Spis treści. I. Polska nasz dom 1. Położenie geograficzne Położenie Polski. III. Gospodarowanie. II. O nas, czyli o ludności Polski

Transkrypt

1

2 Spis treści O podręczniku... 5 Polskie naj Zamiast wstępu... 7 I. Polska nasz dom 1. Położenie geograficzne Położenie Polski i podziały geograficzne Jak kształtowało się podłoże geologiczne Polski? Budowa geologiczna Polski W głębi Ziemi Skały budujące Polskę Co zawdzięczamy lądolodowi? Polodowcowa rzeźba terenu Polska z lotu ptaka Ukształtowanie powierzchni Zmienna pogoda Pogoda i klimat Sieć rzeczna Rzeki Magazyny wodne Jeziora, bagna i podziemne wody Polski Delikatna powłoka Ziemi Gleby w Polsce Zielone bogactwo Szata roślinna Polski Potęga przyrody Groźne zjawiska przyrodnicze Zachować dla przyszłych pokoleń Ochrona środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego Podsumujmy Sprawdź się! II. O nas, czyli o ludności Polski milionów mieszkańców Liczba i rozmieszczenie ludności Polski Jak zmienia się liczba ludności? Przyrost naturalny i rzeczywisty Starzejące się społeczeństwo Struktura ludności Nie tylko za chlebem Migracje wewnętrzne i zewnętrzne Nie wszyscy mają pracę Struktura zatrudnienia, bezrobocie, edukacja Pod jednym dachem Zróżnicowanie narodowościowe i etniczne Wolimy mieszkać w mieście? Miasta w Polsce Fizjonomia miasta Funkcje miast w Polsce Polska wieś Osadnictwo wiejskie Podsumujmy Sprawdź się! III. Gospodarowanie 22. Siła polskiej gospodarki Gospodarka Polski na tle świata Jak gospodarujemy ziemią? Zmiany użytkowania ziemi Warunki rozwoju rolnictwa Problemy rozwoju rolnictwa w Polsce Uprawy i chów zwierząt Produkcja polskiego rolnictwa Przemysł się zmienia Uwarunkowania rozwoju przemysłu Surowce podstawą rozwoju gospodarki Wydobycie surowców mineralnych Skąd czerpać energię? Energetyka Produkcja przemysłowa Przemysł tradycyjny i nowoczesny Dynamiczny rozwój usług Handel wewnętrzny Handel szansą na rozwój Handel zagraniczny i inwestycje zagraniczne Bez transportu ani rusz Komunikacja i jej znaczenie. Transport i łączność Podróż sprawna i wygodna Sieć transportu Rozwój turystyki Rola i znaczenie turystyki Turystyczne bogactwo Atrakcje turystyczne Gospodarka zmienia środowisko przyrodnicze Zanieczyszczenie powietrza i wód Podsumujmy Sprawdź się!

3 IV. Dookoła świata 37. W moim regionie Chłodny, błękitny akwen Morze Bałtyckie Nad Bałtykiem Niziny nadmorskie Bezcenne jeziora Polskie pojezierza Zróżnicowane niziny Niziny staroglacjalne Malownicze wyżyny Wyżyny Polskie Na przedpolu Karpat Kotliny podkarpackie Najmłodsze i najwyższe góry Karpaty Skarby gór Sudety Podsumujmy Sprawdź się! V. Nasi sąsiedzi 46. Granice Polski Zmiany położenia i granic Polski Po co współpracujemy z sąsiadami? Współpraca transgraniczna Polska w Unii Europejskiej Polska jako członek wspólnoty Największa potęga gospodarcza Europy Niemcy Największe państwo świata Rosja Trudny czas reform Ukraina Izolacja utrudniająca rozwój Białoruś Kraj nadbałtycki nad Niemnem Litwa Kraj nad Wełtawą Czechy Po drugiej stronie Tatr Słowacja Podsumujmy Sprawdź się! Odpowiedzi Indeks rzeczowy polsko-angielski

4 1 4 Co zawdzięczamy lądolodowi? Polodowcowa rzeźba terenu Dopiero tys. lat temu z obszaru Polski ustąpił lądolód skandynawski. Kiedy osiągnął największy zasięg, pokrywał niemal całą Polskę, docierając aż do podnóży Karpat i Sudetów. W górach wytworzyły się wtedy lokalne lodowce. Po ustąpieniu lądolodu pozostał po nim materiał skalny, który do dziś pokrywa znaczną część obszaru Polski. Zlodowacenia plejstoceńskie. W plejstocenie obszar Polski był kilkakrotnie przykrywany przez lądolód (ryc. 1). Przez kilkaset tysięcy lat wielkie masy lodu ze Skandynawii, w zależności od zmian klimatu, nasuwały się na obszar dzisiejszej Polski, a następnie topniały. Większość powierzchni naszego kraju pokrywają osady naniesione przez lądolód i wody polodowcowe. Wiem, rozumiem Lądolód to wielka masa lodu o grubości (miąższości) od kilkuset metrów do kilku kilometrów, która pokrywa znaczne obszary lądowe. Zlodowacenie to ochłodzenie klimatu, podczas którego rozwijają się lądolody pokrywające znaczne obszary Ziemi. Ryc. 1. Zasięgi zlodowaceń plejstoceńskich na obszarze Polski 26

5 Co zawdzięczamy lądolodowi? Polodowcowa rzeźba terenu. Podczas starszych zlodowaceń powstały formy rzeźby terenu, które przez kolejne setki tysięcy lat ulegały niszczeniu w warunkach zimnego klimatu, panującego na przedpolu kolejnego lądolodu. Istniejące niegdyś na tych obszarach jeziora zanikły, a wypukłe formy rzeźby terenu zostały częściowo wyrównane. Taką rzeźbę terenu nazywamy rzeźbą staroglacjalną. Po zlodowaceniu najmłodszym Wisły (nazywanym dawniej północnopolskim; por. ryc. 1) pozostały formy rzeźby terenu, które są do dzisiaj wyraźnie widoczne w krajobrazie: wały moren czołowych, moreny denne, liczne ozy, kemy, pola sandrowe, a także misy jezior. Taką rzeźbę terenu określamy mianem rzeźby młodoglacjalnej. Wzgórza moren czołowych powstały podczas dłuższego postoju lądolodu. Na północy Polski moreny czołowe wyróżniają się w krajobrazie i tworzą wały i pagóry, których wysokość względna przekracza 100, a niekiedy nawet 200 m. Najwyższe z nich osiągają wysokość ponad 300 m n.p.m. (Wzgórza Szeskie, Wieżyca, Dylewska Góra). Jeziora są bardzo charakterystycznym i powszechnym elementem krajobrazu na obszarach rzeźby młodoglacjalnej. Występują w zagłębieniach terenu. W zależności od genezy wyróżnia się jeziora morenowe, rynnowe i wytopiskowe. Poznasz je na lekcji o jeziorach Polski. Na przedpolu lądolodu wody polodowcowe osadzały materiał piaszczysto-żwirowy, formując równiny sandrowe. Dzięki działalności wód polodowcowych powstały również rozległe formy erozyjne pradoliny (ryc. 2). W południowej Polsce na przedpolu Moreny czołowe na Pojezierzu Suwalskim Coś więcej Na płycie znajdziesz interaktywne mapy z zasięgami poszczególnych zlodowaceń w Polsce. 27

6 18 Pod jednym dachem Zróżnicowanie narodowościowe i etniczne Po II wojnie światowej Polska stała się krajem niemal jednorodnym narodowościowo. Wcześniej w jej granicach żyli razem Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Litwini i inni. Przed II wojną światową ludność Polski była zróżnicowana pod względem narodowościowym. Mniejszości stanowiły ok. 1/3 ogółu ludności, a w niektórych regionach we wschodniej części kraju ich przedstawicieli było więcej niż Polaków. Żydzi mieszkali przede wszystkim w dużych miastach, szczególnie w Warszawie, Łodzi oraz Krakowie. W powiatach na wschód i północ od Bugu najliczniejszymi mniejszościami byli Ukraińcy, Białorusini i Żydzi. Sytuacja zmieniła się radykalnie w czasie II wojny światowej i po niej. Masowa zagłada ludności żydowskiej i romskiej (Cyganów) doprowadziła do niemal całkowitego wyniszczenia tych mniejszości w Polsce. Powojenne zmiany terytorialne spowodowały, że część ludności, która zamieszkiwała obszary należące do naszego kraju, znalazła się poza jego granicami. Ludność tę masowo przesiedlano na terytoria przyłączone do Polski. W wyniku tych zdarzeń Polska stała się państwem niemal jednolitym narodowościowo (ryc. 1). Ryc. 1. Struktura narodowościowa Polski wg spisów powszechnych z 1931 r. (dane szacunkowe) i 2002 r. Kirkut (cmentarz żydowski) w Kazimierzu Dolnym. Obecnie w Polsce żyje ok. 15 tys. Żydów, a przed II wojną światową było ich ok. 3 mln. Trudnili się głównie handlem i rzemiosłem. Podczas II wojny światowej ludność żydowska została wymordowana przez hitlerowców, a większość z tych, którzy przeżyli, wyjechała w okresie powojennym do Izraela 98

7 Pod jednym dachem Mieszanie się kultur Włodawa jest przykładem miejscowości, w której mieszały się wpływy wielu kultur i religii. Do dziś zachowały się świątynie: żydowska (synagoga obecnie muzeum), prawosławna i katolicka. 1 Wielka Synagoga 2 Kościół św. Ludwika Cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny Według spisu powszechnego z 2002 r. w Polsce żyje ok. 0,5 mln przedstawicieli mniejszości narodowych. Dane te nie są jednak w pełni wiarygodne, ponieważ nie określono narodowości aż 2% obywateli (ok. 0,8 mln osób) głównie dlatego, że sami jej nie podali. Tym samym dane o liczbie poszczególnych mniejszości narodowych są szacunkowe. Najliczniejszą mniejszością narodową są Niemcy (150 tys.). Zamieszkują oni głównie województwo opolskie, ale kilkanaście Wiem, rozumiem Mniejszość narodowa to grupa obywateli danego państwa mniej liczna niż dominująca część ludności. Utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, poza Polską. 99

8 19 Wolimy mieszkać w mieście? Miasta w Polsce Od wieków rozróżnia się dwa podstawowe typy osiedli: wsie i miasta. Od 1966 r. większa część polskiego społeczeństwa mieszka w miastach. Różną się one wielkością, wyglądem, wiekiem oraz pełnią różnorodne funkcje. Wiem, rozumiem Urbanizacja to zespół przemian prowadzących do rozwoju miast oraz wzrostu liczby ludności miejskiej i jej udziału w ogólnym zaludnieniu. Ryc. 1. Poziom urbanizacji na świecie Urbanizacja. Miasta stanowią największe skupiska ludności. Proces wzrostu liczby ludności miast, zwany urbanizacją, nasilił się w II połowie XX w. W 1966 r. liczba ludności miejskiej w Polsce zrównała się z liczbą mieszkańców wsi. Obecnie poziom urbanizacji (rozumiany jako udział ludności zamieszkującej w miastach w ogólnej liczbie ludności kraju) wynosi 62%. W skali świata jest to wartość nieznacznie wyższa od średniej (ryc. 1), ale w skali Europy niższa. Poziom urbanizacji w Polsce jest niższy niż 102

9 Wolimy mieszkać w mieście? w większości krajów Europy Zachodniej, Ameryki Południowej, a także Japonii, Ameryce Północnej i Australii. W latach wzrost udziału ludności miejskiej w Polsce wyniósł 12,6%, a w kolejnym dziesięcioleciu (od końca 1990 do 2000 r.) tylko 1,1%. W latach największy wzrost poziomu urbanizacji nastąpił w województwach wschodniej Polski. W ostatnim dwudziestoleciu XX w. procesy koncentracji ludności w miastach małych i dużych (powyżej 500 tys. mieszkańców) Warszawa nowoczesna zabudowa centrum największego miasta w Polsce Ryc. 2. Poziom urbanizacji w Polsce wg powiatów Ryc. 3. Największe miasta w Polsce (2010 r.) 103

10 Podsumujmy Postanowiłem zamieszkać na wsi. Mam dość miasta! To oznacza, że uczestniczę w procesie... Eh, znów zapomniałem. To już wiem: 1 Liczba ludności Polski od końca XX w. do 2007 r. malała, obecnie zaś nieznacznie wzrasta i wynosi ponad 38 mln. 2 Średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 122 os./km 2, ale jej zróżnicowanie jest bardzo duże na słabo zaludnionych obszarach wynosi poniżej 1 os./km 2 (Kotlina Biebrzańska, puszcze Notecka i Augustowska oraz Bory Dolnośląskie), a na najgęściej zaludnionych w miastach przekracza 1000 os/km 2. 3 Największa koncentracja ludności charakteryzuje obszary południowej Polski (od Wrocławia przez Wyżynę Śląską i Kraków po Rzeszów) oraz aglomeracje: warszawską, łódzką, poznańską i gdańską. 4 Na rozmieszczenie ludności Polski w XX w. wpływ miały przede wszystkim: zmiany granic i przesiedlenia ludności po II wojnie światowej; procesy uprzemysłowienia i urbanizacji; migracje międzyregionalne. 5 Od kilku lat przyrost naturalny w Polsce ma wartość zbliżoną do 0, liczba urodzeń od 2004 r. rośnie, wydłuża się życie i postępuje proces starzenia się społeczeństwa. 6 W Polsce migracje wewnętrzne charakteryzują się napływem ludności do miast (zwłaszcza dużych) i odpływem ludności z miast na obszary podmiejskie. 7 Obecna fala migracji Polaków jest związana z wyjazdami do pracy, głównie w Wielkiej Brytanii, Irlandii i krajach skandynawskich. 8 Jednym z największych problemów okresu przemian jest bezrobocie, którego stopa wynosi obecnie ok. 12%, a w wielu regionach przekracza 30% (np. w powiatach północnej i zachodniej Polski). 9 Polska jest krajem jednolitym pod względem narodowościowym, a mniejszości narodowe, skupiające się głównie na obszarach przygranicznych, stanowią zaledwie kilka procent mieszkańców kraju. 10 Większa część ludności Polski mieszka w miastach (62%). 11 Miasta pełnią wiele funkcji, które znajdują odzwierciedlenie w charakterze zabudowy ich poszczególnych części. Dominującymi funkcjami miast są: administracyjna, przemysłowa, handlowa, transportowa i turystyczna. 12 Od 2000 r. na obszarach wiejskich notuje się dodatni bilans migracyjny, głównie dzięki procesom suburbanizacji. 13 We wsiach dominują funkcje: rolnicza, rolniczo- -przemysłowa i turystyczna. 114

11 Sprawdź się! 1 Podkreśl w każdej parze nazwę województwa, w którym gęstość zaludnienia jest większa (skorzystaj z mapy na s. 79). podlaskie wielkopolskie, śląskie lubuskie, warmińsko-mazurskie opolskie, małopolskie lubelskie Punktacja: po 1 pkt za każdą dobrą odpowiedź razem 4 pkt 2 W każdej parze podkreśl miasto o większej liczbie mieszkańców. Kraków Poznań, Kielce Augustów, Pisz Radom, Kłodzko Gdańsk, Szczecin Bydgoszcz, Zakopane Łódź Punktacja: po 1 pkt za każdą dobrą odpowiedź razem 6 pkt 3 Podkreśl 4 czynniki, które miały zasadniczy wpływ na rozmieszczenie ludności w XX w. w Polsce. a) migracje międzyregionalne d) procesy urbanizacji g) zmiany klimatyczne i zagraniczne e) klęski żywiołowe h) przystąpienie Polski b) rozwój turystyki f) zmiany granic i przesiedlenia do Unii Europejskiej c) procesy uprzemysłowienia ludności po II wojnie światowej Punktacja: po 1 pkt za każdą dobrą odpowiedź razem 4 pkt 4 Na niebiesko podkreśl funkcje, które pełnią miasta, a na zielono funkcje pełnione przez wsie. Niektóre funkcje zostaną podkreślone dwukrotnie. rolnicze turystyczne rolniczo-przemysłowe przemysłowe mieszkaniowe transportowe administracyjne handlowe Punktacja: po 1/2 pkt za każdą dobrą odpowiedź razem 5 pkt 5 Poszczególnym typom migracji podporządkuj ich krótką charakterystykę. migracje wahadłowe zmiana miejsca zamieszkania w obrębie jednego kraju migracje okresowe zmiana miejsca zamieszkania na okres ponad 1 roku migracje stałe zmiana miejsca zamieszkania na okres do 1 roku migracje wewnętrzne przemieszczanie się ludności między różnymi państwami migracje zewnętrzne dojazdy między miejscem zamieszkania a miejscem pracy lub nauki Punktacja: po 1 pkt za każdy dobrze połączony wiersz razem 5 pkt 6 Odpowiedz na pytania, korzystając z wykresu. a) W których latach poziom bezrobocia był najwyższy?... b) W którym roku poziom bezrobocia był najniższy?... c) Jaką wartość miał poziom bezrobocia w 1997 r.?... d) W ilu latach poziom bezrobocia przekraczał 15%?... Punktacja: po 1 pkt za każdą dobrą odpowiedź razem 4 pkt 115

12 L dowe granice Polski Lądowe granice Polski przebiegają głównie wzdłuż gór i rzek. Terytorium naszego kraju leży pomiędzy Sudetami i Karpatami na południu a Morzem Bałtyckim na północy. Na zachodzie granica Polski biegnie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej, na wschodzie zaś wyznacza ją m.in. środkowy bieg Bugu. 1 Granica polsko-niemiecka. Niemal na całej długości biegnie wzdłuż rzek Odry i Nysy Łużyckiej. Na północy przecina Zalew Szczeciński oraz wyspę Uznam. Obecnie jest granicą wewnątrz Unii Europejskiej i strefy Schengen. Granica ta ma 467 km długości. 467 km 1 2 Granica polsko-czeska. Przebiega przez Sudety (zarówno przez pasma górskie, jak i obniżenia oraz kotliny), Bramę Morawską i fragment Karpat. Jest najdłuższą polską granicą i ma 796 km długości. Obecnie jest granicą wewnątrz Unii Europejskiej i strefy Schengen km 3 Granica polsko-słowacka. Jest granicą wewnątrz Unii Europejskiej i strefy Schengen, a jej długość wynosi 541 km. Na całej długości przebiega przez Karpaty, m.in. przez najwyższe polskie góry Tatry (na Rysach znajduje się najwyżej położony punkt wszystkich polskich granic). Niektóre fragmenty wyznaczają rzeki, m.in. Dunajec i Poprad.

13 418 km 7 Granica polsko-rosyjska. Polska na odcinku 210 km graniczy z obwodem kaliningradzkim, który jest integralną częścią Federacji Rosyjskiej. Po II wojnie światowej dawne Prusy Wschodnie zostały podzielone pomiędzy ZSRR i Polskę. Granica przecina obszar od Mierzei Wiślanej przez Zalew Wiślany po okolice Gołdapi (Puszcza Romincka) km km 6 Granica polsko-litewska. Ta najkrótsza granica lądowa Polski ma zaledwie 104 km. Jest wewnętrzną granicą Unii Europejskiej i strefy Schengen. Przebiega przez malownicze Pojezierze Litewskie (Suwalskie). Rozdziela jezioro Gaładuś będące największym i najdłuższym jeziorem, przez które przechodzi granica polska. Jest granicą całkowicie otwartą i coraz słabiej zauważalną w terenie. 5 5 Granica polsko-białoruska. Jej długość wynosi 418 km. W większej części biegnie przez obszary leśne, przecinając m.in. puszcze: Białowieską i Augustowską. Jej południową część wyznacza rzeka Bug. Obecnie jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej, a jej przekroczenie jest możliwe tylko w kilku miejscach km 4 Granica polsko-ukraińska. Jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. Biegnie od okolic Włodawy na północy, a kończy się na szczycie Krzemieniec w Bieszczadach. Znaczną część granicy wyznaczają rzeki Bug i San. Ma 535 km długości. Na południe od Włodawy zbiegają się granice trzech państw: Polski, Białorusi oraz Ukrainy km

14 Odkryj, powtórz, zapami taj Geogra a. Kompletnie Odkrywamy świat. Zeszyt ćwiczeń. Część 2 uzupełnienie podręcznika, które ułatwi ci naukę, pomoże utrwalić omawiany na lekcjach materiał i poszerzy twoją wiedzę geograficzną. Atlas geograficzny. Gimnazjum niezbędna pomoc w nauce geografii. Ponad 180 map zebranych w sześciu działach pozwoli ci lepiej zrozumieć zjawiska geograficzne i skuteczniej przygotować się do sprawdzianów i egzaminu. Już dziś pomyśl o egzaminie gimnazjalnym! Trening przed egzaminem. Geografia skutecznie przygotuje cię do egzaminu gimnazjalnego. Powtórzysz wszystkie tematy z gimnazjum, roz wiązując różnego typu zadania, z jakimi spotkasz się na egzaminie. Trenuj tak, jak lubisz w drukowanym zeszycie lub na WSiPnet.pl. Dowiesz się, co umiesz już dobrze, a co musisz jeszcze powtórzyć. WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE wsip.pl infolinia: