Problematyka przestrzennego zróżnicowania gospodarki obejmuje:

Transkrypt

1 PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE GOSPODARKI Problematyka przestrzennego zróżnicowania gospodarki obejmuje: - przestrzenne rozmieszczenie i eksploatacje zasobów przyrody - rozmieszczenie rolnictwa, zróżnicowanie struktur agrarnych i ich konsekwencje - lokalizację i strukturę przemysłu oraz jej przemiany - handel i usługi lokalizację i powiązania usługowe w gospodarce 1. Gospodarowanie zasobami przyrody i ich rozmieszczenie Głównymi zasobami przyrodniczymi, wykorzystywanymi w gospodarce są : surowce mineralne, lasy oraz woda. Surowce mineralne (energetyczne, chemiczne, metaliczne, skalne) pełnią w gospodarce funkcje: 1. lokalizacyjną są podstawą rozwoju wielu gałęzi przemysłu 2. zatrudnieniową przemysły te (górnictwo, hutnictwo metali, eksploatacja kopalin itp.)tworzą wiele miejsc pracy 3. akceleracyjną eksploatacja i zagospodarowywanie złóż przyspiesza rozwój gospodarczy (np. węglowy okręg reńsko-westfalski i okręg uralski, powstały dzięki eksploatacji surowców metalicznych) 4.miastotwórczą surowce są podstawą rozwoju wielu miast (np. Górny Śląsk, miasta Zagłębia Ruhry) 5. dochodową sprzedaż surowców na rynkach krajowych i zagranicznych jest ważnym źródłem dochodów dla przedsiębiorstw, regionów, państw Rozwojowi cywilizacji towarzyszy rozwój nowoczesnych technologii i techniki, co powoduje wdrażanie nowych sposobów pozyskiwania surowców a także zmiany eksploatacji złóż. (wymogi ochrony środowiska). W wypadku wielu surowców na skutek postępu pojawiła się możliwość ich substytucji zastępowania surowców innymi. 1

2 Z punktu widzenia eksploatacji złóż surowców mineralnych ważne są: wielkość zasobów, warunki zalegania surowca, warunki jego pozyskiwania, jakość, koszty wydobycia i cena na rynku światowym. Największe znaczenie ma współcześnie bezpieczeństwo energetyczne wykształciły się trzy strefy powiązań eksportowo-importowych - USA, których zapleczem surowcowym jest Kanada, Meksyk i kraje Ameryki Południowej (USA- 4.6% ludności świata zużywają 25% światowej produkcji minerałów) -Europa zaopatruje się w krajach wschodnioeuropejskich i Bliskiego Wschodu oraz z Afryce (Rosja- kraje Europy Zachodniej w zakresie zaopatrzenia w gaz, ropę naftową; UE importuje 92% surowców chemicznych, metalicznych, skalnych) - Japonia zaopatruje się głównie w Australii, na Bliskim Wschodzie, w Azji Wschodniej Lasy eksploatuje się na całym świecie z różną intensywnością. Są to zasoby odnawialne, ale czas odnowy jest długi i przekracza pokolenie. Gospodarka leśna powinna być prowadzona według zasad: - powszechnej ochrony lasów - trwałości utrzymania lasów - ciągłości i wykorzystania wszystkich funkcji lasów - powiększania zasobów leśnych - zachowania ciągłości lasu i trwałości jego użytkowania Lasy pełnia funkcje: ochronną, ekologiczną, gospodarczą. Deforestacja (niszczenie lasów tropikalnych strefy równikowej), nadmierna eksploatacja lasów dla uzyskania drewna, prowadzi do naruszenia równowagi biologicznej. Podobnie z zasobami wody. Dla człowieka mają znaczenie zasoby wody słodkiej (około 2,5% zasobów wszelkiej wody). Największe zasoby wody słodkiej są zgromadzone na Grenlandii i Antarktydzie. Zasoby wód podziemnych stanowią około 90% światowych zasobów wody słodkiej łatwo dostępnej. 2

3 Zasoby wody pitnej są odnawialne: woda w rzekach odnawia się w ciągu 3 tygodni, w atmosferze 2 tygodnie, w jeziorach 10 lat, wody podziemne odnawiają się przez ponad 5000 lat a wody zgromadzone w lodowcach 8000 lat. Szybkie zużycie wody powoduje, że jej zasoby maleją szybciej niż się odnawiają. Coraz więcej regionów odczuwa brak wody (wysychające rzeki, konflikty o wodę). Zagrożeniem dla cywilizacji staje się zanieczyszczanie wód i nadmierna ich eksploatacja (przełowienie) 2. Rolnictwo i zróżnicowanie struktur agrarnych W miarę rozwoju społeczno-gospodarczego następuje dezagraryzacja, tj. spadek znaczenia rolnictwa w gospodarce narodowej: - maleje udział rolnictwa w PKB - maleje udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia - maleje udział rolnictwa w agrobiznesie, tj. sektorze gospodarki narodowej zajmującej się wytwarzaniem żywności ( od pola do stołu ) na rzecz wzrostu udziału przetwórstwa i dystrybucji. Rolnictwo jest silnie uzależnione od przyrody gleb (jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej), warunków klimatycznych, hydrologicznych i rzeźby terenu, co powoduje wahania plonów i cen rolnych. Kraje wysoko rozwinięte, dzięki ogromnym środkom finansowym i potężnym zasobom kapitału mogą ograniczać wpływ przyrody, uzyskiwać wysoką efektywność zastosowanych nakładów, osiągać wysoki stopień specjalizacji stosownie do poziomu rozwoju gałęzi pozarolniczych. Rolnicza przestrzeń produkcyjna ma cechy przestrzeni rozproszonej a stopień koncentracji ziemi w poszczególnych krajach i regionach jest zróżnicowany. - w jednych regionach (Ameryka Łacińska, USA, Kanada ale i północna oraz zachodnia część Polski) dominują wielkie gospodarstwa rolne - w innych gospodarstwa małe, średnie lub zupełnie karłowate gospodarstwa rodzinne (Indie, Chiny ale i Małopolska oraz Podkarpackie) Stopień koncentracji przestrzennej znajduje odzwierciedlenie w ekonomice rolnictwa danego regionu świata czy nawet poszczególnych krajów. 3

4 Ogólna zasada jest taka: im mniejsze gospodarstwa tym droższa produkcja z uwagi na jej obciążenie kosztami stałymi a zarazem mniejsza wartość dodana brutto osiągana z hektara użytków rolnych. W Unii Europejskiej od 1960 r. na mocy Traktatu Rzymskiego (1957) realizowana jest Wspólna Polityka Rolna. Polityka ta składa się z dwóch filarów: rynkowego i strukturalnego (rozwój obszarów wiejskich), przy czym filar rynkowy ze względu na jednolite zasady konkurencji na całym Wspólnym Rynku w całości jest finansowany ze wspólnego budżetu UE (wspólna organizacja rynków rolnych) W miarę rozwoju społeczno-gospodarczego rolnictwo podlega zmianom strukturalnym. Dotyczą one: - proporcji między produkcją roślinną a zwierzęcą - zmian obszaru gospodarstw (wzrost średniej powierzchni) i zmian stosunków własnościowych -stopnia intensywności i wzrostu towarowości rolnictwa - proporcji między dochodami uzyskiwanymi przez gospodarstwo rolne z rolnictwa i spoza rolnictwa W związku z tym zmienia się model gospodarstwa rolnego, a wieś przejmuje nowe, niekonwencjonalne funkcje tzw. publiczne funkcje wsi (obok lub zamiast wytwarzania surowców żywnościowych): - staje się miejsce rekreacji i spędzania czasu wolnego - ma ofertę turystyczną (turystyka wiejska, agroturystyka) - rozwija funkcje hydrologiczne, lecznicze, balneologiczne, socjalne - staje się sypialnią wielkich miast w ramach lansowania tzw. zdrowego modelu życia Mimo skłonności do zachowania tradycyjnego modelu gospodarstwa i tradycyjnych postaw jej mieszkańców do rolnictwa przenikają innowacje produktowe, technologiczne, organizacyjne. 3. Zróżnicowanie produkcji przemysłowej. W rozwoju społeczno-gospodarczym siłą sprawczą przemian o charakterze cywilizacyjnym jest przemysł. 4

5 Przemysł jest działem nierolniczej produkcji materialnej, w którym wydobywanie naturalnych zasobów oraz ich przetwarzanie w dobra zaspokajające potrzeby ludzi jest prowadzone w dużych rozmiarach przy zastosowaniu podziału pracy i użyciu maszyn. Do przemysłu nie zalicza się rzemiosła i budownictwa. W przeszłości dzielono przemysł na gałęzie a te z kolei na branże. Obecnie do przemysłu zgodnie z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD) i zgodną z nią Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) zalicza się trzy sekcje działalności gospodarczej, czyli: - górnictwo sekcja C - przetwórstwo przemysłowe sekcja D - wytwarzanie i zaopatrywanie w energie elektryczną, gaz i wodę sekcja E Zmiany zachodzące w przemyśle mają zróżnicowany charakter i odmienną dynamikę rozwoju jego rodzajów. Jeśli produkty przemysłowe znajdują powszechne zastosowanie w gospodarce, to przemysł staje się nośnikiem jej zasadniczych przekształceń. Przemysł jest dostawcą dóbr inwestycyjnych, źródłem innowacji, źródłem dochodów państw wiodących prym w przemysłowej działalności gospodarczej, tworzy miejsca pracy oddziałując na warunki życia ludności, odgrywa ważną role w rozwoju skupisk ludzkich osiedli i miast, a więc tworzy przestrzeń ekonomiczną. Jeśli jest wysoka dynamika wzrostu liczby pracujących w przemyśle w porównaniu z innymi sektorami gospodarki i przekłada się to na wzrost jego udziału w strukturze zatrudnienia ludności oraz w tworzeniu PKB takie zjawisko nazywamy uprzemysłowieniem albo industrializacją. Źródłem industrializacji są zmiany w rolnictwie: szybki wzrost wydajności pracy i produktywności ziemi oraz kapitału a także uwalnianie nadwyżek siły roboczej odpływ ludzi ze wsi do miasta. Fala industrializacji przetoczyła się przez Europę po II wojnie światowej i objęła byłe państwa socjalistyczne relatywnie gorzej rozwinięte, z dominacją rolnictwa w strukturze produkcji i zatrudnienia, słabo rozwiniętą infrastrukturą techniczną i społeczną. 5

6 Industrializacja jest typowa dla krajów rozwijających się, przechodzących od gospodarki opartej na rolnictwie do gospodarki z dominacją przemysłu. Początkowo powstają pojedyncze obiekty przemysłowe z czasem pojawiają się różne formy koncentracji przestrzennej przemysłu: ośrodki i okręgi przemysłowe. Ośrodkiem przemysłowym jest jednostka osadnicza, w której znacznie rozwinął się przemysł, na ogół mający cechy produkcji wyspecjalizowanej, dający znaczne zatrudnienie mieszkańcom i funkcjonujący w strukturze miasta. Okręg przemysłowy to grupa współpracujących ze sobą ośrodków przemysłowych, powiązanych przepływami dóbr, osób, informacji. Są trzy typy okręgów przemysłowych: surowcowe (powstające w pobliżu złóż węgla lub rudy), rynkowe (wielkomiejskie) i nadmorskie ( w pobliżu portów morskich). Urbanizacja z kolei wynika z umieszczenia przemysłu w strukturach miast, co prowadzi do wspólnego użytkowania infrastruktury, dostępu do dużych zasobów pracy, chłonnego i zróżnicowanego rynku zbytu a wiec korzyści wspólnej lokalizacji. Przemysł wpływa na tworzenie więzi lokalnych. Mają one kolejno formę: - dystryktów przemysłowych - sieci terytorialnych - sieci operacyjnych - gron czyli klastrów i powstają na skutek rozwoju kooperacji, różnych form podziału pracy, integracji pionowej i poziomej partnerów, budowy struktur komplementarnych, koncentracji. Kolejnym stadium jest dezindustrializacja jest to proces, w wyniku którego gospodarki przekształcają się z systemów opartych na przemysłach w systemy oparte na usługach. (lata 60-te w USA i Europie Zachodniej) 4. Handel i usługi serwicyzacja gospodarki 6

7 Usługi stanowią czynność zaliczaną do pracy społecznie użytecznej. Współczesna klasyfikacja usług wyodrębnia je jako trzeci sektor z podziałem na: - usługi w wąskim znaczeniu określane jako usługi czyste (transportowe, ubezpieczeniowe, brokerskie i bankowe, handlowe, reklamowe i techniczne) - pozostałe usługi określane często pojęciem usług niewidocznych (związane z kształtowaniem czynników produkcji) W gospodarkach wysoko rozwiniętych krajów usługi stanowią 82-85%wartości dodanej brutto w gospodarce.(usa, Francja, Wielka Brytania). W fabryce świata czyli Chinach wynoszą około 50% i są na średnim światowym poziomie. W państwach dawnego bloku wschodniego (Polska, Węgry, Rosja) wynoszą około 60-70%. Serwicyzacja gospodarki wywiera wpływ na produkcję, która sama staje się usługą: towar jest zindywidualizowany, dostosowany do potrzeb konkretnego klienta, jego wprowadzenie na rynek jest związane z zapewnieniem serwisu usługowego Usługą jest także handel, czyli odpłatna wymiana towarów bądź usług. Poza wymianą towarów handel obejmuje także obroty majątkowo-kredytowe oraz bieżące obroty finansowe, W gospodarce globalnej powiązania handlowe nabierają cech trwałości i systematyczności, co wiąże ponad granicami różne sfery działalności gospodarczej i przekształca w uzależnione od siebie gałęzie i rodzaje produkcji. 7