R A P O R T. O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy w latach Puszcza Białowieska

Transkrypt

1 R A P O R T O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy w latach Puszcza Białowieska

2 Rzesze uczonych i miłośników przyrody od lat apelują do władz o konserwatorską ochroną Polskiej części Puszczy. Za wzór do naśladowania stawiają dawnych władców, którzy już od czasów Jagiełły otaczali Puszczę opieką, dzięki czemu jej przyrodnicze skarby prawie nienaruszone przetrwały do naszych czasów. To, że nie podzieliła losu innych puszcz, po których zostały tylko nazwy, wynika z jej zda się niewyczerpalnych sił życiowych, ze straszliwego haraczu płacowego łowcom zwierzyny i położenia geograficznego z dala od skupisk rolniczej ludności i wielkich miast, leżąca na pograniczu krajów i narodów, ukryta wśród bagien przetrwała. Ciężko okaleczona, ograbiona z drzew i ze zwierząt, ale we współczesnej Europie jedyna przypominająca jeszcze prapuszczę, która sześć tysięcy lat temu otulała Niż Europejski od Karpat po Bałtyk. Na naszych oczach rozgrywa się ostatni akt jej dziejów. Simona Kossak, Saga Puszczy Białowieskiej Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot Oddział Podlaski Białystok ul. Świętojańska 22 lok. 1 tel podlasie@pracownia.org.pl Białystok O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

3 R A P O R T O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy w latach Adam Bohdan O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 3 Puszcza Białowieska

4 Spis treści 1. Zarządzanie rezerwatami Puszczy Białowieskiej 1.1. Zapisy umożliwiające pozyskanie drewna z rezerwatów plany ochrony rezerwatów, zadania ochronne 1.2. Usuwanie drzew z rezerwatów na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody Gospodarowanie Puszczą Białowieską poza rezerwatami i ustalonym obszarem Białowieskiego Parku Narodowego 2.1. Egzekwowanie przepisów zawartych w planie urządzania lasu 2.2. Egzekwowanie wybranych zapisów prawa wspólnotowego 2.3. Egzekwowanie ochrony gatunkowej prawo krajowe Gospodarka łowiecka Zarządzanie Puszczą Białowieską w świetle Zasad, Kryteriów i Wskaźników Dobrej Gospodarki Leśnej w Polsce warunkujących utrzymanie certyfikatu FSC Zarządzanie Puszczą Białowieską a Dyplom Rady Europy Co dalej z Puszczą O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

5 1. Zarządzanie rezerwatami Puszczy Białowieskiej Obecnie w Puszczy Białowieskiej w administracji Lasów Państwowych znajduje się 21 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ponad 12 tys. ha (na 60 tys. ha Puszczy po stronie polskiej). Dziewięć posiada aktualne plany ochrony, pozostałe 12 posiada zadania ochronne, lub funkcjonuje bez aktualnych planów i zadań. Pozornie stanowi to satysfakcjonującą ochronę najcenniejszych drzewostanów znajdujących się poza Parkiem Narodowym, jednak w praktyce w obrębie niektórych rezerwatów prowadzona była dotychczas regularna gospodarka leśna. W 2007 r. z rezerwatów pod pretekstem walki z kornikiem drukarzem usunięto łącznie ok m 3 świerka. W niektórych wydzieleniach leśnych w latach pozyskano ponad 150 m 3 zasiedlonego świerka/ha 1. Większość drzew usuwano na podstawie indywidualnych decyzji wydawanych przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Białymstoku. W największym rezerwacie Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej, drzewa usuwano w ramach aktualnych zadań ochronnych, które przewidywały (...) Usuwanie z drzewostanów drzew zasiedlonych przez korniki. Korowanie ściętych drzew (...). zapis ten koliduje całkowicie z celem powołania rezerwatu. Głównym pretekstem usuwania starych świerków z rezerwatów Puszczy Białowieskiej jest kornik drukarz uważany przez leśników za szkodnika odpowiedzialnego za zamieranie drzewostanów iglastych. Aktualna wiedza naukowa nadaje kornikowi w obszarach chronionych lub lasach o charakterze naturalnym całkiem odmienny status, sprzeczny z wizerunkiem szkodnika uparcie lansowanym przez leśników: W lesie naturalnym nie ma szkodników. (...) Pospieszne wycinanie drzew kornikowych (zasiedlonych przez kornika drukarza) w trakcie sezonu wegetacyjnego przynosi duże szkody wśród innych składników ekosystemów leśnych. (...) Z przeprowadzonych analiz palinologicznych (wnioskowanie o składzie roślinności na podstawie kopalnych pyłków( ) wynika, że świerk występował na tym terenie w sposób ciągły, od momentu jego pierwszego pojawienia się na obszarze Puszczy, ok lat temu. Nie ma żadnych podstaw by sądzić, że od czasu, gdy w Puszczy Białowieskiej pojawił się świerk, a już z cała pewnością gdy stał się jednym z głównych gatunków tworzących drzewostany. (czyli ok lat) nie towarzyszył mu kornik drukarz z charakterystyczną dla tego gatunku cyklicznością (kornik drukarz nie został tu zawleczony jak stonka ziemniaczana) Zapisy umożliwiające pozyskanie drewna z rezerwatów plany ochrony rezerwatów, zadania ochronne Podstawową rolę w procesie zarządzania rezerwatami przyrody są plany ochrony rezerwatów dokumenty określające zasady przestrzegania ładu i porządku na wyznaczonym terenie ochrony. Jak stanowi art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880, z późn. zm.) plan ochrony dla rezerwatu przyrody sporządza się na okres 20 lat. Prace przy sporządzaniu planów ochrony, o których mowa w ust. 1, polegają na: 1) ocenie stanu zasobów, tworów i składników przyrody, walorów krajobrazowych, wartości kulturowych oraz istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, która może być wykonana w formie szczegółowych opisów; 2) opracowaniu koncepcji ochrony zasobów, tworów i składników przyrody oraz wartości kulturowych, a także eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych; 3) wskazaniu zadań ochronnych, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji. Ponieważ ustanawianie planów ochrony ma złożony charakter i może być długotrwałe ustawa przewiduje, iż do czasu ich ustalenia ochrona środowiska przyrodniczego w rezerwatach, ze swej istoty wymagająca działań ciągłych i nieprzerwanych może się odbywać na podstawie zadań ochronnych rezerwatu, mających tymczasowy charakter. Plany ochrony ustanawiane są w formie rozporządzenia Ministra Środowiska i są źródłem prawa powszechnie obowiązującego. Zadania ochronne rezerwatów przyrody przyjmowane są w formie zarządzenia wojewody, mają więc tylko charakter wewnętrzny i obowiązują wyłącznie jednostki organizacyjne podległe wojewodzie. Ranga i moc prawna zadań ochronnych jest więc o wiele niższa, także zakres regulacji zadań ochrony w stosunku do planów ochrony jest znacznie węższy. 1. Według Materiałów autorstwa Lasów Państwowych dystrybuowanych na seminarium 18 czerwca 2008 Zasady postępowania w drzewostanach gospodarczych i ochronnych Puszczy Białowieskiej zagrożonych przez korniki. 2. J.M. Gutowski, P. Pawlaczyk, A. Bobiec, K. Zub, Drugie życie drzewa, WWF, Hajnówka O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 5 Puszcza Białowieska

6 Zgodnie z art. 22 ust. 4 ustawy o ochronie przyrody zadania ochronne mogą być ustanawiane na rok lub równocześnie na kolejne lata, nie dłużej jednak niż na 5 lat. Plany ochrony rezerwatów Przepis art. 154 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody określa, że dla rezerwatów przyrody utworzonych przed dniem wejścia w życie ustawy o ochronie przyrody (czyli przed 1 maja 2004 r.) plany ochrony powinny być sporządzone w terminie do 5 lat, licząc od dnia wejścia w życie ustawy. W konsekwencji do 1 maja 2009 r. wszystkie rezerwaty przyrody, które powstały przed wejściem ustawy w życie powinny funkcjonować w oparciu o przyjęte plany ochrony. W 2006 r. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Białymstoku zlecił przygotowanie projektów planów ochrony 6 rezerwatów (Przewłoka, Podcerkwa, Berezowo, Podolany, Kozłowe Borki, Olszanka, Myśliszcze), z których większość została utworzona w celu ochrony motyli. Przetarg na wykonanie projektów planów ochrony wygrała białostocka irma PRO LAS. Projekty planów opracowane przez tę irmę jako dominujące zagrożenie dla rezerwatów wskazywały czynniki biotyczne, szczególnie ze strony kornika drukarza: (...) dążenie do utrzymania populacji owadów na poziomie nie zagrażającym powstaniu gradacji zapobieganie powstawaniu złomów i wykrotów (...). Jako sposób eliminacji tak zde iniowanego głównego zagrożenia wskazano: (...) ciągłą kontrolę stanu sanitarnego lasu, w tym ograniczanie populacji kornika (...). W praktyce jako podstawowe działanie ochronne w rezerwatach wykonawca projektów założył usuwanie drzew zasiedlonych kornikiem. Zdaniem Stowarzyszenia przeforsowanie takich zapisów w planach ochrony rezerwatów, stanowiło by podstawę prawną do regularnego pozyskiwania drewna przez Nadleśnictwa z rezerwatów przez okres 20 lat. Tak sporządzone projekty planów zostały przesłane do uzgodnienia przez Ministra Środowiska. Podjęte działania W styczniu 2007 r. WKP umożliwił członkom Pracowni dostęp do informacji w postaci projektów planów ochrony rezerwatów. W złożonych wnioskach i uwagach Pracownia poddała przedłożone projekty planów krytyce wskazując na rozbieżność między projektami planów ochrony rezerwatów, a przygotowanym Projektem Planu Ochrony Natura 2000 Puszcza Białowieska. Swoje krytyczne stanowiska wobec zapisów zawartych w wyżej wymienionych projektach planów ochrony wyraziła także Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) oraz dr Bogdan Jaroszewicz z Białowieskiej Stacji Geobotanicznej. Jak zauważyła PROP: (...) Plan ochrony rezerwatu przyrody powinien zakładać, że normą w rezerwacie przyrody jest brak ingerencji (...). Zdaniem dr Bogdana Jaroszewicza (...) kornik nie stanowi zagrożenia dla występowania rzadkich gatunków motyli dziennych w rezerwacie, a wręcz przeciwnie, powodując powstawanie otwartych przestrzeni może im sprzyjać (...). Uwzględniając krytyczne uwagi PROP, dr Bogdana Jaroszewicza oraz Pracowni Minister Środowiska odmówił uzgodnienia projektów planów ochrony dla każdego z 6 w.w. rezerwatów w wersji zaproponowanej przez Wojewodę Podlaskiego. W rezultacie, Wojewoda Podlaski rozporządzeniami z dnia 10 grudnia 2007 r. zatwierdził plany ochrony dla rezerwatów:berezowo, Kozłowe Borki, Przewłoka, Podcerkwa, Podolany (Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 282), usuwając z nich zapisy zezwalające na pozyskanie drewna, zostały one zastąpione zapisami nakazującymi pozostawianie drzew do naturalnego rozkładu. Pomimo tego WKP wydał decyzję zezwalająca na usunięcie posuszu czynnego z rezerwatu Berezowo, która jest sprzeczna z zapisami zawartymi w planie ochrony rezerwatu. Została ona następnie zaskarżona przez Pracownię do organu wyższej instancji. Jednak do października 2008 r. Minister Środowiska nie rozpatrzył tegoż odwołania. Zadania ochronne rezerwatów nie posiadających aktualnych planów ochrony W 2008 r. wygasły zadania ochronne dla rezerwatów nie posiadających aktualnych planów ochrony: Dębowy Grąd, Głęboki Kąt, Lipiny, Michnówka, Nieznanowo, Pogorzelce, Sitki Starzyna, Szafera, Szczekotowo, Wysokie Bagno. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Białymstoku stwierdził, że: (...) w związku z pracami prowadzonymi przez Zespół Prezydencki ds. Puszczy Białowieskiej mającymi na celu powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego o teren Puszczy Białowieskiej, tworzenie nowych zadań ochronnych oraz bardzo kosztownych planów ochrony dla puszczańskich rezerwatów przyrody jest nieuzasadnione. Mając powyższe na uwadze, do czasu rozstrzygnięcia prac w zakresie powiększenia parku narodowego odstąpiono od tworzenia 6 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

7 nowych planów oraz zadań ochronnych dla rezerwatów Puszczy Białowieskiej (...) (pismo znak ŚR.II. BB /5/08 z dnia 26 lutego 2008). Do października 2008 wymienione rezerwaty nie posiadały planów ochrony ani też aktualnych zadań ochronnych. Zapisy umożliwiające pozyskanie drewna z rezerwatów zadania ochronne W 2006 r. Wojewoda uchwalił trzyletnie zadania ochronne dla rezerwatu Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. Zadania ochronne zawierały zapisy umożliwiające pozyskanie drewna z 1152 oddziałów rezerwatu w ramach walki z kornikiem drukarzem. Załącznik nr 1 do Zarządzenia nr 108/06 Wojewody Podlaskiego z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej identy ikował: istniejące i potencjalne zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, t.j. Zamieranie drzewostanów powodowane przez masowe występowanie owadów, które mają być eliminowane poprzez 1. Wykładanie pułapek na owady, ze szczególnym uwzględnieniem drzewostanów świerkowych, zagrożonych masowym występowaniem kornika drukarza. 2. Usuwanie z drzewostanów drzew zasiedlonych przez korniki. Korowanie ściętych drzew (...). Dnia 5 czerwca 2008 nadleśniczy Nadleśnictwa Browsk poinformował Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, iż (...) w oparciu o Zarządzenie nr 108/06 (...) planuje się w dniach przystąpić do czynnej ochrony ekosystemów leśnych poprzez utrzymanie prawidłowych procesów ekologicznych i zachowanie różnorodności biologicznej (...). Po wymianie korespondencji pomiędzy Wojewodą a Nadleśniczym dotyczącej sprecyzowania czynnej ochrony ekosystemów leśnych Dyrektor Wydziału Rolnictwa i Środowiska Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego stwierdził, iż należy realizować czynności ujęte w zadaniach ochronnych. Z pozyskanej dokumentacji wynika, iż w ramach realizacji zadań ochronnych w miesiącach styczeń sierpień 2008 trzy puszczańskie nadleśnictwa usunęły z rezerwatu łącznie ponad 1800 m 3 świerka. Nadleśnictwo Białowieża przyznało, iż nie prowadzi szczegółowej ewidencji ilości wyciętych sztuk drzew (pismo sygnatura: ZG-BIP-05/08). Podjęte działania W październiku 2008 r. Pracownia wystąpiła do Wojewody Podlaskiego z Wezwaniem o uchylenie Załącznika nr 1 i pkt 7 w Załączniku Nr 2 do Zarządzenia w sprawie ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej (LNPB). Podstawę prawną wystąpienia stanowił art. 45 ust. 1 ustawy z dnia r. o administracji rządowej w województwie (Dz.U. z 2001, Nr 80, poz. 872, z późn. zm.). Stowarzyszenie wskazało na sprzeczność zarządzenia z celem utworzenia rezerwatu przyrody Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej, którym jest: zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych lasów naturalnych i zbliżonych do naturalnych, typowych dla Puszczy Białowieskiej łęgów i olsów oraz siedlisk leśnych z dominacją starych drzewostanów z dużym udziałem olszy, dębu, jesionu, a także licznych gatunków rzadkich i chronionych roślin zielnych, grzybów i zwierząt oraz utrzymaniem procesów ekologicznych i zachowaniem różnorodności biologicznej. Zdaniem Stowarzyszenia, wykonywanie zabiegów zawartych w Zadaniach ochronnych w oparciu o kwestionowane przepisy Zarządzenia przyczyniało się do niszczenia przedmiotu ochrony, siedlisk gatunków chronionych, zaburzenia naturalnych procesów ekologicznych do których należą m.in.masowe pojawy owadów. Stowarzyszenie powołało się również na fragment rozstrzygnięcia Ministra Środowiska w sprawie usunięcia 159 dębów z rezerwatu Starodrzew Szyndzielski DKFOP-p / / 2098/08/mb z dnia 14 października 2008 roku. s. 7, w brzmieniu: (...) Celu ochrony rezerwatów leśnych nie można nigdy rozumieć jako wymogu i warunku zachowania aktualnego stanu drzewostanu.(...) Aktualny stan i struktura ekosystemu jest zawsze wynikiem procesów ekologicznych ten stan kształtujących (...). W wezwaniu przytoczono również Stanowisko Państwowej Rady Ochrony Przyrody z dnia 21 czerwca 2008 r. w sprawie zasadności podejmowania zabiegów zwalczania kornika drukarza w rezerwatach przyrody i w parku narodowym w Puszczy Białowieskiej w świetle seminarium Zasady postępwania w drzewostanach gospodarczych i ochronnych Puszczy Bialowieskiej, zorganizowanego przez RDLP w Białymstoku 18 czerwca 2008 r.. Ponadto Stowarzyszenie wskazało na sprzeczność aktualnych zadań ochronnych dla rezerwatu LNPB z szeregiem przepisów: art. 22 ust. 3 pkt 1 w zw. z art. 5 pkt 28 ustawy o ochronie przyrody; art. 5 pkt b i pkt d Dyrektywy Ptasiej; O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 7 Puszcza Białowieska

8 art. 3 Dyrektywy Ptasiej oraz art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej w stosunku do Dendrocopos leucotos oraz Picoides tridactylus; art. 12 ust. 1 pkt. d Dyrektywy Siedliskowej w stosunku do gatunków z Aneksu IV Dyrektywy Siedliskowej: Boros Schneideri, Cucujus cinnaberinus, Phryganophilus ru icollis, Rhysodes sulcatus; art. 33 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody; 6 pkt 4 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237); art. 15 ust. 1 pkt 6 ustawy ochronie przyrody w stosunku do chronionych gatunków porostów; art. 30 ust. 2 pkt 11 i 12 ustawy z dnia r. o lasach (Dz.U. z 2005 r., Nr 45, poz. 435, z późn. zm.) Usuwanie drzew z rezerwatów na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody W art. 15 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody określone zostały bezwzględne zakazy obowiązujące na terenie rezerwatów przyrody. Powołany przepis wyklucza między innymi usuwanie drzew na terenie rezerwatów. Zgodnie jednak z art. 15 ust. 2 pkt 1-2 ustawy zakazy wymienione w jego ust. 1 nie obowiązują w następujących sytuacjach: 1) wykonywania zadań wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych; 2) likwidacji nagłych zagrożeń oraz wykonywania czynności nieujętych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych, za zgodą organu ustanawiającego plan ochrony lub zadania ochronne. Ustalenie, w jakich konkretnie sytuacjach można od ustalonych zakazów odstąpić, może budzić problemy i praktyka, z jaką zetknęła się Pracownia potwierdza te tezę. Przed usunięciem drzew z rezerwatów Nadleśnictwo zobligowane jest uzyskać decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, która wydawana jest po przeprowadzeniu postępowania administracyjnego, w oparciu o jedną z przesłanek wymienionych w art. 15 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody. Procedurę wszczyna się z datą złożenia przez Nadleśnictwo wniosku o wydanie zezwolenia na usuniecie drzew. Wszystkie wnioski Nadleśnictw o zezwolenie na usuwanie drzew z rezerwatów, do których udało się dotrzeć Pracowni uzasadniane były w oparciu o identyczną przesłankę konieczność zwalczania zagrożenia w postaci kornika drukarza, który, jak wiadomo, jest stałym składnikiem ekosystemu Puszczy od tysięcy lat. Jako podstawę prawną wskazywały art. 15 ust. 2 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody, dopuszczający odstąpienie od zakazów obowiązujących na terenie rezerwatu, jeśli jest to uzasadnione koniecznością likwidacji nagłych zagrożeń oraz wykonywania czynności nieujętych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych, za zgodą organu ustanawiającego plan ochrony lub zadania ochronne. Niektóre pisma stanowiły jedynie informację o stwierdzonym zagrożeniu i nie stanowiły wniosków w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego. W dniu r. Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych wydał Zarządzenie Nr 28, nakazujące informowanie zainteresowanych organizacji pozarządowych o planowanych ingerencjach w obszarach chronionych, uzasadniając to potrzebą usprawnienia procesu konsultacji społecznych. Od tej pory Pracownia była na bieżąco informowana o wnioskach składanych przez Nadleśnictwa do Wojewody Podlaskiego o wydanie zezwolenia na usuniecie z rezerwatów drzew zasiedlonych kornikiem. Podjęte działania i rezultaty Bieżące informowanie Stowarzyszenia o występowaniu przez Nadleśnictwa do WKP z wnioskami o wydanie zezwolenia na usuniecie z rezerwatów drzew dawało Pracowni możliwość wnioskowania o dopuszczenie do udziału w konkretnych postępowaniach administracyjnych na prawach strony. Pracownia wnioskowała o wydanie decyzji odmawiających zezwoleń na usuwanie drzew, uzasadniając to m.in. sprzecznością z celem powołania rezerwatów oraz negatywnym wpływem na związane z zamierającymi 3. W przedłożonych wnioskach i uwagach Podlaski Oddział Pracowni powoływał się na zapisy, opinie i prace naukowe: prof. Jerzego M. Gutowskiego, prof. Ludwika Tomiałojcia, prof. Zbigniewa Witkowskiego, dr Andrzeja Bobca, dr Karola Zuba, dr Lecha Krzyszto iaka, mgr Pawła Pawlaczyka, na zalecenia Dyrektora RDLP Białystok, rozporządzenie Wojewody Podlaskiego w sprawie uchwalenia planów ochrony rezerwatów oraz na Rekomendację Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie cięć sanitarnych, usuwania drzew martwych i zamierających, zwalczania szkodliwych owadów i grzybów w ekosystemach leśnych w przyrodniczych obszarach chronionych. świerkami gatunki awifauny chronione prawem wspólnotowym, głównie dzięcioła trójpalczastego, dla którego Puszcza Białowieska stanowi najważniejszą krajową ostoję. WKP dopuszczał Pracownie do postępowań administracyjnych, jednak decyzje były wydawane z rygorem natychmiastowej wykonalności, co w praktyce nie dawało możliwości rozpatrzenia przez organ 8 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

9 drugiej instancji odwołań Stowarzyszenia przed wykonaniem decyzji WKP. Status strony w postępowaniach otrzymywała jednocześnie inna organizacja pozarządowa Polskie Towarzystwo Leśne, Koło Puszcza Białowieska w rzeczywistości skupiająca przede wszystkim pracowników Nadleśnictw. Pisma PTL były sygnowane przez inżyniera nadzoru Nadleśnictwa Hajnówka. PTL domagało się zgody na usuwanie drzew poddając jednocześnie bezpardonowej krytyce opinie i artykuły naukowe na jakie powoływała się Pracownia. Zdaniem PTL: (...) powoływanie się na garstkę uczonych mających rewolucyjne nie mające żadnego uzasadnienia naukowego opinie jest wręcz szokujące (...). 3 PTL przytaczała jednocześnie wytyczne leśników z XIX wieku. W dniu 15 kwietnia 2008 r. WKP wydał decyzje zezwalające na usunięcie posuszu czynnego (zdaniem leśników zasiedlonego przez kornika) i nie zezwalające na usunięcie posuszu jałowego (nie zasiedlonego przez kornika), o czym miały świadczyć ubytki kory na pniach drzew >50% (decyzja znak: ŚR.II. MK /25/08). Pracownia złożyła do Ministra Środowiska wniosek o wstrzymanie natychmiastowego wykonania decyzji Wojewody Podlaskiego zezwalających na usunięcie drzew. W dniu 22 kwietnia 2008 r. Minister Środowiska wydał postanowienia (znak: DKFOP-oc-412-4b/ 17pe/08/mb) nakazujące natychmiastowe wstrzymanie wykonania decyzji Wojewody Podlaskiego zezwalających na usuwanie drzew z rezerwatów. W swoich postanowieniach Minister Środowiska stwierdził, iż: wniosek Stowarzyszenia jest zasadny (...) nadawanie rygoru natychmiastowej wykonalności decyzjom rozstrzygającym o zabiegach wykonywanych w rezerwatach przyrody, które nie maja oparcia w trwale ustalonych danych naukowych jest niedopuszczalne, ponieważ mogą wywołać nieodwracalne i jednocześnie niepożądane skutki faktyczne i prawne. W takim też przypadku decyzje tego rodzaju pozbawione zostałyby skutecznego środka zaskarżenia, a tym samym możliwości wery ikacji zabiegów przez organ odwoławczy. Wymagane jest gruntowne przeanalizowanie problemu w kontekście funkcjonowania samej formy ochrony przyrody (rezerwat przyrody) jak również przyjętych dla niej celów ochrony. Działania prowadzone na podstawie niejednoznacznych przesłanek merytorycznych mogłyby spowodować istotne zmniejszenie wartości przyrodniczych prawnie chronionego obszaru. (...) Administracja Lasów Państwowych nie mogła zaakceptować utraty rezerwatów, jako miejsca z którego dotychczas corocznie pozyskiwano tysiące metrów sześciennych drewna. Dnia 18 czerwca 2008 r. odbyło się w Białowieży seminarium p.t. Zasady postępowania w drzewostanach gospodarczych i ochronnych Puszczy Białowieskiej zagrożonych przez korniki, którego celem było przekonanie Ministra Środowiska, że jego zgoda na kontynuację dotychczasowej eksploatacji rezerwatów Puszczy Białowieskiej stanowi warunek ochrony puszczy przed rzekomo największym jej wrogiem kornikiem drukarzem. Na seminarium zaproszono głównie naukowców popierających dotychczasowe zwalczanie kornika poprzez usuwanie drzew z rezerwatów. Uczestnicy seminarium nie byli jednak zgodni co do konieczności prowadzenia takich działań. Oprócz przedstawicieli organizacji pozarządowych ingerencję w rezerwaty skrytykowali m.in. prof. dr hab W. Walankiewicz, dr L.Buchholz, dr A. Bobiec, prof. J.M. Gutowski. Krytycznie do usuwania drzew z rezerwatów odnieśli się również obecni na spotkaniu przedstawiciele Ministerstwa Środowiska i Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Pokłosiem seminarium było m.in. Stanowisko Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP) z dnia 21 czerwca 2008 r. w sprawie zasadności podejmowania zabiegów zwalczania kornika drukarza w rezerwatach przyrody i w parku narodowym w Puszczy Białowieskiej w świetle seminarium Zasady postępwania w drzewostanach gospodarczych i ochronnych Puszczy Białowieskiej, zorganizowanego przez RDLP w Białymstoku dnia 18 czerwca 2008 r. W swoim stanowisku PROP podkreśliła, iż: (...) nie ma dowodów, że gradacja kornika jest zagrożeniem dla różnorodności biologicznej, ani w skali całej Puszczy, ani w skali poszczególnych chronionych obiektów przyrodniczych(...) W żadnym razie jednak nie została udodowniona teza, że rezerwaty i park narodowy stanowią potencjalne źródło kornika zagrażające drzewostanom gospodarczym. (...) Od ponad 80 lat funkcjonuje w Puszczy Bialowieskiej duży obszar (rezerwat ścisły BPN) na którym nie jest prowadzone żadne zwalczanie kornika i gradacje tego gatunku, których było już kilka, przebiegają w sposób naturalny a nie doprowadziło to do żadnego istotnego pogorszenia różnorodności biologicznej, ani do żadnego pogorszenia stanu ochrony gatunków związanych ze świerkiem, zarówno wśród ptaków, jak i owadów. Co więcej, stan różnorodności biologicznej i stan ochrony kluczowych gatunków w rezerwacie ścisłym BPN wydaje się lepszy, niż poza nim. (...) nie udowodniono, by procesy uruchamiane przez gradację kornika wykraczały poza skalę naturalnej dynamiki odpowiednich ekosystemów leśnych. (...) w przypadku Puszczy Bialowieskiej trzeba O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 9 Puszcza Białowieska

10 wziąść pod uwagę uwarunkowania wynikające ze statusu Puszczy jako obszaru Natura Zagadnienie to jest jednak pomijane w dotychczasowych dyskusjach. Tymczasem w tej sprawie: a. istnieją poważne przesłanki, że zabiegi zwalczające kornika mogą wpływać negatywnie na stan niektórych przedmiotów ochrony obszaru Natura 2000; b. nie ma dowodów, że sama gradacja (nie zwalczana) będzie mieć negatywny wpływ na stan gatunków będących przedmiotem ochrony (patrz wyżej) c. zarówno gradacja kornika, jak i ewentualne zabiegi zwalczania kornika będą mieć oczywisty wpływ na stan ochrony leśnych siedlisk przyrodniczych z udziałem świerka (patrz rozważania wyżej). (...) W świetle powyższych przesłanek, uwzględniających informacje przedstawione na seminarium Zasady postępwania w drzewostanach gospodarczych i ochronnych Puszczy Bialowieskiej, nie ma w naszej opinii uzasadnionych podstaw do zezwalania na usuwanie drzew zasiedlonych przez kornika z rezerwatów przyrody w Puszczy Białowieskiej, ani do planowania takich zabiegów w zadaniach ochronnych dla parku narodowego. W toku postępowania odbyło się kilka wizji terowych, w tym jedna (dn ) z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Środowiska i eksperta resortu dr Lecha Buchholza, zorganizowanych w celu dokonania oględzin rezerwatów przyrody. W protokole ze spotkania i oględzin miejsca zwrócono uwagę na fakt, iż na skraju powierzchni opanowanej przez kornika drukarza zaobserwowano grupowe odnowienia świerkowe, oraz pojedyncze grabowe, dębowe oraz klonowe. Przeczy to informacjom rozpowszechnianym przez leśników o braku w Puszczy naturalnych odnowień świerka i dębu, co rzekomo usprawiedliwia ingerencję w leśne rezerwaty przyrody poprzez usuwanie z nich drzew i sztuczne nasadzenia. W rezultacie podjętych działań i wydanych przez Ministra postanowień w rezerwatach Puszczy Białowieskiej pozostało 1390 drzew, których wycięcia i usunięcia domagały się nadleśnictwa. Należy podkreślić, iż postanowienia Ministra Środowiska wstrzymujące wykonanie decyzji WKP zezwalających na usuwanie drzew z rezerwatów stanowiły precedens, który wyznaczył nowe standardy w ochronie leśnych rezerwatów przyrody przynajmniej na terenie Województwa Podlaskiego. Po postanowieniach Ministra Środowiska nakazujących wstrzymanie wykonania decyzji zezwalających na usuwanie drzew z rezerwatów Wojewódzki Konserwator Przyrody zaczął wydawać pierwsze decyzje odmawiające zgody na usuwanie drzew z rezerwatów, m.in. decyzja odmawiająca zezwolenia na usuniecie 160 sztuk świerka z Rezerwatu Przyrody Siemianówka (decyzja znak: ŚR.II.MK /57/08). Wkrótce Nadleśnictwa (nie widząc szans na uzyskanie pozytywnej decyzji, lub utrzymanie jej w mocy) przestały informować Konserwatora o rzekomym zagrożeniu ze strony kornika drukarza i wnioskować o zgodę na jego usunięcie. 2. Gospodarowanie Puszczą Białowieską poza rezerwatami i ustalonym obszarem Białowieskiego Parku Narodowego 2.1. Egzekwowanie przepisów zawartych w planie urządzania lasu Gospodarowanie Puszczą Białowieską poza ustalonym obszarem Białowieskiego Parku Narodowego wyznacza Plan Urządzenia Lasu, sporządzony dla Nadleśnictw Białowieża, Hajnówka, Browska, zatwierdzony przez Ministra Środowiska decyzją z dnia r. (znak: DL.lp JJ/03). Plan obowiązuje do dnia r. i przewiduje pozyskanie drewna w wysokości ok. 150 tys. m 3 / rok. Plan zawiera pewne zapisy wskazujące na szczególne traktowanie Puszczy, których uwzględnienie było kompromisem ze strony Lasów Państwowych. Chodzi min. o ustanowienie obowiązku gromadzenia, szczególnie w starych drzewostanach dojrzewających i dojrzałych, odpowiedniej bazy drewna martwego (co najmniej 3-5 drzew na l hektar drzewostanów), przede wszystkim jednak zakaz wycinania dębów, jesionów, klonów i wiązów w wieku ponad 100 lat. Chociaż zawarte w planie rygory są nieadekwatne do rzeczywistych potrzeb ochrony zasobów przyrodniczych Puszczy, to jak się okazuje w praktyce nawet tak liberalne warunki nie są w Puszczy Białowieskiej przestrzegane 10 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

11 Ochrona gatunkowa w Puszczy Białowieskiej. Na górze: Dogorywające siedlisko gatunków chronionych Dyrektywą UE: zgniotka cynobrowego i zagłębka bruzdkowanego, oddział 454, październik Na dole z lewej: ścięty, stuletni jesion, zasiedlony larwami pachnicy dębowej, oddział 301, wrzesień Na dole z prawej (od góry): larwa zgniotka w ściętym, przeznaczonym do wywiezienia drzewie, wrzesień 2008; larwa pachnicy dębowej w wyciętym jesionie (fot. A. Bohdan) O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 11 Puszcza Białowieska

12 Puszczańskie widoki. Od góry: trasa Białowieża Hajnówka, stare dęby wyjeżdżają z Puszczy (fot. A. Bohdan); jeden z wielu zrębów o powierzchni kilkunastu arów, okolice Topiła (fot. A. Bohdan); wiekowe świerki w sąsiedztwie rezerwatu ścisłego (fot. J. Korbel) 12 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

13 Od góry: wymagające ochrony strefowej brodaczki porastające wycięte brzozy, zbieg oddziałów 155 i 186, zima 2007 (fot. A. Bohdan); jeden ze ściętych ponadstuletnich klonów w oddziale 576, wiosna 2007 (fot. J. Korbel) O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 13 Puszcza Białowieska

14 Do niedawna często spotykane widoki w rezerwacie przyszosowym im.wł. Szafera. Przez sześć miesięcy 2006 roku jedynie Nadleśnictwo Białowieża wycięło w tym rezerwacie 1064 sztuki starych świerków (fot. A. Bohdan) 14 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

15 Studium przypadku wycięcie ponad stuletnich klonów W dniu r. w obrębie Leśnictwa Leśna, Nadleśnictwo Hajnówka na terenie oddziału 576 Bc doszło do usunięcia dwóch ponad 100-letnich klonów. Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Hajnówka, kategorycznie zabrania wycinania klonów w wieku ponad 100 lat. Po zasięgnięciu przez Stowarzyszenie informacji okazało się, że Minister Środowiska oraz Wojewódzki Konserwator Przyrody nie wydawali w tym okresie zezwoleń na wycinkę ponadstuletnich drzew liściastych w Puszczy Białowieskiej. Pozyskiwanie drewna niezgodnie z planem urządzenia lasu narusza art Kodeksu Wykroczeń w brzmieniu: Właściciel lub posiadacz lasu, który dokonuje wyrębu drzewa w należącym do niego lesie albo w inny sposób pozyskuje z tego lasu drewno niezgodnie z planem urządzenia lasu, uproszczonym planem urządzenia lasu lub decyzją określającą zadania z zakresu gospodarki leśnej albo bez wymaganego pozwolenia, podlega karze grzywny. Oględziny dokonane przez świadków w dniu 23 marca 2007 r. (wiec jeszcze przed usunięciem ściętych drzew) wskazują, iż pierśnica jednego z klonów miała ponad 60 cm. Po przeanalizowaniu zapisów decyzji Nr 24 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 27 sierpnia 1996 r. w sprawie wprowadzenia nadzwyczajnej ochrony starych drzew o charakterze pomnikowym żywych i obumarłych oraz rzadkich gatunków drzew w Puszczy Białowieskiej (znak: ZO-73-64/96), która określa dolny próg pierśnicy dla drzew tego gatunku wyłączonych z użytkowania rębnego, tj. 60 cm Stowarzyszenie stwierdziło, że ścięcie klonu o pierśnicy ponad 60 cm narusza zapisy tej decyzji w sposób oczywisty. Zgodnie z art. 7 ust 1 ustawy o lasach trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi się według planu urządzania lasu lub uproszczonego planu urządzania lasu z uwzględnieniem w szczególności celów ochrony krajobrazu i różnorodności przyrodniczej. Takie działanie, jak wycięcie wiekowych klonów może stanowić również przestępstwo przeciwko środowisku, o którym mowa w art Kodeksu Karnego. Przepis stanowi, iż kto, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, niszczy albo uszkadza rośliny lub zwierzęta powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Należy zwrócić uwagę, że średnicom wyciętych klonów brakowało jedynie 5 cm do wymiarów pomników przyrody. Według ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Białymstoku w zagospodarowanej części Puszczy Białowieskiej odnotowano jedynie 22 klony zarejestrowane jako pomniki przyrody przesłanka rzadkości klonów zbliżonych wymiarami do pomników przyrody jest więc dodatkową podstawą do stwierdzenia, iż ich wycięcie mogło stanowić znaczną szkodę w drzewostanie Puszczy. Podjęte działania: W celu precyzyjnego określenia wieku wyciętych drzew Stowarzyszenie (przy zgodzie Nadleśniczego Nadleśnictwa Hajnówka) pobrało materiał dowodowy w postaci próbek z wyciętych pni i następnie przekazało go trzem niezależnym, ekspertom z dziedziny botaniki i dendrologii reprezentującym następujące placówki naukowe: dr Dan Wołkowycki Instytut Ochrony Środowiska Politechniki Białostockiej dr Bogdan Jaroszewicz Kierownik Stacji Geobotanicznej w Białowieży dr Ewa Pierożnikow Uniwersytet w Białymstoku, Instytut Biologii Wbrew relacjom pracowników Nadleśnictwa Hajnówka (którzy twierdzili, ze wycięte drzewa miały ok. 85 lat) wyniki ekspertyz wskazywały na wiek klonów lat. W dniu r. Stowarzyszenie poinformowało Prokuraturę Rejonową w Hajnówce o możliwości popełnieniu wykroczenia. Pismem z dnia (znak: PP-I-5511/11/07) Komenda Powiatowa Policji w Hajnówce poinformowała Pracownię, iż zostało wszczęte postępowanie sprawdzające w kierunku czynu określonego w artykule KK, a kolejnym pismem z dnia r. (znak: TD.5510/420/07), że w tej samej sprawie zostało wszczęte śledztwo. Następnie pismem z dnia r. (znak: Ds. 685/07) Prokuratura Rejonowa poinformowała Stowarzyszenie, że: postanowieniem Prokuratura Rejonowego w Hajnówce z dnia umorzono śledztwo nr Ds.685/07 w sprawie (...) zniszczenia poprzez wycięcie dwóch drzew klonu pozostających pod ochroną gatunkową powodując istotną szkodę, tj czyn z art KK wobec braku znamion czynu zabronionego na zasadzie art pkt 2 kpk. Prokurator Rejonowy w Hajnówce odnosząc się do wieku wyciętych drzew dał wiarę opisom taksacyjnym z 1949 r., na które powoływali się leśnicy. Z opisów wynikało że w 1949 roku klony miały 10 lat. O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 15 Puszcza Białowieska

16 Musi dziwić sposób oceny dowodów przez Prokuraturę Rejonową, która uznała za wiarygodny dowód opis taksacyjny sprzed 50 lat i przyjęła za pewnik, że dodając do wieku drzew określonego w tym opisie czas który minął od sporządzenia opisu uzyska rzeczywisty wiek drzew. Jest to domniemanie oparte na wątłych podstawach. W sytuacji, kiedy przeciw temu domniemaniu złożono trzy niezależnie od siebie sporządzone opinie naukowców Prokuratura z góry je odrzuciła. W sytuacji wystąpienia w sprawie przeciwstawnych dowodów i braku wiedzy specjalistycznej oceniającego te dowody Prokuratura Rejonowa w Hajnówce miała obowiązek zlecić opinię biegłemu sądowemu, aby wskazał, którym dowodom można dać wiarę i które maja podstawy naukowe, a więc odpowiadają prawdzie obiektywnej. Tymczasem Prokurator Rejonowy w Hajnówce za wiarygodny uznała dowód przedstawiony przez potencjalnego sprawcę wykroczenia. Należy podkreślić fakt, że Pracownia wniosła o wszczęcie śledztwa w kierunku sprawdzenia, czy popełniono wykroczenie, sprawa natomiast została przeanalizowana wyłącznie pod kątem możliwości popełnienia przestępstwa, które jest w tym przypadku kwestią uznaniową. Z powyższych względów w dniu r. Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot Oddział Podlaski zwróciło się z prośbą do Prokuratury Okręgowej w Białymstoku o ocenę słuszności i prawidłowości śledztwa przeprowadzonego przez Prokuraturę Rejonową w Hajnówce w sprawie zniszczenia poprzez wycięcie dwóch drzew klonu. W dniu r. Prokuratora Okręgowa w Białymstoku uznając wniosek Stowarzyszenia za niepozbawiawony podstaw zwróciła się do Prokuratury Rejonowej w Hajnówce o ponowne zbadanie sprawy w trybie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. Nr 38, poz. 163, z późn. zm.) i zobowiązała do zajęcia pilnego stanowiska i wyjaśnienia wątpliwości sygnalizowanych w piśmie Pracowni. Zapoznając się z aktami postępowania prokuratorskiego Pracownia uzyskała informację, iż o sprawie został zawiadomiony przez Prokuraturę Minister Środowiska, któremu Prokuratura przyznała w sprawie status reprezentującego pokrzywdzonego Skarb Państwa. Pracownia zwróciła się więc do Ministra Środowiska z wnioskiem o pilne przystąpienie do sprawy, a także w przypadku odmowy jej podjęcia przez Prokuraturę podjęcie działań zmierzających do kontynuowania sprawy włącznie z wykorzystaniem możliwości wniesienia aktu oskarżenia przez Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Środowiska, występujący w takiej sytuacji jako oskarżyciel posiłkowy, w przypadku pozytywnej wery ikacji przesłanek przemawiających za faktem popełnienia czynu zabronionego. Pismem z dnia 13 października 2008 r. (Ds.685/07) Prokuratura Rejonowa w Hajnówce poinformowała, iż: po przeprowadzeniu czynności w trybie art k.p.k. a w szczególności uzyskaniu opinii biegłego z zakresu ochrony przyrody nie stwierdzono podstaw do podjęcia na nowo postępowania w niniejszej sprawie. Biegły stwierdził bowiem, iż nie da się precyzyjnie ustalić wieku ściętych drzew klonu. Ponadto biegły stwierdził, iż zgodnie z obowiązującymi przepisami leśnicy nie maja obowiązku określania wieku każdego drzewa w czasie gdy ma być wycięte. Kierują się wiekiem podanym w planie urządzania lasu w opisie taksacyjnych. W dokumencie tym nie były uwzględnione klony i nie był podany ich wiek. Gatunek ten bowiem z uwagi na małą ilość na tym terenie nie musiał być uwzględniony. Wycięcie przedmiotowych dwóch drzew klonu nie spowodowało zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Zdaniem biegłego nawet jeśli te dwa klony znajdowały się pod ochrona gatunkowa ich wycięcie nie spowodowało by istotnej szkody w rozumieniu art k.k. Wnioskiem z dnia r. Pracownia zwróciła się także ponownie do Komendanta Powiatowego Policji w Hajnówce o wszczęcie śledztwa w kierunku zbadania możliwości popełnienia przez pracowników Nadleśnictwa Hajnówka wykroczenia, a więc zgodnie z podstawą prawną wskazaną przez Stowarzyszenie pierwotnie, w jej pierwszym piśmie w niniejszej sprawie. KPP w Hajnówce zawiadomieniem z dnia r. (znak: RSoW754/07) poinformował Stowarzyszenie, iż czyn nie zawiera znamion wykroczenia i odmówił skierowania wniosku o ukaranie. W dniu r. Pracownia wniosła do Komendanta Wojewódzkiego Policji w Białymstoku zażalenie na niewniesienie przez Komendanta Powiatowego Policji w Hajnówce wniosku o ukaranie w sprawie wycięcia bez wymaganego zezwolenia przez Nadleśnictwo Hajnówka dwóch drzew klonu, zarzucając KPP w Hajnówce rażące błędy w gromadzeniu materiału dowodowego oraz wyrywkowość, jednostronność i brak obiektywizmu w jego ocenie. W odpowiedzi (postanowienie z dnia 21 listopada 2007 r., sygn. E /07/JD) Komendant Wojewódzki Policji w Białymstoku orzekł o utrzymaniu w mocy zaskarżonego rozstrzygnięcia w całości stwierdzając, iż: wycięcie drzew było zgodne z obowiązującymi w tym zakresie przepisami, a opinia prof. Dr hab. Bogdana Brzezieckiego z Katedry Hodowli Lasu Wydziału Leśnego 16 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

17 Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie stanowi wręcz o modelowym przykładzie praktycznego zastosowania teoretycznych założeń rębni stopniowej gniazdowej udoskonalonej. Na uwagę zasługuje fakt, iż zarówno Prokuratura Rejonowa w Hajnówce, jak i Lasy Państwowe odmawiały Stowarzyszeniu dostępu do informacji w sprawie wycięcia klonów. Prokuratura ostatecznie wyraziła jedynie zgodę na zapoznanie się z postanowieniem o umorzeniu śledztwa (bez możliwości skopiowania), odmawiając wglądu do pozostałych części akt sprawy. Wycięcie ponad stuletniego drzewa jesionu W październiku 2008 r. b.r. w Nadleśnictwie Hajnówka w oddziale 631 C Pracownia ujawniła fakt wycięcia drzewa jesionu. Pobieżne przeliczenie rocznych przyrostów wskazywało na wiek drzewa >100 lat. Ścięcie dziuplastego drzewa stanowi naruszenie kolejnego zapisu z Programu Ochrony Przyrody i Wartości Kulturowych w Leśnym Kompleksie Promocyjnym Puszcza Białowieska. W pobliżu ściętego jesionu udokumentowano kilka pni drzew w podobnym wieku. Z informacji uzyskanych w Nadleśnictwie wynika, iż aktualnie prowadzone jest wewnętrzne postępowanie wyjaśniające wiek drzewa, oraz okoliczności jego ścięcia. W tym przypadku również linią obrony Nadleśnictwa był fakt, iż ponadstuletnie drzewa nie były ujęte w opisie taksacyjnym dla tego wydzielenia. Również Pracownia wystąpiła do Ministra Środowiska z wnioskiem o zgodę na pobranie próbki z pnia, co pozwoliłoby określić precyzyjnie wiek ściętego jesionu. W odpowiedzi Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska stwierdził, iż żadne z przepisów ustawy o lasach nie dają możliwości wydawania zezwoleń na pobranie próbek z pni wyciętych drzew w lasach gospodarczych. Tym samym, bez pobrania próbek niemożliwe jest precyzyjne określenie przez Pracownię wieku ściętego drzewa. Wycięcie ponad stuletniego dębu Kolejny przypadek naruszenia zakazu usuwania ponadstuletnich drzew odnotowano w nadleśnictwie Browsk. Dotyczył on ściętego dębu. Początkowo Nadleśniczy twierdził, iż dąb został usunięty w ramach walki z opiętkiem dwuplamkowym. Później leśnicy twierdzili, że był to wiatrołom, który rzekomo mógł być usunięty zgodnie z prawem. Usuwanie konarów leżących ponadstuletnich dębów W trakcie prowadzonego monitoringu Pracownia odnotowała kolejne godne uwagi zjawisko, związane z naruszeniem zakazu usuwania ponadstuletnich drzew konary leżących ponadstuletnich dębów były cięte na kawałki. W niektórych przypadkach pocięte uprzednio konary zostały usunięte. Trudno znaleźć uzasadnienie takiej czynności. Nasuwa się przypuszczenie, iż celem takich zabiegów jest ułatwianie usuwania z lasu pociętych konarów. W świetle powyższych zdarzeń (a zwłaszcza przypadku wycięcia ponadstuletnich klonów) należy podkreślić, iż zakaz usuwania ponadstuletnich klonów, dębów, jesionów i wiązów w Puszczy Białowieskiej jest przepisem martwym, a jego naruszenie nie pociąga za sobą w rzeczywistości żadnych konsekwencji prawnych. Leśnicy uważają, że brak ponadstuletnich drzew w opisach taksacyjnych planu urządzania lasu usprawiedliwia ich wycinanie Egzekwowanie wybranych zapisów prawa wspólnotowego Egzekwowanie art. 12 Dyrektywy Siedliskowej ochrona gatunkowa Art. 12 Dyrektywy Siedliskowej nakazuje: 1. Państwa członkowskie podejmą konieczne działania, aby ustanowić system ścisłej ochrony w ich naturalnym zasięgu, gatunków zwierząt wymienionych w załączniku IV pkt. (a), zakazujący: a. jakichkolwiek form celowego chwytania lub zabijania okazów tych gatunków żyjących w stanie dzikim, b. celowego płoszenia tych gatunków, w szczególności podczas okresu rozrodu, wychowu młodych, snu zimowego i migracji, (...) d. pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu lub odpoczynku. (...) 3. Zakazy o których mowa w ust. 1 pkt. (a) i (b) i w ust. 2 będą się odnosić do wszystkich stadiów życia tych zwierząt, do których stosuje się niniejszy artykuł. W roku 2007 w wyniku wielkoobszarowej inwentaryzacji Natura 2000 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku zgromadziła informacje na temat lokalizacji stanowisk gatunków chronionych O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 17 Puszcza Białowieska

18 Dyrektywą Siedliskową. Na potrzeby inwentaryzacji powstał m.in. skrypt p.t. Powszechna inwentaryzacja wybranych gatunków owadów na terenie RDLP Białystok. Stanowiska występowania chrząszczy związanych z martwym drewnem odkryli głównie pracownicy Instytutu Badania Leśnictwa w Białowieży. Niektóre miejsca występowania chronionych gatunków znane były od kilkunastu lat. Dane były dostępne dla Nadleśnictw Puszczy Białowieskiej. Przed wykonaniem wielkoobszarowej inwentaryzacji informacje o chronionych gatunkach wykorzystywane były w publikacjach, o których mowa w Bibliogra ii Powszechnej inwentaryzacji.... Art. 12 ust. 1 pkt 1 Dyrektywy Siedliskowej oraz wytyczne z Poradników ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (podręcznik metodyczny, Ministerstwo Środowiska, 2004) nakazują wyznaczenie obszarów bądź systemu ochrony ścisłej w miejscu występowania tych gatunków. Ponadto Dyrektywa zakazuje pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu lub odpoczynku chronionych gatunków. Orzecznictwo Europejskiego Trybunał Sprawiedliwości wyraźnie podkreśla, że uszkadzanie miejsc rozrodu lub odpoczynku musi być skutecznie wykluczone nawet w przypadku, gdy działania niszczące byłyby nieumyślne. System ścisłej ochrony zakłada podjęcie spójnych i wzajemnie powiązanych działań o charakterze prewencyjnym. 4 Pomimo tego, Plany Urządzania Lasu dla Nadleśnictw Puszczy Białowieskiej na 2008 rok zakładają pozyskanie drewna w oddziałach, w których stwierdzono gatunki chronione Dyrektywą Siedliskową. Niemal we wszystkich skontrolowanych przez Stowarzyszenie oddziałach, o których mowa w Powszechnej inwentaryzacji... w ostatnich latach (w tym również w roku 2008) było prowadzone mniej lub bardziej intensywne pozyskanie drewna. W oddziale 454 A, w miejscu występowania Zgniotka cynobrowego (Cucujus cinnaberinus) w ciągu roku wycięto przynajmniej kilkadziesiąt ponad stuletnich drzew. W październiku 2008 roku na powierzchni niecałego hektara wspomnianego wydzielenia stwierdzono 15 dogorywających ognisk o powierzchni od 4 do 12 m 2. Literatura podaje świerk i sosnę jako gatunki zasiedlane przez Cucujus cinnaberinus, oraz szereg innych gatunków z Dyrektywy Siedliskowej stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej: Boros schneideri, Rhysodes sulcatus, Pytho kolwensis, Phryganophilus ru icollis. Usuwając drzewa, zwłaszcza w fazie zamierania (a takie są usuwane w pierwszej kolejności w ramach tzw. zabiegów sanitarnych) pozbawia się wymienionych gatunków bazy lęgowej. Postępuje izolacja poszczególnych stanowisk, co potwierdzają obserwacje poczynione w trakcie tegorocznej inwentaryzacji w niektórych wydzieleniach leśnych trudno było znaleźć materiał (martwe drewno w odpowiednim stadium rozkładu), który potencjalnie mogłyby stanowić miejsce rozrodu wspomnianych gatunków. Mając na uwadze fakt, iż Nadleśnictwa były w posiadaniu Powszechnej inwentaryzacji..., a tym samym informacji o lokalizacji stanowisk poszczególnych gatunków można stwierdzić, iż doszło do umyślnego pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu lub odpoczynku, co narusza art. 12 ust. 1 pkt 1 lit. d Dyrektywy Siedliskowej. Należy podkreślić, iż sprawdzono jedynie pobieżnie i wyrywkowo ewentualną ingerencję w niektórych pododdziałach (ok. 25 ha), ujętych w Powszechnej inwentaryzacji..., jako stanowiska gatunków chronionych. Zalecenia ochronne mówią o wyznaczeniu ochrony ścisłej w obszarze zapewniającym dostateczną ilość materiału lęgowego, co optymalnie powinno stanowić nawet kilkaset hektarów dla każdego stwierdzonego stanowiska. Dlatego przy ocenie realizacji zaleceń ochronnych dla powyższych gatunków należy brać pod uwagę znacznie większy obszar. We wrześniu 2008 r. Pracownia ujawniła wycięcie jesionu w wieku ok. 100 lat zasiedlonego larwami Pachnicy dębowej. Jesion znajdował się w Nadleśnictwie Hajnówka w oddziale 631 C. Pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa w Białowieży potwierdzili, iż odchody znalezione w dziupli ściętego drzewa należą do Pachnicy dębowej (Osmoderma eremita) gatunku o znaczeniu priorytetowym w myśl Dyrektywy Siedliskowej. Ścięty jesion miał wielką dziuplę z widocznym na zewnątrz ujściem, co powinno w jaskrawy sposób leśnikom sugerować, iż drzewo może stanowić siedlisko gatunków chronionych. Inżynier nadzoru Nadleśnictwa Hajnówka przyznał, że leśnicy nie są entomologami i nie potra ią rozpoznawać chronionych gatunków chrząszczy. Za zgodą Ministra Środowiska konary jesionu zasiedlone larwami Pachnicy zostały przeniesione przez członków Pracowni w miejsce, gdzie będą miały warunki do przetrwania. W pobliżu ściętego jesionu udokumentowano pocięte i przeznaczone do wywiezienia dziuplaste konary, co daje podstawy do przypuszczeń, że nie był to odosobniony przypadek usuwania z Puszczy larw Pachnicy wraz ze ściętymi drzewami. 4. Wyroki: C-98/03 Commission v Germany, C-6/ 04 Commission v. United Kingdom, C-518/04 Vipera schweitzeri on Milos, C-103/00 Caretta caretta on Zakinthos. Odnotowano również przypadki wycięcia drzew zasiedlonych larwami dwóch innych gatunków chronionych Dyrektywą Siedliskową: zgniotka cynobrowego i ponurka schneidera. 18 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport

19 Podjęte działania: W wyniku inwentaryzacji przeprowadzonej w 2008 r. przy współpracy z Podlaskim Oddziałem Pracowni, na bazie której powstało opracowanie pt. Rozmieszczenie w Puszczy Białowieskiej wybranych gatunków chrząszczy saproksylicznych, będących na listach załączników II i IV Dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej oraz propozycje ich ochrony ujawniono kolejnych 96 stanowisk gatunków chronionych Dyrektywą Siedliskową. Wdrożenie zaleceń ochronnych proponowanych przez autorów opracowania wiąże się z wyłączeniem z gospodarowania kilku tysięcy hektarów Puszczy. Opracowanie zostało przekazane RDLP Białystok i Wojewodzie Podlaskiemu z zastrzeżeniem, iż dalsza eksploatacja miejsc w których stwierdzono gatunki chronione może stanowić naruszenie krajowych i wspólnotowych przepisów o ochronie gatunkowej. Egzekwowanie prawa wspólnotowego w odniesieniu do ptaków chronionych Dyrektywą Ptasią Zgodnie z rt..3 Dyrektywy Ptasiej: 1. W świetle wymogów określonych w art. 2 Państwa Członkowskie podejmują wszelkie niezbędne środki w celu ochrony, zachowania lub przywrócenia wystarczającej różnorodności i obszaru naturalnych siedlisk wszystkich gatunków ptactwa, określonych w art Ochrona, zachowanie i przywracanie biotopów i naturalnych siedlisk obejmuje przede wszystkim następujące środki: a) stworzenie obszarów ochrony; b) utrzymanie i gospodarowanie, zgodnie z potrzebami ekologicznymi naturalnych siedlisk w ramach stref ochronnych i poza nimi; c) przywracanie zniszczonych biotopów; d) tworzenie biotopów. Zgodnie z art. 7 Dyrektywy Siedliskowej: Obowiązki wynikające z art. 6 ust. 2, 3 i 4 niniejszej dyrektywy zastępują wszelkie obowiązki wynikające z art. 4 ust. 4 zdanie pierwsze Dyrektywy Ptasiej w odniesieniu do obszarów sklasy ikowanych zgodnie ze stosownymi przepisami Dyrektywy Ptasiej, poczynając od daty implementacji Dyrektywy Siedliskowej albo od daty klasy ikacji lub uznania obszaru przez Państwo Członkowskie na mocy Dyrektywy Ptasiej, jeżeli ta ostatnia data jest późniejsza. Zgodnie z art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej: Państwa Członkowskie podejmują odpowiednie działania w celu uniknięcia na specjalnych obszarach ochrony pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, jak również w celu uniknięcia niepokojenia gatunków, dla których zostały wyznaczone takie obszary, o ile to niepokojenie może mieć znaczenie w stosunku do celów niniejszej dyrektywy. W wyroku w sprawie C-117/00 Komisja v. Irlandia (ECR 2002/I-5335), które per analogiam znajduje zastosowanie do problemów związanych z zarządzaniem Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków Puszcza Białowieska Europejski Trybunału Sprawiedliwości zaznaczył, że art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej, podobnie jak art. 4 (4) Dyrektywy Ptasiej, wymaga od państw członkowskich, aby podjęły właściwe kroki celem uniknięcia m.in. pogorszenia stanu siedlisk OSO sklasy ikowanych zgodnie z art. 4 (1) dyrektywy (min. sprawa C-96/98 Komisja v Francja, ECR 1999/I-8531, par. 35). Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznał, że z uwagi na niepodjęcie środków niezbędnych do zabezpieczenia wystarczającej różnorodności obszaru siedliska oraz z uwagi na nie podjęcie właściwych kroków celem uniknięcia na terenie OSO pogorszenia stanu siedlisk gatunków, dla których obszar został wyznaczony, Irlandia naruszyła wymogi art. 3 Dyrektywy Ptasiej oraz art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej. Stosując analogię z powyżej omówionego wyroku ETS, stwierdzić należy, iż z poniżej przedstawionych względów, działania podejmowane w Puszczy Białowieskiej, pogarszają stan siedlisk dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego, naruszają art. 3 Dyrektywy Ptasiej oraz art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej. Niedobór drewna w fazie terminalnej (zwłaszcza świerków zasiedlonych przez kornika drukarza) stanowi najważniejszy czynnik wpływający na zmniejszenie populacji dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego (gatunki zagrożone wyginięciem). Dla dzięcioła trójpalczastego Puszcza Białowieska stanowi najważniejszą ostoję w kraju. O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy 19 Puszcza Białowieska

20 Prowadzone w Puszczy Białowieskiej na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat badania naukowe wykazują ścisły związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy pozyskaniem drewna, a spadkiem liczebności zagrożonych gatunków dzięciołów 4. Zależnie od zagęszczenia zamierających i martwych świerków, stanowiących kluczowy element siedliska tego gatunku, jedna para dzięcioła trójpalczastego potrzebuje do życia ha starodrzewi z dużym udziałem świerka. Dla zaspokojenia potrzeb energetycznych jeden dzięcioł musi zjadać zimą ponad 2600 larw korników dziennie. Z danych Lasów Państwowych wynika, że np. w 2004 r. w Puszczy pozyskano m 3 świerka zasiedlonego kornikiem drukarzem, który stanowi główny składnik pożywienia dzięcioła trójpalczastego. Usuwanie tzw. posuszu naraża dzięcioła trójpalczastego bezpośrednio na stratę lęgu i pozbawia miejsc lęgowych. Na Podlasiu 82% dziupli odnotowano w martwych świerkach. 5 Z dokumentacji pozyskanej przez Stowarzyszenie wynika, że w przeciągu 2007 r. tylko w jednym rewirze dzięcioła trójpalczastego (oddziały 448, 449 w rezerwacie im. Wł. Szafera) 6 zostały usunięte 143 świerki zasiedlone kornikiem drukarzem. Pozyskanie miało miejsce w okresie lęgowym, co dodatkowo koliduje z art. 5 pkt d Dyrektywy Ptasiej zakazującym płoszenia ptaków. Wyniki badań naukowych, rażąca sprzeczność z zaleceniami ochronnymi i skala działań podejmowanych przez Administrację Lasów Państwowych nie pozostawia wątpliwości co do negatywnego wpływu na stan siedlisk dzięcioła a tym samym uchybienia wobec art. 3 Dyrektywy Ptasiej oraz art. 6 (2) Dyrektywy Siedliskowej Egzekwowanie ochrony gatunkowej prawo krajowe Egzekwowanie ochrony gatunkowej porosty Według informacji widniejących do lutego 2008 r. na stronie internetowej Nadleśnictwa Białowieża, w obrębie Nadleśnictwa zostało utworzonych 66 stref ochronnych porostu Granicznika płucnika (Lobaria pulmonaria). Po sprawdzeniu tej informacji u WKP, okazało się, że Konserwator nie posiada decyzji o utworzeniu wspomnianych stref. W praktyce okazało się, że nie są to strefy ustalone decyzją WKP o wielkości przewidzianej przepisami, a jedynie drzewa z ich bliżej nieokreślonym otoczeniem i bliżej nie zidenty ikowanym sposobie ochrony. Brak egzekwowania ochrony gatunkowej porostów, oraz usuwanie drzew bez uprzedniego rozpoznania przyrodniczego, stwarza sytuację, gdy masowo usuwane są drzewa wraz z porostami igurującymi na Polskiej Czerwonej Liście Porostów, w tym również gatunki podlegające ochronie ścisłej, wymagające tworzenia stref ochronnnych, zwłaszcza porosty z rodzaju Usnea (brodaczki). (...) Największe straty ponosi lora porostów drzew iglastych. W Puszczy Białowieskiej ulega zubożeniu głownie lora świerka ( ) Najważniejsze zagrożenie dla licheno lory (obok zanieczyszczenia powietrza) stanowi gospodarka leśna, w tym zwłaszcza usuwanie starych drzew T. Wesołowski, K. Rowiński, D. Czeszczewik, Effect of managments on Tree toed Woodpecker Picoides tridactylus distribution in the Białowieża Forest: conservation implications, Acta Ornithologica 40/2005; D. Czeszczewik, W. Walankiewicz, Logging affect the white backed woodpecker; D. Czeszczewik, W. Walankiewicz, E. Blida, C. Mitrus, Znaczenie martwych drzew dla zespołu dzięciołów), Notatki Ornitologiczna 43/ E. Pugacewicz, Populacja dzięcioła trójpalczastego na nizinie północno-podlaskiej w latach , Dane Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Białymstoku. 7. S. Cieśliński, Phytocoenosis N.S. Vol. 15, Warszawa Białowieża Egzekwowanie ochrony gatunkowej chrząszcze Zgromadzony materiał dowodowy stwarza podstawy do stwierdzenia, iż wraz z pniami drzew regularnie wywożone były chrząszcze podlegające krajowej ochronie ścisłej, niektóre z nich jednocześnie ujęte w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej. Literatura podaje świerk jako gatunek zasiedlany przez Cucujus cinnaberinus, oraz szereg chronionych gatunków stwierdzonych w Puszczy: Boros schneideri, Rhysodes sulcatus, Pytho kolwensis, Phryganophilus ru icollis, co daje uzasadnione podstawy do przypuszczeń, iż chronione gatunki chrząszczy regularnie są wywożone wraz ze ściętymi drzewami. Dotychczas Pracownia udokumentowała pięć przypadków stwierdzenia larw z rodzaju Cucujus w ściętych pniach (sosnach, klonach) przeznaczonych do wywiezienia. W jednym przypadku były to larwy podlegającego krajowej ochronie ścisłej Cucujus haematodes, w dwóch pozostałych przypadkach larwy nie zostały oznaczone co do gatunku według najnowszych kluczy. Odnotowano również wycięcie drzew zasiedlonych larwami pachnicy dębowej i ponurka schneidera. Usuwając świerk (i inne drzewa) pozbawia się wymienionych gatunków bazy lęgowej. Postępuje izolacja poszczególnych stanowisk co potwierdzają obserwacje poczynione w trakcie tegorocznej inwentaryzacji w niektórych oddzia- 20 O zarządzaniu ostatnim naturalnym lasem Europy raport