OCENA ZRÓŻNICOWANIA DOCHODÓW I OSZCZĘDNOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE UJĘCIE PORÓWNAWCZE WEDŁUG REGIONÓW

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH Agnieszka STRZELECKA * OCENA ZRÓŻNICOWANIA DOCHODÓW I OSZCZĘDNOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE UJĘCIE PORÓWNAWCZE WEDŁUG REGIONÓW Zarys treści: Podstawowym celem badań była analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regionów w Polsce. Analizie poddano poziom i strukturę dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych. Dokonano także porównania oszczędności i stóp oszczędzania gospodarstw domowych z poszczególnych regionów. W pracy wykorzystano dane statystyczne publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Aby osiągnąć założony cel, przeprowadzono badania literaturowe, posłużono się metodą prezentacji oraz oceny zgromadzonych danych, z zastosowaniem podstawowych narzędzi statystycznych. Zakres czasowy analiz obejmował lata W rezultacie przeprowadzonych badań sformułowano między innymi następujące wnioski: a) najwyższym przeciętnym poziomem dochodów i oszczędności charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, najniższym podmioty z regionu wschodniego; b) najwyższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu południowego, najniższe dla podmiotów z regionu centralnego; c) gospodarstwa domowe zlokalizowane w regionie centralnym jako jedyne w całym okresie objętym analizą, osiągały dochody wyższe od przeciętnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce; d) niezależnie od lokalizacji gospodarstwa domowego, najważniejsze źródło utrzymania stanowiły wynagrodzenia za pracę najemną. Istotnym składnikiem dochodów były także świadczenia społeczne; e) najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczędzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu północno-zachodniego, najniższą jednostki z regionu południowo-zachodniego. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie zarówno dochodów, jak też oszczędności w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów w Polsce. Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, oszczędności gospodarstw domowych, stopy oszczędzania gospodarstw domowych, dochód rozporządzalny, struktura dochodów. * Katedra Finansów, Wydział Nauk Ekonomicznych, Politechnika Koszalińska

2 280 Agnieszka Strzelecka Wprowadzenie Problematyce dochodów i oszczędności gospodarstw domowych poświęcono wiele miejsca w piśmiennictwie naukowym. W ostatnich latach można zauważyć szczególne zainteresowanie tą tematyką, o czym świadczy rozwój subdyscypliny finansów, jaką stanowią finanse osobiste (finanse gospodarstw domowych). Podkreśla się potrzebę edukacji finansowej ludności oraz wagę umiejętnego i racjonalnego zarządzania budżetem gospodarstwa domowego. Na popularność tych zagadnień wskazują prace badawcze prowadzone w ośrodkach naukowych, które koncentrują się między innymi na takich kwestiach, jak bankructwa i niewypłacalność gospodarstw domowych 1, zadłużenie gospodarstw domowych 2, zróżnicowanie dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych 3 oraz oszczędności gospodarstw domowych 4. Dwa z wymienionych aspektów dochody i oszczędności gospodarstw domowych w Polsce, stały się przedmiotem badania, którego rezultaty przedstawiono w niniejszej pracy. 1 Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw domowych. Przyczyny skutki przeciwdziałanie, Difin, Warszawa 2009; A. Rzeczuch, Upadłość konsumencka a niewypłacalność gospodarstw domowych spowodowana ich nadmierną konsumpcją w Polsce, Rynek Społeczeństwo Kultura, Nr 3(15), Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: P. Anioła-Mikołajczak, A Classification of Polish Households Based on a Credit Portfolio and Debt Service Ratio, Optimum. Studia Ekonomiczne, Nr 5(83), 2016; I. Kuchciak, Nadmierne zadłużanie się gospodarstw domowych - przyczyna i skutek wykluczenia finansowego, Bezpieczny Bank, Nr 2-3(51-52), 2013; A. Wiśniewska, Determinanty nadmiernego zadłużania się polskich gospodarstw domowych, Współczesne Finanse. Teoria i Praktyka, Nr 1, Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: A. Wołoszyn, R. Głowicka-Wołoszyn, Nierówności dochodowe gospodarstw domowych w Polsce w kontekście zrównoważonego rozwoju, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 395, 2015; M. M. Grzelak, Dochody rozporządzalne gospodarstw rolnych na tle dochodów innych grup społeczno-ekonomicznych w Polsce w latach , Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin - Polonia, Sectio H, t. 50, Nr 4, 2016.; B. Chmielewska, Zmiany poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych jako wyraz przemian społecznych na wsi, Journal of Agribusiness and Rural Development, Nr 2(28), 2013; A. Wołyszyn, F. Wysocki, Nierówności w rozkładzie dochodów i wydatków gospodarstw domowych rolników w Polsce, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XVI, z. 6, Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: I.D. Czechowska, Oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w okresie kryzysu, Zarządzanie i Finanse, nr 2(4), 2013; P. Kulpaka, Struktura oszczędności finansowych gospodarstw domowych w Polsce w latach , Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin Polonia, Sectio H, t. 49, Nr 4, 2015.

3 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 281 Podstawowym celem badań zaprezentowanych w artykule jest analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regionów w Polsce. Problematyka podjęta w niniejszej pracy wpisuje się w nurt badań nad decyzjami finansowymi gospodarstw domowych (finanse gospodarstw domowych). Decyzje finansowe gospodarstw domowych Gospodarstwo domowe jest najstarszym i najmniejszym podmiotem gospodarującym. Jednostka ta poprzez swe działania i decyzje dąży do zaspokajania wspólnych oraz indywidualnych potrzeb jej członków 5. Wśród obszarów decyzyjnych gospodarstw domowych wyróżnić można między innymi decyzje finansowe 6, w ramach których istotnym zagadnieniem jest uzyskiwanie dochodów przez gospodarstwo domowe oraz ich rozdysponowanie między konsumpcję a oszczędności. Decyzje te związane są z zarządzaniem finansami w gospodarstwie domowym, które jest procesem polegającym z jednej strony na powiększaniu dochodów gospodarstwa domowego, z drugiej strony na odpowiednim ich rozdysponowaniu, w celu zwiększenia jego zamożności i poziomu życia 7. M. Musiał 8 wyodrębniła następujące obszary zarządzania finansami gospodarstw domowych: uzyskiwanie dochodów, wydatkowanie, oszczędzanie, inwestowanie, zadłużanie się, zarządzanie ryzykiem, planowanie emerytalne, planowanie podatkowe oraz transfer majątku. Między tymi obszarami istnieje ścisłe powiązanie, a wszystkie one uzależnione są przede wszystkim od wysokości dochodu gospodarstwa domowego. Dotyczy to także oszczędności, rozumianych jako część dochodu gospodarstwa domowego, która nie została przeznaczona na konsumpcję. Zatem możliwość oszczędzania pojawia się dopiero wówczas, kiedy w danym okresie osiągane dochody przewyższają poziom wydatków ponoszonych w związku z zaspokajaniem potrzeb członków gospodarstwa domowego. Jednym z aspektów podejmowanych przez badaczy są czynni- 5 Por.: Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s Szerzej na temat decyzji finansowych gospodarstw domowych: R. Ferber, Family decision-making and economic behavior, Faculty WP, BEBR nr 35, University of Illinois at Urbana-Champaign, 1971, s. 5-10; Z. Bodie, R.C. Merton, Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 26; B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw..., op. cit., s B. Świecka, Finanse osobiste jako subdyscyplina nauk o finansach, (w:) Współczesne problemy finansów osobistych, B. Świecka (red.), CeDeWu, Warszawa 2014, s M. Musiał, Behawioralne determinanty zarządzania finansami osobistymi, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, t. 17, z. 8(3), 2016, s. 188.

4 282 Agnieszka Strzelecka ki wpływające na wysokość osiąganych dochodów oraz czynniki determinujące decyzje gospodarstw domowych w zakresie gromadzenia oszczędności. W piśmiennictwie naukowym prezentowane są różne teorie, które mają na celu wyjaśnienie procesów tworzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe oraz ich związku z dochodem. Najstarszą z tych teorii jest hipoteza dochodu absolutnego J. M. Keynes'a, a jej głównym założeniem jest zależność oszczędności od zmian bieżącego dochodu, w taki sposób, że wraz ze wzrostem dochodu realnego będzie następował wzrost procentowego udziału oszczędności w dochodzie 9. Kolejna z hipotez, hipoteza dochodu względnego/dochodu relatywnego, zakłada, że poziom oszczędności nie jest uzależniony wyłącznie od bieżącego dochodu, ale także od relacji dochodu danej jednostki do poziomu dochodów jej otoczenia 10. Z kolei F. Modigliani oraz R. Brumberg 11 w swej hipotezie cyklu życia wykazali, że jednostka podejmując decyzję o podziale dochodu między konsumpcję i oszczędności rozpatruje nie tylko dochód uzyskiwany w danym okresie, ale także przewidywany dochód w okresie całego życia (oszczędności gromadzone są w okresie aktywności zawodowej, tak, aby zapewnić sobie dodatkowe środki na emeryturę). Kontynuując wątek badawczy, M. Friedman 12 ustalił, że jednostka dokonuje rozróżnienia między dochodem permanentnym, czyli takim, który jest względnie stały (ustalony jako przeciętna wartość dochodu uzyskiwanego w dłuższym okresie), a dochodem przejściowym (zmienna część dochodu uzyskiwanego przez gospodarstwo domowe). Zgodnie z hipotezą permanentnego dochodu, dochód przejściowy jest zazwyczaj w całości przeznaczany na oszczędności. Wskazane teorie stanowiły podstawę do rozwoju kolejnych koncepcji w zakresie tworzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe. Wśród czynników determinujących oszczędności gospodarstw domowych należy wymienić motywy oszczędzania. Znaczący wkład w rozwój nauki w tym zakresie miał J. M. Keynes, który stworzył pierwszą klasyfikację takich motywów, zaliczając je do czynników subiektywnych wpływających na procesy oszczędzania. Wśród nich wyróżnił następujące motywy: ostrożności związany z tworzeniem rezerw na nieprzewidziane wydatki w przyszłości; przezorno- 9 J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa J. S. Duesenberry, Business Cycles and Economic Growth, McGraw-Hill Book Company, Inc., New York, Toronto, London 1958, s F. Modigliani, R. Brumberg, Utility Analysis and the Consumption Function: An Interpretation of the Cross-Section Data, (w:) Post-Keynesian Economics, K. Kurihara (red.), Rutgers University Press, New Brunswick 1954, s M. Friedman, A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Oxford & IBH Publishing CO., New Delhi-Kalkuta-Bombaj 1957, s

5 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 283 ści przygotowanie się do innego w przyszłości, niż obecny, stosunku między dochodem a potrzebami, np. kształcenie dzieci, zakończenie okresu aktywności zawodowej (emerytura); wyrachowania chęć wykorzystania wyższej stopy procentowej; poprawa bytu zadowolenie związane ze zwiększaniem wydatków, poprawą stopy życiowej; niezależność poczucie niezależności oraz możliwość realizowania swoich planów; przedsiębiorczość posiadanie kapitału na prowadzenie interesów i spekulacje, duma pozostawienie spadku oraz skąpstwo niechęć do wydawania pieniędzy 13. M. Browning i A. Lusardi rozszerzyli tę listę o dodatkowy motyw, dotyczący gromadzenia oszczędności w celu zakupu np. nieruchomości, samochodu czy innych dóbr (downpayment motive) 14. S. Białowąs, odnosząc się do dotychczasowych koncepcji i klasyfikacji, wyodrębnił sześć następujących motywów oszczędzania gospodarstw domowych: zapewnienie płynności finansowej gospodarstwa domowego; nieprzewidziane zdarzenia tworzenie bufora na wypadek przeciwności losu; drogie zakupy (motyw transakcyjny) oszczędzanie w celu zakupu drogich dóbr i usług; pomnażanie oszczędności (motyw spekulacyjny) oszczędzanie w celu pomnażania majątku; pozostawienie spadku oszczędzanie dla potomnych; emerytura potrzeba zabezpieczenia wydatków na emeryturze 15. Wyniki dotychczasowych badań w tym zakresie wskazują, że gospodarstwa domowe w Polsce gromadzą oszczędności przede wszystkim z motywu ostrożności (rezerwa na sytuacje losowe) oraz przezorności 16. W literaturze przedmiotu istnieje wiele klasyfikacji czynników determinujących oszczędności gospodarstw domowych, wśród nich wyróżnia się: poziom dochodu gospodarstwa domowego, nastawienie do oszczędzania, motywy i cele oszczędzania, stopień pewności odnośnie do zatrudnienia w przyszłości, wysokość stopy procentowej, skład, liczebność i fazę rozwojową gospodarstwa domowego, wiek, wykształcenie, aktywność zawodową czy miejsce zamieszka- 13 J. M. Keynes, op. cit. s M. Browning, A. Lusardi, Household saving: Micro Theories and Micro Facts, Journal of Economic Literature, Nr 4, 1996, s S. Białowąs, Zachowania oszczędnościowe w polskich gospodarstwach domowych. Postawy, determinanty, model, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013, s P. Anioła, Z. Gołaś, Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2013, s ; M. Swacha-Lech, Motywy oszczędzania w świetle badań sondażowych realizowanych we współpracy z Interaktywnym Instytutem Badań Rynkowych w okresie od 27 lutego do 1 marca 2013 roku, Zarządzanie i Finanse, t. 11, Nr 2, cz. 4, 2013, s

6 284 Agnieszka Strzelecka nia 17. Wyniki badań, które przeprowadzili P. Anioła i Z. Gołaś 18 wskazują, że wśród czynników wpływających na skłonność do oszczędzania (mierzoną stopą oszczędzania) gospodarstw domowych w Polsce, najważniejsze znaczenie mają: dochód gospodarstwa domowego, płeć, wiek i poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Z kolei B. Świecka i M. Musiał 19 dowiodły, że w przypadku gospodarstw domowych zlokalizowanych w największych miastach w Polsce, wysokość dochodu nie wpływa w istotny sposób na wysokość gromadzonych oszczędności. Wyniki tych badań wskazują, że gospodarstwa domowe, które uzyskują wyższe dochody, niekoniecznie więcej oszczędzają. Przyczyną tej sytuacji może być wysokie poczucie bezpieczeństwa finansowego, które cechuje gospodarstwa domowe z dużych miast, czego dowodzą A. Kozera i R. Głowicka-Wołyszyn 20. Podstawowym czynnikiem który umożliwia podjęcie decyzji o oszczędzaniu, jest poziom osiąganego dochodu. Dotychczasowe wyniki badań wskazują, że wśród gospodarstw domowych w Polsce istnieją duże różnice w zakresie wysokości osiąganych dochodów oraz gromadzonych oszczędności. Różnice te widoczne są szczególnie między grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych, wyodrębnionymi na podstawie kryterium głównego źródła dochodów. A. Kozera i J. Stanisławska 21 wykazały, że sytuacja finansowa (przy uwzględnieniu dochodów, wydatków i stóp oszczędzania) gospodarstw domowych uzależniona jest zarówno od liczebności gospodarstwa domowego, jak też od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej. Z badań tych wynika, że najlepsza sytuacja finansowa cechuje gospodarstwa domowe o maksymalnie 4-osobowym składzie, których podstawowym źródłem utrzymania jest praca najemna (na stanowiskach nierobotniczych) oraz praca na własny rachunek. Kontynuując wątek badawczy dotyczący dochodów gospodarstw domowych z poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych, M. Michorowski, A. Pollok 17 Cz. Bywalec, op. cit., s. 200; B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw..., op. cit., s. 43; Finanse osobiste. Zachowania produkty strategie, E. Bogacka-Kisiel (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s P. Anioła, Z. Gołaś, Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych gospodarstw domowych w Polsce, Marketing i Rynek, Nr 5/2013, s B. Świecka, M. Musiał, Diagnoza finansów gospodarstw domowych w największych miastach Polski, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, Nr 4(82), cz. 2, 2016, s A. Kozera, R. Głowicka-Wołyszyn, Poziom bezpieczeństwa finansowego a zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych w Polsce, Studia i Prace WNEiZ US, Nr 43/3, A. Kozera, J. Stanisławska, Taksonomiczna ocena sytuacji finansowej gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Nr 38(2), 2014, s

7 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 285 i B. Szopa 22 wykazali, że przeobrażenia, które miały miejsce w polskiej gospodarce w latach przyczyniły się do korzystnych zmian w dochodach osiąganych przez gospodarstwa domowe osób pracujących na własny rachunek, natomiast wpłynęły niekorzystnie na dochody gospodarstw domowych związanych z rolnictwem. Wyniki badań prezentowanych w piśmiennictwie naukowym wskazują, że rolnicy stanowią grupę społeczno-ekonomiczną, która osiąga jedne z najniższych dochodów, a jednocześnie jedne z najwyższych stóp oszczędzania 23. Zaobserwowane zjawisko związane jest z faktem, że specyfika rolniczych gospodarstw domowych poniekąd powoduje przymus gromadzenia nadwyżek finansowych przez te podmioty. Mianowicie, dochód pochodzący z prowadzonej działalności rolniczej cechuje się niepewnością, gdyż związany jest między innymi z sezonowością produkcji, warunkami atmosferycznymi, zmianami cen zbytu, co powoduje zmiany tych dochodów w czasie 24. Ponadto, jak wskazują wyniki badań, jednostki te gromadzą oszczędności przede wszystkim jako rezerwę na: nieprzewidziane sytuacje losowe, bieżące wydatki konsumpcyjne oraz stałe opłaty, co potwierdza wysoką niepewność tej grupy podmiotów odnośnie do poziomu dochodu w przyszłości oraz konieczność gromadzenia oszczędności w celu zaspokajania bieżących i podstawowych potrzeb członków gospodarstwa domowego 25. Potwierdzeniem tych zależności są również wyniki badania przeprowadzonego przez A. Guariglia, która wykazała, że te podmioty, które spodziewają się obniżenia dochodów w przyszłości, oszczędzają więcej M. Michorowski, A. Pollok, B. Szopa, Przeobrażenia w sferze dochodów gospodarstw domowych w Polsce według grup społeczno-ekonomicznych w latach , Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Nr 449, 2016, s A. Strzelecka, Kierunki alokacji dochodów rolniczych gospodarstw domowych Pomorza Środkowego, (w:) Wzrost i alokacja aktywów finansowych i rzeczowych rolników (przedsiębiorstw rolniczych i gospodarstw domowych) Pomorza Środkowego, D. Zawadzka, J. Sobiech (red.), Politechnika Koszalińska, Koszalin 2014, s. 216; A. Kozera, F. Wysocki, Sytuacja finansowa gospodarstw domowych rolników na tle pozostałych grup społeczno-ekonomicznych ludności, Journal of Agribusiness and Rural Development, Nr 3(33), 2014, s A. Strzelecka, op. cit., s A. Kozera, J. Stanisławska, F. Wysocki, Sytuacja finansowa gospodarstw domowych zamieszkujących obszary wiejskie w Polsce po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, t. 101, z. 2, 2014, s A. Guariglia, Saving behavior and earnings uncertainty: Evidence from the British Household Panel Survey, Journal of Population Economics, Nr 14, 2001.

8 286 Agnieszka Strzelecka Jednym z czynników determinujących decyzje gospodarstwa domowego w zakresie rezygnacji z bieżącej konsumpcji jest także miejsce zamieszkania. Sytuacja ekonomiczna gospodarstwa domowego, zatem zarówno wysokość i struktura osiąganych dochodów, jak też możliwość podjęcia decyzji o oszczędzaniu, w dużym stopniu zależą od zasobności i potencjału gospodarczego regionu, w którym zlokalizowane jest gospodarstwo domowe 27. Tempo rozwoju poszczególnych regionów uzależnione jest m.in. od takich czynników, jak: atrakcyjność położenia, dostępne zasoby naturalne, poziom kapitału ludzkiego, dostęp do infrastruktury transportowej, teleinformatycznej, czy dostęp do usług publicznych 28. Wyniki badań wskazują, że w Polsce istnieją duże dysproporcje w rozwoju poszczególnych regionów 29. Wysokie wskaźniki rozwoju charakteryzują województwo mazowieckie, zlokalizowane w regionie centralnym, z kolei do najmniej rozwiniętych obszarów należą przede wszystkim województwa należące do regionu wschodniego. Metodyka badań i źródła danych Podstawowym źródłem danych wtórnych wykorzystanych w artykule były informacje gromadzone i publikowane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), który pozyskuje statystyki dotyczące budżetów gospodarstw domowych w Polsce podczas corocznego reprezentacyjnego badania gospodarstw domowych 30. Dla realizacji wyznaczonego celu przyjęto zakres badań: podmiotowy, czasowy oraz przestrzenny. Badaniem objęto gospodarstwa domowe w Polsce. Zgodnie z nomenklaturą GUS, gospodarstwo domowe to zespół osób spokrewnionych ze sobą lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo domowe wieloosobowe) lub osoba utrzymu- 27 Por.: W. Pizło, A. Mazurkiewicz-Pizło, Regionalne zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych w Polsce, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XVI, z. 6, 2014, s T. Kopyściański, T. Rólczyński, Analiza porównawcza potencjału gospodarczego regionów w Polsce w latach , Zarządzanie i Finanse, Nr 2(3), 2013, s Por.: A. Wójtowicz, Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce, Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Zielonej Górze, Nr 4, 2016, s. 307; M. D. Kowalewska, Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego, (w:) Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, K. Krzyżanowska, M. Roman (red.), Wydawnictwo Urzędu Miejskiego w Pułtusku, Pułtusk 2015, s Szerzej na ten temat: Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s

9 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 287 jąca się samodzielnie, bez względu na to, czy mieszka sama, czy też z innymi osobami (gospodarstwo domowe jednoosobowe) 31. Do analiz wykorzystano dane dotyczące lat Zakres przestrzenny badania obejmował sześć następujących regionów, zgodnie z Nomenklaturą Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych 32 (NTS 1): a) region centralny województwa: łódzkie, mazowieckie, b) region południowy województwa: małopolskie, śląskie, c) region wschodni województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, d) region północno-zachodni województwa: lubuskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, e) region południowo-zachodni województwa: dolnośląskie, opolskie, f) region północny województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie. Aby zrealizować założony w pracy cel badawczy, wykorzystano statystyki GUS dotyczące przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych oraz przeciętnych miesięcznych wydatków ogółem w gospodarstwach domowych. Dochód rozporządzalny obejmuje bieżące dochody pieniężne i niepieniężne bez zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych, które opłacane są z tytułu osiąganych dochodów, bez składek na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne, które opłacane są przez ubezpieczonego pracownika oraz bez podatków opłacanych przez jednostki pracujące na własny rachunek. W skład dochodu rozporządzalnego wchodzą: dochód z pracy najemnej, dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, dochód z pracy na własny rachunek, dochód z własności i dochód z wynajmu nieruchomości, dochód ze świadczeń społecznych oraz pozostały dochód (m.in. dary, odszkodowania, wygrane). Dochód rozporządzalny przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności 33. Z kolei zastosowana w opracowaniu kategoria wydatków gospodarstwa domowego obejmuje wydatki na towary i usługi konsumpcyjne, oraz pozostałe wydatki 34. W artykule wykorzystano dane dotyczące poziomu wydatków ogółem, w celu ustalenia wysokości oszczędności gospodarstw domowych. Wykorzystując dane GUS obliczono poziom oszczędności oraz stopy oszczędzania dla gospodarstw domowych z poszczególnych regionów w Polsce. 31 Ibidem, s Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), Dz. U., nr 214, poz z późn. zm.. 33 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2016, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016, s Ibidem, s. 297.

10 288 Agnieszka Strzelecka Poziom oszczędności ustalono jako różnicę między średnim miesięcznym dochodem rozporządzalnym na jedną osobę w gospodarstwie domowym, a średnimi miesięcznymi wydatkami przypadającymi na jedną osobę w gospodarstwie domowym. W dalszej kolejności określono wysokość przeciętnych miesięcznych stóp oszczędzania przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym. Stopy oszczędzania obliczono jako udział przeciętnych miesięcznych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym w dochodzie rozporządzalnym przypadającym na jedną osobę w gospodarstwie domowym (stopy oszczędzania w ujęciu mikroekonomicznym 35 ). Analiza oszczędności i stóp oszczędzania na podstawie danych gromadzonych przez GUS umożliwia ocenę, czy w danym okresie badawczym podmioty te gromadziły zasoby pieniężne (skłonność do oszczędzania mierzona za pomocą stopy oszczędzania), czy też wykorzystywały wcześniej zgromadzone oszczędności 36. Założony w pracy cel zrealizowano przy wykorzystaniu następujących metod badawczych: a) analiza piśmiennictwa przeprowadzono studia literaturowe w zakresie finansowych aspektów funkcjonowania gospodarstw domowych, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dotyczących dochodów i oszczędności, b) analiza danych empirycznych zastosowano metodę opisową i porównawczą. Wyniki analiz przedstawiono w formie tabelarycznej oraz graficznej, c) metody statystyczne (wskaźniki struktury, wskaźniki dynamiki, średnia geometryczna). Badanie, którego wyniki przedstawiono w niniejszej pracy, obejmowało cztery podstawowe etapy. W pierwszej kolejności określono zmiany w poziomie dochodów gospodarstw domowych (w ujęciu regionalnym). Zbadano także relację dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe z wyodrębnionych regionów, w odniesieniu do przeciętnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce. W kolejnym etapie prowadzonych analiz ustalono źródła dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regionów. Następnie, wykorzystując dane dotyczące poziomu dochodów i wydatków, obliczono oszczędności gospodarstw domowych zlokalizowanych w poszczególnych regionach. Ustalono także relację oszczędności podmiotów z wyodrębnionych regionów do przeciętnego poziomu oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w danym okresie. Ostatni etap badań obejmował 35 Szerzej na temat różnicy między stopą oszczędzania w skali mikroekonomicznej, a stopą oszczędzania w skali makroekonomicznej: B. Liberda, Przezorność. Kto oszczędza w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 8, Por.: B. Szopa, P. Kawa, J. Kultys, Oszczędności i rozpiętości dochodowe a dynamika gospodarcza. Interakcje na przykładzie Polski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007, s. 141.

11 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 289 swym zakresem ustalenie stóp oszczędzania dla gospodarstw domowych z poszczególnych regionów w Polsce. Wyniki badań Podstawowym czynnikiem finansowym decydującym o możliwości podjęcia przez gospodarstwo domowe decyzji o oszczędzaniu jest wysokość osiąganego dochodu. Dane dotyczące przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na jedną osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów w Polsce oraz relację tych dochodów do wartości przeciętnych dla gospodarstw domowych w Polsce, przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Średni miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach według regionów oraz relacja przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce (w zł i w %) Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny (w zł/osobę) Relacja dochodów gospodarstw domowych z poszczególnych regionów do przeciętnego dochodu gospodarstw domowych w Polsce (w%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.

12 290 Agnieszka Strzelecka W latach najwyższym poziomem dochodów charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, z kolei najniższym podmioty z regionu wschodniego. Należy w tym miejscu wskazać, że w 2015 roku odsetek gospodarstw domowych w Polsce, które doświadczyły ubóstwa dochodowego 37 wyniósł 14%. Rozpatrując ubóstwo dochodowe w układzie regionalnym ustalono, że w przypadku podmiotów z regionu wschodniego dotyczyło ono 22% gospodarstw domowych i było najwyższe w kraju. Z kolei wartości wskaźnika ubóstwa dochodowego poniżej średniej dla kraju odnotowano w regionach: południowo-zachodnim (11%), południowym i centralnym (w obu regionach po 12%). 38 Na przestrzeni analizowanych lat średnia wartość przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym z regionu centralnego wyniosła 1496,41 zł. Natomiast przeciętna wartość omawianej kategorii dochodów w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w regionie wschodnim wyniosła w tym okresie 1059,71 zł, stanowiła zatem 71% wysokości średnich dochodów gospodarstw domowych z obszaru centralnego. Dla porównania przeciętna wartość analizowanych dochodów w gospodarstwach domowych z regionu południowo-zachodniego wyniosła w tym okresie 1291,09 zł, z regionu południowego 1230,96 zł, z regionu północno-zachodniego 1211,99 zł, natomiast w gospodarstwach domowych z regionu północnego było to średnio 1210,98 zł. Dysproporcje w wysokości dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych obszarów wynikają między innymi z różnic w poziomie wynagrodzeń uzyskiwanych z tytułu wykonywania pracy najemnej. W okresie objętym analizą najwyższym poziomem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto charakteryzował się regionu centralny (średnio 4348,31 zł w latach ) 39. Ponadto płace w tym regionie były średnio o 17% wyższe od przeciętnej płacy krajowej. Dla porównania, wynagrodzenia w regionie wschodnim, który charakteryzuje się najniższym poziomem dochodów gospodarstw domowych, wyniosły w tym okresie przeciętnie 3223,79 zł i były średnio o 13% niższe od przeciętnego wynagrodzenia w Polsce. 37 Ubóstwo dochodowe występuje wówczas, gdy dochód ekwiwalentny (porównywalny dla podmiotów o różnym składzie demograficznym) gospodarstwa domowego jest niższy od wartości uznanej za próg ubóstwa. Za próg ubóstwa przyjęto poziom 60% mediany dochodu ekwiwalentnego. Szerzej na ten temat: Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017, s Ibidem, s Obliczenia własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.

13 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 291 Zaobserwowano ponadto, że w przypadku gospodarstw domowych z prawie wszystkich regionów dochody rozporządzalne przypadające na jedną osobę wzrastały w odniesieniu do roku poprzedzającego. Wyjątek stanowiły lata 2011 i 2013, kiedy to odnotowano spadek omawianej kategorii dochodu w regionie północnym (w 2011 roku spadek o 0,19% w odniesieniu do 2010 roku), w regionie centralnym (w 2013 roku obniżenie o 0,16% w porównaniu do poziomu z 2012 roku) oraz w regionie południowo-zachodnim (w 2013 roku dochody te były niższe o 3,11% od tych, które odnotowano w 2012 roku). Przeciętne dochody rozporządzalne przypadające na jedną osobę w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w regionie południowym wzrastały średnio o 5,68% rocznie, w regionach: południowo-zachodnim i wschodnim średnio o 5,59% rocznie, w regionie północno-zachodnim średnio o 5,37% rocznie, w regionie północnym średnio o 4,79% rocznie, natomiast najniższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano w gospodarstwach domowych z regionu centralnego (wzrost przeciętnie o 4,73% rocznie). Warto podkreślić, że w 2016 roku zaobserwowano korzystną zmianę w relacji wysokości przeciętnych miesięcznych dochodów przypadających na jedną osobę w gospodarstwach domowych z regionu wschodniego do poziomu dochodów gospodarstw domowych z regionu centralnego, w porównaniu z wartością tego wskaźnika odnotowaną w 2008 roku. Jak wskazano wcześniej, w 2008 roku dochody podmiotów z obszaru wschodniego były o 29% niższe od tych, które osiągały gospodarstwa domowe z regionu centralnego, natomiast w 2016 roku o 24,42% niższe. Jednakże w dalszym ciągu różnica w wysokości dochodów osiąganych przez podmioty z tych dwóch regionów jest bardzo istotna. Ponadto analizując relację przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na jedną osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do wartości przeciętnych zaobserwowanych dla gospodarstw domowych ogółem w Polsce zauważa się, że podmioty z obszaru centralnego, jako jedyne w całym okresie objętym analizą, osiągały dochody wyższe (średnio o 19,17%, maksymalna wartość wskaźnika: 122,68%, minimalna: 113,75%) od wartości przeciętnych odnotowanych dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce. W przypadku gospodarstw domowych z regionów: wschodniego, północno-zachodniego i północnego, w każdym z analizowanych lat dochód rozporządzalny przypadający na jedną osobę był niższy od przeciętnego poziomu dochodów w Polsce (odpowiednio średnio o: 15,61%, 3,48%, 3,56%).

14 północny północnozachodni południowozachodni wschodni południowy centralny Region Kategoria dochodu 292 Agnieszka Strzelecka Tabela 1. Struktura przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach , według regionów (w %) Lata Struktura dochodu (w %) DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 56,64 55,11 57,35 59,76 57,97 56,52 57,66 57,74 55,69 II 3,80 4,05 4,32 2,71 4,14 3,90 2,44 3,13 3,62 III 9,70 10,53 10,98 10,09 9,38 10,16 10,99 10,66 9,65 IV 24,65 25,41 22,68 22,58 23,30 24,28 23,77 23,18 26,29 V 5,21 4,90 4,67 4,86 5,21 5,14 5,14 5,29 4,75 DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 55,35 55,32 55,55 53,93 54,41 55,63 55,01 54,95 53,01 II 1,29 1,18 1,08 1,14 1,13 0,97 0,84 0,98 1,44 III 7,63 7,97 8,05 8,20 8,50 8,26 8,12 8,43 8,21 IV 30,80 31,28 31,12 32,48 31,79 30,67 31,04 31,62 33,61 V 4,93 4,25 4,20 4,25 4,17 4,47 4,99 4,02 3,73 DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 48,06 49,95 47,17 47,09 46,44 47,36 48,31 49,45 46,76 II 7,38 6,69 8,73 9,43 9,26 9,44 7,73 6,65 6,61 III 7,24 6,79 6,92 6,71 6,39 6,91 6,80 6,77 6,91 IV 32,69 31,48 32,20 32,35 33,21 31,94 31,86 32,33 35,56 V 4,63 5,09 4,98 4,42 4,70 4,35 5,30 4,80 4,16 DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 51,70 50,88 52,05 53,32 53,15 52,57 53,56 54,69 53,34 II 5,25 5,98 3,72 3,79 3,62 5,03 4,54 4,00 3,32 III 9,79 9,54 9,62 9,34 8,99 8,90 8,31 8,41 8,45 IV 28,85 28,79 29,50 29,46 29,28 29,04 28,61 28,52 30,88 V 4,41 4,81 5,11 4,09 4,96 4,46 4,98 4,38 4,01 DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 53,41 54,41 53,70 56,61 53,88 52,68 54,19 56,70 54,87 II 3,29 1,52 2,85 1,63 4,03 0,99 0,81 0,18 0,28 III 8,49 9,69 8,79 7,89 7,30 7,87 7,54 8,24 8,54 IV 29,05 29,14 29,30 27,94 29,15 32,90 31,26 29,12 30,89 V 5,76 5,24 5,36 5,93 5,64 5,56 6,20 5,76 5,42 DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 54,28 52,53 50,89 52,65 52,75 50,80 52,46 52,77 51,63 II 4,68 3,82 5,32 3,98 3,55 6,48 4,11 4,13 3,84 III 9,48 9,77 9,67 10,30 9,44 8,39 7,67 8,02 8,21 IV 27,02 28,92 27,75 28,12 29,60 29,78 30,56 30,25 31,65 V 4,54 4,96 6,37 4,95 4,66 4,55 5,20 4,83 4,67 Legenda: DR Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Źródła dochodów: I dochód z pracy najemnej, II dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, III dochód z pracy na własny rachunek, IV dochód ze świadczeń społecznych, V dochody z innych źródeł. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.

15 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 293 Regionalne zróżnicowanie sytuacji dochodowej gospodarstw domowych determinowane jest m.in. strukturą tworzenia dochodu 40. W związku z tym kolejny etap badań obejmował ustalenie struktury przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów. Wyniki uzyskane w tym zakresie przedstawiono w tabeli 1. W badanym okresie zaobserwowano różnice w strukturze dochodów gospodarstw domowych z poszczególnych regionów. Wprawdzie dla wszystkich rozpatrywanych podmiotów najważniejszym źródłem utrzymania było wynagrodzenie otrzymywane z tytułu wykonywania pracy najemnej, jednak jego znaczenie było zróżnicowane w zależności od miejsca lokalizacji gospodarstwa domowego. Na przestrzeni analizowanych lat dochód z pracy najemnej stanowił przeciętnie 57,15% wszystkich źródeł utrzymania gospodarstw domowych z regionu centralnego. Z kolei w przypadku gospodarstw domowych z obszaru wschodniego udział tego składnika dochodu wynosił średnio 47,83%. Drugim pod względem znaczenia składnikiem dochodów analizowanych podmiotów były świadczenia społeczne. Stanowiły one istotne źródło dochodów w szczególności w przypadku gospodarstw domowych z regionu wschodniego i z regionu południowego. Przeciętnie w badanym okresie udział tego składnika w dochodzie rozporządzalnym podmiotów z wymienionych regionów wyniósł odpowiednio: 32,61% i 31,59%. Dla porównania w przypadku gospodarstw domowych z obszaru centralnego świadczenia społeczne stanowiły średnio 23,99% wszystkich źródeł utrzymania. Zaobserwowano także, że w 2016 roku, w porównaniu z pierwszym z analizowanych okresów, zwiększyło się znaczenie dochodu ze świadczeń społecznych w tworzeniu dochodu gospodarstw domowych ze wszystkich analizowanych regionów. Wpływ na te zmiany miała między innymi waloryzacja rent i emerytur. W okresie objętym analizą wskaźnik waloryzacji świadczeń wypłacanych przez ZUS wyniósł przeciętnie 102,62% rocznie 41, natomiast wskaźnik ten dla rent i emerytur wypłacanych przez KRUS był wyższy i wyniósł przeciętnie 104,08% rocznie 42. Dla porównania, przeciętne tempo zmian średniego wynagrodzenia brutto w Polsce wyniosło w tym okresie 3,83% rocznie 43. Ponadto istotny wpływ na zmiany w strukturze źródeł utrzymania gospodarstw domowych, odnotowane w ostat- 40 M. Leszczyńska, Dysproporcje dochodów ludności w przekroju regionalnym, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, z. 8, cz. 1, 2006, s Obliczenia własne na podstawie Komunikatów Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wskaźnika waloryzacji emerytur i rent w latach Obliczenia własne na podstawie statystyk Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. 43 Obliczenia własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.

16 294 Agnieszka Strzelecka nim z lat objętych analizą, miało uwzględnienie w ich dochodach świadczenia wychowawczego w ramach Programu Rodzina 500 Plus. W 2016 roku (pierwszy rok wypłaty świadczenia) stanowiły one 9,24% przeciętnej wysokości dochodu ze świadczeń społecznych gospodarstw domowych w Polsce 44. Analizując dane zauważa się ponadto, że dochody z pracy na własny rachunek stanowiły trzecie pod względem znaczenia źródło utrzymania dla gospodarstw domowych z następujących regionów: centralnego (przeciętnie 10,22% dochodu rozporządzalnego w latach ), północnozachodniego (średnio 9,02%), północnego (średnio 8,99%), południowozachodniego (średnio 8,23%) oraz południowego (średnio 8,15%). Region wschodni to jedyny obszar, gdzie trzecim pod względem znaczenia źródłem utrzymania gospodarstwa domowego jest dochód uzyskiwany z prowadzonej działalności rolniczej (przeciętnie 7,91% dochodu rozporządzalnego). Istotność tego źródła dochodu w omawianym regionie wynika z faktu, że obszar ten charakteryzuje się najwyższym odsetkiem osób zatrudnionych w rolnictwie. W 2016 roku 18,6% pracujących z regionu wschodniego stanowili pracownicy sektora obejmującego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 45. Dla porównania dochód z działalności rolniczej w przypadku gospodarstw domowych z regionu południowego stanowił przeciętnie 1,10% wszystkich źródeł utrzymania. Wysokość dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe i sposób ich rozdysponowania wpływają na poziom oszczędności gromadzonych przez te podmioty. W kolejnym etapie badań określono zmiany w poziomie przeciętnych miesięcznych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym (obliczeń dokonano zgodnie z przyjętą w niniejszej pracy metodyką badań). Ustalono także relację przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do przeciętnych oszczędności gospodarstw domowych ogółem w Polsce. Zestawienie uzyskanych wyników zaprezentowano na rysunku 2. W okresie objętym analizą najwyższy przeciętny poziom miesięcznych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym odnotowano dla jednostek zlokalizowanych w regionie centralnym (średnio 261,53 zł na osobę w latach ). Z kolei najniższym poziomem omawianych oszczędności charakteryzowały się podmioty z regionu wschodniego (średnio 173,14 zł). Zaobserwowano także, że jedyną grupą gospodarstw domowych, których oszczędności z roku na rok wzrastały w całym okresie objętym analizą (średnio o 14,62% rocznie), były jednostki z regionu południowego. 44 Obliczenia własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych. 45 Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017, s. 14.

17 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 295 Rysunek 2. Przeciętne miesięczne oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce, według regionów oraz relacja przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce w latach , (w zł/osobę i w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.

18 296 Agnieszka Strzelecka Najwyższe przeciętne tempo wzrostu rozpatrywanych oszczędności odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu południowo-zachodniego średnio o 15,19% rocznie (przy czym w 2013 roku nastąpiło ich obniżenie o 16,5% w odniesieniu do roku poprzedzającego). Dla porównania, w przypadku gospodarstw domowych z regionu północnego oszczędności te wzrastały średnio o 9,26% rocznie (z wyjątkiem 2011 roku, kiedy odnotowano ich redukcję o 11,54% w porównaniu do roku poprzedniego). Analizując relację przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do wartości przeciętnych dla gospodarstw domowych ogółem w Polsce zauważa się, że najwyższe wartości tego wskaźnika, podobnie jak w przypadku dochodów rozporządzalnych, odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu centralnego. Średnio w latach były one wyższe o 17,31% od oszczędności odnotowanych dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce. Z kolei gospodarstwa domowe z regionu wschodniego w całym analizowanym okresie charakteryzowały się wartościami oszczędności niższymi (średnio o 22,34%) od tych, które odnotowano dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce (maksymalna wartość omawianego wskaźnika wyniosła 86,14% w 2011 roku, natomiast minimalna 61,32% w 2008 roku). Ostatni etap badań obejmował ustalenie wysokości stóp oszczędzania z przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów (obliczeń dokonano zgodnie z przyjętą w niniejszej pracy metodyką badań). Wyniki przedstawiono na rysunku 3. Stopy oszczędzania gospodarstw domowych ze wszystkich regionów objętych analizą wzrosły w 2016 roku, w odniesieniu do pierwszego z rozpatrywanych okresów. Jak podkreśla B. Liberda, wzrost stóp oszczędzania może być związany z motywem ostrożności, co wynika z niepewności dalszej transformacji zarówno gospodarki polskiej, jak też gospodarki globalnej 46. W okresie objętym badaniem najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczędzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu północno-zachodniego. Na przestrzeni analizowanych lat średnia wysokość stopy oszczędzania w gospodarstwach domowych z tego obszaru wyniosła 20,53% (maksymalnie 26,74% w 2016 roku, minimalnie 16,38% w 2008 roku). Wysoką skłonność do oszczędzania zaobserwowano także w zbiorowości gospodarstw domowych z regionu północnego w latach średnia wysokość stopy oszczędzania dla tych jednostek wyniosła 19,68% (maksymalnie 24,10% w 2016 roku, minimalnie 16,07% w pierwszym z rozpa- 46 B. Liberda, op. cit., s. 97.

19 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 297 trywanych lat). Dla porównania przeciętna wartość omawianego wskaźnika w gospodarstwach domowych z regionu centralnego wyniosła 17,48%, z regionu wschodniego: 16,34%, z regionu południowego: 16,42%. Natomiast najniższą przeciętną wartością stóp oszczędzania charakteryzowały się podmioty z regionu południowo-zachodniego (średnio 15,86% w latach ). Rysunek 3. Przeciętne miesięczne stopy oszczędzania na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach , według regionów (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych. Uzyskane wyniki stanowią potwierdzenie rezultatów badań prezentowanych w literaturze, dotyczących niższej skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych charakteryzujących się wyższym poczuciem bezpieczeństwa finansowego 47. Gospodarstwa domowe z regionów centralnego i południowozachodniego, w okresie objętym analizą uzyskiwały wyższe dochody od podmiotów z pozostałych obszarów, co wpływa na ich wyższe bezpieczeństwo finansowe i relatywnie niższą skłonność do oszczędzania szczególnie dotyczy to gospodarstw domowych z regionu południowo-zachodniego. Z kolei gospodarstwa domowe z regionu wschodniego i regionu północnego uzyskiwały w analizowanym okresie jedne z najniższych dochodów, w szczególności dotyczy to regionu wschodniego. Zatem ich relatywnie wysoka skłonność do oszczędzania (w odniesieniu do części dochodu przeznaczanego na oszczędno- 47 Por.: B. Świecka, M. Musiał, op. cit.; A. Kozera, R. Głowicka-Wołyszyn, op. cit.

20 298 Agnieszka Strzelecka ści),może świadczyć o niższym poczuciu bezpieczeństwa finansowego gospodarstw domowych z tych obszarów i gromadzenia oszczędności z motywu ostrożności i motywu przezorności. Wnioski końcowe Podstawowym celem badań była analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regionów w Polsce. Zakres czasowy przyjęty do analiz obejmował lata Przeprowadzone badanie umożliwiło sformułowanie następujących wniosków: 1. W analizowanym okresie najwyższym poziomem dochodów charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, z kolei najniższym podmioty z regionu wschodniego. 2. Dochody gospodarstw domowych z regionu wschodniego stanowiły przeciętnie 71% wysokości średnich dochodów gospodarstw domowych z regionu centralnego. 3. Najwyższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu południowego, natomiast najniższe dla podmiotów z regionu centralnego. 4. Gospodarstwa domowe zlokalizowane w regionie centralnym jako jedyne w całym okresie objętym analizą, osiągały dochody wyższe od przeciętnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce. Dochody niższe od przeciętnych wartości w Polsce odnotowano dla jednostek z regionów: wschodniego, północno-zachodniego i północnego. 5. Niezależnie od lokalizacji gospodarstwa domowego, najważniejsze źródło utrzymania stanowiły wynagrodzenia za pracę najemną. Istotnym składnikiem dochodów były także świadczenia społeczne. Jednakże udział obu wymienionych kategorii w strukturze dochodów gospodarstw domowych różnił się, w zależności od regionu. 6. Najwyższym przeciętnym poziomem oszczędności charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, natomiast najniższym podmioty z regionu wschodniego. 7. Najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczędzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu północno-zachodniego. Z kolei najniższą jednostki z regionu południowo-zachodniego. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie zarówno dochodów, jak też oszczędności w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów w Polsce.

21 Ocena zróżnicowania dochodów i oszczędności 299 Bibliografia 1. Anioła P., Gołaś Z., Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych gospodarstw domowych w Polsce, Marketing i Rynek, Nr 5, Anioła P., Gołaś Z., Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań Anioła-Mikołajczak P., A Classification of Polish Households Based on a Credit Portfolio and Debt Service Ratio, Optimum. Studia Ekonomiczne, Nr 5(83), Białowąs S., Zachowania oszczędnościowe w polskich gospodarstwach domowych. Postawy, determinanty, model, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań Bodie Z., Merton R.C., Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Browning M., Lusardi A., Household saving: Micro Theories and Micro Facts, Journal of Economic Literature, Nr 4, Bywalec Cz., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Chmielewska B., Zmiany poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych jako wyraz przemian społecznych na wsi, Journal of Agribusiness and Rural Development, Nr 2(28), Czechowska I. D., Oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w okresie kryzysu, Zarządzanie i Finanse, Nr 2(4), Duesenberry J. S., Business Cycles and Economic Growth, McGraw- Hill Book Company, Inc., New York, Toronto, London Ferber R., Family decision-making and economic behavior, Faculty WP, BEBR nr 35, University of Illinois at Urbana-Champaign, Finanse osobiste. Zachowania produkty strategie, E. Bogacka- Kisiel (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Friedman M., A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Oxford & IBH Publishing CO., New Delhi-Kalkuta- Bombaj Grzelak M. M., Dochody rozporządzalne gospodarstw rolnych na tle dochodów innych grup społeczno-ekonomicznych w Polsce w latach , Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin - Polonia, Sectio H, t. 50, Nr 4, Guariglia A., Saving behavior and earnings uncertainty: Evidence from the British Household Panel Survey, Journal of Population Economics, Nr 14, Keynes J. M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.