vademecum studenta MIKRO EKONOMIA Adam Oleksiuk Jacek Białek

Transkrypt

1 vademecum studenta MIKRO EKONOMIA Adam Oleksiuk Jacek Białek

2 SPIS TREŚCI OD AUTORÓW WPROWADZENIE DO EKONOMII. PODSTAWOWE POJĘCIA NARZĘDZIA ANALIZY STOSOWANE W EKONOMII RYNEK I JEGO ELEMENTY: POPYT, PODAŻ, CENA TEORIA WYBORU KONSUMENTA PRODUCENT JAKO PODMIOT GOSPODARUJĄCY RODZAJE KONKURENCJI PYTANIA SPRAWDZAJĄCE BIBLIOGRAFIA INDEKS

3 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia 7 OD AUTORÓW Celem wykładów na kursach mikroekonomii jest zapoznanie studentów z uwarunkowaniami i związkami zachodzącymi między różnymi procesami i zjawiskami gospodarczymi oraz wskazanie zasadniczych przyczyn ich występowania. Istotne jest także przedstawienie słuchaczom sposobów podejmowania przez konsumentów i producentów określonych decyzji determinujących funkcjonowanie różnych rynków. Przyjmując taki cel, pokusiliśmy się o skonstruowanie materiału dydaktycznego, który mógłby pomóc w lepszym zrozumieniu podstaw mikroekonomicznej analizy gospodarki, a więc zaprezentować istotę działania mechanizmu rynkowego oraz uwarunkowań decyzyjnych podmiotów w gospodarce rynkowej. Niniejsza książka jest kontynuacją wcześniejszego opracowania Makroekonomia, które spotkało się z życzliwym przyjęciem przez odbiorców. Mikroekonomia, tak jak poprzednia publikacja pozwala na szybkie powtórzenie zagadnień omawianych na wykładach i zajęciach. Jest materiałem, który może zastąpić notatki własne oraz koleżanek i kolegów, koncentruje się bowiem na najważniejszych aspektach kursu mikroekonomii. Ponadto treści zawarte w książce pozwalają na wykorzystanie jej do programów różnych typów szkół wyższych, również nieekonomicznych. Staraliśmy się, aby tematyka sześciu rozdziałów, z których składa się praca, była jak najbardziej syntetycznie i klarownie zaprezentowana z punktu widzenia nie tylko zaliczenia samego kursu, ale również zdobycia praktycznej wiedzy, którą czytelnik mógłby wykorzystać w przyszłości. Służą temu wplecione w treść przykłady rozwiązywania konkretnych problemów decyzyjnych. Całość opracowania kończy zestaw pytań, które mają na celu sprawdzenie przyswojonego materiału. Ich zaletą jest to, iż zostały zaczerpnięte z rzeczywistych egzaminów kończących kurs mikroekonomii.

4 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia 9 1. WPROWADZENIE DO EKONOMII. PODSTAWOWE POJĘCIA Ekonomia jest nauką badającą, w jaki sposób ludzie, w celu zaspokojenia swoich różnorodnych potrzeb ( materialnych, jak i niematerialnych), wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji. Przedmiotem zainteresowania ekonomii są stale powtarzające się procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji oraz rządzące nimi prawa. Do lat 30. XX w. wśród ekonomistów panowało powszechne przekonanie, że prawa ekonomiczne, określające zachowanie się gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa czy też całego kraju są identyczne. Po raz pierwszy Polak Michał Kalecki i Anglik John Keynes pokazali, że wcale tak być nie musi. Na przykład zwiększanie oszczędności w skali firmy czy gospodarstwa domowego może wywołać ich spadek w skali całej gospodarki. Zjawisko to nosi nazwę paradoksu oszczędzania. Zatem w ekonomii mamy do czynienia z innymi prawami rządzącymi jednostką i innymi, gdy chodzi o całe społeczeństwo. Stąd istnieje konieczność indywidualnego traktowania makroekonomii i mikroekonomii oraz w pewnych granicach oddzielania ich od siebie. Współczesna ekonomia dzieli się na dwa podstawowe działy: mikroekonomię i makroekonomię, przy czym podział ten dotyczy nie tyle samego przedmiotu, ile sposobu prowadzonej analizy oraz stosowanych narzędzi. Te same kategorie ekonomiczne mogą bowiem być problemem mikro- i makroekonomii. Na przykład inwestycje, ich analiza w skali mikro zajmować się będzie tym problemem w odniesieniu do przedsiębiorstwa produkcyjnego lub co najwyżej gałęzi, natomiast analiza w skali makro dotyczyć będzie sumy nakładów inwestycyjnych w całym kraju. Ekonomia Mikroekonomia Makroekonomia Michał Kalecki John Keynes Postępowanie jednostek gospodarujących Mikroekonomia zajmuje się badaniem poszczególnych elementów całej gospodarki. Analizuje ekonomiczne skutki postępowania jednostek gospodarujących, czyli gospodarstw domowych i przedsiębiorstw ( nabywców i sprzedawców), ich funkcjonowanie na rynkach towarów, usług i czynników wytwórczych. Efektem badań ekonomii w tej dziedzinie są prawa, teorie i oparte na nich mikroekonomiczne modele gospodarcze. Makroekonomia bada gospodarkę jako całość, kładąc nacisk na zachodzące w niej współzależności. Przedmiotem jej analizy są agregaty, czyli sumarycznie traktowane wielkości mikroekonomiczne dotyczące całej gospodarki, np. zatrudnienie, produkcja globalna, dochód narodowy, konsumpcja, ogólny poziom cen itp. Efektem jej badań są formułowane przez nią prawa i teorie makroekonomiczne stanowiące podstawy budowy makroekonomicznych modeli gospodarki.

5 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia NARZĘDZIA ANALIZY STOSOWANE W EKONOMII Ekonomia, zajmująca się różnymi aspektami zachowań ludzi zorganizowanych w społeczeństwo, należy do nauk społecznych. Ze względu na stosowane narzędzia i metody analizy znajduje się również w grupie nauk ścisłych, ma jednak bardzo ograniczoną możliwość wykorzystywania do swoich celów eksperymentów i doświadczeń powszechnie stosowanych w tych naukach. Eksperyment polega na celowej zmianie pewnych cech badanego zjawiska w celu sprawdzenia ich związków z innymi cechami (skutkami). Jest on podstawą wielu hipotez, teorii i praw. Przeprowadzenie doświadczenia wymaga: á wyłonienia i nazwania analizowanych cech zjawiska (przyczyny i skutki), á możliwości kierowania zmianami przyczyn, á dostatecznie częstej powtarzalności zdarzeń spowodowanych zmianami przyczyn. W przypadku nauk ekonomicznych warunki te są szczególnie trudne do zachowania. Niekiedy doświadczenie można zastąpić porównaniem wyniku wielu obserwacji, wykrywając przy tym okoliczności pierwszoplanowe dla rozwoju badanego zjawiska. Eksperymenty mają na celu potwierdzenie lub obalenie postawionej hipotezy naukowej. Ekonomiści, w odróżnieniu od fizyków, nie mogą często stosować eksperymentu, np. nie są w stanie manipulować podażą pieniądza, by badać jej wpływ na wzrost cen, choć żyjąc w kraju, w którym ceny szybko rosną, można stworzyć teorię, że wzrost podaży pieniądza (rząd drukuje zbyt wiele pieniędzy) prowadzi do wzrostu cen. Ekonomiści, korzystając z eksperymentów stwarzanych przez otaczający świat, np. podczas kryzysów naftowych (wojna na Bliskim Wschodzie), mieli możliwość obserwowania, jak ceny jednego z głównych bogactw naturalnych wpływają na gospodarkę światową. Specyficzne właściwości przedmiotu badań ekonomii wykluczają możliwość szerokiego stosowania doświadczeń, stąd ważną rolę w empirycznym potwierdzaniu odkrywanych praw odgrywa zebrany materiał statystyczny. Istnieje wiele dyscyplin naukowych, które uzupełniają i weryfikują teorie ekonomiczne, a także dostarczają niezbędnych narzędzi do przeprowadzania badań i analiz ekonomicznych. Jedną z nich jest statystyka. Dostarcza ona metod i narzędzi opisu poszczególnych kategorii ekonomicznych, które umożliwiają przedstawienie rzeczywistości gospodarczej w formie liczb. Ma to olbrzymie znaczenie Ekonomia jako nauka społeczna Ekonomia jako nauka ścisła Eksperyment Materiał statystyczny Statystyka

6 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia RYNEK I JEGO ELEMENTY: POPYT, PODAŻ, CENA Pojęcie rynek wywodzi się od niemieckiego słowa ring oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcji handlowych. W rzeczywistości jednak można spotkać wiele odniesień do pojęcia rynek. Rynek jest miejscem, zorganizowanym zazwyczaj w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr ( produktów i usług). Współczesny rynek jest skomplikowany i działanie na nim wymaga specjalistycznej wiedzy. Rynkiem są wydzielone obszary targowisk miejskich, hurtownie produktów spożywczych i przemysłowych, państwowe i prywatne biura pośrednictwa pracy. Formą rynku są także działy ogłoszeń prasowych w gazetach i czasopismach o kupnie i sprzedaży różnych dóbr oraz oferty pracy. Rynkiem są banki, giełdy papierów wartościowych. Niezależnie od formy każdy rynek charakteryzuje się tym, że odbywające się na nim transakcje kupna sprzedaży posiadają swoją cenę. Na rynku powstają ceny poszczególnych produktów i usług, a także kształtują się relacje cen między nimi. Rynek jest podstawowym mechanizmem gospodarki rynkowej, czyli: á miejscem, na którym dokonuje się wymiana, á całokształtem procesów odbywających się między jego uczestnikami, czyli podmiotami gospodarczymi. Towar jest to dobro wytworzone przez człowieka z przeznaczeniem na sprzedaż. Warunki uczestnictwa w rynku: á sprzedawca ma towar i chce go zamienić na ekwiwalent, á kupujący posiada określoną ilość żądanego przez sprzedawcę ekwiwalentu i chce go zamienić na oferowany przez sprzedawcę towar, á sprzedawca i kupujący są zgodni co do ekwiwalentu towaru. Warunki sprawnego funkcjonowania rynku: á konkurencja, á dominacja własności prywatnej, á polityka podatkowa i monetarna państwa, á rozwój instytucji obsługujących rynek ( giełdy, fundusze itp.). Konkurencja rynkowa jest to proces oddziaływania uczestników rynku, którzy przedstawiają korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości i róż- Rynek Towar K o n k u r e n c j a rynkowa

7 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia TEORIA WYBORU KONSUMENTA Konsument jest podmiotem rynkowym, który podejmuje decyzje zgodnie z zasadą optymalizacji, tzn. dokonuje wyborów racjonalnych w celu maksymalizacji użyteczności. Jest on podmiotem gospodarczym zaspokajającym swoje potrzeby przez konsumpcję dóbr i usług. Dobra konsumpcyjne i usługi nabywa na rynku, płacąc za nie określoną cenę. Warunkiem nabycia dóbr jest posiadanie przez niego odpowiednich środków finansowych. Ponieważ środki te są ograniczone, a więc są także ograniczone możliwości nabycia dóbr i ich konsumpcja. Podstawową decyzją, którą musi podjąć konsument, jest określenie, jakie dobra i w jakiej ilości chce konsumować. Decyzja ta jest z jednej strony uzależniona od dochodu jakim dysponuje, z drugiej strony, jego potrzebami. Decyzje ekonomiczne konsumenta są ukierunkowane na pozyskiwanie dóbr i usług oraz na uzyskiwanie dochodów. Decyzje te są przy tym wzajemnie zależne, gdyż uzyskiwane dochody w zasadniczym stopniu determinują możliwości konsumpcyjne. Konsument dąży na ogół do maksymalnego zaspokojenia potrzeb zgodnie z przesłankami racjonalnymi, jednak w swoim wyborze jest związany wyobrażeniami dotyczącymi standardów konsumpcji grupy społecznej, do której należy. Każdy konsument posiada indywidualne preferencje. Ekonomia przyjmuje ten fakt i traktuje go jako daną. Konsumenta uznaje za podmiot suwerenny w tworzeniu i kształtowaniu preferencji (ogranicza je jego dochód i ceny rynkowe dóbr). Celem każdego konsumenta jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycia koszyka dóbr (które może on nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego. Optymalizacja i maksymalizacja zaspokojenia potrzeb wymaga: ákonsumpcji wyboru struktury bieżącej, á wyboru ilości czasu pracy i czasu wolnego, á optymalizacji konsumpcji w czasie decyzje o wielkości oszczędności. W literaturze często jako konsumenta traktuje się gospodarstwo domowe. Gospodarstwo domowe grupa ludzi wspólnie zamieszkująca i wspólnie podejmująca decyzje co do rozdysponowania posiadanych środków, przy czym przynajmniej jedna z osób musi mieć stałe źródło dochodów. Gospodarstwo domowe jest konsumentem i właścicielem zasobów oraz mikropodmiotem gospodarczym działającym głównie w sferze spożycia. W jego działalności występują elementy subiektywne, ponieważ dąży do maksymalizacji dochodów oraz realizując swoje funkcje, kieruje się w dużym stopniu tradycją, modą, chęcią wyróżnienia itp. Konsument Gospodarstwo domowe Zaspokojenie potrzeb

8 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia PRODUCENT JAKO PODMIOT GOSPODARUJĄCY Producent jest to podmiot gospodarczy, który prowadzi działalność gospodarczą (produkcyjną lub usługową) na własny rachunek w celu osiągnięcia korzyści, stosując wybraną technologię oraz organizację produkcji. Celem producenta jest maksymalizacja zysku, dlatego podejmuje on decyzje w ramach danej technologii produkcji, uzależnione od środków jakimi dysponuje i cen czynników produkcji, kierując się zasadą optymalizacji. Głównymi cechami charakteryzującymi producenta są: á odrębność ekonomiczna, á odrębność organizacyjna, á odrębność prawna. Przedsiębiorstwo, obok gospodarstwa domowego, jest podstawowym podmiotem gospodarki rynkowej. Wyróżnia się kilka kryteriów, według których można klasyfikować przedsiębiorstwa: á kryterium własności przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze, państwowe, spółki; á kryterium pozycji rynkowej przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności, monopole, oligopole i monopsony 2 ; á kryterium wielkości przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa małe, średnie i duże; przedsiębiorstwem jest zarówno jedna osoba prowadząca działalność gospodarczą, jak i firma zatrudniająca dziesiątki tysięcy pracowników. Można wyróżnić trzy funkcje przedsiębiorstw: podażową, popytową i społeczną: 1. Funkcja podażowa (produkcyjna) sprowadza się do wytwarzania dóbr i usług oraz kierowania ich na rynek (krajowy i międzynarodowy). Mogą to być wyroby i usługi zaspokajające stare, tradycyjne potrzeby lub potrzeby nowowykreowane przez przedsiębiorstwa w wyniku działalności marketingowej. W tym ostatnim przypadku przedsiębiorstwa spełniają funkcje unowocześniania gospodarki i konsumpcji. 2. Funkcja popytowa. Przedsiębiorstwa jako uczestnicy rynku zgłaszają popyt na rzeczowe i osobowe czynniki produkcji, spełniając tym samym funkcję popytową. Czynniki produkcji to efekty pracy innych przedsiębiorstw produk- Producent Przedsiębiorstwo Monopson Fu n k c j a podażowa (produkcyjna) przedsiębiorstwa Funkcja popytowa przedsiębiorstwa 2 Monopson to forma rynku, w której występuje jeden odbiorca oraz wielu dostawców danego dobra czy usługi. Tego typu pozycję na rynku mogą posiadać przede wszystkim firmy państwowe kupujące np. usługi zdrowotne, ropę naftową lub gaz ziemny.

9 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia RODZAJE KONKURENCJI Konkurencja (z łaciny concurrentia współzawodnictwo) proces, w którym uczestnicy rynku dążą do realizacji swoich interesów przez przedstawienie jak najkorzystniejszej oferty, w skład której wchodzi nie tylko cena, ale także jakość wyrobu, serwis gwarancyjny i pogwarancyjny. Kupujący konkurują, chcąc zdobyć ograniczoną ilość dóbr na rynku, natomiast sprzedający walczą o pieniądze kupujących. Konkurencję można podzielić na cenową, czyli związaną z ilością dóbr, które są w stanie kupić nabywcy za określoną kwotę, oraz konkurencję pozacenową, która określa jakość produktu, styl, markę wyrobu, jego parametry użytkowe, trwałość udzielanej gwarancji, serwisu czy ewentualnego kredytu. Ponadto ważnym narzędziem współczesnej konkurencji jest reklama, promocja i marketing. Konkurencja Formy konkurencji Liczba konkurentów Produkt Bariery wejścia na rynek Tablica 6.1 Formy konkurencji Ko n k u r e n cj a Konkurencja niedoskonała doskonała Monopolistyczna Oligopol Monopol nieograniczona wielu kilku jeden producent jednorodny, niezróżnicowany zróżnicowany, wiele podobnych substytutów zróżnicowany lub niezróżnicowany nieliczne lub nawet brak substytutów niewielkie kilka wiele wejście ograniczone Znajomość rynku doskonała niedoskonała, chociaż lepsza niż w oligopolu Znaczenie konkurencji cenowej Znaczenie promocji Przykłady rynków niedoskonała doskonała bez znaczenia (brak kontroli cen) bardzo ważna unika się jej bez znaczenia bez znaczenia ważna bardzo ważna bez znaczenia niektóre produkty spożywcze kawa, pasty do zębów, zegarki samochody, przewozy lotnicze, wynajem samochodów Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostępnej literatury przedmiotu. rynki użyteczności publicznej, np. pocztowy, telekomunikacyjny

10 Wprowadzenie do ekonomii. Podstawowe pojęcia 111 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 1. Czym zajmuje się ekonomia? 2. Czym zajmuje się mikroekonomia, a czym makroekonomia? 3. Co stanowi kryterium podziału ekonomii na pozytywną i normatywną? 4. Na czym polegają sądy oceniające w ekonomii? 5. Wymień i omów ważniejsze trudności myślenia ekonomicznego. 6. Co to jest model ekonomiczny? 7. Jak można sprawdzić teorie ekonomiczne? 8. Co oznacza stan rzadkości dóbr i zasobów oraz jakie powoduje następstwa? 9. Na czym polega wybór ekonomiczny i co to znaczy, że środki, którymi ludzie posługują się w procesie gospodarowania, mają alternatywne zastosowania? 10. Co to są potrzeby? Jaka jest ich struktura? 11. Jakie czynniki wpływają na kształtowanie potrzeb konsumpcyjnych ludzi? 12. Wyjaśnij znaczenie założenia ceteris paribus w budowaniu modeli ekonomicznych. 13. Na czym polegają: produkcja, podział, konsumpcja? Jakie są zależności między nimi? 14. Czym są czynniki produkcji? Jakie są ich rodzaje? 15. Wymień podstawowe podmioty gospodarcze. Jaka jest wspólna cecha podmiotów gospodarczych? 16. Jakie funkcje ekonomiczne spełnia gospodarstwo domowe? 17. Jakie są zależności między gospodarstwem domowym a przedsiębiorstwem? 18. W jaki sposób gospodarstwo domowe powiązane jest z życiem gospodarczym? 19. Wyjaśnij i zinterpretuj graficznie pojęcie izokwanty. 20. Wyjaśnij i zinterpretuj graficznie pojęcie izokoszty. 21. Jakie zależności występują między czynnikami produkcji? 22. Uzasadnij korzyści wynikające dla gospodarki z substytucji czynników produkcji. 23. Wyjaśnij prawo malejącego produktu marginalnego. 24. Czy postęp technologiczny może sprzyjać zmniejszeniu znaczenia problemu rzadkości? 25. Jakie korzyści powoduje powiększanie skali produkcji? 26. Na czym polega racjonalność działania? Na czym polega racjonalność działania gospodarczego? 27. Dlaczego podmioty gospodarcze prowadzą wymianę dóbr i usług? 28. Co to jest rynek i jakie rodzaje rynków można wyróżnić w gospodarce?

11 Adam Oleksiuk dr nauk ekonomicznych, pracownik naukowo -dydaktyczny wyższych uczelni, konsultant, trener. Absolwent Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Pracę doktorską z ekonomii obronił w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Ponadto ukończył Podyplomowe Studia Akademii Rozwoju Regionalnego Europejskiego Centrum Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Uniwersytetu Warszawskiego. Autor i współautor publikacji naukowych i dydaktycznych o tematyce ekonomicznej, w tym monografii i podręczników. Jacek Białek mgr zarządzania i marketingu, absolwent studiów MBA (Program Uniwersytetu Warszawskiego i University of Illinois At Urbana Champaign), stypendysta Joint Vienna Institute (Applied Economic Policy Course). Urzędnik służby cywilnej z wieloletnim doświadczeniem zawodowym z zakresu analiz makroekonomicznych. Ukończył Podyplomowe Studia Akademii Rozwoju Regionalnego Europejskiego Centrum Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Uniwersytetu Warszawskiego. Autor i współautor artykułów naukowych i popularnonaukowych o tematyce ekonomicznej. * * * Umiejętne połączenie ( ) rozważań o charakterze ogólnym na wysokim poziomie abstrakcji z informacjami o charakterze podstawowym (definicyjnym). (...) Bogata prezentacja graficzna wywodu w postaci tabel, wykresów oraz schematów, a także liczne przykłady o charakterze praktycznym (tzw. studia przypadków), które podnoszą walory dydaktyczne podręcznika oraz uatrakcyjniają prezentację ze względu na zawarte elementy dowcipu i humoru. dr Zbigniew Klimiuk Instytut Ekonomii i Zarządzania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II