody dostatecznie uzasadniają podejrzenie, że dopuściła się ona określonego przestępstwa, choć nie przedstawiono jej jeszcze zarzutów. We wszystkich wskazanych w przytoczonym przepisie art. 291kpk przypadkach, w których możliwe jest wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym, policja może dokonać tymczasowego zajęcia osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa usunięcia tego mienia. Czynności te nie mogą jednak dotyczyć przedmiotów, które nie podlegają egzekucji. Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od dokonania tej czynności nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym. W praktyce instytucja ta jest stosowana w sytuacjach działań podejmowanych przez policję bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, gdy ujęty zostanie sprawca podejrzewany o popełnienie określonego czynu zabronionego, w związku z którym możliwe jest określenie, że będą zachodziły przesłanki do wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym, gdy dodatkowo ujawnione zostaną rzeczy ruchome, 4

5 mogące stanowić przedmiot zabezpieczenia. W przypadku czynności zlecanych policji w toku postępowania, powinno nastąpić ich powiązanie z planowanym przedstawieniem zarzutu określonej osobie, gdyż o ile tymczasowego zajęcia można dokonać wobec osoby jedynie podejrzewanej to, aby czynność ta nie upadła, konieczne jest wydanie w tym zakresie przez prokuratora postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym, którego wydanie musi zostać poprzedzone przedstawieniem określonej osobie zarzutu, co musi nastąpić przed upływem 7 dni od daty dokonania tymczasowego zajęcia. Przechodząc do rozwiązań praktycznych, wskazać należy, iż poza przypadkami ujawnienia i zatrzymania utraconej rzeczy, w postępowaniu karnym podejmowane są działania mające na celu nie tylko zabezpieczenie roszczeń osób pokrzywdzonych, ale także umożliwienie przepadku przedmiotów pochodzących z przestępstwa, lub których posiadanie jest zabronione, a także korzyści majątkowych uzyskanych za pomocą przestępstwa. Jednym z celów postępowania przygotowawczego jest uzyskanie danych o podejrzanym- w określonych przypadkach w drodze wywiadu zleconego zawodowemu kuratorowi sądowemu, zaś w każdym postępowaniu: tożsamości, numeru Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL), wieku, stosunków rodzinnych i majątkowych, wykształcenia, zawodu i źródła dochodu oraz danych o karalności, a w miarę możliwości Numeru Identyfikacji Podatkowej (NIP). Poza wskazanymi danymi dotyczącymi sytuacji osobistej i majątkowej, ustala się również- w przypadku uprzedniego skazania, jakie orzeczenia zapadły przeciwko określonej osobie i w jaki sposób zostały one wykonane. Dotyczy to tylko orzeczeń w sprawach o przestępstwa, nie zbiera się danych dotyczących orzeczeń wydanych w sprawach o wykroczenia. Już powyższe dane, o ile zostaną zebrane w sposób rzetelny dają podstawowy ogląd, co do sytuacji majątkowej podejrzanego i niejako stanowią punkt wyjścia do rozważań w zakresie ewentualnego wydawania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Dążąc do zastosowania tej instytucji należy zakres powyższych danych znacznie pogłębić, gdyż dane w tym zakresie najczęściej podane przez podejrzanego do protokołu w czasie przesłuchania, w fazie odbierania danych osobopoznawczych mogą nie polegać na prawdzie, wręcz często mamy do czynienia z sytuacją, gdy podejrzani pragną ukryć rzeczywiste rozmiary swego majątku, jak i charakter źródła utrzymania, korzystając z niepisanego uprawnienia do podawania w składanych wyjaśnieniach nieprawdy. Dlatego pierwszym etapem uzyskania 5

6 danych o majątku podejrzanego powinno być wnikliwe przeprowadzenie tej fazy przesłuchania. Kolejno, nie mając wątpliwości co do tożsamości podejrzanego, co w Polsce jest dodatkowo ułatwione poprzez nadawanie każdemu obywatelowi numeru PESEL, możliwe jest dokonanie ustaleń przy pomocy właśnie tego numeru, w bazach danych, jakimi dysponuje tak prokuratura, jak i policja, następujących faktów: - czy dana osoba posiada zarejestrowane na swoje nazwisko pojazdy ( Centralna Ewidencja Kierowców, do której dostęp mają uprawnieni pracownicy prokuratury, najczęściej w jednostkach szczebla okręgowego i wyższych, oczywiście dostęp do tej bazy posiadają funkcjonariusze policji); - czy dana osoba prowadzi zarejestrowaną działalność gospodarczą, w jakim urzędzie, w jakiej formie, jaki nadano jej numer statystyczny ( baza REGON, dostępna jak w przypadku CEK, a także ogólnodostępna w internecie Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej CEIDG); - czy dana osoba posiada nieruchomości bądź udziały w nieruchomościach, co możliwe jest do ustalenia przy pomocy bazy danych o nazwie Nowa Księga Wieczysta (NKW), gdzie wyszukiwanie jest możliwe przy pomocy numeru PESEL. Ponadto w Polsce treść ksiąg wieczystych jest ujawniona w internecie, jednakże poszukiwanie poszczególnych ksiąg odbywa się po ich numerach; - czy dana osoba posiada udziały w spółkach prawa handlowego, bądź też jest członkiem ich zarządu bądź osobą uprawnioną do ich reprezentacji ( baza Krajowego Rejestru Sądowego KRS, dostępna dla prokuratorów poprzez wyszukiwarkę w Centralnej Bazie Danych Systemu Informatycznego Prokuratury); - czy przeciwko danej osobie prowadzone jest inne postępowanie, chociażby o przestępstwo skarbowe ( przy pomocy zapytania do Krajowego Centrum Informacji Kryminalnej KCIK); - jakiej wysokości dana osoba deklarowała w latach ubiegłych, jako osoba fizyczna, bądź w poprzednich okresach rozliczeniowych, prowadząc działalność gospodarczą- w drodze zapytania do właściwego urzędu skarbowego; - czy dana osoba deklarowała spoczywający na niej obowiązek odprowadzenia podatku o czynności cywilnoprawnych, składając deklarację w tym zakresie do właściwego urzędu skarbowego ( w Polsce ten obowiązek ten aktualizuje się w przypadku nabycia majątku bądź prawa majątkowego o wartości powyżej 1000 złotych). Poszukując składników majątku, można wydać postanowienie o ich zatrzymaniu, bądź nawet o przeszukaniu- celem ich ujawnienia i zatrzymania. 6

7 Przesyłając takie postanowienie do zrealizowania przez funkcjonariuszy policji określa się potrzebę poszukiwania nie tylko składników majątku, mogących stanowić przedmiot zabezpieczenia majątkowego, ale również dokumentów mogących wskazywać na miejsce przechowywania majątku ( korespondencja z bankiem lub domem maklerskim, dokumenty świadczące o posiadaniu papierów wartościowych lub depozytów). Dysponując numerem konta, w sprawie prowadzonej przeciwko określonej osobie, na podstawie postanowienia prokuratora można uzyskać historię danego rachunku bankowego. W przypadku, gdy podejrzany posiada mieszkanie w spółdzielni mieszkaniowej, dla którego nie sporządzono odrębnej księgi wieczystej, informację w zakresie tego prawa majątkowego należy uzyskać w drodze zapytania do właściwej spółdzielni mieszkaniowej, w zasobach której znajduje się nieruchomość podejrzanego. Po ustaleniu składników majątku, podejmuje się następujące działania. Jeżeli policja ujawniła składniki majątku w drodze prowadzonych we własnym zakresie lub zleconych przez prokuratora czynności, dokonuje jego tymczasowego zajęcia, sporządzając na tą okoliczność protokół. Rzecz tymczasowo zajętą często pozostawia się za zobowiązaniem bez fizycznego zatrzymywania, osobie godniej zaufania, pouczając ją o zakazie zbywania i obciążania i o odpowiedzialności karnej za naruszenie tych zakazów. Komplet dokumentów dotyczących tych czynności wraz z dokumentami dotyczącymi danej rzeczy i pozwalającymi je zidentyfikować, przedkłada się prokuratorowi, który podejmuje decyzje w przedmiocie wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. W przypadku wydania takiego postanowienia jest ono natychmiast wykonalne, co de facto ma miejsce od czasu pozostawienia danej rzeczy za zobowiązaniem, z zakazem zbywanie, jednakże odpis postanowienia w tym zakresie przesyła się podejrzanemu, któremu przysługuje zażalenie na wydane przez prokuratora postanowienie. Podobna ma sytuacja ma miejsce wtedy, gdy od podejrzanego zatrzymano pieniądze, które należy niezwłocznie wpłacić na konto sum depozytowych, prowadzone w danej jednostce prokuratury lub sądu. Dowód wpłaty określonej kwoty stanowi dla prokuratora podstawę wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. I w tej sytuacji, z uwagi na fizyczne zabezpieczenie przedmiotu postanowienia, nie jest wymagane uzyskiwanie dla wydanego postanowienia klauzuli wykonalności. Podobnie może się zdarzyć, gdy podejrzany składa wniosek o dobrowolne poddanie się ustalonej z prokuratorem karze, i dokonuje dobrowolnej wpłaty na 7

8 konto sum depozytowych kwoty stanowiącej całość lub część ustalonej grzywny, nawiązki, bądź obowiązku naprawienia szkody. W przypadku wydania postanowienia dotyczącego nieruchomości prokurator w postanowieniu decyzję o obciążeniu jej hipoteką kaucyjną do określonej kwoty, która ulega ujawnieniu w księdze wieczystej, zaś w przypadku nieruchomości, dla której nie jest prowadzona księga wieczysta o zakazie jej zbywania, co zostaje ujawnione w zbiorze dokumentów dotyczących danej nieruchomości. Praktyka w tym zakresie wskazuje, iż niezbędne jest przesłanie postanowienia prokuratora do sądu, celem uzyskania klauzuli wykonalności i wzmianki o wykonalności i dopiero tak opatrzone postanowienie przesyłane jest do wykonania do wydziału sadu, który prowadzi księgi wieczyste, bądź do zarządcy nieruchomości, który prowadzi dla niej zbiór dokumentów. Jeżeli podejrzany jest tylko współwłaścicielem nieruchomości z tytułu współwłasności małżeńskiej, prokurator musi wnioskować do sadu o uzyskanie klauzuli wykonalności także w stosunku do współmałżonka dłużnika. Podobnie w przypadku zatrzymania rzeczy, których nie pozostawia się za zobowiązaniem u określonej osoby, a dokonuje jej zatrzymania i zdeponowania w policyjnym magazynie lub na policyjnym parkingu. Wtedy po uzyskaniu klauzuli wykonalności dla swego postanowienia, prokurator wysyła je do realizacji komornikowi sądowemu, ponosząc koszty podejmowanych przez niego działań. Uzyskania klauzuli wykonalności wymaga również postanowienie prokuratora o zablokowaniu środków na rachunku bankowym i dopiero wtedy przesyłane jest ono do danego banku do realizacji. Wskazałem najczęściej stosowane w praktyce rodzaje działań prokuratorów zmierzających do wydania postanowień o zabezpieczeniu majątkowym. W przypadku umorzenia postępowanie postanowienie takie należy uchylić i dokonać czynności zmierzających do zwrotu ewentualnie zatrzymanych składników majątku podejrzanego. Natomiast w przypadku skierowania aktu oskarżenia, w jego treści zamieszcza się informację o dokonanych zabezpieczeniach majątkowych, przesyłając wszystkie dokumenty, które są z tym związane. Przedmiot zabezpieczenia majątkowego zostaje formalnie przekazany do dyspozycji sądu. Praktyka wskazuje, że sądy są bardziej skłonne do wymierzania wysokich kar o charakterze majątkowym, nie wspominając oczywiście o obowiązkach naprawienia szkody bądź nawiązkach na rzecz pokrzywdzonych lub określonych instytucji, w przypadku, gdy uprzednio dokonano zabezpieczenia tych roszczeń, co minimalizuje trudy postępowania wykonawczego. 8

9 Na koniec przytoczyć pragnę przykładowe wyniki pracy w tym zakresie opracowane przez Prokuraturę Generalną. W 2013 roku wydano na terenie kraju postanowień w przedmiocie zabezpieczeń majątkowych. Łączna wartość faktycznie zabezpieczonego mienia na poczet kar majątkowych i roszczeń odszkodowawczych wyniosła w 2013 roku złotych. W okręgu Prokuratury Okręgowej w Jeleniej Górze wydano w roku ubiegłym 1326 takich postanowień i dotyczyły one mienia o łącznej wartości złotych. 9