2. K o n f e r e n c j a ADAM ROSTAŃSKI, KATARZYNA KORDUS, ANNA KOZŁOWSKA

Transkrypt

1 ADAM ROSTAŃSKI, KATARZYNA KORDUS, ANNA KOZŁOWSKA. K o n f e r e n c j a Historyczna analiza przemian ekologicznych siedlisk istotne źródło w planowaniu rewitalizacji i rozwoju zrównoważonego obszarów miejskich o tradycji przemysłowej Zjawisko industrializacji na Górnym Śląsku głęboko odcisnęło się na środowisku przyrodniczym tego regionu. Od początku XIX wieku szybki rozwój przemysłu sprawiał, że biocenozy naturalne ustępowały pod presją urbanizacyjną człowieka, a wzrastające zanieczyszczenie środowiska przyczyniało się do jego degradacji. Na przestrzeni ostatnich lat, od początków industrializacji, pojawiały się lub zanikały różne formy zagospodarowania przestrzennego. W efekcie środowisko naturalne ulegało wielokrotnym przemianom doprowadzając do aktualnego stanu całkowitego przekształcenia niegdyś naturalnych siedlisk. Celem artykułu jest określenie stopnia przekształcenia i dewastacji środowiska przyrodniczego, spowodowanej działalnością przemysłową i związanym z tym osadnictwem (zabudową mieszkaniową) na terenie miast aglomeracji górnośląskiej, na tle waloryzacji siedlisk miejskich, w oparciu o wyróżnione kompleksy użytkowoprzestrzenne. Charakterystyka obiektów badań Obszary miejskie aglomeracji górnośląskiej charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem zabudowy i zagospodarowania terenu. Gwałtowny rozwój górnictwa węgla kamiennego oraz przemysłu ciężkiego w XIX wieku spowodował na Górnym Śląsku zmianę niewielkich miejscowości i wsi w prężnie rozwijające się ośrodki przemysłowe. Katowice uzyskały prawa miejskie dopiero w połowie XIX wieku i od tej pory stały się metropolią dynamicznie rozwijającego się regionu przemysłowego. Część dzielnic dawnych osad zagłębionych w lasach zostało dołączonych w latach powojennych nieco sztucznie do organizmu miejskiego. Stąd do dziś na terenie miasta jeszcze wiele terenów leśnych (ok. % powierzchni miasta). Najsilniej i najwcześniej przekształcona przez przemysł jest północna cześć miasta m.in. z dzielnicą WełnowiecJózefowiec [8]. Ruda Śląska posiada ponad ośmiowiekową tradycję, gdyż pierwsze wzmianki dotyczące lokalizacji miejscowości pochodzą już XIII wieku. Początki osadnictwa, ze względu na dostępność surowców żelaza, prawdopodobnie opierały się na tworzeniu osad kuźniczych []. Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawia się w latach 955 w tzw. rejestrze Ujazdu. Pomimo długiej historii Ruda Śląska otrzymała prawa miejskie dopiero w 959 roku, łącząc w jednym organizmie wiele osad i dzielnic. Obecnie Ruda Śląska jest miastem specyficznym, w którym występują kontrasty architektoniczne []. Zabudowa Rudy Śląskiej powstawała w bezpośrednim sąsiedztwie budowanych obiektów przemysłowych kopalń i hut. Z tego powodu układ przestrzenny miasta charakteryzuje się przemieszaną struktura obiektów przemysłowych i osiedli mieszkalnych. Szczególnie widać to w północnej i centralnej części miasta. Południowa część jest zdominowana przez tereny leśne i częściowo rolnicze, jednak występują tu także duże obiekty przemysłowe []. Metody badań Na obszarze dzielnic przemysłowych miast regionu: KatowicWełnowca i Rudy ŚląskiejWirka wydzielono 6 różnych kompleksów użytkowoprzestrzennych, kierując się kryteriami, dotyczącymi m.in. rodzaju zagospodarowania i sposobu użytkowania danego kompleksu (m.in. rodzaj zabudowy, rodzaj występującej zieleni i sposób oddziaływań antropogenicznych itp.). Na tej podstawie starano się ukazać przestrzenne zróżnicowanie siedlisk oraz stopień oddziaływania antropopresji na te siedliska. Ze względu na wielkość i znaczenie wyróżnionych kompleksów do analiz w prezentowanym opracowaniu wybrano 6: TP tereny przemysłowe; TNR tereny poprzemysłowe; TM tereny zabudowane; TR użytki rolne; TNZ nieużytki zadrzewione; TL lasy. Pozostałe, niewielkie kompleksy (wody, tereny zieleni urządzonej, sportowe i komunikacyjne) potraktowano łącznie jako inne. Analizując obszar badanych miast na mapach historycznych ([, ]; Urząd Miasta Ruda Śląska) i współczesnych (mapy topograficzne Polski [5]), na aktualnych zdjęciach lotniczych i satelitarnych kończąc, ukazano zmiany powierzchni głównych kompleksów użytkowoprzestrzennych na przestrzeni ostatnich 5 lat. Biorąc pod uwagę szereg różnych kryteriów przyjętych przy aktualnej ocenie stopnia przekształcenia wyróżnionych kompleksów użytkowoprzestrzennych oraz określenia ich wartości przyrodniczej, przyjęto następujące parametry (za [7]): ) ciągłość powierzchni, Dr hab. A. Rostański, mgr K. Kordus, mgr A. Kozłowska Katedra Botaniki Systematycznej, Wydział Biologii, Uniwersytet Śląski Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8 9

2 Tab.. Charakterystyka badanych miast i dzielnic (wg [9,]) Wyszczególnienie Katowice miasto town Katowice Wełnowiec Ruda Śląska miasto town Ruda Śląska Wirek Powierzchnia, km 6,5,7 77,6 5,6 Liczba mieszkańców Prawa miejskie Tereny otwarte, % 55,,7 5, 9, Zieleń urządzona, % 7,5,7,, Otwarte tereny zielone og., % 6,5 5,5 8,, Lasy, %, 6 Tereny zabudowane, % 7,,8 7,6 Tereny przemysłowe, % 8,5 6,8 5,6 Tereny poprzemysłowe, %?,,7, ) pokrycie przez powierzchnie nieprzepuszczalne dla wody, ) zróżnicowanie ukształtowania terenu, ) zróżnicowanie siedliskowe, 5) walory krajobrazowe, 6) stopień naturalności, 7) możliwości potencjalne obszaru, 8) połączenia z innymi obszarami, 9) znaczenie przyrodnicze (w ujęciu możliwości rozwoju na danym terenie roślinności spontanicznej), ) stopień wrażliwości na oddziaływanie czynników antropogenicznych. Dla każdego z tych kryteriów przyjęto skalę od ( brak waloru, niska wartość waloru, średnia wartość, wysoka wartość, najwyższa wartość waloru). Na podstawie oceny poszczególnych kryteriów dla kompleksów użytkowoprzestrzennych, przeprowadzono ich ocenę; od tych najbardziej przekształconych, o zwykle najniższych walorach przyrodniczych, do najbardziej wartościowych. Charakterystyka przekształcenia wyróżnionych kompleksów użytkowoprzestrzennych dzielnic Katowic i Rudy Śląskiej Analiza historyczna zmian przestrzennych badanych dzielnic wykazała istotne różnice w sposobie ich zagospodarowania. Nietknięta przez przemysł południowa część dzielnicy Wirek wraz z doliną rzeczną stanowią przeciwwagę dla północnej zabudowanej i uprzemysłowionej części. Niestety, takiego stanu nie da się zaobserwować w KatowicachWełnowcu, gdzie od początku XVIII wieku pod tereny przemysłowe były przeznaczane tereny rolne i leśne. Wieloletnia działalność przemysłowa oraz towarzysząca jej zabudowa mieszkaniowa, na terenie badanych dzielnic przyczyniła się do poważnych zmian w środowisku. Obecnie właściwie nie można tu już znaleźć żadnych pozostałości naturalnych siedlisk. Rozwój przemysłu i budownictwa spowodował w końcu XIX wieku prawie całkowite wylesienie obszarów obu dzielnic, przy czym gdy w Rudzie Śląskiej odtworzono część kompleksów leśnych, na terenie Północnych Katowic (WełnowiecJózefowiec) lasy zniknęły bezpowrotnie. Widoczna jest także różnica w dynamice zmian wielkości obszarów wykorzystywanych rolniczo. W Rudzie ŚląskiejWirku tereny rolne (pola uprawne, pastwiska) stanowiły znaczny udział w ogólnej strukturze gruntów i dopiero od lat 9. XX wieku ich zasoby systematycznie maleją. Do tej kategorii terenów zaliczono także ogródki działkowe, które w KatowicachWełnowcu w niej dominują, a ich powierzchnia rokrocznie nieznacznie się powiększa (rys. ). Waloryzacja wyróżnionych kompleksów użytkowoprzestrzennych na podstawie parametrów ekologicznych i występującej na ich obszarze roślinności Wieloletnia działalność przemysłowa i związane z tym osadnictwo, przyczyniło się do powstania nieodwracalnych zmian na terenie omawianych dzielnic miast. Wśród kompleksów użytkowoprzestrzennych występuje duże zróżnicowanie powierzchni, lokalizacji, stanu przekształcenia i możliwości ich wykorzystania w przyszłości (tab.). Wiele kompleksów jest mocno rozdrobnionych w przestrzeni dzielnic. Zjawisko to jest niekorzystne, gdyż im kompleks ma mniejszą powierzchnię, tym występująca tu roślinność jest mniej odporna na antropopresję. Najbardziej przekształcone i zarazem najmniej wartościowe pod względem przyrodniczym, wg przyjętej klasyfikacji, są tereny przemysłowe, a zaraz po nich miejskie tereny za- 9 Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8

3 Rys.. Zmiany udziału powierzchni wyróżnionych biotopów miejskich w strukturze gruntów badanych części miast od XVIII do XXI wieku A Katowice - Wełnowiec; B Ruda Śląska Wirek. inne tereny; tereny przemysłowe; tereny poprzemysłowe; tereny zabudowane; 5 użytki rolne; 6 nieużytki zadrzewione; 7 lasy Tab.. Waloryzacja (punktowa) jednostek przestrzennych wyróżnionych na terenie badanych dzielnic Wyróżniony kompleks TP Miasto dzielnica TNR TM TR TNZ TL Inne KtW RSW KtW RSW KtW RSW KtW RSW KtW RSW KtW RSW KtW RSW Ciągłość powierzchni Zróżnicowanie ukształtowania powierzchni Zróżnicowanie siedliskowe Walory krajobrazowe Stopień naturalności Możliwości potencjalne Połączenia z innymi obszarami Znaczenie przyrodnicze Stopień wrażliwości na antropopresję Pokrycie przez powierzchnie nieprzepuszczalne dla wody Wartość sumaryczna TP tereny przemysłowe; TNR tereny poprzemysłowe; TM tereny zabudowane; TR użytki rolne; TNZ nieużytki zadrzewione; TL lasy; KtW Katowice Wełnowiec; RSW Ruda ŚląskaWirek budowane. Pokrycie przez asfalt, beton, zabudowę oraz innymi powierzchniami utwardzonymi, silnie ogranicza czynność ekologiczną terenu, poprzez utrudnienie krążenia wody w występujących tu ekosystemach. Woda opadowa staje się niedostępna dla roślin, spływając do sieci kanalizacyjnej. Problemem jest również zmiana zagospodarowania tych kompleksów tak, aby dać szansę rozwojowi roślinności w trudnych warunkach miejskich. Średni i wyższy walor uzyskały tereny określane jako inne biotopy (ze stałą ingerencją człowieka w elementy przyrodnicze, znajdujące się na ich terenie). Część kompleksów użytkowoprzestrzennych jest oceniona niżej, z powodu małej zajmowanej przez nie powierzchni lub ich silnego rozdrobnienia. Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8 95

4 Najbardziej wartościowe są te obszary, na których występuje największe zróżnicowanie siedliskowe, ingerencja człowieka jest ograniczona do minimum oraz gdzie cały teren jest czynny ekologicznie. Z tego powodu dość wysoko w tej klasyfikacji znalazły się zwały i nieużytki poprzemysłowe, pomimo dużego zanieczyszczenia i całkowicie antropogenicznego pochodzenia tych biotopów (jest to kompleks trwałych zbiorowisk nieleśnych i zaroślowych z różnymi typami roślinności, o dużych możliwościach potencjalnych). Natomiast najcenniejszą przyrodniczo jednostką przestrzenna jest kompleks leśny (występujący tylko w Rudzie ŚląskiejWirku) oraz kompleks terenów użytkowanych rolniczo. Wnioski. Wyraźne zmiany struktury i zasobów kompleksów przestrzennych badanych jednostek terytorialnych, jakie następowały na przestrzeni ponad lat, są związane z rozwojem i działalnością przemysłu wydobywczego (górnictwo) i przetwórczego (hutnictwo), który był główną przyczyną degradacji środowiska na ich obszarze.. Badane dzielnice, choć obie przemysłowe, różnią się sposobem zagospodarowania i użytkowania znacznej części gruntów. Charakter części dzielnicy Wirek w Rudzie Śląskiej pozostał rolniczy, gdyż przemysł koncentrował się w jej północnej części, natomiast Wełnowiec był w całości objęty działalnością przemysłową, stwarzając niekorzystne warunki dla rozwoju rolnictwa.. Najcenniejsze pod względem przyrodniczym są tereny czynne ekologicznie, na których ingerencja człowieka została ograniczona do minimum, które posiadają duże możliwości potencjalnego zagospodarowania.. Stosunkowo wysoką wartość waloryzacji uzyskały zwa- ły i nieużytki poprzemysłowe z pokrywą roślinną oraz trwałe zbiorowiska nieleśne i zaroślowe. 5. Najniżej w waloryzacji obu miast zostały ocenione tereny przemysłowe oraz zabudowane. L I T E R AT U R A [] Dworak J.S. 97. Najstarsze wiadomości z dziejów miasta. W: A.Szefer (red.) Ruda Śląska, zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. [] Dworak J. S., Ratka A Ruda Śląska Przewodnik. Towarzystwo Przyjaciół Miasta Rudy Śląskiej, Ruda Śląska. [] Horodyński B.. Śląsk według wszystkich usytuowań w rzekach, miastach, górach i przylegających Krajach. Archiwum Państwowe w Katowicach. [] PPOŚ RŚ. Powiatowy Program Ochrony Środowiska dla miasta Ruda Śląska. Urząd Miasta Ruda Śląska (maszynopis). [5] Szaflarski J.978. Zarys rozwoju miasta Katowice Muzeum Miasta Katowic, Katowice. [6] Szaraniec L.996. Osady i osiedla Katowic. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. [7] TokarskaGuzik B. (red) 99. Waloryzacja przyrodnicza miasta Katowice, etap II. BRM, UM Katowice (maszynopis). [8] TokarskaGuzik B., Rostański A., Kupka R.. Katowice Przyroda miasta. Wydawnictwo Kubajak, Katowice. [9] Uszok P. 5. Raport o stanie miasta Katowice. Urząd Miasta, Katowice. Pozycje kartograficzne wykorzystane w analizie historycznej: [] Archiwum Państwowe w Katowicach mapy z lat: [] Śląsk według wszystkich usytuowań w rzekach, miastach, górach i przylegających Krajach (Horodyński ): 9. [] Składnica map Uniwersytety Śląskiego, Wydział Nauk o Ziemi: [] Mapy topograficzne Polski PPGK: 98. [] Mapy Topograficzne Polski PSGiK: 996. [5] Mapy Topograficzne Polski GUGiK: 5. JERZY ZIORA. K o n f e r e n c j a Rewitalizacja terenów poprzemysłowych niektóre uwarunkowania prawne i ekonomiczne Głęboka restrukturyzacja polskiego przemysłu skutkuje zmianami w sposobie wykorzystania terenów oraz zmianami właścicielskimi. W poprzednim, ekstensywnym systemie rozwoju przemysłu, państwowe zakłady gospodarowały terenami w sposób bardzo rozrzutny i bez przywiązywania większej uwagi do problemów środowiskowych. Wiele z tych terenów przestało pełnić funkcje gospodarcze a zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego należy dążyć do ich ponownego wykorzystania, gdyż ograniczy to zapotrzebowanie na nowe tereny niezbędne do rozwoju przemysłu, usług i mieszkalnictwa. Jerzy Ziora Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego W polskim ustawodawstwie brakuje przepisów odnoszących się bezpośrednio do terenów poprzemysłowych. Brakuje nawet jednej i oficjalnie obowiązującej definicji terenu poprzemysłowego. Pozostaje więc konieczność korzystania z obowiązujących norm prawnych odnoszących się w sposób bezpośredni, bądź pośredni, do problemów zanieczyszczenia gleb i gruntów, przeznaczenia terenów na określone cele oraz szeroko rozumianych spraw własności terenów i całych nieruchomości Z uwagi na przedmiot działania jakim jest teren, na którym występuje zanieczyszczenie, bądź inna forma degradacji, pierwszą i podstawową sprawą, od której należy rozpocząć 96 Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8

5 jakiekolwiek działania jest określenie właściciela terenu. Zgodnie z art. ust., ustawy z dnia 7 kwietnia r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 6, poz. 67 z późn. zm.) władający powierzchnią ziemi, na której występuje zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu jest obowiązany do przeprowadzenia rekultywacji, na podmiocie który spowodował zanieczyszczenie w przypadku wykazania tego przez władającego a w niektórych, określonych w ustawie przypadkach, na staroście. Ustawa nie odnosi się więc do zdewastowanej infrastruktury technicznej i budynków poprzemysłowych. Teren (grunt) niezależnie od sposobu jego użytkowania stanowi nieruchomość posiadającą pewną wartość, na którą składa się szereg cech posiadających róże wartości w zależności od wielu czynników, jak np. dla gruntu pod działalność usługową duży priorytet będzie miała lokalizacja, dla gruntów pod uprawę roślin klasa bonitacyjna gleby itd. W związku z powyższym w prawodawstwie polskim funkcjonuje wiele pojęć definiujących glebę w zależności od sposobu użytkowania, np. grunt, teren, obszar, gleba, ziemia, przestrzeń, teren zdegradowany, teren zdewastowany itp. W kontekście powyższego warto podkreślić, że niezależnie od sposobu użytkowania gleba (grunt) stanowi również komponent środowiska, medium, w którym dochodzi do akumulacji różnego rodzaju zanieczyszczeń. Zanieczyszczenia z gleby mogą migrować w głąb i wraz z wodami gruntowymi jak i powierzchniowymi rozprzestrzeniać się na większe odległości. Niektóre zanieczyszczenia mogą bardzo trwale łączyć się ze składnikami gleby i zalegać w niej bardzo długi okres. Obowiązujące przepisy prawne z zakresu ochrony środowiska, w tym powierzchni ziemi, nakładają wymóg ochrony powierzchni ziemi, a w razie zaistnienia niekorzystnych zmian konieczność przywracania do właściwego stanu. Wejścia w życie przepisów dotyczących ochrony powierzchni ziemi (ogólnie) nastąpiło stosunkowo późno. Na tę lukę szczególnie często zwracano uwagę w procesie prywatyzacji zakładów. Problem terenów (gleb, gruntów) zdegradowanych oraz ich naprawy (rekultywacji) podniesiono w przepisach z zakresu rolnictwa Ustawa z lutego 995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Ponieważ większość terenów poprzemysłowych znajduje się w strefach zurbanizowanych, przepisy Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych tylko w wyjątkowych wypadkach znajdują dla nich zastosowanie, w szczególności dotyczące przeznaczenia gruntów na cele nierolnicze i nieleśne oraz rekultywacji i zagospodarowania gruntów. W wielu wypadkach degradacja terenów ma związek z wydobywaniem kopalin ze złóż podziemnych lub powierzchniowych, gdzie niektóre problemy, jak odpowiedzialność za szkody, reguluje ustawa z lutego 99 r. Prawo geologiczne i górnicze. Ustawa z 7 marca r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym określa zakres i sposób postępowania w sprawach przeznaczenia terenów na określone cele oraz zasad ich zagospodarowania, przyjmując rozwój zrównoważony i trwały jako podstawę tych działań, a także określa zasady i tryb rozwiązywania konfliktów pomiędzy interesami prywatnymi i publicznymi w tych sprawach. Ustalenie przeznaczenia i zasad zagospodarowania terenu należy do zadań własnych gminy. Skutkiem przemian ustrojowych i towarzyszącym im przemian gospodarczych jest często bardzo skomplikowany stan prawnowłasnościowy terenów, który może utrudnić albo wręcz uniemożliwić podjęcie jakichkolwiek działań rewitalizacyjnych. Do rozwiązywania tych problemów, a także do przeprowadzania obrotu gruntami mają zastosowanie przepisy szeregu ustaw, w tym: ustawa z sierpnia 997 r. o gospodarce nieruchomościami określająca m.in. zasady gospodarowania nieruchomościami stanowiącymi własność skarbu Państwa oraz własność jednostek samorządu terytorialnego, scalania i podziału nieruchomości, pierwokupu nieruchomości oraz ich wyceny, ustawa z 6 lipca 98 r. o księgach wieczystych prowadzonych w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości, ustawa z 9 sierpnia 997 r. Ordynacja podatkowa określająca tryb wygaszania przez Spółki Skarbu Państwa swoich zobowiązań wobec Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, ustawa z kwietnia 99 r. Kodeks cywilny regulująca stosunki cywilno prawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. W polskich uwarunkowaniach ustawowych odpowiedzialność prawna za tereny zdegradowane, w tym poprzemysłowe, spoczywa na władających tymi terenami lub na podmiotach, które spowodowały degradację a odpowiedzialność administracyjna i, w niektórych przypadkach, także prawna na starostach. Dotychczasowa praktyka dowodzi, że system ten funkcjonuje nieefektywnie a w niektórych wypadkach zupełnie nie funkcjonuje. Władającym dla dużej części terenów poprzemysłowych w Polsce jest Skarb Państwa, a szkody dla środowiska zostały wyrządzone w okresie, gdy władały tymi terenami przedsiębiorstwa państwowe, które nie przetrwały okresu transformacji w formie i kondycji finansowej umożliwiającej przeprowadzenie kosztownej rekultywacji. W tej sytuacji zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska obowiązek ten spoczywa na skarbie Państwa. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, występuje czasem problem terenów porzuconych po działalności gospodarczej, gdy były władający przestał istnieć lub istnieje ale wyegzekwowanie zasady zanieczyszczający płaci jest praktycznie nierealne. Także w takich sytuacjach odpowiedzialność zostaje przeniesiona na władze publiczne. Obowiązek prowadzenia przez starostów corocznej aktualizacji rejestrów zawierających informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi był realizowany w stopniu niepełnym lub znikomym. Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8 97

6 Trudno byłoby także wskazać przykłady działań rekultywacyjnych podejmowanych przez samych starostów na obszarach, na których obowiązek rekultywacji ich właśnie obciąża. Ustawowe przeniesienie tych obowiązków na organy administracji rządowej raczej nie przyniesie radykalnej zmiany w tej dziedzinie. Dotychczasowy brak dostatecznego zaangażowania Skarbu Państwa w rozwiązywanie problemów terenów poprzemysłowych powoduje brak środków nawet na przeprowadzenie niezbędnego rozpoznania umożliwiającego opracowanie projektów rekultywacji, nie mówiąc o ośrodkach na realizację projektów. Brakuje również skutecznych mechanizmów ekonomicznych zachęcających funkcjonujące zakłady lub przyszłych inwestorów do podejmowania przedsięwzięć w zakresie rekultywacji gruntów. W wielu kręgach decyzyjnych w Polsce panuje przekonanie, że rekultywacja terenów poprzemysłowych z przeznaczeniem na cele gospodarcze zostanie dokonana na zasadach komercyjnych, przy wykorzystaniu mechanizmów rynkowych. Mimo, że istnieją przykłady pełnej rewitalizacji, czyli rekultywacji i zagospodarowania terenów przez inwestorów prywatnych przy okazji realizacji dużych projektów, to należy je traktować raczej jako wynik wyjątkowo korzystnej lokalizacji terenu i raczej umiarkowanego stopnia degradacji. Za co najmniej dyskusyjny, jeżeli nie błędny, należy uznać postulat kierowania środków publicznych wyłącznie na działania rekultywacyjne gruntów przeznaczonych na cele środowiskowe. Zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego, ale także ze zdrowym rozsądkiem, powinniśmy przede wszystkim chronić tereny zielone przed potencjalną degradacją poprzez powtórne, a przyszłości wielokrotne wykorzystywanie gospodarcze tych samych terenów. Z doświadczeń innych krajów wynika, a w Polsce prawdopodobnie sytuacja nie jest znacząco odmienna, że około 5% terenów ma szansę na przeprowadzenie rekultywacji bez pomocy władz publicznych. Podobna ilość terenów zwykle wymaga tak dużych nakładów na włączenie ich do ponownego użytkowania, że nie można oczekiwać podjęcia takich działań w najbliższej przyszłości. Przywrócenie do użytku gospodarczego pozostałych 67% terenów będzie wymagać udziału władz publicznych oraz wykorzystania odpowiednich instrumentów prawnych i finansowoekonomicznych. W większości państw i regionów dawnej UE wypracowano sprawne i trwałe mechanizmy finansowania zadań z zakresu rewitalizacji terenów będących poza zainteresowaniem sfery komercyjnej, jak: dotacje z poziomu państwa, z poziomu regionu i z poziomu lokalnego a także specyficzne formy podatków (opłat) celowych i dotacje z funduszy UE. W polskich realiach środki z budżetu państwa są teoretycznie dostępne na realizację niektórych zadań, ale należy mieć świadomość ograniczonych możliwości budżetowych w stosunku do potrzeb, czego świadectwem jest realizacja programu pilotażowego Program rządowy dla terenów poprzemysłowych, oraz nierozwiązane problemy gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa. W Programie rządowym biorąc pod uwagę realne możliwości finansowania, proponuje się ograniczenie działań rekultywacyjnych do terenów, na których występuje największe zagrożenie dla zdrowia ludzi i środowiska oraz gdzie ze względów społecznych (wysoki stopień bezrobocia, wynikający z zamykania lub restrukturyzacji przemysłu), problem zagospodarowania terenów poprzemysłowych tworzących duże obszarowo skupiska, odgrywa dużą rolę w polityce regionalnej. Rewitalizacja terenów poprzemysłowych jest dla tych regionów jednym z warunków pozyskiwania inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy. W wyniku przyjęcia takiego założenia zostały wytypowane regiony do działań pilotażowych, a mianowicie takie, gdzie była największa koncentracja przemysłu, który w okresie transformacji dotknęły przemiany strukturalne. Jednym z tych regionów jest obszar Górnego Śląska. Wdrażanie tego programu przebiega bardzo powoli, głównie z powodu braku dostatecznej ilości środków finansowych niezbędnych do podjęcia działań pilotażowych oraz trudności z rozwiązaniem problemów prawnowłasnościowych wybranych terenów. Większe nadzieje można wiązać w zaangażowanie środków samorządowych, szczególnie wtedy, kiedy realizacja określonych przedsięwzięć przyniesie określone korzyści gospodarcze i/bądź środowiskowe, w wymiarze lokalnym lub regionalnym. Wprowadzenie w Polsce nowych podatków bądź opłat celowych nie wydaje się realne, ale w pewnym sensie rolę taką pełnią Fundusze Ochrony Środowiska, które mogą współfinansować zadania w zakresie poprawy parametrów ekologicznych terenów. Przynajmniej do roku istotnym, a w większości wypadków podstawowym źródłem współfinansowania wymienionych zadań mogą być fundusze UE. Przykłady z Francji, Niemiec i Belgii świadczą o dużej aktywności tamtejszych regionów w rozwiązywaniu problemów rewitalizacyjnych, natomiast w naszych warunkach rola samorządu szczebla wojewódzkiego jest problemem ciągle dyskutowanym. Wiadomo, że musi być konsekwentnie przestrzegana zasada pomocniczości, co oznacza, że problemy, które mogą być rozwiązane w systemie komercyjnym trzeba pozostawić komercji i nie należy wyręczać gmin tam gdzie same są zdolne do podejmowania skutecznych działań. Słuszne wydaje się założenie, że województwo winno pełnić rolę koordynatora, między innymi poprzez gromadzenie, porządkowanie i udostępnianie niezbędnych informacji, a działania bezpośrednie może podejmować jedynie w uzasadnionych wypadkach. Dotychczasowe doświadczenia pozwalają także na podjęcie próby określenia roli samorządu szczebla wojewódzkiego w rozwiązywaniu problemów rewitalizacji terenów poprzemysłowych na swoim obszarze oraz wskazanie zadań, które winny być koordynowane z poziomu województwa. Do zadań tych należą w szczególności: ) utworzenie wojewódzkiej bazy terenów poprzemysłowych obejmującej: inwentaryzację waloryzację i klasyfikację terenów, 98 Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8

7 ) sformułowanie celów i priorytetów w zakresie rewitalizacji terenów poprzemysłowych, ) tworzenie regionalnej, hierarchicznej bazy projektów rewitalizacji, ) tworzenie płaszczyzn wymiany doświadczeń wynikających z realizacji projektów pilotażowych. Warto również zastanowić się nad zmianami ustawowymi, umożliwiającymi wykreowanie, na poziomie regionalnym, operatora zdolnego do przygotowania i realizacji projektów o dużej skali i o znaczeniu wojewódzkim (ponadlokalnym), których realizacja przekracza możliwości poszczególnych gmin. Należy założyć, że rozwiązanie istotnych problemów z dziedziny rewitalizacji terenów poprzemysłowych będzie możliwe w okresie nie mniejszym niż około lat, odpowiednio do wysokości dostępnych środków finansowych. Ze względu na trwającą obecnie, a także przyszłą transformację przemysłu, kolejne podmioty będą kończyły swoją działalność, pozostawiając kolejne tereny i nowe problemy. Ilość dostępnych środków finansowych jest i będzie zawsze ograniczona, jest zatem niezbędne ich angażowanie tam gdzie będą spodziewane największe efekty gospodarcze i/lub ekologiczne. Wymaga to zarówno dokładnego rozpoznania stanu degradacji poszczególnych terenów jak i uwzględnienia wielu czynników o charakterze środowiskowym, gospodarczym i społecznym, umożliwiającego waloryzację i klasyfikację terenów, a w konsekwencji hierarchizację i optymalizację podejmowanych działań. Bardzo ważne jest także jak najszybsze dokonanie oceny sytuacji prawnowłasnościowej terenów, ponieważ dopiero rozstrzygnięcie bądź rozwiązanie tej kwestii umożliwi podjęcie konkretnych działań.. Konferencja TADEUSZ ADAMSKI, JERZY ZIORA Metodyka waloryzacji terenów poprzemysłowych w regionalnym Systemie Informacji Przestrzennej woj. śląskiego W województwie śląskim degradacja powierzchni ziemi, jest związana przede wszystkim z przemysłem wydobywczym i przetwórczym. Najczęściej mamy do czynienia zarówno z degradacją chemiczną (zanieczyszczeniem) i fizyczną (morfologiczną), tzn. przekształceniem powierzchni i/lub elementami zabudowy terenu. Degradacja chemiczna może wywierać negatywny wpływ na stan środowiska i zdrowie mieszkańców oraz, podobnie jak degradacja fizyczna, ograniczać możliwość pełnienia niektórych funkcji gospodarczych. Ponowne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych poprzez nadanie im nowych funkcji gospodarczych, rekreacyjnych lub przyrodniczych, jest ważnym wyzwaniem dla całego regionu, w szczególności dla wszystkich szczebli administracji rządowej oraz samorządowej i musi stanowić realną alternatywę dla przeznaczania pod działalność gospodarczą nowych terenów (tzw. greenfields). Zagospodarowanie musi być jednak poprzedzone działaniami rekultywacyjnymi, których celem jest przywrócenie terenowi zdolności do pełnienia przewidzianych dla niego funkcji. Rekultywacja może obejmować zarówno oczyszczanie terenu oraz przemieszczania gruntów jak i usuwanie zbędnych elementów infrastruktury bądź ich naprawę. Mgr inż. T. Adamski, dr inż. J. Ziora Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Województwo śląskie nawiązało kontakty z regionami państw zachodnich, które posiadają doświadczenia w skutecznym rozwiązywaniu podobnych problemów na swoim terenie, a w szczególności z Regionem NordPas de Calais, Północną NadreniąWestfalią oraz Walonią. Bezpośrednie przeniesienie tamtych doświadczeń na nasze warunki nie jest wprawdzie możliwe, ale skorzystanie z nich stwarza szansę uniknięcia wielu błędów a przez to zaoszczędzenia zarówno czasu jak i kosztów. Zarówno doświadczenia z regionów zachodniej Europy jak i zapisy w Programie rządowym dla terenów poprzemysłowych dowodzą, że kompleksowe rozwiązanie istniejących zaległości w zakresie terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, wymaga ogromnych środków finansowych, nieosiągalnych w perspektywie kilku, a nawet kilkunastu lat. Ze względu na trwającą obecnie, a także przyszłą transformację przemysłu, kolejne podmioty będą kończyły swoją działalność, pozostawiając kolejne tereny i nowe problemy. Skoro nie jest możliwa równoczesna rewitalizacja wszystkich, wymagających tego terenów, kolejność działań nie może być przypadkowa. Niezbędne jest więc tworzenie narzędzi i mechanizmów umożliwiających ich hierarchizację. Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8 99

8 Jednym z kluczowych problemów, ujawnionych w dyskusjach z ekspertami z regionów zachodnich jest sprawa wykreowania publicznego operatora regionalnego, zdolnego do zarządzania problematyką terenów trudnych (nie będących przedmiotem zainteresowania ze strony rynku). We Francji rola takiego operatora sprowadza się do doprowadzenia terenu do stanu umożliwiającego jego zagospodarowanie w systemie komercyjnym. Problem winien być rozwiązany na szczeblu regionalnym i lokalnym, ale wymaga także interwencji i pomocy szczebla krajowego. Prace nad koncepcją funkcjonowania operatora regionalnego w polskich warunkach są prowadzone w ramach programu Interreg IIIc Regionalnego Trójkąta Weimarskiego. Samorząd Województwa Śląskiego przeprowadził wstępną inwentaryzację terenów poprzemysłowych i przystąpił do budowy wojewódzkiej bazy tych terenów, jako elementu Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej. W ramach projektu pn. Wdrożenie Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej (RSIP) w Województwie Śląskim dla wsparcia planowania regionalnego i lokalnego, restrukturyzacji regionu oraz zarządzania w sytuacjach kryzysowych została opracowana Metodyka waloryzacji terenów poprzemysłowych zawierająca: narzędzia do gromadzenia informacji o terenach poprzemysłowych i zdegradowanych, wytyczne do opracowania bazy danych do wykorzystania w Regionalnym Systemie Informacji Przestrzennej, metodę klasyfikacji terenów, opierającą się na ocenie zagrożenia, metodę kategoryzacji przydatności terenów pogórniczych do zagospodarowania, uwzględniającą specyfikę tych terenów. Wyniki opracowania posłużyły do opracowania specjalnej ankiety, która została rozesłana do wszystkich gmin i powiatów oraz do agencji, izb i organizacji gospodarczych z branży górniczej i hutniczej. Ankieta zawiera następujące dane: rodzaj terenu (wybór z listy), adres i powierzchnię, stan prawny, stan działań w zakresie rekultywacji, istniejącą infrastrukturę, ogólny stan zabudowy, dostęp do układu komunikacyjnego, obecne użytkowanie terenu, użytkowanie wynikające z planu zagospodarowania (lub studium uwarunkowań), rodzaj przemysłu, który spowodował degradację, obecność odpadów na terenie, jakie związki powodują zanieczyszczenia, obserwowany lub podejrzewany wpływ zanieczyszczeń na zdrowie ludzi bądź na ekosystem, istniejące lub spodziewane deformacje powierzchni. Otrzymano ponad 5 wypełnionych ankiet, które stanowiły podstawę do utworzenia wojewódzkiej wstępnej bazy terenów poprzemysłowych, w ramach Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej. Przyjęto, że odpowiednie części tej bazy będą przekazane wszystkim powiatom w województwie śląskim, które dostaną możliwości jej aktualizowania i uzupełniania. Baza ta jest wykorzystana do budowy Wojewódzkiego programu przekształceń terenów poprzemysłowych i zdegradowanych, który zawiera: waloryzację terenów poprzemysłowych i zdegradowanych i utworzenie podzbioru obszarów priorytetowych, pełną ocenę i klasyfikację terenów priorytetowych pod kątem przyszłych działań w zakresie minimalizacji ryzyka środowiskowego i zdrowotnego lub wykorzystania potencjału społecznogospodarczego i przyrodniczego, wskazanie optymalnych kierunków przekształceń terenów priorytetowych. W ten sposób zostały stworzone możliwości hierarchizacji działań, a także ich optymalizacji, również pod kątem prawidłowości wykorzystania dostępnych środków finansowych a wykorzystanie narzędzi analizy i oceny ryzyka zdrowotnego i środowiskowego pozwoli na optymalizację zakresu i kosztów przyszłych działań rewitalizacyjnych. Dotychczasowe działania prowadzone przez władze samorządowe województwa śląskiego pozwalają na sformułowanie następujących wniosków.. Podjęte w naszym województwie działania w zakresie wstępnej inwentaryzacji i utworzenia wojewódzkiej bazy terenów staną się fundamentem dalszych prac,. Rozwiązanie wszystkich problemów z zakresu terenów poprzemysłowych w krótkim czasie nie jest możliwe, wobec czego hierarchizację należy uznać za niezbędny element optymalizacji podejmowanych działań,. Możliwość bezpośredniego wykorzystania bogatych doświadczeń partnerów z zachodniej Europy w skutecznym rozwiązywaniu problemów rewitalizacji terenów poprzemysłowych jest ograniczona ze względu na odmienny stan prawny i odmienne uwarunkowania,. Za najistotniejsze można uznać doświadczenia partnerów o charakterze organizacyjnym, 5. Skuteczne rozwiązywanie trudnych i kosztownych problemów w przedmiotowym zakresie wymaga tworzenia trwałych mechanizmów i rozwiązań systemowych, skutecznych w perspektywie kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat, 6. Należy poszukiwać optymalnej formuły koordynacji działań lokalnych z poziomu administracji samorządowej szczebla wojewódzkiego, Problemy Ekologii, vol., nr, marzeckwiecień 8