The Reverse Logistics Times

Transkrypt

1 Wydanie specjalne na Targi POLEKO 2014 EGZEMPLARZ BEZPŁATNY The Reverse Logistics Times Poznań października 2014 r. Serdecznie zapraszamy 15 października 2014 r. do uczestnictwa w Salonie Logistyki Odzysku. Sala Konferencyjna w pawilonie nr 5 sektor C. Początek o godzinie 10:00. TOMRA Sorting i sortowanie optyczne rewolucjonizują procesy odzysku papieru i tworzyw sztucznych z odpadów komunalnych w Polsce i na świecie Gdy w 2008 roku weszła w życie nowa dyrektywa odpadowa i recykling stał się priorytetem w gospodarowaniu odpadami w całej Unii Europejskiej, w Polsce - pomimo tego że w ponad 90% gmin funkcjonowało selektywne zbieranie odpadów u źródła (wg danych GUS) tylko nieco ponad 6% wytwarzanych odpadów w postaci papieru, tworzyw sztucznych, metali czy szkła zawartych w strumieniu odpadów komunalnych było odzyskiwane i poddawane procesom recyklingu. Natomiast ilości odzyskiwanych na instalacjach sortowniczych surowców wtórnych uzależnione były wyłącznie od skuteczności i efektywności zatrudnionych tam pracowników. TOMRA Sorting w 2009 roku przedstawiła koncepcję procesu sortowania z wykorzystaniem doświadczeń z wielu europejskich rynków oraz najnowszych rozwiązań i sortowania optycznego, pozwalającą w znaczący sposób zwiększyć poziomy odzyskiwanych frakcji materiałowych zarówno z odpadów komunalnych, jak i zbieranych selektywnie. Od tego czasu w Polsce zbudowano i zmodernizowano szereg zakładów przetwarzania odpadów komunalnych, a w ponad 30 przetwarzających ponad 1,5 mln ton odpadów komunalnych zastosowano separatory optyczne TITECH autosort. W tych zakładach już ponad 100 separatorów optycznych wspiera odzysk szeregu frakcji materiałowych kierowanych do recyklingu, takich jak: papier, folia PE, opakowania PET, PE, PP, PS, kartoniki po żywności płynnej. Produkcja paliw alternatywnych to również obszar stosowania rozwiązań TITECH autosort do analizy online parametrów wytwarzanych paliw alternatywnych lub poprawiających parametry tych paliw. Niewątpliwie ostatnie 5 lat to okres ogromnej ewolucji w podejściu wielu użytkowników instalacji do procesów sortowania i efektywności. W 2020 roku ze strumienia odpadów komunalnych wytwarzanych w gospodarstwach domowych musi zostać wydzielonych ponad 50% papieru, tworzyw sztucznych, metali, szkła i skierowanych do procesów recyklingu. To ogromne wyzwanie wymusza znacznie szersze spojrzenie na gospodarowanie odpadami. Logistyka sposób zbierania i transport odpadów oraz technologie oddziaływają na siebie, a umiejętności analizy, korzystania z doświadczeń i dostosowania do lokalnych warunków pozwalają osiągać zdefiniowane cele przy jednoczesnym optymalizowaniu kosztów z tym związanych. Doświadczenia innych państw pokazują, że wdrożenie selektywnego zbierania odpadów nie jest wystarczające. Niestety, nawet po wielu latach jego funkcjonowania wiele wartościowych frakcji opakowań i materiałów trafia do zmieszanych odpadów komunalnych. Aby trwale osiągać wysokie poziomy redukcji składowania poprzez wydzielenie i recykling frakcji materiałowych, konieczne staje się stworzenie systemu nastawionego na wydzielanie tych frakcji ze wszystkich możliwych strumieni wytwarzanych odpadów. W Holandii obserwuje się trend związany z budową instalacji do wydzielania tworzyw sztucznych przed procesami termicznego przetwarzania, a następnie wydzielania z nich tych rodzajów tworzyw sztucznych, które mogą być ponownie wykorzystanie w recyklingu. W roku 2014 oddano w Norwegii, nieopodal Oslo, pierwszą na świecie całkowicie automatyczną instalację do sortowania odpadów komunalnych. Również w tej inwestycji znaczący udział miała TOMRA Sorting, dostarczając 13 separatorów optycznych TITECH autosort. Przed jej uruchomieniem, odpady, które obecnie są sortowane, trafiały do spalarni. Można tam zobaczyć, w jaki sposób z sukcesem wdrożono system zbierania odpadów bio (pozostałości po żywności) oraz jak worki z tymi odpadami zostają wydzielane przez separatory optyczne na instalacji. Wszystko po to, aby obniżyć koszty logistyki i funkcjonowania systemu oraz zwiększyć komfort mieszkańców i przyspieszyć tempo wydzielania odpadów ulegających biodegradacji. Zmiany w gospodarowaniu odpadami wymagają decyzji politycznych, zdefiniowania priorytetów oraz ich konsekwentnego wdrażania i nie można przy tym zapomnieć o ekonomice. Wartość nie wszystkich frakcji materiałowych jest na tyle wysoka, aby pokryła koszty ich wydzielania. Gospodarowanie odpadami i zapewnianie wyższych standardów jest kosztowne, jednak ważne jest, aby optymalizować te koszty wykorzystując najnowsze osiągnięcia i doświadczenia. Tak właśnie było w Norwegii, gdzie pomimo 20 lat doświadczeń w zbieraniu selektywnym odpadów ( u źródła ), funkcjonującego systemu depozytowego butelek PET, butelek szklanych oraz puszek aluminiowych, poziom recyklingu okazał się niewystarczający (wg dostępnych danych nie przekraczał 40%). W efekcie, chcąc zapewnić dalszy wzrost poddawanych recyklingowi ilości odpadów, zdecydowano o budowie centralnych instalacji do sortowania. Instalacja przedsiębiorstwa ROAF aktualnie zbiera wiele pozytywnych opinii, a kolejne inwestycje są w trakcie przygotowania. W Polsce wielu inwestorów również udowadnia, że potrafimy realizować dobre inwestycje. Procesy sortowania mogą przebiegać szybciej, zapewniać wyższą skuteczność i ostatecznie lepsze efekty. Jednak istnieje potrzeba stworzenia systemu, który zapewni motywację dla zwiększania poddawanych recyklingowi frakcji materiałowych. W 2014 roku oddano do użytku wiele zasługujących na zainteresowanie instalacji w Polsce. TOMRA Sorting miała przyjemność współpracować i dostarczać kluczowe wyposażenie, jakim są separatory optyczne dla nowo wybudowanych instalacji do sortowania odpadów komunalnych zmieszanych oraz zbieranych selektywnie, takich jak np. MPO Kraków, ZZO Olszowa koło Kępna, MZKZOK w Tychach, MZSO w Sosnowcu. Oprócz tego TOMRA Sorting uczestniczyła w modernizacjach zakładów np. ZUOK w Ostródzie i ZGO Gać koło Brzegu. W przypadku wszystkich tych instalacji priorytetem jest odzysk frakcji materiałowych przeznaczonych do recyklingu. Ma to szczególne znaczenie w obliczu konieczności osiągania wysokich poziomów odzysku frakcji do recyklingu na poziomie 50% w roku 2020, a w roku 2030 być może nawet na poziomie 70%. Zapraszamy na nasze stoisko: Pawilon 5, Stoisko 153 Logistyka odzysku gwarantem gospodarki recyrkulacyjnej w Polsce W Polsce wraz z wejściem do Unii Europejskiej sukcesywnie dokonują się zmiany w sektorze gospodarki odpadami, których celem jest zwiększenie odzysku i recyklingu surowców wtórnych. dr Katarzyna Michniewska Zmiany te dokonują się dwutorowo poprzez liczne zmiany aktów prawnych oraz inwestycje w infrastrukturę, technologie i nowe techniki zarządzania odpadami. W celu sprawnego wdrożenia przepisów i wykorzystania możliwości, jakie daje nowoczesna infrastruktura, niezbędna jest sprawność organizacyjna, którą można osiągnąć jedynie dzięki odpowiedniej logistyce. Wszelkie rozwiązania w zakresie zarządzania logistycznego w gospodarce odpadami określa się mianem logistyki odzysku. Jest to proces planowania, wdrożenia i kontrolingu wydajnego, optymalnego pod względem kosztowym przepływu surowców naturalnych, półproduktów i wyrobów gotowych wraz ze związaną z nimi informacją od punktu przeznaczenia do punktu pochodzenia w celu odzyskania wartości lub właściwego składowania ( Na poziomie Unii Europejskiej wszelkie działania zmierzające do doskonalenia procesu odzysku surowców określa się mianem gospodarki recyrkulacyjnej. Graficznie koncepcję przedstawia rysunek 1. Rys. 1 Schemat gospodarki recyrkulacyjnej Unii Europejskiej Źródło: wniosek Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywy 2008/98/WE w sprawie odpadów, 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, 1999/31/WE w sprawie składowania odpadów, 2000/53/WE w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji, 2006/66/WE w sprawie baterii i akumulatorów oraz zużytych baterii i akumulatorów oraz 2012/19/UE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego Propozycje zmian w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach str. 3 Logistyka odzysku w dążeniu do ekologicznej odpowiedzialności biznesu str. 4 W lipcu 2014 roku ogłoszona została przez Komisję Europejską propozycja modyfikacji sześciu dyrektyw poprzez wniosek Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywy 2008/98/WE w sprawie odpadów, 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, 1999/31/WE w sprawie składowania odpadów, 2000/53/WE w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji, 2006/66/WE w sprawie baterii i akumulatorów oraz zużytych baterii i akumulatorów oraz 2012/19/UE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Celem tego wniosku jest: przekształcanie odpadów w zasoby. Jest to zasadniczy element służący efektywniejszemu gospodarowaniu zasobami i zamknięciu obiegu w gospodarce. Prawodawstwo europejskie, zwłaszcza ustalenie wiążących prawnie celów, to główny czynnik stymulujący doskonalenie praktyk w obszarze gospodarowania odpadami, rozwój innowacyjnych technik recyklingu, ograniczenie wykorzystania składowisk oraz stworzenie środków zachęcających konsumentów do zmiany zachowań. Dalszy rozwój polityki dotyczącej odpadów może przynieść znaczne korzyści w kategoriach zrównoważonego wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy przy stosunkowo niskich kosztach, co przyczyni się również do poprawy stanu środowiska. Weryfikacja sześciu wyżej wymienionych dyrektyw uwzględnia hierarchię postępowania z odpadami we wszystkich państwach członkowskich, zmniejszenie ilości odpadów ogólnie i na mieszkańca oraz opracowanie kompleksowej strategii na rzecz walki z niepotrzebnym marnowaniem żywności, zapewnienie wysokiej jakości recyklingu oraz wykorzystanie poddanych recyklingowi odpadów jako znaczącego, wiarygodnego źródła surowców w Unii Europejskiej, ograniczenie odzysku energii do materiałów niepodlegających recyklingowi oraz ograniczenie wykorzystania składowisk do odpadów niepodlegających recyklingowi. Dokończenie artykułu na str. 2 >> Od odpadów po cenny surowiec str. 5 City mining przyszłość należy do odpadów str. 6

2 2 The Reverse Logistics Times Poznań października 2014 r. Dokończenie artykułu ze str. 1 >> Prowadzone prace legislacyjne mają przyczynić się do osiągnięcia takich korzyści, jak: zmniejszenie obciążenia administracyjnego, zwłaszcza dla małych zakładów lub przedsiębiorstw, uproszczenie i lepsze wdrożenie, w tym dostosowanie działań do zamierzonych celów; tworzenie miejsc pracy do 2030 r. można by utworzyć ponad bezpośrednich miejsc pracy, przy czym większości z nich nie można by przenieść poza terytorium UE; ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w okresie od 2014 do 2030 r. można by uniknąć emisji około 443 mln ton gazów cieplarnianych; pozytywny wpływ na konkurencyjność unijnych sektorów gospodarowania odpadami i recyklingu oraz pozytywne skutki dla przemysłu wytwórczego UE (rozszerzona odpowiedzialność producenta, mniejsze ryzyko związane z dostępem do surowców); ponowne wprowadzenie do gospodarki UE surowców wtórnych, zmniejszające zależność UE od przywozu surowców. W hierarchii postępowania z odpadami pierwszorzędne znaczenie przypisuje się zapobieganiu, po czym szereguje się kolejno ponowne wykorzystanie, następnie recykling przed odzyskiem energii oraz unieszkodliwianie, obejmujące składowanie i spalanie bez odzysku energii. Nowe przepisy przewidują następujące główne zmiany: ujednolicenie definicji i usunięcie przestarzałych wymogów prawnych; uproszczenie i optymalizację obowiązków sprawozdawczych; wprowadzenie systemu wczesnego ostrzegania w celu monitorowania zgodności z celami w zakresie recyklingu; wprowadzenie minimalnych warunków działalności na potrzeby rozszerzonej odpowiedzialności producenta; zwiększenie do 70% celu w zakresie przygotowania odpadów komunalnych do ponownego użycia i recyklingu do 2030 r.; zwiększenie celów w zakresie ponownego użycia odpadów opakowaniowych; nałożenie ograniczeń na składowanie nieresztkowych odpadów komunalnych do 2030 r.. Powyższe zmiany zapewniłyby konieczne ramy prawne na potrzeby wyznaczania przez państwa członkowskie kierunków polityki oraz opracowywania prawodawstwa w dziedzinie zapobiegania powstawaniu odpadów i ich recyklingu. Operacyjnie nie będzie możliwe wdrożenie tych propozycji bez doskonalenia procesów logistycznych i wykorzystania koncepcji reverse logistics do tego celu. Wniosek modyfikacji sześciu wyżej wymienionych dyrektyw ma doprowadzić do powstania gospodarki o zamkniętym obiegu, którego nieodzownym elementem jest domknięta (dzięki logistyce odzysku) pętla łańcucha dostaw. Możliwe to będzie między innymi dzięki przygotowaniu do ponownego użycia i recyklingowi odpadów komunalnych i odpadów opakowaniowych oraz wyeliminowaniu składowania odpadów przeznaczonych na składowiska odpadów innych niż niebezpieczne. Według przywołanego dokumentu: Odpady komunalne stanowią w przybliżeniu od 7 do 10% wszystkich odpadów wytwarzanych w Unii; jest to jednak jeden z najbardziej złożonych strumieni odpadów w gospodarce odpadami i sposób gospodarowania nim świadczy o jakości całego systemu gospodarowania odpadami w danym kraju. Wyzwania związane z gospodarowaniem odpadami komunalnymi wynikają z wysoce złożonego i mieszanego składu tych odpadów, bezpośredniego sąsiedztwa wytworzonych odpadów w stosunku do obywateli oraz ich bardzo wyraźnego wyeksponowania na widok publiczny. Wskutek tego gospodarowanie nimi wymaga wysoce złożonego systemu gospodarowania odpadami obejmującego efektywny system zbierania, czynnego zaangażowania obywateli i przedsiębiorstw, infrastruktury dostosowanej do konkretnego składu odpadów oraz opracowania systemu finansowania. Elementy te wskazują wyraźnie na strategiczne znaczenie logistyki w sprawnym realizowaniu tych procesów. Według powyższego dokumentu, dzięki stopniowemu podnoszeniu obowiązujących obecnie celów dotyczących przygotowania do ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych oraz ograniczeniu składowania odpadów nadających się do recyklingu do maksymalnie 25%, do 2025 r. powinien zostać zapewniony stopniowy i skuteczny odzysk wartościowych dla gospodarki materiałów odpadowych, oparty na prawidłowym gospodarowaniu odpadami, zgodnym z hierarchią postępowania z odpadami. W ten sposób powinno zostać zapewnione przywracanie europejskiej gospodarce wartościowych materiałów zawartych w odpadach, co oznacza postęp w realizacji Inicjatywy na rzecz surowców (COM(2013) 442) i w tworzeniu gospodarki o obiegu zamkniętym. Podniesienie celów określonych w dyrektywach 2008/98/ WE, 94/62/WE i 1999/31/WE w odniesieniu do ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych i pakowaniowych począwszy od strumieni odpadów, które można w łatwy sposób poddawać recyklingowi (np. tworzyw sztucznych, metali, szkła, papieru, drewna, bioodpadów) powinno przynieść bezsprzeczne korzyści dla środowiska, gospodarki i społeczeństwa czytamy we wstępie do wniosku dyrektywy. Szczególne miejsce znajduje także problematyka oddzielenia surowców od bioodpadów. Takie postępowanie ma pozytywny wpływ na efektywność procesów recyklingu: Wywiązanie się z obowiązku utworzenia systemów selektywnej zbiórki papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła ma zasadnicze znaczenie dla zwiększenia współczynników ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych w państwach członkowskich. Ponadto selektywna zbiórka bioodpadów wprowadzona w niniejszym wniosku powinna przyczynić się do zapobiegania zanieczyszczeniu materiałów podlegających recyklingowi. Dokument porusza także bardzo istotną kwestię w kontekście planów budowy spalarni w naszym kraju, a mianowicie zakaz spalania odpadów surowcowych: Z celów zawartych w niniejszym wniosku wynika, że państwa członkowskie powinny wspierać wykorzystanie odzyskiwanych materiałów, takich jak papier i drewno z odzysku, zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami, w celu zapewnienia dostaw surowców i przybliżenia Unii do «społeczeństwa recyklingu» oraz, jeżeli jest to możliwe, nie powinny popierać składowania lub spalania takich odpadów. Państwa członkowskie nie powinny wspierać spalania odpadów, które mogą zostać poddane recyklingowi w sposób wykonalny z technicznego i ekonomicznego punktu widzenia oraz w warunkach bezpiecznych dla środowiska należałoby więc zweryfikować plany budowy tego typu obiektów w naszym kraju. Poruszona została także kwestia bezpieczeństwa inwestowania, co ma ogromne znaczenie dla postępu technologicznego w tym obszarze obecnie w Polsce w związku z dużą niestabilnością przepisów jest to szczególnie drażliwy problem. Dokument mówi wprost: Celem niniejszego wniosku jest ustalenie jasnych wytycznych dla unijnej gospodarki odpadami i w ten sposób zapewnienie bezpieczeństwa inwestycyjnego dla państw członkowskich i przemysłu. Przy opracowywaniu krajowych strategii gospodarowania odpadami i planowaniu inwestycji w infrastrukturę gospodarowania odpadami państwa członkowskie powinny robić dobry użytek z europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych zgodnie z hierarchią odpadów, wspierając przygotowanie do ponownego użycia i recykling. LOGISTYKA ODZYSKU to proces planowania, wdrożenia i kontrolingu wydajnego, optymalnego pod względem kosztowym przepływu surowców naturalnych, półproduktów i wyrobów gotowych wraz ze związaną z nimi informacją od punktu przeznaczenia do punktu pochodzenia w celu odzyskania wartości lub właściwego składowania. Jednocześnie dokument porusza kwestię systemów EPR w calej UE, akcentując ich różnorakie modele. Producenci towarów i produktów powinni odpowiadać za gospodarowanie odpadami pokonsumpcyjnymi. Systemy rozszerzonej odpowiedzialności producenta stanowią zasadniczy element efektywnego gospodarowania odpadami, ale ich skuteczność i wartość użytkowa w poszczególnych państwach członkowskich znacznie się różnią. W związku z tym w celu internalizacji kosztów gospodarowania na końcu przydatności do użycia zgodnie z wysokimi normami środowiskowymi konieczne jest ustalenie minimalnych wymogów operacyjnych dla rozszerzonej odpowiedzialności producenta, jak również zachęcanie producentów do uwzględnienia uwarunkowań środowiskowych w całym cyklu życia produktów począwszy od fazy projektowania, a na końcu przydatności do użycia skończywszy w celu zmniejszenia ich kosztów i podniesienia wydajności oraz zapewnienia równych warunków działania i uniknięcia przeszkód w funkcjonowaniu rynku wewnętrznego. W Polsce mamy do czynienia z dużą rozbieżnością w zakresie finansowania rynku surowców wtórnych gdyż: a) właścicielem odpadów opakowaniowych ze źródeł komunalnych w Polsce są gminy i to gminy wybierają w przetargach firmy odbierające odpady, tym samym decydując o kosztach systemu; b) kwestia recyklingu oraz cen na rynku opakowań pokonsumpcyjnych jest poza kontrolą przedsiębiorców, będąc efektem konkurowania firm sektora gospodarki odpadami i wartości surowców na giełdach towarowych; c) kwestia dopłat do zbiórki i odzysku odpadów opakowaniowych leży w gestii organizacji odzysku, która to działając na rynku konkurencyjnym ma niewielki wpływ na poziom tych dopłat, ulegając presji przedsiębiorców chcących minimalizować obciążenia środowiskowe. Nierozwiązana pozostaje kwestia odpadów niebezpiecznych, które od tego roku wraz z odpadami wielomateriałowymi podlegają pod porozumienia z marszałkami województw. Odpowiednie zarządzanie odpadami niebezpiecznymi nadal stanowi problem w Uni, a dane dotyczące przetwarzania tych odpadów są niepełne. Należy zatem umocnić mechanizmy prowadzenia ewidencji i identyfikowalności przez utworzenie elektronicznych rejestrów odpadów niebezpiecznych w państwach członkowskich. Aby uprościć prowadzenie ewidencji przez przedsiębiorstwa i organy administracji oraz poprawić monitoring przepływu strumieni odpadów w Unii, elektroniczne gromadzenie danych należy rozszerzyć na inne rodzaje odpadów. zadania te stanowią wyzwanie logistyczno -informatyczne, po raz kolejny akcentując znaczenie logistyki odzysku w sektorze odpadów. Gospodarowanie odpadami wymaga wysoce złożonego systemu obejmującego efektywny system zbierania, czynnego zaangażowania obywateli i przedsiębiorstw, infrastruktury dostosowanej do konkretnego składu odpadów oraz opracowania systemu finansowania. Dokument porusza także kwestię odpadów pochodzących z żywności: biorąc pod uwagę negatywne skutki, jakie ma dla środowiska marnowanie żywności, należy ustanowić dla państw członkowskich system gromadzenia i zgłaszania danych dotyczących poziomu odpadów żywnościowych we wszystkich sektorach w porównywalny sposób oraz zobowiązać państwa członkowskie do opracowania krajowych planów zapobiegania marnowaniu żywności, ukierunkowanych na realizację ambitnego celu, jakim jest ograniczenie odpadów żywnościowych o 30% do 2025 r. brakuje jednak danych statystycznych w tym zakresie, by ocenić ten wymóg. Opracowując programy zapobiegania marnowaniu żywności, państwa członkowskie powinny ustalić priorytety na podstawie następującej hierarchii gospodarowania odpadami: zapobieganie, przygotowanie do ponownego użycia, recykling, odzysk i unieszkodliwianie. W przypadku odpadów żywnościowych należy dokładnie przeanalizować, czy i w odniesieniu do których kategorii odpadów żywnościowych darowizny oraz możliwe wykorzystanie wycofanych środków spożywczych w paszach zwierzęcych powinny zyskać pierwszeństwo przed kompostowaniem, produkcją energii odnawialnej i składowaniem. Ocena ta powinna uwzględniać w szczególności okoliczności gospodarcze, kwestie zdrowia i normy jakości oraz być zgodna z przepisami Unii w odniesieniu do bezpieczeństwa żywności i paszy oraz zdrowia zwierząt. Należy bardzo pozytywnie ocenić te propozycje zmian, gdyż w tej chwili wszelkie działania charytatywne są bardzo mocno ograniczone przy jednoczesnym wyrzucaniu wciąż wartościowych produktów na składowisko z przyczyn czysto proceduralnych. Szczególną wagę przypisuje się także zanieczyszczeniom powodowanym przez tworzywa sztuczne. We wniosku podniesiono również kwestię wiarygodności danych statystycznych: przekazywanie wiarygodnych danych statystycznych dotyczących gospodarowania odpadami ma zasadnicze znaczenie dla efektywnej realizacji i zapewnienia równych warunków działania wszystkim państwom członkowskim. W związku z tym podczas przygotowywania sprawozdań na temat zgodności z celami określonymi w przepisach dotyczących odpadów, państwa członkowskie wykorzystują najnowszą metodykę opracowaną przez Komisję i krajowe urzędy statystyczne państw członkowskich. Stanowi to wyraz troski o jakość przepływów informacji, który także jest elementem logistycznych procesów gwarantujących sprawną gospodarkę odpadami na danym terenie. Na zakończenie warto odwołać się do wystąpienia przed Komisją Europejską z dnia 7 września 2014 roku Janeza PotoČnik pn. The growth we are following is not the right one. Wskazuje on, iż mimo wielu wysiłków w dalszym ciągu Unia Europejska w niewystarczającym stopniu realizuje założenia zrównoważonego rozwoju. By osiągnąć sukces, należy dążyć do funkcjonowania gospodarek w ramach zielonego prostokąta (patrz rys. 2) Rys. 2 Życie w dobrobycie w ramach ograniczeń, jakie stwarza Ziemia Źródło: wystąpienie przed Komisją Europejską z dnia 7 września 2014 roku Janez a Potočnik pn. The growth we are following is not the right one. Widać więc wyraźnie, że czeka nas wiele wyrzeczeń, których załagodzenie wymagało będzie sprawnej organizacji i efektywnego zarządzania zmianami. Koncepcja logistyki odzysku jest jednym z niezbędnych narzędzi. Pobudzenie popytu na produkty z recyklingu byłoby spektakularnym domknięciem pętli łańcucha dostaw stanowiącym realizację programu Zero waste dla Europy

3 Poznań października 2014 r. The Reverse Logistics Times 3 Propozycje zmian w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach Od wielu lat trwają zmiany w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (uoucipwg) (tekst jednolity Dz.U nr 132 poz. 622). Propozycje, które pojawiły się 10 września 2014 roku obejmują kilka ważnych modyfikacji. Paulina Polakiewicz Porównanie systemów gospodarowania odpadami: Poznań Wrocław Nowelizacja ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U nr 152 poz. 897) wprowadziła do systemu gospodarki odpadami wiele istotnych zmian. Powstały nowe przepisy jednoznacznie wskazujące na sposób organizacji systemu, jak również wiele zmian pozostawiło gminom możliwość podjęcia decyzji i dostosowania przepisów do ich terenu. Nie jest możliwe jednoznaczne wskazanie, która z polskich gmin zorganizowała najlepszy system. Przepisy ustawy należało bowiem dostosować do warunków oraz istniejącego prawa miejscowego. W celu pokazania, w jaki sposób gminy wywiązały się z obowiązku wprowadzenia nowego systemu, w poniższej tabeli zestawiono system obowiązujący w Poznaniu i we Wrocławiu. Pierwszą z istotnych zmian zaproponowaną w projektach jest doprecyzowanie pojęcia właściciela nieruchomości. W przypadku kiedy kilka podmiotów równocześnie spełnia definicję właściciela nieruchomości (tj. zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach również współwłaściciele, użytkownicy wieczyści oraz jednostki organizacyjne i osoby, które posiadają nieruchomości w zarządzie lub użytkowaniu, a także inne podmioty władające nieruchomością), obowiązki wynikające z wyżej wymienionej ustawy ciążyć będą na podmiocie, który faktycznie włada nieruchomością. Powyższa zasada nie obowiązuje tylko w przypadku nieruchomości zabudowanych budynkiem lub budynkami wielolokalowymi, w których ustanowiona została odrębna własność lokali. W tym przypadku w dalszym ciągu będzie obowiązywała zasada, że za obowiązki wynikające z uoucipwg odpowiedzialne są osoby sprawujące zarząd nieruchomością wspólną. W przypadku centrów handlowych, to najemcy powierzchni handlowych mają być odpowiedzialni za wykonanie obowiązków, a nie osoby zarządzające centrum. Kolejna z przyjętych poprawek dotyczy uszczelnienia systemu w zakresie kierowania odebranych odpadów do regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK). Intencją poprawki jest zobowiązanie samorządów do organizowania odrębnych przetargów na odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych. W przypadku kiedy gmina posiada własny RIPOK lub kiedy go nie posiada, ale w jej regionie taka instalacja istnieje, musi ona zostać wskazana jako instalacja, do której kierowane będą odpady komunalne. W przypadku, kiedy gmina nie posiada RIPOK-u i na jej terenie taka instalacja nie istnieje, zobowiązana zostanie ona do zorganizowania w pierwszej kolejności przetargu na zagospodarowanie odpadów komunalnych ze wskazaniem konkretnej instalacji zgodnie z zasadą bliskości. Niedopuszczone jest, aby odpady wywożone były poza gminę i dalej już niekontrolowane. Następnie podczas organizowania przetargu na odbiór odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, w SIWZ wskazane będzie dokąd odbierający odpady ma je zawieźć. Niezmiernie istotne są również zmiany dotyczące punktów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych (PSZOK). Projektodawcy sugerują nałożenie na gminy obowiązku stworzenia stacjonarnych PSZOK-ów. Projektowana zmiana przesądza, iż w opinii autorów zmian mobilne formy zbierania odpadów nie mogą być potraktowane jako wypełnienie obowiązku utworzenia PSZOK przez gminę. Mobilne wersje PSZOK-ów powinny stanowić dopełnienie całego systemu, ale nie realizację jednego z gminnych obowiązków. Następna poprawka doprecyzowuje zapisy dotyczące sposobu ustalenia stawki opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi w przypadku nieruchomości zamieszkiwanych sezonowo w celach rekreacyjno -wypoczynkowych (np. domki letniskowe). Niektóre z polskich gmin nie zorganizowały odbioru odpadów z takich nieruchomości, w związku z czym właściciele wywozili je w miejsca do tego nieprzeznaczone. Z tego powodu do ustawy w art. 6j po ust. 3 planuje wprowadzić się następujący zapis: W przypadku nieruchomości, na których znajdują się domki letniskowe, lub innych nieruchomości wykorzystywanych na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, wykorzystywanych jedynie przez część roku, rada gminy uchwala ryczałtową stawkę opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi za rok od domku letniskowego, działki lub innej nieruchomości wykorzystywanej na cele rekreacyjno -wypoczynkowe. Po wprowadzeniu takiego zapisu, właściciele nieruchomości nie będą mieli motywacji, aby wywozić odpady poza nieruchomość, ponieważ i tak poniosą opłatę ryczałtową za ich odbiór. Projektodawcy proponują również ujednolicenie terminu, częstotliwości i trybu uiszczania opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi, w tym wskazanie, czy opłatę uiszcza się z dołu czy z góry, biorąc pod uwagę warunki miejscowe. Kolejnym aspektem, na który skarżyły się gminy jest nieskładanie lub błędne składanie deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi przez właścicieli nieruchomości. Proponowane przez projektodawców zapisy wskazują, że w sytuacji kiedy właściciel nieruchomości nie złoży deklaracji lub gdy do danych w niej zawartych pojawią się uzasadnione wątpliwości, wójt, burmistrz lub prezydent miasta określi, w drodze decyzji, wysokość opłaty biorąc pod uwagę szacunki (w tym średnią ilość odpadów komunalnych powstających na podobnych nieruchomościach). Natomiast w momencie, kiedy pojawi się nowa uchwała (np. określająca nową stawkę opłaty), wspomniany wyżej właściciel nieruchomości ma prawo do złożenia nowej deklaracji, ponieważ dotyczy ona zmiany danych nieobjętych poprzednią deklaracją. Zapisy te nie dotyczą właścicieli nieruchomości, którzy poprawnie i bez zastrzeżeń złożyli deklaracje. Projekt nowelizacji eliminuje również wątpliwości w przypadku sytuacji, kiedy składana jest nowa deklaracja obejmująca okres wsteczny (tzn. wcześniejszy niż data złożenia deklaracji) i co za tym idzie możliwość powstania i zwrotu nadpłaty. Projektodawcy wprowadzając zapis: w przypadku złożenia korekty deklaracji lub nowej deklaracji zmniejszającej wysokość zobowiązania z tytułu opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi nie stwierdza się nadpłaty w tej opłacie za miesiące, w których usługa odbierania odpadów komunalnych była świadczona, nie dopuszczają do sytuacji zwrotu należności. W zakresie dotyczącym częstotliwości odbierania zmieszanych odpadów komunalnych i bioodpadów, projektodawcy zaproponowali, aby w okresie od kwietnia do października nie była ona rzadsza niż raz na dwa tygodnie z zabudowy jednorodzinnej i nie rzadsza niż raz na tydzień z zabudowy wielorodzinnej. Jest to z jednej strony zapis bardzo korzystny dla mieszkańców, natomiast należy wziąć pod uwagę, że niektóre z gmin podpisały kilkuletnie umowy z podmiotami odbierającymi odpady, w których to umowach możliwe że przewidziano rzadszy odbiór odpadów. Proponowane zmiany objęły zakresem również aspekt kar administracyjnych. Uwzględniono kary dla przedsiębiorców odbierających odpady komunalne od mieszkańców, podmiotów prowadzących punkty selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, gminnych jednostek administracyjnych oraz gmin. Artykuł opracowany na podstawie: spr_2377_2404_1.pdf xsp?rok=2014&month=09#6d02b1d11c3bc81ac1257d b3 prof. dr hab. Marek Górski prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej uniwersytet szczeciński Wprowadzona w latach reforma systemów postępowania z odpadami komunalnymi została już praktycznie wdrożona we wszystkich gminach. Funkcjonowanie nowych rozwiązań opartych na nowelizacji ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach przeprowadzonej z początkiem 2012 r. i wprowadzanej od połowy 2013 r. wykazało jednak, że część przepisów jest nie do końca precyzyjna i w praktycznym stosowaniu budzi szereg wątpliwości. Nowelizacja zawiera także pewne luki w regulacji. Spowodowało to konieczność podjęcia prac zmierzających do usunięcia tych luk i precyzowania przepisów, co ułatwiłoby ich stosowanie i pozwoliłoby usunąć pojawiające się wątpliwości. Dodatkowo istotne zastrzeżenia dotyczące niektórych rozwiązań wprowadzonych nowelizacją podniósł Trybunał Konstytucyjny w wyroku z listopada 2013 r. Prace porządkujące w założeniach zostały podzielone na dwa etapy 1) usunięcie wątpliwości najbardziej kłopotliwych i dokuczliwych, ale stosunkowo prostych do poprawienia, 2) bardziej kompleksowe i systemowe zmiany, wymagające nieco gruntowniejszych przygotowań, w miarę możliwości porządkujące system już w sposób docelowy, w tym odpowiadające na zastrzeżenia zgłoszone przez Trybunał. Pierwsza część prac zakończona została przygotowaniem w Sejmie i z inicjatywy poselskiej, z początkiem września br., projektu nowelizacji ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, wprowadzającego szereg zmian omówionych w komentowanym opracowaniu. W momencie przygotowania opracowania i komentarza zmiany te miały postać sprawozdania podkomisji sejmowej, a więc zasadnicza część prac merytorycznych została zamknięta, jednak droga ustawodawcza jeszcze nie została zakończona. POZNAŃ WROCŁAW 1 lipca 2013 r. TERMIN WDROŻENIA USTAWY 1 lipca 2013 r. REALNE EFEKTY DZIAŁANIA NOWEGO SYSTEMU (kg/osobę) 25,53 kg/os. miesięcznie 18,48 kg/os. miesięcznie 3,11 kg/os. miesięcznie 3,67 kg/os. miesięcznie Ilość zebranych zmieszanych odpadów komunalnych w okresie lipiec-grudzień 2013 r. Ilość zebranych zmieszanych odpadów komunalnych w okresie styczeń-sierpień 2014 r. Ilość zebranych segregowanych odpadów komunalnych w okresie lipiec-grudzień 2013 r. Ilość zebranych segregowanych odpadów komunalnych w okresie styczeń-sierpień 2014 r. 27,56 kg/os. miesięcznie 27,51 kg/os. miesięcznie 21,45 kg/os. miesięcznie 43,35 kg/os. miesięcznie Gminna (zgodnie z ustawą) ODPOWIEDZIALNOŚĆ Gminna (zgodnie z ustawą) Związek międzygminny (GOAP) JEDNOSTKA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Miasto Uzależniona od ilości mieszkańców - 12,00 zł przy segregacji - 20,00 zł bez segregacji. *Stawka degresywna umożliwiająca obniżenie opłat w gospodarstwach domowych liczących 4 osoby i więcej. STAWKA OPŁATY Od metra kwadratowego nieruchomości lub od liczby osób ją zamieszkujących, w zależności od tego, ile metrów kwadratowych przypada na jednego mieszkańca lokalu. Co dwa miesiące CZĘSTOTLIWOŚĆ OPŁAT Co miesiąc (z dołu) Składana drogą pocztową lub osobiście lub w biurze lub w delegaturze związku, można wypełnić online, ale druk należy złożyć w powyższy sposób. Z podziałem na frakcje: papier i tektura, szkło kolorowe, szkło białe, tworzywa sztuczne, odpady zielone, odpady zmieszane. SPOSÓB ZŁOŻENIA DEKLARACJI SEGREGACJA Osobiście w BOK Ekosystem lub urzędzie miasta, pocztą w powyższe miejsca, za pomocą platformy epuap. Z podziałem na frakcje: papier i tektura (zbierane,,u źródła ), tworzywa sztuczne, metale, opakowania wielomateriałowe (zbierane,,u źródła ), szkło kolorowe i białe (zbierane w,,gniazdach ), odpady zielone (zbierane,,u źródła ). Razem na odbiór i zagospodarowanie odpadów PRZETARG Razem na odbiór i zagospodarowanie odpadów Z zabudowy wielorodzinnej: zbierane selektywnie 1 raz w tygodniu, zmieszane 1 razy w tygodniu; Z zabudowy jednorodzinnej: zbierane selektywnie 1 raz w miesiącu, zmieszane 1 raz na dwa tygodnie. Zorganizowano 5 PSZOK-ów. Dodatkowo funkcjonują mobilne PSZOK-i. CZĘSTOTLIWOŚĆ ODBIORU PSZOKI Co 2 tygodnie Zorganizowano 2 PSZOK-i 92 osoby (na dzień r.) na mieszkańców LICZBA OSÓB ZATRUDNIONYCH DO REALIZACJI SYSTEMU 100 osób (na dzień r.) na mieszkańców Bardzo aktywna, ulotki, plakaty, spoty reklamowe, trafiająca do szerokiej gamy odbiorców, zorganizowana odpowiednio wcześnie. KAMPANIA EDUKACYJNO- INFORMACYJNA Oparta w głównej mierze na stronie

4 4 The Reverse Logistics Times Logistyka odzysku w dążeniu do ekologicznej odpowiedzialności biznesu Poznań października 2014 r. Co łączy odpowiedzialnego przedsiębiorcę z logistyką odzysku? Jaki związek ma logistyczne zarządzanie w gospodarce odpadami z budowaniem dobrowolnej strategii wobec otoczenia? Jaką rolę pełni tutaj inteligencja ekologiczna przedsiębiorcy? Jolanta Osiak Zmień swój sposób myślenia proste zasady dla zielonych biur Jakie zmiany warto wprowadzić w firmie, aby stała się ona bardziej eko? W jaki sposób zaangażować zwykłych pracowników, by wspólnie podążać drogą zrównoważonego rozwoju? I czy można na tym zaoszczędzić? O tym w poniższym artykule. Agnieszka Karpińska Coraz częściej uświadamiamy sobie, że stan środowiska zależy od naszych obecnych wyborów. Co więcej, nie dotyczy to już tylko wyborów dokonywanych indywidualnie, ale również przez przedsiębiorstwa, które zaczynają dostrzegać w swojej działalności również aspekty środowiskowe. Każda firma niezależnie od swojej wielkości czy branży prowadzi działalność biurową. Przedsiębiorcy angażując się w działania przyjazne środowisku coraz częściej dostrzegają oszczędności, jakie im to przynosi. Zwykle wystarczą proste rozwiązania, by stworzyć ekologiczne biuro. Nadrzędnym celem jest ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko poprzez zrównoważone zarządzanie zużyciem energii i wody, wykorzystanie dostępnych zasobów biurowych oraz gospodarowanie odpadami biurowymi. Główne obszary, w których można osiągnąć oszczędności to: zużycie wody oraz wytwarzanie ścieków, zużycie energii elektrycznej i cieplnej, zużycie materiałów biurowych, a przede wszystkim papieru, wytwarzanie odpadów. Zużycie energii elektrycznej na oświetlenie stanowi około 19% zużycia całkowitej energii w biurze. Jak je ograniczyć? Pamiętajmy o wyłączaniu przycisków stand-by w urządzeniach elektronicznych, wyjmowaniu ładowarek z kontaktów, wyłączaniu światła, gdy nikogo nie ma w pomieszczeniach bądź ilość światła jest wystarczająca. W tym celu mogą pomóc czujniki ruchu w miejscach, gdzie przebywa się rzadko lub przez krótki czas (składziki, toalety). Każda niewykorzystana, a zagotowana przez 1 osobę szklanka wody dziennie, powoduje zużycie 500 dodatkowych Wh energii elektrycznej w ciągu tygodnia. Zapobiegnie temu gotowanie w czajniku takiej ilości wody, jaka zostanie wykorzystana. Oszczędność w kosztach ogrzewania możemy uzyskać poprzez wymianę okien i drzwi. Tak, by były szczelne. Wybierajmy sprzęty biurowe o lepszych klasach energetycznych oraz stosujmy oświetlenie energooszczędne. Zastosowanie nowych technologii oświetleniowych pozwala uzyskać oszczędności od 30% do 80%. Odpowiednie wodnooszczędne rozwiązania w budynkach biurowych, to redukcja zużycia wody nawet o 30%. Co możemy zrobić? Zacznijmy od przeglądu instalacji naprawa kapiącego kranu, cieknącej spłuczki, często, niestety, nie zwracamy na to uwagi. Wprowadzenie stoperów w zbiornikach na wodę czy też spłuczki z dwoma sposobami spłukiwania wody pozwoli ograniczyć zużycie niepotrzebnej wody. Dodatkowo możemy pomyśleć o wykorzystaniu wody opadowej do spłukiwania toalet lub nawadniania terenów zielonych (opłacalne przy większej powierzchni terenu). Każda niewykorzystana, a zagotowana przez 1 osobę szklanka wody dziennie, powoduje zużycie 500 dodatkowych Wh energii elektrycznej w ciągu tygodnia. To co nazywamy śmieciami, może być źródłem oszczędności, dodatkowo korzyści może przynieść zaangażowanie pracowników w selektywną zbiórkę. W biurze warto wprowadzić segregację odpadów komunalnych. Wymaga to zamontowania pojemników w pomieszczeniach biurowych wraz z instrukcją dla gości, jak i dlaczego segregować odpady. Posegregowane odpady można sprzedać w skupie surowców wtórnych, a uzyskane w ten sposób kwoty przeznaczyć np. na wyjście do kręgielni dla pracowników. Ponadto świadome zakupy, jak np. kupowanie materiałów biurowych w zbiorczych opakowaniach, pozwolą na generowanie mniejszej ilości odpadów. Warto pamiętać, że roczny koszt zużytego papieru i tonera jest ok. 25 razy większy niż koszt energii elektrycznej potrzebnej do pracy kserokopiarki w tym okresie. Działania na rzecz ochrony środowiska nie muszą być tylko kosztami, powinny być elementem dobrze zarządzanej firmy. Im wcześniej je wprowadzimy, tym szybciej na tym zyskamy. Społeczna odpowiedzialność biznesu CSR, z ang. Corporate Social Responsibility to styl zarządzania przedsiębiorstwem, który polega na włączaniu kwestii społecznych, środowiskowych, etycznych i dotyczących praw człowieka do działań biznesowych i strategii, we współpracy z interesariuszami (Komisja Europejska, 2011). We wdrażaniu tych działań należy mieć podejście strategiczne. Każdy cel strategii biznesowej firmy powinien mieć odpowiednik w strategii społecznej odpowiedzialności biznesu. Te same zagadnienia powinny być analizowane w szerszym spektrum. Łatwiej wówczas zintegrować ze sobą obie idee. Mamy spójność celów i łatwiej jest je zmierzyć. Działania CSR powinno się więc traktować jako zintegrowany element kompleksowej strategii przedsiębiorstwa. Najistotniejszy jest wybór celu, jaki firma chce osiągnąć oraz narzędzi, które do niego doprowadzą. Ważnym krokiem jest edukacja pracowników. Powinno to odbywać się przede wszystkim poprzez szczery dialog. Istotne jest przeprowadzanie ankiet, zadawanie pytań, badanie satysfakcji zawodowej. Zadowolony pracownik jest bardziej otwarty na innowacje oraz współpracę. Pracownicy są bardzo ważnym miernikiem strategii CSR. Można ich nazwać ambasadorami firmy. Dlatego istotne jest to, czy rozumieją oni cele strategii społecznej odpowiedzialności biznesu przyjętej w ich przedsiębiorstwie. Powinni wręcz się z nimi utożsamiać. Także od nich zależy, czy te cele firma osiągnie. Obowiązkiem pracowników jest więc udział w dyskusji, zgłaszanie swoich pomysłów, zadawanie pytań, bycie odpowiedzialnym. Prowadzić ma to do zrozumienia idei CSR oraz w konsekwencji do jej realizowania. Dzięki wdrożonej i realizowanej strategii odpowiedzialnego biznesu buduje się pozytywną reputację w oczach klientów, dostawców, pracowników, społeczności lokalnych czy mediów. Zyskuje się ich zaufanie oraz wzmacnia wiarygodność firmy. Koszty poniesione na wdrożenie działań CSR w perspektywie czasu zwracają się, a sprzedaż rośnie. Wzrasta przewaga konkurencyjna, także na rynkach zachodnich. Zwiększa się szansa na pozyskiwanie inwestorów. Wydaje się, że zainteresowanie wdrażaniem strategii CSR wzrasta, czego przejawem jest organizacja coraz większej liczby konferencji, spotkań, przeprowadzenie licznych badań, szereg publikacji, prezentujących zarówno teoretyczne aspekty, jak i najlepsze praktyki. Badania pokazują, że małe i średnie firmy w Polsce działają w zgodzie ze strategią CSR, nawet o tym nie wiedząc. Przedsiębiorcy tego sektora często nie znają pojęcia CSR. Wynikać to może z braku zatrudniania specjalistów w tym zakresie oraz braku umiejętności łączenia ze sobą działań prowadzonych przez firmę z teorią CSR. Dzięki wdrożonej i realizowanej strategii odpowiedzialnego biznesu buduje się pozytywną reputację w oczach klientów, dostawców, pracowników, społeczności lokalnych czy mediów. Jeden z obszarów strategii CSR to ochrona środowiska naturalnego. Pierwszym krokiem wprowadzania ekologicznej odpowiedzialności biznesu CER, z ang. Corporate Environmental Responsibility powinna być dogłębna analiza sytuacji w firmie oraz jej otoczeniu pod kątem tego, jaki wpływ na środowisko naturalne ona wywiera, na wszystkich szczeblach organizacyjnych. Przedsiębiorca ekologicznie odpowiedzialny to przedsiębiorca inteligentny ekologicznie. Ma świadomość swoich obowiązków wobec środowiska i społeczeństwa oraz wypełnia je zgodnie z nałożonym prawodawstwem. Ma poczucie ciągłego zubożania pierwotnych zasobów naturalnych. Widzi zależności i relacje pomiędzy własnymi produktami/usługami a środowiskiem i społeczeństwem. Potrafi dostrzec wpływ swojej działalności na otoczenie oraz przede wszystkim minimalizować jej negatywne skutki. Oddziaływanie to może być negatywne, ale także pozytywne, w zależności od profilu działalności przedsiębiorstwa. Należy więc identyfikować nie tylko te słabe punkty, ale doszukiwać się mocnych stron działalności firmy pod kątem środowiskowym. Nieocenioną rolę tutaj również pełnią pracownicy. Mogą oni brać udział w oszczędzaniu energii, wody, papieru, paliwa, środków chemicznych, segregować odpady, sprawdzać dostawców, czy także działają prośrodowiskowo, edukować osoby ze swojego otoczenia. Zrównoważone zarządzanie zużyciem energii i wody, maksymalne wykorzystywanie materiałów biurowych, inwestowanie w sprzęt i maszyny ekologiczne takie działania prośrodowiskowe prowadzą do oszczędności w wydatkach. Logistyka odzysku, tzn. właściwe gospodarowanie odpadami biurowymi i produkcyjnymi, ich selektywna zbiórka oraz odpowiednie przechowywanie, wprowadzenie opakowań wielokrotnego użytku oraz odpowiedni system logistyczny, zmiana strategii obsługi zwrotów może być dodatkowym źródłem przychodu dla firmy.

5 Poznań października 2014 r. The Reverse Logistics Times 5 Od odpadów po cenny surowiec Logistyka procesów odzysku i recyklingu surowców wtórnych Ruszyła największa w Europie fabryka śmieciarek Grzegorz Walętrzak i Błażej Fidziński Tematyka logistyki procesów odzysku i recyklingu w dużym stopniu związana jest z wytwarzającymi odpady. Dlatego też w zależności od tego, czy odpady pochodzą z gospodarstw domowych, czy też z przedsiębiorstw, wymagają one innych procesów logistycznych. W przypadku odpadów komunalnych ważną rolę pełnią regionalne instalację do przetwarzania odpadów komunalnych, tzw. RIPOK-i. Do tych instalacji trafiają przede wszystkim zmieszane odpady komunalne odebrane przez firmy wyłonione w drodze przetargu. W dalszej kolejności na instalacji wydzielane są m.in. surowce wtórne, które trafiają do recyklingu czy też inne wysokokaloryczne odpady, z których można wytworzyć paliwo alternatywne. Ważnym produktem instalacji są bioodpady, które trafiają do kompostowni. Tam wytwarzany może być chociażby stabilizat. Inaczej zagadnienia logistyki surowców wtórnych funkcjonują w firmach. Właścicielem odpadów mogą być gminy tylko w przypadku odpadów komunalnych i jedynie wówczas, gdy gmina swoim regulaminem objęła także nieruchomości niezamieszkałe. W każdym innym przypadku za zagospodarowanie selektywnie zebranych odpadów odpowiada wytwarzający. W zależności od wytwarzanych odpadów ich przekazywanie wiąże się z dofinansowaniem lub kosztami. Najczęściej przedsiębiorcy mogą zarobić na sprzedaży papieru i tektury, folii czy złomu. Zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych czy wymagających dużego nakładu technicznego i finansowego w ich unieszkodliwieniu powoduje konieczność poniesienia kosztów przez wytwarzającego. Nierzadko wykorzystywaną możliwością zagospodarowania odpadów jest przekazywanie ich osobom fizycznym okolicznym mieszkańcom czy pracownikom. W tym przypadku należy jednak pamiętać, że rozporządzenie Ministra Środowiska konkretnie definiuje, które odpady można przekazywać oraz że mogą być one wykorzystane jedynie na własne cele (np. trociny czy palety do spalenia w piecu). W zależności od wytwarzanych odpadów ich przekazywanie wiąże się z dofinansowaniem lub kosztami. Gospodarka odpadami wiąże się z obowiązkiem prowadzenia dość szczegółowej ewidencji. Głównymi dokumentami, określonymi przez ustawodawcę, są: karta przekazania odpadu i karta ewidencji odpadu. Ta pierwsza wystawiana jest zawsze przez stronę przekazującą odpad i powinna zostać podpisana przez transportującego oraz odbierającego odpad. Karta ewidencji odpadu uzupełniana jest w zakresie wytwarzania odpadu, odbierania odpadu, a także sposobu jego zagospodarowania. Ustawodawca przewidział także szereg obowiązkowych sprawozdań dotyczących gospodarki odpadami. Podstawowym z nich jest zbiorcze zestawienie o odpadach, które składa się do urzędu marszałkowskiego do 15 marca za rok poprzedni. Firmy odbierające odpady komunalne nie mogą zapominać z kolei o kwartalnych zestawieniach, składanych w gminach, w których wygrali przetargi. Znajomość zasad logistyki procesów odzysku i recyklingu pozwala nie tylko zdobyć dodatkową wiedzę, ale także wykorzystać ją w celu wdrożenia nowych rozwiązań w naszych przedsiębiorstwach. Dzięki nim postępowanie z odpadami stanie się łatwiejsze, jednocześnie przynosząc korzyści ekonomiczne. We wrześniu 2014 roku nastąpiło otwarcie nowego zakładu produkcyjnego firmy Zoeller Tech w Rekowie Górnym. To zdecydowanie najważniejszy moment w historii tej firmy od czasu jej powstania. Firma ta znana jest na rynku polskim z produkcji doskonałych zabudów do wywozu odpadów typu EKOCEL. Jest to także jedna z największych tego typu fabryk w Europie, która docelowo ma wytwarzać około 1500 pojazdów rocznie. Obecnie powstał obiekt o łącznej powierzchni ok. 18 tys. m2, w fabryce docelowo znajdzie zatrudnienie osób. Nowy zakład to nowa organizacja, a nawet nowa filozofia produkcji. Powstało nowe centrum konserwacyjno-lakiernicze, składające się z jednej z największych (na rynku europejskim) komór śrutowniczych oraz trzech komór lakierniczych z system aplikacyjnym przygotowywania lakierów do malowania konstrukcji. Powierzchnie produkcyjne do spawania konstrukcji skrzyń i odwłoków zostały wydzielone od miejsca, gdzie montowane są gotowe pojazdy. Osobne miejsca przeznaczone są na magazyn centralny, stanowiska kontroli i odbioru oraz serwis. W fabryce uruchomione zostaną nowe asortymenty zabudów, a w związku z tym powstaną całkowicie nowe linie produkcyjne, częściowo zautomatyzowane i docelowo zrobotyzowane. Te działania wymuszą zatem wdrożenie innych procedur niż do tej pory stosowane. Bardzo istotny jest wkład grupy dwudziestu naszych inżynierów w kreowanie nowego asortymentu. Powstające aktualnie nowe linie produkcyjne przygotowywane są z myślą o projektach, których autorami są polscy inżynierowie. SEMINARIUM Kompostowanie jakość ma znaczenie Polska Izba Gospodarki Odpadami, kontynuując ubiegłoroczną dyskusję, organizuje podczas targów POLEKO seminarium na temat jakości w procesach kompostowania. W dniu 14 X 2014, w godzinach 10:00-14:00, zapraszamy do wysłuchania wystąpień praktyków i specjalistów związanych z recyklingiem organicznym. Seminarium odbywać się będzie w sali konferencyjnej pawilonu nr 5, sektor D. RAMOWY PROGRAM* 10 :00 Powitanie, wprowadzenie Dariusz Matlak, PIGO 10:15 Prawny status kompostowni w Polsce 10:30 Aktualny stan rynku kompostowni Hanna Marliere; Envi-Pro 11:00 Jakość procesu i produktu kryteria, procedura, certyfikat Polskie Centrum Badań i Certyfikacji 11:30 Kompostowania osadów i odpadów zielonych w Słupsku - doświadczenia i nowe wzywania Andrzej Wójtowicz; Wodociągi Słupsk sp. z o.o. 12:00 Teoria vs. praktyka, czyli jak trudno osiągnąć sukces Mikołaj Aleksandrowicz; VIVENA sp. z o.o. 12:30 RIPOK kompostownia prezentacja funkcjonującego zakładu Tomasz Wojciechowski; GWDA sp. z o.o. 13:00 Jakość w procesie przetwarzania biologicznego (emisje, kontrola, monitoring) Jerzy Gościński; Compoplan s.c. 13:30 Compost-Tea czyli jak podwyższyć jakość kompostu Ton van der Lee (Holandia) * organizatorzy zastrzegają sobie prawo do zmian w programie WSTĘP WOLNY! Patronat medialny:

6 6 The Reverse Logistics Times Poznań października 2014 r. City mining oprócz przynoszenia korzyści finansowo gospodarczych powinien służyć rozwojowi przestrzeni miejskiej i podniesieniu jakości naszego życia. City mining przyszłość należy do odpadów Czy rosnące ceny surowców zmuszą nas wkrótce do ograniczenia konsumpcji? A może wyczerpanie się zasobów spowoduje, że z niektórymi produktami będziemy musieli pożegnać się bezpowrotnie? spoza kraju/ue (szczególnie w przypadku surowców, których złoża są bardzo małe, jak np. metale ziem rzadkich występujące w Chinach, a powszechnie używane w elektronice); zredukowanie kosztów związanych z rekultywacją składowisk oraz innych obiektów budowlanych; wzrost wartości miejsc sąsiadujących ze zrewitalizowanymi miejscami; Profity czerpane z zastosowania idei city mining mają również charakter środowiskowy, w tym m.in.: zmniejszenie eksploatacji i degradacji środowiska naturalnego poprzez przywrócenie surowców zawartych w odpadach do obiegu w procesach produkcji; zredukowanie przynajmniej części uciążliwych stron działalności składowisk, takich jak: wydzielanie nieprzyjemnej woni i niebezpiecznych gazów, zanieczyszczanie wód gruntowych, zanieczyszczenie gleby; zredukowanie powierzchni zajmowanych przez składowiska/porzucone obiekty; polepszenie estetyki miejsc. Piotr Grodkiewicz Te wizje wcale nie muszą okazać się najczarniejszymi scenariuszami. Można bowiem spotkać się z opiniami głoszącymi prawdziwą apokalipsę w postaci konfliktów zbrojnych, których podłożem będzie jawna walka o dostęp do surowców. Jest to jak najbardziej możliwe, tym bardziej że już współcześnie prowadzone batalie mają podtekst rywalizacji o zasoby. Uwzględniając wciąż dynamicznie rosnącą liczbę ludności na świecie - która według prognoz ONZ ma w 2100 roku osiągnąć około 11 miliardów - i coraz bardziej skomplikowany dostęp do złóż surowców, należy zadać sobie pytanie o alternatywny sposób pozyskiwania zasobów, który pozwoli na rozwój współczesnego i kolejnych pokoleń. Odpady źródło problemów czy bogactwa? Rozwiązaniem, które może zapobiec spełnieniu się katastroficznych wizji jest właściwe podejście do gospodarki odpadami i domknięcie pętli łańcucha dostaw. Konkretne propozycje w tym zakresie oferuje idea city mining. Jest to koncepcja zrównoważonego zarządzania zasobami, dotycząca całego cyklu życia produktów. Ta nowatorska idea dopiero się kształtuje i w związku z tym można spotkać się z jej różnym nazewnictwem. W publikacjach pojawiają się podobnie brzmiące pojęcia: city mining, landfill mining, urban mining, green mining, eco mining i miejskie górnictwo. Można zauważyć, że terminy city mining i landfill mining są częściej stosowane w stosunku do złóż pochodzących ze składowisk odpadów, natomiast określenia urban mining, green mining, eco mining zazwyczaj są używane w odniesieniu do domowych zasobów surowców. Przedmiotem zainteresowania górnictwa miejskiego są zarówno małe produkty pochodzące od konsumentów indywidualnych (np. opakowania, urządzenia elektroniczne), jak również duże obiekty infrastrukturalne czy budynki. Teoria city mining opiera się na czterech podstawowych filarach: Przemyślane projektowanie produktów, które pozwoli na efektywny recykling w momencie, gdy wyrób zakończy życie. Poszczególne substancje zastosowane w danym wyrobie powinny być łatwe do oddzielenia. Gospodarowanie zasobami informacyjnymi polegające na przechowywaniu najważniejszych informacji o produkcie, co pozwoli w przyszłości na sprawne i profesjonalne przetworzenie substancji. Poszukiwanie złóż, które umożliwią działalność konkurencyjną w stosunku do tradycyjnych metod pozyskiwania surowców. Odpowiedni sprzęt i technologia pozwalające na segregację i odzysk materiałów. Uwzględnienie wyżej wymienionych elementów zarówno w stosunku do pojedynczych wyrobów, jak również bardziej złożonych obiektów jest podejściem znacznie szerszym niż tradycyjnie rozumiany recykling. Najbardziej kontrowersyjnym filarem wartym głębszego przemyślenia jest fundament trzeci. Gdzie szukać złóż? W tradycyjnym górnictwie proces wydobywania surowców jest poprzedzony poszukiwaniami i badaniami geologicznymi złóż, czyli naturalnych nagromadzeń kopalin w formie i ilości pozwalającej na gospodarcze wykorzystanie w teraźniejszości lub w przyszłości. Podobnie jak w zwykłym kopalnictwie, również w przypadku koncepcji city mining do uzasadnionego ekonomicznie czerpania minerałów z danych zasobów, konieczne jest znalezienie odpowiednio bogatego pokładu. Zapomniane i od lat nieużywane produkty zawierają coraz cenniejsze surowce, a globalne zorganizowanie logistyki ich zbiórki pozwoliłoby na efektywne przywrócenie ich do obiegu w gospodarce. Jednym z podstawowych źródeł surowców dla górnictwa miejskiego mogą stać się składowiska odpadów. W Polsce nadal większość zebranych śmieci trafia na wysypiska, więc wielkość potencjalnych pokładów jest duża. Kwestią dyskusyjną pozostaje jakość złóż, która zależy od specyfiki danego składowiska. W przypadku części z nich górnictwo może okazać się nieopłacalne chociażby ze względu na dużą procentowo ilość odpadów biodegradowalnych w zdeponowanym materiale. Jednak bardzo możliwe, że w obliczu pogarszającej się jakości złóż naturalnych wydobycie surowców z odpadów znajdujących się na stosunkowo zasobnych składowiskach może z czasem okazać się konkurencyjne w stosunku do tradycyjnego górnictwa. Badania dotyczące składu odpadów zdeponowanych na polskich wysypiskach są pobieżne i nie dają wiarygodnych informacji, dlatego ważne jest uzyskanie miarodajnych danych pozwalających na rzetelne przeanalizowanie pomysłu. Alternatywnymi złożami surowców dla city mining są wszystkie nieużywane już wyroby i urządzenia zalegające w gospodarstwach domowych i przedsiębiorstwach. Często zapomniane i od lat nieużywane produkty zawierają coraz cenniejsze surowce, a globalne zorganizowanie logistyki ich zbiórki pozwoliłoby na efektywne przywrócenie ich do obiegu w gospodarce. Innymi miejscami, które mogą eksplorować miejscy górnicy są porzucone budynki, obiekty infrastrukturalne i sieci uzbrojenia terenu. Również tego typu miejsca, mogą w przyszłość pomóc w zaspokojeniu potrzeb surowcowych. Co można zyskać? Zastosowanie górnictwa miejskiego może przynieść szereg korzyści w aspekcie ekonomicznym, w tym m.in.: zyski ze sprzedaży surowców wtórnych pochodzących z szeroko rozumianych odpadów (szczególnie istotne w kontekście rosnących cen surowców); większą dostępność do surowców i możliwość przynajmniej częściowego uniezależnienia się od dostaw Czy plan stanie się rzeczywistością? Na chwilę obecną pewnym problemem dla idei city mining pozostają niejasne przepisy, które jednak zgodnie z deklaracjami Unii Europejskiej o dążeniu do gospodarki recyrkulacyjnej powinny sprzyjać rozwojowi koncepcji w erspektywie kolejnych lat. Przypuszczalnie czynnikami, które odegrają w najbliższym czasie najważniejsze role w ozkwicie górnictwa miejskiego będą: globalny rozwój gospodarczy i związana z nim sytuacja na rynkach surowcowych oraz techniczne opracowanie efektywnych sposobów pozyskiwania zasobów z różnych złóż, o czym mówi czwarty filar idei. Dodatkowym atutem pomysłu są jego pozaekonomiczne efekty. City mining oprócz przynoszenia korzyści finansowogospodarczych powinien służyć rozwojowi przestrzeni miejskiej i podniesieniu jakości naszego życia. Dlatego mimo że miejskie górnictwo dopiero powoli nabiera realnych kształtów dzięki niewątpliwym walorom koncepcji można spodziewać się jej rozwoju w najbliższych latach. Natomiast pełne wdrożenie czterech fundamentów pozwoli na osiągnięcie gospodarki o obiegu zamkniętym, produkującej znikome ilości odpadów.

7 Poznań października 2014 r. The Reverse Logistics Times 7 M&M Consulting environmentally friendly business M&M Consulting was founded in Since 2003, it has been involved in environmental protection consulting. Continually expanding its business, since 2008 the company has also been involved in providing consulting services within the scope of recovery logistics and the creation of sustainable supply chains. These activities also involve services associated with corporate social responsibility (CSR). In 2011, the company added services related to training, environmental audits, and the preparation of documentation and reports related to waste management and environmental use. The company s offer also includes training trips to Japan, and trips to the United States are also planned for the near future. M&M Consulting is the publisher of the science and industry periodical Logistyka Odzysku, as well as the environmental education quarterly MiniLO&Aniela. It is also preparing a periodical for seniors SeniorLO 50+ which will appear as an upcoming release until the end of An interview with Jarosław Michniewski, the owner of M&M Consulting. LO: What is the genesis of the creation of M&M Consulting? JM: In my everyday contact with companies throughout Poland, I noticed the need for information and help related to the provisions of the law pertaining to the widely understood field of environmental protection and the areas related to it. Businessmen and women often ask what duties and obligations apply to their companies and how to properly carry them out in accordance with the law. At first, it wasn t easy to establish contact with clients. When informing clients of new duties and obligations in regard to the recovery and recycling of packaging, we were often mistaken for a debt recovery agency. LO: What were the beginnings of environmental consulting like in Poland? JM: At the beginning, most companies were not aware of their duties and obligations. Our role was to educate and help them in fulfilling what were not always well understood legal requirements. Often, businesses needed a lot of time to begin to take this issue seriously. Unfortunately, in most cases, and this continues to this day, the main driving force was an environmental protection post inspection report. LO: I understand that it wasn t easy to win your first clients? JM: As I mentioned earlier, the biggest problem was getting environmental protection to be treated with the same importance as other business areas. I have to say that it wasn t easy. A post inspection report also means significant financial penalties. These could have been avoided LO: What were the most ground breaking moments in the history of Polish law in regard to environmental protection? JM: In 2001, the act on the duties of businesses and on product fees and the act on waste disposal, and in 2005, the amendments introducing the duty of % recycling appears to be the most ground breaking in relation to the entry into force of the new act on waste disposal and the amendment of the act on maintaining cleanliness and order in municipalities. Currently, there is a stormy debate in progress regarding amending this act. LO: What is the situation like today? JM: As a full-fledged member of the EU, we are now catching up. Companies not only care for their statutory duties, but also see competitive advantages in environmentally friendly activities. The value of scarce raw materials is increasing, and this affects the market. The economy and environmental protection have much in common LO: Why did you decide to create a publication? JM: The genesis of its creation is the desire to present the knowledge that links the area of logistics with the provisions of the law related to environmental protection as well as for the renowned specialist, Dr Katarzyna Michniewska, the President of the Management Board of Eko Cykl Organizacja Odzysku S.A., to be able to share knowledge related to recovery logistics. Our companies have been closely and fruitfully cooperating since We now provide services to more than 6000 companies, as such, it is not possible to be able to reach everyone individually with a detailed message. Therefore, the publications published by M&M Consulting have become the medium for doing so. The number of readers is growing rapidly which means that the topics which we address fill a very important gap on the market. Perhaps we will also create a television programme under the same name. We are open to proposals as raising our children in such a polluted environment, we feel responsible for what we will leave behind. This is not some kind of a marketing message. Rather, none of those that work with us would work for a tobacco or similar company whose operations have a negative effect on the environment. We feel proud and satisfied that we are able to raise the awareness of people in Poland and not just in Poland in regard to an area that is so important to our future. We wish to motivate our Readers to undertake effective activities aimed at protecting the environment this is what we are! LO: What are the target groups for the individual publications? JM: The readers of Logistyka Odzysku are mainly professionals that are responsible for shaping environmentally responsible supply chains, and as such, they are the employees of every company in our economy. Scientists and students are also a very important audience, as since December 2013, Logistyka Odzysku is among the publications that are ranked by the Ministry of Science and Higher Education. MiniLO&Aniela is addressed to environmentally friendly Polish families. We hope that parents and children will think together about their environmental footprint and what they themselves can do for the environment. We are especially counting on children and teens, as well as their teachers, as they are the ones that will be able to reach adults that often marginalise these issues. LO: What avenues for development do you see for M&M Consulting? What are your strengths? JM: We want to present the most comprehensive offer possible to our clients and to perform our duties and obligations in a fully professional manner. As to our strengths, I would say that we are especially proud of our experienced and dynamic team of professional consultants, instructors, and auditors. We are distinguished by our commitment and faith in the point of protecting the environment. LO: What weaknesses and threats do you see? JM: Certainly the changing and in many areas imprecise provisions of the law that impose specific duties and penalties on companies are a significant weakness of this sector. We can fear that the current amendment of the act will result in significant confusion and the need for the interpretation of many of its provisions which may constitute a significant challenge for businesses that operate on the Polish market. Such construction of provisions pertaining to, as it is, secondary areas of business operations, means that they are either sidelined or only partially implemented. I ll be bold and say that clear and precise provisions of the law that additionally show the benefits of raw materials efficiency for businesses that carry the Polish economy would be a threat to the reason for our existence. LO: Thank you for your time. JM: Thank you and I would like to invite you all to cooperate with us we will try to introduce you to the laws and statutory requirements in a clear and understandable manner. We will also gladly carry out joint activities that will help improve the condition of the environment! As every year, we look forward to seeing you at the POLEKO trade fair!

8 8 The Reverse Logistics Times Poznań października 2014 r. Salon Logistyki Odzysku Salon Logistyki Odzysku to miejsce spotkań specjalistów z branży, szansa na zawarcie nowych kontaktów oraz wymianę opinii. Podczas spotkania nie zabraknie wielu ciekawych wystąpień. HARMONOGRAM SALONU LOGISTYKI ODZYSKU* Co to jest logistyka odzysku? 10:00-10:35 Dr Katarzyna Michniewska, Eko Cykl Organizacja Odzysku Opakowań S.A. Nowoczesne rozwiązania wspomagające selektywną zbiórkę odpadów Dr Paweł Hanczar, 10:35-11:15 Katedra Logistyki Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Dr hab. Dariusz Wawrzyniak, SophScope Sp. z o. o. Logistyka odzysku - zwroty 11:15-12:00 i reklamacje Mariusz Szabłowski, M&M Consulting Zielone biuro jako źródło surowców muda 12:00-12:40 Agnieszka Karpińska, M&M Consulting Logistyka odzysku w dążeniu do ekologicznej 12:40-13:30 odpowiedzialności biznesu Jolanta Osiak,M&M Consulting Logistyka procesów odzysku i recyklingu surowców 13:30-14:30 wtórnych Błażej Fidziński, Grzegorz Walętrzak, M&M Consulting Prezentacja wydawnictwa M&M Consulting 14:30-15:00 Małgorzata Adamska, M&M Consulting Podczas tegorocznych targów POLEKO odbędzie się druga edycja Salonu Logistyki Odzysku. W ramach prelekcji poruszone zostaną następujące tematy: praktyki związane z logistyką odzysku na przykładzie największych japońskich firm, sprawozdawczość z opłat za korzystanie ze środowiska, zestawienia danych o wytwarzanych odpadach, sprawozdania związane z opakowaniami, edukacja ekologiczna w praktyce. Serdecznie zapraszamy 15 października 2014 r. do uczestnictwa w Salonie Logistyki Odzysku. Spotkajmy się w sali Konferencyjnej w pawilonie nr 5 sektor C. Zaczynamy już od godziny 10:00. Na uczestników Salonu czekają ekologiczne gadżety. * harmonogram może ulec zmianie. STOISKO LOGISTYKI ODZYSKU NA TARGACH POLEKO Serdecznie zapraszamy Państwa do spotkania z nami na Targach POLEKO. Będziemy na Państwa czekać od 14 do 17 października w Pawilonie 5, sektor D, stoisko 129. Jeśli edukacja ekologiczna podczas targów POLEKO, to tylko w Miasteczku Ekologicznym Podczas tegorocznej edycji targów POLEKO jak zwykle nie zabraknie ciekawych zajęć, podnoszących świadomość ekologiczną odwiedzających. Zapoznamy wszystkich z nową kampanią, jaką prowadzimy obecnie na terenie województwa wielkopolskiego. Podpowiemy, jak w domowych warunkach przeprowadzić recykling, a nawet upcyckling. Utrwalimy wiedzę z zakresu prawidłowej segregacji odpadów. Będą także gry i konkursy z nagrodami. Zaprosiliśmy również gościa specjalnego Konrada Modzelewskiego. Znikające odpady, karciane sztuczki daj się zaczarować Magii Recyklingu. Na spotkanie z prawdziwym iluzjonistą zapraszamy 17 października w godzinach 10:00, 11:00, 12:00 do Miasteczka Ekologicznego na targach POLEKO, pawilon 7. SERDECZNIE ZAPRASZAMY! WYDAWCA: M&M Consulting ADRES REDAKCJI: ul. Modlińska 129, Warszawa REDAKTOR WYDANIA: Marta Sachajko PROJEKT GRAFICZNY I SKŁAD: Arkadiusz Kowal DRUK: ABC Zakład Poligraficzny, ul. Wielkiego Dębu 27, Warszawa