Realizacja funkcji naukowej w Roztoczańskim Parku Narodowym

Transkrypt

1 Realizacja funkcji naukowej w Roztoczańskim Parku Narodowym Zbigniew Maciejewski, Roztoczański Park Narodowy, ul Plażowa Zwierzyniec zbigniewmaciejewski@wp.pl Wstęp Problem badań naukowych w polskich parkach narodowych był wielokrotnie przedmiotem dyskusji różnych autorów i gremiów oraz doczekał się już bogatej bibliografii. Najczęściej problem ten był podejmowany w aspekcie potrzeb oraz celów prowadzenia badań naukowych w obszarach chronionych, podkreślając ich wagę oraz niezbędność (Faliński 1972, 2001, Okołów 1981, 1988 (1990), 2002, Krzan 1982,1984, Parczewski 1987, Szwagrzyk 1994, Pijanowska, Jaroszewicz, Jędrzejewska 2002, Symonides 2002, 2008). Wielu autorów omawiało zasady tworzenia i funkcjonowania pracowni naukowych w parkach narodowych, ich struktury organizacyjne (Okołów 1981, 1988 (1990), 2002, Krzan 1982, Kot i in. 2002), oraz status zatrudnionych w nich pracowników naukowych, potrzeby w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych, problemy związane z dużą odległością od ośrodków naukowych (Kapuściński 1980 Okołów 1981, 1988 (1990), Symonides 2002), możliwości organizowania i uczestnictwa w konferencjach naukowych, zakres badań możliwych do realizacji na obszarach chronionych jak również właściwą ich koordynację i dokumentację (Faliński 1972, 2001, Patalas 1980, Kot i in. 2002). Aż po najtrudniejszy problem dotyczący finansowania działań naukowych (Symonides 2002). Nie mniej liczne wypowiedzi dotyczyły roli badań naukowych w inwentaryzacji zasobów przyrodniczych obszarów chronionych oraz wypracowywaniu metod skutecznej ich ochrony (Symonides 2002, 2008, Maciejewski 2008), jak również korzyści, jakie odnosi sama nauka z możliwości prowadzenia badań na najcenniejszych przyrodniczo obszarach (Szwagrzyk 1994, Pijanowska, Jaroszewicz, Jędrzejewska 2002, Symonides 2002, Maciejewski 2008). Wymienione wyżej zagadnienia były również tematem konferencji i seminariów naukowych np. seminarium pracowników naukowych parków narodowych, jakie odbyło się w dniach maja 1981r. w Roztoczańskim Parku Narodowym, czy też konferencji naukowej pt.: Nauka w Parkach Narodowych, która odbyła się w 2002r. w Białowieży. Wiele z poruszanych wówczas problemów pomimo podejmowanych licznych prób ich rozwiązania, jest aktualnych do dnia dzisiejszego. Cel prowadzonych badań. Obszar parku narodowego to miejsce wyjątkowe w swoim charakterze - wyróżniające się z otoczenia szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi,

2 kulturowymi i edukacyjnymi. Zaś celem objęcia danego obszaru ochroną w postaci parku narodowego jest zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880)). Aby skutecznie realizować ochronę obszarów czy obiektów chronionych musimy znać odpowiedź na kilka podstawowych pytań. Po pierwsze co mamy chronić - czyli jakie jest dziedzictwo przyrodnicze chronionego obiektu? By na to pytanie odpowiedzieć należy możliwie najlepiej poznać chronione obiekty poprzez prowadzone badania naukowe i inwentaryzacje przyrodnicze (Symonides 2002, 2008). W celu właściwej ochrony różnorodności gatunkowej w parku powinniśmy poznać możliwie dokładnie całe bogactwo gatunków w poszczególnych grupach systematycznych, a więc bogactwo roślin, zwierząt, grzybów itd. ich zmienność (choćby w zakresie form życiowych), warunki ich funkcjonowania, wzajemne zależności i powiązania (zarówno pomiędzy gatunkami jak i siedliskiem), kierunki oraz mechanizmy dynamiki itp. Drugie pytanie, na które powinniśmy znać odpowiedź dotyczy aktualnych i potencjalnych zagrożeń dla poszczególnych składników przyrodniczych oraz warunków ich funkcjonowania. Następne pytanie dotyczy tego: jak powinniśmy chronić czyli określenie form, sposobów i metod skutecznej ochrony poszczególnych gatunków, ekosystemów czy innych tworów przyrody (np. geologicznych). Kolejne pytanie dotyczy skuteczności prowadzonych działań ochronnych, ewentualnych ich weryfikacji i wypracowania nowych metod. Na wszystkich etapach udzielania odpowiedzi na postawione pytania, badania naukowe odgrywają podstawową rolę. Zapewne, dlatego w dalszej treści cytowanej Ustawy - Ustawodawca zapisał, że: obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, oraz włączył do zadań Służby Parku Narodowego prowadzenie badań naukowych w celu określenia metod i sposobów ochrony przyrody, skuteczności działań ochronnych oraz rozpoznawania różnorodności biologicznej. Z powyższych stwierdzeń wynika, że udostępnienie obszaru parku do eksploracji naukowej jest jedną z głównych funkcji parków narodowych w Polsce. Zasadniczym celem tego udostępnienia jest kompleksowe poznanie dziedzictwa przyrodniczego, historycznego i kulturowego obszaru parku oraz praktyczna realizacja zadań z zakresu ochrony tych wartości,

3 dla których utworzono park narodowy jak również prowadzenie bieżącego monitoringu zmian wynikających z zastosowania ochrony czynnej (skuteczność zabiegów) oraz przekształceń środowiska. Realizacja tych zadań jest możliwa przy wykorzystaniu wiedzy, jaką niosą ze sobą badania naukowe, co wiąże się z szerokim udostępnieniem zasobów parku dla nauki oraz dokumentacją i praktycznym wykorzystaniem uzyskanych wyników badań. Sumarycznym efektem końcowym badań naukowych oraz doświadczeń praktyków z dziedziny ochrony przyrody winien być plan ochrony danego obiektu chronionego, w którym będą zapisane odpowiedzi na postawione wyżej pytania jak również wskazówki dotyczące zasad ich realizacji. Roztoczański Park Narodowy jako obiekt badań. Teren Roztoczańskiego Parku Narodowego, na tle innych obszarów leśnych objętych ochroną, z wielu względów stanowi szczególnie interesujący poligon badawczy. Po pierwsze w drzewostanach Parku współwystępują prawie wszystkie rodzime gatunki drzew, w tym gatunki typowe dla lasów górskich: buk, jodła, świerk oraz gatunki lasów niżowych np.: grab, dąb szypułkowy czy sosna pospolita. Stwarza to unikalne możliwości badań nad dynamiką układów tworzonych przez te gatunki (Maciejewski 2006). Po drugie w pobliżu Parku przebiegają granice naturalnego występowania głównych gatunków lasotwórczych: jodły, świerka, buka (Izdebski i in. 1992). Umożliwia to śledzenie tendencji dynamicznych tych gatunków przy granicach oraz na obszarach położonych bardziej w centrum zasięgu. Można przypuszczać, że reakcje gatunków na obserwowane zmiany środowiska, będą głębsze i bardziej wyraźne właśnie przy granicach zasięgów ich naturalnego występowania, gdzie rosną one w warunkach suboptymalnych dla swego rozwoju. Dzięki specyficznej gospodarce leśnej Ordynacji Zamojskiej (do której przez ponad 350 lat należały tereny obecnego Parku) oraz późniejszym działaniom ochronnym, znaczne obszary lasów Parku zachowały wysoki stopień naturalności (Lorens 1998), przy jednoczesnym występowaniu zbiorowisk przekształconych (zastępczych) tych zespołów. Do najlepiej zachowanych i najcenniejszych dla Parku należą zespoły: buczyny karpackiej (Dentario glandulosae-fagetum) oraz wyżynnego mieszanego boru jodłowego (Abietetum polonicum) - uznane jako priorytetowe z punku widzenia Unii Europejskiej oraz charakterystyczne dla lasów podgórskich i górskich. Ponadto bór jodłowy uznawany jest za zespół endemiczny obszaru Polski południowo wschodniej (Izdebski i in. 1992). Jako jedne z rzadszych w Polsce należy wymienić również zespoły: dąbrowy świetlistej Potentillo albae-quercetum (obecnie zanikające na terenie kraju) oraz, należące do

4 zespołów zagrożonych, fitocenozy torfowisk wysokich Ledo-Sphagnetum magellanici (Izdebski i in. 1992). Specyficzne położenie Roztocza przy granicach klimatycznych (Szafer 1977) oraz geobotanicznych (Szafer 1977, Simonides 2008) jak również duże zróżnicowanie ukształtowania powierzchni Parku, warunków glebowych i stosunków wodnych powoduje znaczną różnorodność roślinności wyrażającą się między innymi występowaniem wielu elementów i podelementów geograficznych (holarktyczny, iranoturański, śródziemnomorski), trzech grup gatunków górskich oraz gatunków reliktowych (Izdebski i in. 1998). Ze względu na opisaną wyżej atrakcyjność przyrodniczą, tereny obecnego Parku były przedmiotem badań naukowców już w końcu XIX wieku. Po drugiej wojnie światowej zainteresowanie tym obszarem znacznie wzrosło. W latach 60. i 70. prowadzili tu kompleksowe badania pracownicy naukowi z ośrodka lubelskiego (por. Izdebski 1964, 1969; Izdebski i in. 1976, 1977; Fijałkowski 1972) oraz w mniejszym stopniu krakowskiego, warszawskiego, poznańskiego i innych. W efekcie, do początku lat 90. ukazało się około 80 prac florystycznych i geobotanicznych oraz 25 prac o tematyce ekologicznej (Izdebski i in. 1992). Równie intensywnie prowadzone były badania faunistyczne. Bibliografia fauny Roztocza, zawierająca prace dotyczące terenu RPN, liczy 716 pozycji, co stanowi zaledwie część (około 70%) prac z tego terenu (Liana 1994). Udostępnienie naukowe RPN w latach Udostępnienie terenu Parku dla celów naukowych było ewidencjonowane i dokumentowane przez pracowników działu naukowego RPN od 1975r., tj. prawie od początku istnienia Parku. Do końca 2008r., zarejestrowano ponad 600 tematów zrealizowanych przez różne instytucje naukowe, szkoły średnie, uczestników obozów naukowych, studiów podyplomowych i różnych towarzystw naukowych (Ryc. 1). W ogólnej liczbie zdecydowanie przeważają prace magisterskie 41% oraz prace badawcze prowadzone przez pracowników różnych instytucji naukowych 36%. Najmniejszy udział mają prace doktorskie (18), licencjackie (13) i inżynierskie (3) łącznie stanowią zaledwie 6% całości udostępnienia naukowego Parku. Prace dyplomowe wykonywane przez uczniów szkół średnich stanowią blisko 8%, natomiast prace określane jako inne - nieco ponad 10% całości udostępnienia naukowego Parku. Wśród tych ostatnich przeważają prace będące efektem obozów naukowych, prace realizowane na seminaria i olimpiady przyrodnicze oraz prace, których głównym celem była dokumentacja fotograficzna przyrody RPN. W ciągu ostatniego 5 lecia nastąpił wyraźny wzrost udziału prac badawczych,

5 magisterskich, licencjackich i inżynierskich przy znacznym spadku (o blisko 2%) prac dyplomowych oraz prac z grupy inne. 10% 8% 2% 0% 3% 36% 41% badawcza magisterska doktorska inżynierska licencjacka dyplomowa inna Ryc. 1. Zakres udostępnienia naukowego RPN Największy wkład w poznanie wartości przyrodniczych Parku, w minionym trzydziestopięcioleciu, wniósł ośrodek lubelski w tym głównie UMCS, realizując łącznie ponad 200 prac naukowych, co stanowi blisko 42 % wszystkich prac badawczych z tego okresu. Jest to najprawdopodobniej efektem zarówno bezpośredniej bliskości tego ośrodka naukowego jak i tradycji zainteresowań lubelskich naukowców terenem Roztocza jako poligonem badawczym. Drugim ośrodkiem naukowym, który wniósł bardzo wiele wysiłku w poznawanie wartości przyrodniczych RPN, szczególnie w zakresie funkcjonowania ekosystemów leśnych, które są głównym przedmiotem ochrony w Parku, jest ośrodek krakowski. Ośrodek ten zrealizował 84 prace, (17%) z czego zdecydowana większość została wykonana przez pracowników naukowych i studentów Wydziału Leśnego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Duży wkład wniósł również ośrodek warszawski realizując w minionym okresie 63 prace (13%). Pomimo znacznej odległości bardzo aktywnie działał na Roztoczu ośrodek poznański realizując 42 prace, co stanowi blisko 9% całości udostępnienia naukowego Parku.

6 Katowice Kielce Kraków Lublin Łódź Poznań Rzeszów Warszawa Wrocław Zamość Inne liczba prac ośrodek naukowy magisterskie badawcze Ryc. 2. Liczba prac naukowych zrealizowanych w Roztoczańskim Parku Narodowym przez poszczególne ośrodki naukowe. Pozostałe ośrodki naukowe: katowicki, kielecki, łódzki, wrocławski, rzeszowski i zamojski zrealizowały łącznie 92 prace naukowe (19%). Z wyżej wymienionych w ciągu ostatnich 5 lat najwięcej prac zrealizował ośrodek rzeszowski, podczas gdy położony w bezpośrednim sąsiedztwie Parku ośrodek zamojski zrealizował zaledwie 4 prace. Zmalało również zainteresowanie terenem parku jako poligonem badawczym takich ośrodków jak: toruński, kielecki czy łódzki. Wśród zrealizowanych dotychczas badań naukowych najliczniejsze były prace zoologiczne 123 (25,7%), następnie botaniczne i geobotaniczne 102 (21,3%) oraz prace z dziedziny leśnictwa 75 (15,7%) (Ryc. 3). Znaczny odsetek stanowiły również prace z dziedziny szeroko rozumianego udostępnienia turystycznego - 47 (9,8%). Udział tych prac w ostatnim 5-leciu znacząco wzrósł (podjęto ich 21 w ciągu tego okresu czasu), podczas gdy udział prac z pozostałych dziedzin, szczególnie leśnictwa (14) i zoologii (27) wyraźnie zmalał.

7 liczba prac botanika ekologia gleboznawstwo leśnictwo ochrona przyrody ochrona środowiska turystyka zoologia inne liczba prac dyscyplina nauki magisterska badawcza Ryc. 3. Liczba prac naukowych zrealizowanych w Roztoczańskim Parku Narodowym w podziale na dyscypliny naukowe Biorąc pod uwagę liczbę rozpoczynanych tematów badawczych zainteresowanie naukowców terenem Parku jako poligonem badawczym było bardzo zróżnicowane w poszczególnych latach. W ciągu ostatniego dziesięciolecia liczba ta oscylowała w granicach rocznie. Najwyższą liczbę tematów badawczych (Ryc. 5) zrealizowano w latach 1999 (48), 2008 (37) 1986 (31) oraz 1998 (28). Z kolei najmniej prac wykonano w latach 1980 (1) oraz 1981 i 1992 (po 3 tematy). Prace wieloletnie liczono tylko jeden raz w roku ich rozpoczęcia tak, że ogólna liczba faktycznie realizowanych tematów w danym roku jest w rzeczywistości znacznie wyższa lata badawcze magisterskie Ryc. 4. Liczba prac naukowych zrealizowanych w Roztoczańskim Parku Narodowym w poszczególnych latach badań

8 W ostatnim 5-leciu liczba realizowanych tematów badawczych wykazuje tendencję rosnącą. Warto zauważyć również, że liczba tematów zrealizowanych w ostatnim 10-leciu stanowi ponad 52% wszystkich prac badawczych zrealizowanych w całej historii Parku. Większość zrealizowanych tematów badawczych to badania 1 i 2-letnie, dłuższe prace należą do rzadkości. Prac dłuższych niż 4-letnie nie odnotowano w ogóle. Ponieważ brak jest jakichkolwiek ograniczeń dotyczących czasu trwania badań prowadzonych w Parku, taki ich rozkład wynika najprawdopodobniej ze względów organizacyjnych takich jak: zasady finansowania prac badawczych, czasokres realizacji prac doktorskich, magisterskich, licencjackich itp. Popularyzacja i dokumentacja wyników badań Najczęstszą formą popularyzacji wyników badań prowadzonych na terenie Parku są artykuły naukowe i popularno-naukowe publikowane w różnych czasopismach. Są one gromadzone w specjalnym dziale monografii w bibliotece Parku, który liczy obecnie około 2100 pozycji, stanowiąc w tej mierze bogatą i cenną dokumentację naukową, poszerzającą wiedzę na temat wartości przyrodniczych i kulturowych Parku. Dokumentacja samych wyników badań opiera się głównie na materiałach publikowanych oraz przekazywanych przez autorów opracowaniach i raportach z wykonywanych prac badawczych. Okresowo wydawane są również syntetyczne opracowania o charakterze monografii stanowiące podsumowanie aktualnej wiedzy o przyrodzie Parku. Wszystkie tak zgromadzone materiały są dostępne dla osób zainteresowanych np. uczniów i studentów piszących prace dyplomowe, nauczycieli, przewodników turystycznych itp. w bibliotece Parku. Poza tym naukowcy jak również pracownicy Parku prowadzący prace badawcze, inwentaryzacyjne czy monitoringowe prezentują wyniki własnych badań na seminariach oraz krajowych i międzynarodowych konferencjach naukowych organizowanych przez różne ośrodki naukowe w Polsce. Roztoczański Park Narodowy występuje najczęściej w roli współorganizatora różnych konferencji naukowych zarówno krajowych jak i międzynarodowych. Przykładem mogą tu być: 1. Ogólnopolska Konferencja Naukowa p.t.: Interakcje międzygatunkowe na różnych poziomach organizacji: osobnik populacja biocenoza (rośliny naczyniowe a bracia mniejsi ). Konferencja ta została zorganizowana przez: Sekcję Biologii Populacji Roślin Komitetu Ekologii PAN, Zakład Ekologii, Zakład Botaniki i Mykologii Instytutu Biologii UMCS w Lublinie oraz Oddział Lubelski Polskiego Towarzystwa

9 Botanicznego, a jej obrady odbyły się w Krasnobrodzie oraz RPN, w dniach czerwca 2009 roku. 2. Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt.: Biologia i ekologia populacji roślin: skąd przychodzimy dokąd zmierzamy? Zorganizowana., przez: Sekcję biologii i Ekologii Populacji Roślin Komitetu Ekologii PAN, Zakład Ekologii Instytutu Biologii UMCS w Lublinie oraz Lubelski oddział PTB, obradowała w dniach czerwca 2008r. w Ośrodku Edukacyjno Muzealnym RPN. 3. Ogólnopolska konferencja naukowa pt.: Sowy Polski, współorganizowana przez: Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie i Stowarzyszenie Ochrony Sów, w dniach 5 7 grudnia 2008 r. 4. Konferencja naukowa pt.: Zamoyscy w dziejach Polski. W kręgu polityki, gospodarki, prawa i kultury. Zamość Zwierzyniec, września 2005r. Sekcja VII tej konferencji pt.: Zamojscy a przyroda i jej ochrona, obradowała w Ośrodku Edukacyjno Muzealnym RPN. 5. Konferencja naukowa Rola człowieka w kształtowaniu i funkcjonowaniu gleb wybranych ekosystemów Lubelszczyzny. Współorganizowana przez Zakład Gleboznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, odbyła się w dniach 3-5 października 2005r. 6. Międzynarodowa konferencja naukowa The permanent European Conference for the Study of the Rural Landscape (PECSRL), obradowała w dniach 3-9 września 2006r. w Berlinie, natomiast jej sesja wyjazdowa odbyła się na terenie Roztocza, obejmując również obszar RPN. 7. Roztoczański Park Narodowy uczestniczył także w międzynarodowej konferencji naukowej pt.: Pollen Monitoring Programme, 4th international meeting Odbyła się ona w Lublinie i Guciowie, w dniach września 2002r. Współpraca z ośrodkami akademickimi oraz efekty prowadzonych badań Najbliższa współpraca w zakresie realizacji zadań badawczych została nawiązana z uczelniami ośrodka lubelskiego szczególnie UMCS. Jej efektem były m. in. kompleksowe opracowania botaniczne i geobotaniczne zrealizowane przez zespół pod kierownictwem prof. dr hab. Krystyna Izdebskiego opisane w monografiach: Zbiorowiska roślinne Roztoczańskiego Parku Narodowego na tle warunków siedliskowych (Izdebski i in. 1992), Potencjalna roślinność naturalna Roztoczańskiego Parku Narodowego (Izdebski i in. 1997), czy też Operat Ochrony Flory Roztoczańskiego Parku Narodowego (Izdebski i in. 1998). Innym przykładem mogą być kompleksowe badania glebowe oraz stosunków wodnych

10 obszaru Parku na bazie, których powstały opracowania: Operat do mapy przyrodniczej gleb Roztoczańskigo Parku Narodowego (Dębicki i in. 2000) oraz Stosunki wodne w zlewniach górnego Szumu i Świerszcza - południowa część Roztoczańskiego Parku Narodowego (Bartoszewski 1996). Bliska współpraca łączy także RPN z Roztoczańską Stacją Naukową w Guciowie kierowaną przez dra Jana Rodzika, oraz z Zakładem klimatologii UMCS kierowanym przez prof. dr hab. Bogusława Kaszewskiego. Szczególnie cenna, z racji leśnego charakteru Parku, jest współpraca z Wydziałem Leśnym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. W ramach tej współpracy prowadzone są m. in. wieloletnie badania nad strukturą i dynamiką lasów Parku. Przykładem mogą tu być badania na stałych powierzchniach położonych w różnych zespołach leśnych, realizowane przez pracownika naukowego Parku we współpracy z Katedrą Botaniki i Ochrony Przyrody UR w Krakowie kierowaną przez prof. dr hab. J. Szwagrzyka. Badania warstwy runa w tych zespołach były prowadzone RWE współpracy z dr R. Zubelem, z Zakładu Botaniki i Mykologii Instytutu Biologii UMCS. Efektem tej współpracy są wspólne referaty i wystąpienia na konferencjach krajowych i międzynarodowych jak również publikacje w Ochronie Środowiska i Zasobów Naturalnych (Maciejewski, Zubel 2009, Zubel Maciejewski 2009) oraz Polish Journal of Ecology. We współpracy z Wydziałem Leśnym UR w Krakowie rozpoczęto realizację 3 innych projektów badawczych: Porównanie dynamiki gatunków drzewiastych oraz roślin runa na terenach objętych ochroną czynną i bierną w Roztoczańskim Parku Narodowym (prof. dr hab. Jerzy Szwagrzyk, dr Zbigniew Maciejewski). Wstępna ocena występowania kwitnących osobników bluszczu pospolitego Hedera helix na terenie Roztocza (mgr inż. Anna Bożek, dr Zbigniew Maciejewski). Dynamika odnowienia buka, jodły i innych gatunków w lasach o charakterze pierwotnym w RPN( dr Janusz Szewczyk, dr Zbigniew Maciejewski). Dotychczas nie udało się nawiązać stałej współpracy naukowej z zagranicznymi ośrodkami naukowymi. Najbardziej obiecującą była w tym względzie współpraca z Beniaminem Coeckemanem, doktorantem Uniwersytetu w Getyndze (Georg-August- University of Goettingen Albrecht-von-Haller Institute for Plant Sciences) przy realizacji jego pracy doktorskiej pt.: Abundance, niche breadth, and stress in the centre and at the order of the distribution range (Nisze ekologiczne oraz przystosowania klimatyczno-siedliskowe w centrum i na obrzeżach naturalnego zasięgu).

11 Inne formy udostępniania RPN dla działalności naukowej Inne formy udostępniania naukowego w Roztoczańskim Parku Narodowym obejmują: ćwiczenia terenowe studentów, obozy naukowe, sesje terenowe, praktyki studenckie, szkolenia różnych grup zainteresowanych przyrodą Parku np.: przewodnicy turystyczni, nauczyciele biologii, uczestnicy olimpiad ekologicznych itp. Ze względu na atrakcyjność przyrodniczą Parku często odbywają się tutaj zajęcia i ćwiczenia terenowe studentów różnych uczelni. W miarę możliwości prowadzi je pracownik naukowy Parku lub inny pracownik działu d/s Nauki i Edukacji. Odbywają się one głównie w obrębie ścieżek dydaktycznych lub określonych przez Dyrektora rejonów Parku i polegają na prezentacji specyfiki przyrody Roztocza w zakresie występujących tu charakterystycznych gatunków i ekosystemów, zagadnień dotyczących ochrony przyrody, czy funkcjonowania obszarów chronionych. Najczęściej odwiedzają nas studenci uczelni lubelskich: UMCS, KUL, Uniwersytetu Przyrodniczego, Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej. Nieco rzadziej studenci innych ośrodków akademickich jak: Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy w Kielcach czy SGGW w Warszawie. Przykładowe tematy, jakie były realizowane w ramach zajęć w ubiegłych latach to: 1. Analiza form obszarowej ochrony przyrody w RPN. 2. Geoekologiczne uwarunkowania funkcjonowania RPN, hodowla konika polskiego - cele i zadania. 3. Poznanie naturalnych układów ekologicznych RPN. 4. Organizacja i funkcjonowanie systemów ochrony przyrody. 5. Roślinność RPN. 6. Fauna RPN. 7. Środowisko przyrodnicze RPN. Za wyjątkiem praktyk studenckich, pozostałe formy udostępniania mają miejsce raczej sporadycznie np. z okazji przyjazdu naukowców czy organizowanych w tym regionie konferencji i sympozjów naukowych. Zasady udostępniania RPN dla celów naukowych Zgodnie z zarządzeniem Dyrektora RPN, badania naukowe na terenie Parku mogą prowadzić instytucje naukowe, organizacje i towarzystwa przyrodnicze, osoby prywatne oraz pracownicy Parku. W większości są to samodzielne badania i obserwacje realizowane przez pracowników naukowych, doktorantów i studentów z różnych ośrodków naukowych, czasem w przypadku prac licencjackich i dyplomowych stanowią one część badań różnych zespołów badawczych lub pracowników Parku prowadzących własne badania naukowe czy

12 monitoringowe. Rzadziej są to prace dyplomowe uczniów techników leśnych lub liceów ogólnokształcących. Prowadzenie badań naukowych na terenie Parku wymaga pisemnego zezwolenia Dyrektora Parku. Podstawą uzyskania tego zezwolenia jest przedstawienie przed planowanym rozpoczęciem prac Wniosku o zezwolenie na prowadzenie badań na terenie RPN oraz wypełnionego Arkusza ewidencyjnego pracy naukowej wykonywanej na obszarze Parku Wyklucza się realizację badań, które mogą wpłynąć negatywnie na przyrodę parku narodowego. W sytuacji, gdy badania naukowe polegają na działaniach wymagających - w myśl ustawy o ochronie przyrody - odrębnego zezwolenia Ministra Środowiska, a więc np. dotyczą gatunków rzadkich i chronionych, bądź wiążą się z pozyskaniem pojedynczych osobników lub ich części (w tym nasion czy owoców) wymagane jest przedłożenie kopii tego zezwolenia. Zgodnie z wymienionym wyżej zarządzeniem Dyrektora RPN, udostępniony do badań naukowych może być cały obszar Parku. Wnioski Analiza zakresu oraz form udostępnienia naukowego Roztoczańskiego Parku Narodowego prowadzi do następujących wniosków: 1. Zainteresowanie terenem RPN jako poligonem badawczym znacznie wzrosło w ostatnim 10-leciu, a liczba realizowanych tematów badawczych jest obecnie na poziomie średniej liczby prac badawczych wykonywanych w parkach narodowych Polski. 2. Ponieważ głównym przedmiotem ochrony w RPN są ekosystemy leśne, należałoby dążyć do zwiększenia ich rozpoznania naukowego poprzez aktywne wspieranie badań z tego zakresu. 3. Należy również dążyć do polepszenia wypełnienia funkcji udostępnienia naukowego Parku w zakresie stymulacji, koordynacji i dokumentacji prowadzonych badań, poprzez tworzenie programów badawczych i listy badań priorytetowych, nawiązanie stałej współpracy z instytucjami naukowymi, czy też powołanie pracowni naukowej Parku. Literatura: Bartoszewski S.: 1996, Stosunki wodne w zlewniach górnego Szumu i Świerszcza (południowa część Roztoczańskiego Parku Narodowego), maszynopis. Bartoszewski S., Rodzik J., Maciejewski Z., Siwek K.: 2003 Monitoring płytkich wód podziemnych Roztoczańskiego Parku Narodowego jako podstawa renaturalizacji stosunków wodnych. Gaz, woda i technika sanitarna. Organ Główny Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych T. LXXVII, 10:

13 Dębicki R., Chodorowski J., Klimowicz Z., Melke J., Jmoszyńska U, Gawrysiak L. 2000, Operat do mapy przyrodniczej gleb Roztoczańskigo Parku Narodowego. Konopnica Lublin Zwierzyniec (maszynopis). Faliński J.B. 1972, Podstawy i formy eksploracji naukowej Białowieskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 37: Faliński J. B. 2001, Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. Vademecum Geobotanicum Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 672 ss. Izdebski K. 1964, Charakterystyka geobotaniczna rezerwatu leśnego Czerkies na Roztoczu Środkowym. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, S. C, 19: tab. Izdebski K. 1969, Próba przedstawienia dynamiki drzewostanu w rezerwacie leśnym Czerkies na Roztoczu Środkowym. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska S. C, 24: Izdebski K., Czarnecka B., Grądziel T., Lorens B., Popiołek Z. 1992, Zbiorowiska roślinne Roztoczańskiego Parku Narodowego na tle warunków siedliskowych, Wydawnictwo UMCS Lublin, 268 ss. Izdebski K., Grądziel T., Kraczek J., Lorens B. 1998, Operat Ochrony Flory Roztoczańskiego Parku Narodowego. Maszynopis, 81 ss. Izdebski K., Grądziel T., Lorens B., Popiołek Z. 1997, Potencjalna roślinność naturalna Roztoczańskiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Roztoczańskiego Parku Narodowego Zwierzyniec, 38 ss. Izdebski K., Kimsa T., Kozak K., Michna E., Popiołek Z., Strączek A., Zinkiewicz A. 1976, Influens of Habitats of Two Forest Ecosystems on Productivity of Pine Stands in Central Roztocze. Part I. Ann. Univ. Mariae Curie Skłodowska s. C, 31, 1: Izdebski K., Kimsa T., Kozak K., Michna E., Popiołek Z., Strączek A., Zinkiewicz A. 1977, Influens of Habitats of Two Forest Ecosystems on Productivity of Pine Stands in Central Roztocze. Part II, Ann. Univ. Mariae Curie Skłodowska s. C, 32, 1: Kapuściński R. 1980, Kierunki działalności i stan organizacyjny Pracowni Naukowobadawczej Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. T. 1, Nr 1: Kot M., Krzan Z., Siarzewski W. Skawiński P. 2002, Rys Historyczny i obecny stan Badań Naukowych w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach Kosmos T. 51, 4: Krzan Z Program pracowni naukowo-badawczej Tatrzańskiego Parku Narodowego Parki Nar. Rez. Przyr. 3: Krzan Z Historia powstania i bieżąca działalność pracowni naukowo-badawczej Tatrzańskiego Parku Narodowego Parki Nar. Rez. Przyr. 5:

14 Liana A. 1994, Bibliografia fauny Roztocza i Roztoczańskiego Parku Narodowego Warszawa, ss. 66. Lorens B Próba oceny naturalności fitocenoz leśnych Roztoczańskiego Parku Narodowego. Przegląd Przyrodniczy. 9, 1/2: Maciejewski Z. 2008, Realizacja funkcji naukowej w Roztoczańskim Parku Narodowym; stan i perspektywy badań. Roztoczańskie Spotkania. Wykłady otwarte z lat Ośrodek Edukacyjno Muzealny Roztoczańskiego Parku Narodowego, Zwierzyniec. T. V: Maciejewski Z., Zubel R. 2009, Wpływ wieloletnich zmian drzewostanu na obecną strukturę przestrzenną i skład gatunkowy naziemnej warstwy mszystej w płacie zespołu Abietetum polonicum. Influence of long term changes of the forest stand on the spatial structure and species composition of terrestrial bryophyte layer in Abietetum polonicum association. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych Nr 38: Okołów Cz. 1981, O potrzebie podnoszenia kwalifikacji pracowników parków narodowych. Parki Nar. Rez. Przyr. 2, 1: Okołów Cz (1990), Opinia o dokumencie NIK zatytułowanym O wynikach kontroli realizacji ustawy z 7 kwietnia 1949r. o ochronie przyrody, ze szczególnym uwzględnieniem działań na rzecz ochrony parków narodowych, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Parki Nar. Rez. Przyr. 9.4: Okołów Cz. 2002, Znaczenie Białowieskiego Parku Narodowego dla badań Naukowych. Kosmos T. 51, 4: Plan Ochrony Roztoczańskiego Parku narodowego 1999r. Parczewski A. 1987, W poszukiwaniu optymalnej organizacji badań środowiska naturalnego parków narodowych i rezerwatów przyrody. Parki Nar. Rez. Przyr. 8, 1: Patalas Z. 1980, Zasady eksploracji naukowej i koordynacji badań w Białowieskim Parku Narodowym, przyjęte Uchwałą Rady Naukowej BPN w dniu 28 marca 1980r. Parki Nar. Rez. Przyr., T. 1: Pijanowska J., Jaroszewicz B., Jędrzejewska B. 2002, Nauka w Parkach narodowych - od redaktorów zeszytu.. Kosmos T. 51, 4, Szafer W. 1977, Szata roślinna Polski niżowej. (W: W. Szafer, K. Zarzycki (red.) Szata roślinna Polski. W. Szafer, K. Zarzycki (Ed.) t. II: Symonides E. 2002, Nauka w parkach narodowych. Kosmos T. 51, 4: Symonides E. 2008, Ochrona przyrody. Wdawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, ss Szwagrzyk J. 1994, Co nauka jest winna ochronie przyrody? Przegląd Przyrodniczy V, ¾: 3 16.

15 Weiner J. 2005, Życie i Ewolucja Biosfery. Wyd. II. PWN, Warszawa, ss. Zubel R. Maciejewski Z. 2009, Wpływ działań renaturyzacyjnych i zmian powierzchni torfowiska Międzyrzeki (Roztoczański Park Narodowy) na lokalną populację wątrobowca Cladopodiella fluitans. Influence of the restoration efforts and surface changes of the peatbog Międzyrzeki (Roztocze National Park) on a local population of the liverwort Cladopodiella fluitans. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 38: Streszczenie Udostępnienie do badań naukowych jest jedną z głównych funkcji parków narodowych w Polsce. Zasadniczym celem udostępniania parków dla działalności naukowej jest kompleksowe poznanie dziedzictwa przyrodniczego, historycznego i kulturowego obszaru parku oraz praktyczna realizacja zadań z zakresu ochrony tych wartości, dla których utworzono park narodowy. Realizacja tych zadań jest możliwa przy wykorzystaniu wiedzy, jaką niosą ze sobą badania naukowe, natomiast uzyskanie tej wiedzy wiąże się z szerokim udostępnieniem zasobów Parku dla nauki oraz dokumentacją i praktycznym wykorzystaniem uzyskanych wyników badań. Według prowadzonej ewidencji, dotychczas zarejestrowano łącznie ponad 600 zezwoleń Dyrektora Parku na prowadzenie badań, z czego 485 prac zostało sklasyfikowane jako prace typowo naukowe. Są to: prace badawcze prowadzone przez pracowników naukowych (w tym prace doktorskie) oraz prace magisterskie, inżynierskie i licencjackie. Badania na terenie RPN prowadzone są przez różne ośrodki naukowe z terenu całego kraju, jednak najwięcej prac, z racji zainteresowania Roztoczem oraz bliskiego położenia, przeprowadził dotychczas ośrodek lubelski. Duży udział w badaniach RPN maja też ośrodki: krakowski, warszawski i poznański. Wśród prac naukowych zrealizowanych w RPN najwięcej jest prac faunistycznych, następnie florystycznych oraz z dziedziny leśnictwa.