WYMAGANIA PROGRAMOWE BIOLOGIA - KLASA I

Transkrypt

1 WYMAGANIA PROGRAMOWE BIOLOGIA - KLASA I PROGRAM: A. Czubaj i K. Spalik (red.) Biologia. Program nauczania w liceum ogólnokształcącym. (kształcenie w zakresie rozszerzonym). DKOS /02 I. KOMÓRKA: PODSTAWOWA JEDNOSTKA ŻYCIA. 1. Chemiczne podstawy życia: związki organiczne. - określić rolę węgla w budowie organizmów, - podzielić pierwiastki budujące żywe organizmy na makroelementy i mikroelementy, - wymienić rodzaje wiązań chemicznych i podzielić je na wiązania silne i słabe, - przedstawić budowę chemiczną cząsteczki wody, - wymienić cząsteczki biologiczne i budujące je monomery, - określić biologiczną rolę węglowodanów, kwasów nukleinowych, białek i lipidów, - podać przykłady węglowodanów, białek i lipidów występujących w organizmie, - zaklasyfikować związki organiczne do odpowiedniej grupy ze względu na pełnione funkcje, - wyjaśnić pojęcie nukleotyd, aminokwasy egzogenne, aminokwasy endogenne, - przedstawić ogólny wzór i podać przykłady aminokwasów. - określić rolę wybranych pierwiastków w organizmie, - określić rolę wiązań chemicznych i oddziaływań międzycząsteczkowych, - wymienić właściwości wody oraz wynikające z nich biologiczne funkcje tego związku, - wyjaśnić rolę węgla w decydowaniu o różnorodności budowy związków organicznych, - wskazać charakterystyczne cechy budowy i właściwości węglowodanów, kwasów nukleinowych, białek i lipidów, - podzielić węglowodany na cukry proste, dwucukry i wielocukry, podać przykłady, - przedstawić schematycznie budowę nukleotydu, - wyjaśnić zasadę komplementarności, - wskazać różnice pomiędzy DNA i RNA, - omówić rolę ATP w komórce, - wymienić właściwości cholesterolu. - uzasadnić, że węgiel jest pierwiastkiem kluczowym dla życia, - podać przykłady związków, w których występują poznane rodzaje wiązań chemicznych i oddziaływań między cząsteczkami, - wykazać zależność między budową i właściwościami wody a biologiczną rolą tego związku, - przedstawić budowę grup funkcyjnych związków organicznych oraz określić ich rolę w tworzeniu makrocząsteczek, - podać przykłady funkcji węglowodanów, białek i lipidów w budowie i fizjologii organizmów, - porównać budowę i właściwości poznanych grup związków, - wymienić rodzaje kwasów RNA, określić ich funkcję i lokalizację w komórce, - przedstawić schematycznie budowę chemiczną ATP.

2 - wykazać rolę wiązań chemicznych i oddziaływań międzycząsteczkowych w budowie makrocząsteczek, - wymienić procesy fizjologiczne, w których są wykorzystywane poznane właściwości wody, - uzasadnić różnorodność budowy cząsteczek biologicznych, - wykazać zależność między budową i funkcją związków organicznych, - przedstawić schematycznie budowę i strukturę przestrzenną cząsteczek kwasów nukleinowych i białek, - porównać budowę i właściwości fosfolipidów i glikolipidów, - wymienić pochodne cholesterolu i określić jego rolę w organizmie Organizacja i podział komórki. - poprawnie przygotować preparat mikroskopowy i prawidłowo przeprowadzić obserwację, - podać przykłady organizmów zaliczanych do Prokariota i Eukariota, - wymienić charakterystyczne cechy budowy organelli komórkowych Eukariota oraz wskazać je na schematach, - wyjaśnić pojęcia endocytoza, egzocytoza, - wymienić rodzaje transportu przez błony, - zróżnicować materiał genetyczny na euchromatynę i heterochromatynę, - wyjaśnić pojęcia: chromosomy homologiczne, allele, diploidalna i haploidalna liczba chromosomów, kariotyp, replikacja, - określić liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i płciowych człowieka, - wymienić fazy cyklu komórkowego, - wyjaśnić istotę mitotycznego i mejotycznego podziału komórki, - podać liczbę komórek i chromosomów po podziale mitotycznym i mejotycznym, - określić rolę podziałów komórki w funkcjonowaniu organizmów, - scharakteryzować przebieg cytokinezy. - wymienić rodzaje mikroskopów, - wymienić organelle komórkowe prokariontów i eukariontów, - omówić funkcje poszczególnych organelli w funkcjonowaniu komórki, - określić istotę transportu przez błony wbrew i zgodnie z gradientem stężeń, - opisać zjawisko plazmolizy i deplazmolizy komórek, - wymienić rodzaje plastydów i określić ich rolę, - przedstawić schematycznie budowę chromosomu, - scharakteryzować fazy cyklu komórkowego, - wymienić fazy mitozy i mejozy, - wskazać miejsce i opisać przebieg mitozy i mejozy, - wyjaśnić pojęcia: wrzeciono podziałowe, biwalent, koniugacja, crossing - over. - scharakteryzować techniki mikroskopowania, - porównać komórkę prokariotyczną i eukariotyczną, - wyjaśnić mechanizm transportu przez błony wbrew i zgodnie z gradientem stężeń, - omówić mechanizm endocytozy i egzocytozy, - przedstawić schematycznie budowę organelli komórki eukariotycznej, - przeprowadzić obserwację mikroskopową plastydów, - wskazać podobieństwa i różnice w budowie ściany komórkowej bakterii, roślin i grzybów,

3 - opisać fazy cyklu komórkowego z uwzględnieniem zmian ilości DNA i objętości komórki, - analizować kolejne fazy podziałów komórki oraz rozpoznać je na schematach, - omówć proces crossing - over. - opisać proces frakcjonowania składników komórki, - porównać poznane rodzaje transportu przez błony biologiczne, - przeprowadzić eksperyment obrazujący zjawisko plazmolizy i deplazmolizy w komórkach roślinnych, - wykazać zależność pomiędzy budową i funkcją poszczególnych organelli komórkowych, - określić wpływ obecności cholesterolu na właściwości błon biologicznych, - wyjaśnić zjawisko płynności błon, - porównać budowę i funkcje organelli komórkowych, - uzasadnić pochodzenie chloroplastów i mitochondriów, - omówić mechanizm apoptozy, - porównać przebieg mitozy i mejozy, - wyjaśnić mechanizm niezależnej segregacji chromosomów i rekombinacji gamet. II. RÓŻNORODNOŚĆ ORGANIZMÓW NA ZIEMI. 4. Klasyfikowanie organizmów. - wyjaśnić, na czym polega klasyfikacja biologiczna organizmów, - porównać taksony stosowane w systematyce roślin i zwierząt, - poprawnie zapisać nazwę wybranego gatunku, - wymienić metody klasyfikowania i oznaczania gatunków, - wskazać zasadnicze kryteria wyróżniania pięciu królestw świata żywego. - wyjaśnić pojęcia: filogeneza, drzewo rodowe, - wyjaśnić, na czym polegają metody fenetyczne i filogenetyczne, - rozróżnić sztuczne i naturalne systemy klasyfikacji organizmów, - podać przykłady organizmów zaliczanych do każdego z poznanych królestw. - omówić zasady zapisywania nazw gatunków zgodnie z przyjętymi normami, - porównać sztuczne i naturalne systemy klasyfikacyjne, - omówić różne metody klasyfikowania organizmów, - przedstawić historię systematyki, - wyjaśnić zależność między filogenezą a współczesną systematyką organizmów. - wyjaśnić, na czym polega różnica pomiędzy grupą monofiletyczną, polifiletyczną i parafiletyczną, - ocenić przydatność klasyfikacji organizmów, - ocenić użyteczność różnych metod klasyfikowania i oznaczania gatunków, - zaproponować sposób klasyfikacji wybranej grupy organizmów, - porównać królestwa monofiletyczne i parafiletyczne (wskazać różnice).

4 5. Wirusy. - określić środowisko życia i charakterystyczne cechy budowy i biologii wirusów, - wymienić zasadnicze przystosowania wirusów do środowiska i prowadzonego trybu życia, - podać przykłady chorób wirusowych. - wykazać na przykładach zróżnicowanie budowy wirusów, - wyjaśnić, jak namnażają się wirusy, - wykazać znaczenie wirusów w przyrodzie i życiu człowieka. - porównać budowę bakteriofagów, wirusów roślinnych, wirusów zwierzęcych i wiroidów, - analizować zależności między budową wirusa a środowiskiem i trybem życia, - analizować cykl lityczny i lizogeniczny wirusów. - określić pochodzenie wirusów, - omówić mechanizmy obronne organizmów przed wirusami, - wykazać różnorodność form życiowych wirusów. 6. Bakterie. - określić środowisko życia i charakterystyczne cechy budowy i biologii bakterii, - przedstawić schematycznie różne formy komórek i kolonii bakteryjnych, - wymienić zasadnicze przystosowania bakterii do środowiska i prowadzonego trybu życia, - podać przykłady bakterii chorobotwórczych i wywoływanych przez nie chorób. - omówić istotę procesu fotosyntezy i chemosyntezy, - wyjaśnić, jak rozmnażają się bakterie, - wykazać znaczenie bakterii w przyrodzie, gospodarce i życiu człowieka, - wykazać na przykładach zróżnicowanie budowy bakterii, - wymienić sposoby oddychania bakterii. - porównać budowę wirusów i bakterii, - wykazać zależność pomiędzy budową bakterii a środowiskiem i trybem życia, - opisać przebieg fotosyntezy i chemosyntezy, - wyjaśnić istotę oddychania tlenowego i beztlenowego. - wskazać podobieństwa i różnice pomiędzy bakteriami Gramm (+) i Gramm (-), - przedstawić różnorodność form życiowych bakterii, - scharakteryzować Archebakterie.

5 7. Protisty. - określić środowisko życia i charakterystyczne cechy budowy i biologii protistów, - wymienić zasadnicze przystosowania protistów do środowiska i prowadzonego trybu życia, - podać przykłady protistów chorobotwórczych i wywoływanych przez nie chorób. - wykazać na przykładach zróżnicowanie budowy w obrębie każdej z grup protistów, - wyjaśnić, jak rozmnażają się organizmy zaliczane do protistów, - wykazać znaczenie protistów w przyrodzie, gospodarce i życiu człowieka. - porównać budowę przedstawicieli poszczególnych typów zaliczanych do królestwa Protista, - analizować zależność między budową a środowiskiem i trybem życia przedstawicieli poszczególnych typów, - dokonać charakterystyki poszczególnych typów na przykładzie wybranych przedstawicieli, - omówić cykle życiowe protistów zwierzęcych, roślinopodobnych i grzybopodobnych. - wykazać różnorodność form życiowych protistów, - przedstawić systematykę królestwa Protista. Tkanki i organy roślinne: 8. Rośliny. - wymienić rodzaje tkanek roślinnych, - przedstawić charakterystyczne cechy budowy tkanek roślinnych, - przyporządkować funkcję poszczególnym tkankom roślinnym, - rozpoznać na preparatach tkankę miękiszową, okrywającą i przewodzącą w preparacie mikroskopowym łodygi, korzenia lub liścia, - wskazać na okazie naturalnym (schemacie) organy wegetatywne, omówić ich podstawowe funkcje, - rozpoznać na schemacie budowę anatomiczną korzenia i łodygi (budowa pierwotna), liścia rośliny okrytonasiennej, - wskazać na okazie elementy budowy morfologicznej liścia oraz podać jego funkcje. - dokonać analizy budowy tkanek roślinnych, - przedstawić funkcje poszczególnych tkanek roślinnych i określić najbardziej charakterystyczne przystosowania ich budowy, - rozpoznać podstawowe tkanki w preparacie korzenia, łodygi lub liścia, - podać typy systemów korzeniowych, - wskazać na okazie lub schemacie strefy korzeni i wyjaśnić ich funkcje, - rozpoznać (pod mikroskopem lub na planszy) tkanki występujące w korzeniu oraz w łodydze i określić ich funkcje,

6 - rozpoznać na preparacie mikroskopowym lub schemacie liścia rośliny okrytozalążkowej tkanki z podaniem ich funkcji. - rozpoznać na schematach tkanki roślinne oraz określić ich lokalizację w poszczególnych organach, - określić funkcję tkanek twórczych w przyrostach wtórnych organów roślinnych, - wykazać korelację budowy tkanek z pełnionymi funkcjami, - rysować schematy tkanek, - w oparciu o budowę anatomiczną korzenia wykazać związek struktury i funkcji, - porównać budowę anatomiczną łodygi u roślin jedno- i dwuliściennych, - podać przykłady modyfikacji organów wegetatywnych. - przedstawić proces powstawania i różnicowania się tkanek roślinnych, - uzasadnić współdziałanie tkanek w wybranym narządzie, - omówić na wybranych przykładach modyfikacje: korzeni, liści, łodyg, - omówić mechanizm przyrostu na grubość łodygi i korzenia, - porównać rośliny jedno- i dwuliścienne. Mszaki: - podać różnice pomiędzy środowiskiem wodnym a lądowym, - określić środowisko życia mszaków, - wskazać elementy budowy morfologicznej mchu, - określić rolę mszaków w przyrodzie. - wymienić wymagania życiowe mchów, - wskazać części gametofitu i sporofitu, - wyjaśnić pojęcie przemiany pokoleń, - podać sposób rozmnażania się sporofitu i gametofitu, - określić warunki zapłodnienia oraz wskazać pokolenie dominujące, - rozpoznać 2-3 gatunki pospolitych mszaków. - podać cechy, które wykształciły rośliny przy przejściu ze środowiska wodnego do lądowego, - przedstawić budowę anatomiczną łodyżki i listka płonnika, - wyjaśnić pojęcia: gametangium, sporangium, gametofit jedno- i dwupienny, - określić rolę mszaków w gospodarce człowieka, - wykazać dominację gametofitu. - wykazać, że mszaki są grupą przejściową między plechowcami i organowcami, - wykazać zależności między budową a funkcją listka i łodyżki, wyjaśnić pojęcie przemiany faz jądrowych, - wskazać miejsce zachodzenia mejozy w cyklu życiowym oraz istoty tego podziału, - określić przystosowanie mszaków do środowiska lądowego i wodnego.

7 Paprotniki: - określić środowisko życia paprotników, - wskazać (np. na planszy) organy paproci, - wymienić przystosowania paprotników do środowiska lądowego, - rozpoznać ( np. na planszy) przedstawicieli paprotników z różnych klas, - wykazać celowość ochrony gatunkowej paprotników oraz rozpoznać 2-3 paprotniki chronione, - wyjaśnić pojęcie: przemiana pokoleń. - wymienić siedliska życia paprotników, - wymienić cechy budowy morfologicznej sporofitu i gametofitu, - wymienić tkanki występujące w łodydze, - podać sposoby rozmnażania się gametofitu i sporofitu oraz określić warunki zapłodnienia, - wymienić gatunki chronionych paprotników oraz określić rolę paprotników w przyrodzie, - wykazać przynależność paprotników do organowców. - rozpoznać tkanki w łodydze i określić ich rolę, - omówić przystosowania paprotników do lądowych warunków życia, - przedstawić budowę sporangium, - omówić cechy charakterystyczne: paproci, skrzypów, widłaków, - wskazać (np. na planszy) gatunki chronionych paprotników, - omówić cykl rozwojowy paprotnika jednakozarodnikowego. - wskazać zależności między budową i funkcją tkanek występujących w łodydze paproci, - wykazać dominację sporofitu oraz wyjaśnić pojęcie przemiany faz jądrowych, - wskazać miejsce zachodzenia mejozy w cyklu życiowym oraz istoty tego podziału, - porównać przemianę pokoleń mszaków i paprotników, - omówić cykl rozwojowy paprotnika różnozarodnikowego. Rośliny nasienne: - zdefiniować pojęcia: rośliny nasienne nagozalążkowe, okrytozalążkowe, - wymienić kilka przykładów roślin nagozalążkowych i okrytozalążkowych, oraz ich siedliska, - wskazać na okazie naturalnym lub schemacie wszystkie części kwiatu obupłciowego rośliny okrytonasiennej w powiązaniu z pełnionymi funkcjami, - określić pojęcia: kwiat, kwiatostan, zapylenie, zapłodnienie, wiatropylność, owadopylność z podaniem przykładów, - omówić znaczenie owoców i nasion w przyrodzie i gospodarce człowieka, - rozpoznać 5 gatunków roślin nasiennych chronionych w Polsce, - omówić znaczenie roślin nasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka. - wykazać na przykładach różnorodność form roślin nasiennych: drzewa, krzewy, krzewinki, rośliny jednoroczne, dwuletnie, byliny,

8 - wskazać na okazie lub schemacie części składowe kwiatu roślin nagozalążkowych (np. sosna) i okrytozalążkowych (np. tulipan) z podaniem ich funkcji, - określić elementy budowy zalążka rośliny nago- i okrytozalążkowej i wskazanie części biorących udział w zapłodnieniu, - przedstawić na wybranych przykładach budowę nasion i owoców, - rozpoznać na podstawie tablic 10 gatunków roślin chronionych. - rozpoznać pospolite gatunki drzew na podstawie budowy morfologicznej ich liści (roślin nago- i okrytonasiennych), - określić pojęcia: roślina jednopienna o kwiatach rozdzielnopłciowych i obupłciowych, roślina dwupienna, z podaniem przykładów, - wykazać na przykładach przystosowania w budowie kwiatów do wiatropylności i owadopylności, - przedstawić na dowolnym przykładzie cykl rozwojowy rośliny nasiennej, - omówić proces powstawania nasion, - wykazać osiągnięcia ewolucyjne roślin okrytozalążkowych. - wykazać przystosowania do środowiska np. liścia rośliny nagonasiennej, - rozpoznać kilka typów kwiatostanów, podać przykłady, - porównać przebieg zapłodnienia u nagonasiennych i okrytonasiennych, - porównać gametofit roślin nago- i okrytozalążkowych ze wskazaniem kierunku ewolucji, - rozpoznać na okazach naturalnych lub schemacie niektóre rodzaje owoców, - oznaczyć za pomocą klucza kilka wybranych gatunków roślin nasiennych, - wykazać na przykładach przystosowania roślin okrytonasiennych do warunków ekologicznych, - podać charakterystykę kilku wybranych rodzin okrytonasiennych, - wykazać tendencje ewolucyjne w przemianie pokoleń roślin organowych. 9. Grzyby i porosty. - wyjaśnić pojęcie: plechowce, - podać środowiska i wymagania życiowe grzybów i porostów, - podawać przykłady grzybów i porostów, - wymienić sposoby: odżywiania się, rozmnażania, oddychania grzybów i porostów, - wskazać przykładowe znaczenia grzybów i porostów, - wymienić organizmy budujące plechę porostów, rodzaje i formy ich plechy. - omówić budowę grzybów jedno- i wielokomórkowych, - wyjaśnić pojęcia: strzępka, grzybnia, komórczak, - określić rolę grzybów jako reducentów, - omówić korzyści płynące z symbiozy dla organizmów budujących porost, - przedstawić rolę grzybów i porostów w przyrodzie i życiu człowieka. - wykazać różnice między pasożytnictwem a mikoryzą, - uzasadnić przynależność grzybów do odrębnego królestwa, - wykazać, że porosty są organizmami symbiotycznymi i pionierskimi, - omówić znaczenie porostów jako bioindykatorów, - wymienić gatunki chronione porostów.

9 - przedstawić systematykę grzybów, - omówić cykle rozwojowe sprzężniaków, workowców i podstawczaków. WYMAGANIA PROGRAMOWE BIOLOGIA - KLASA II PROGRAM: A. Czubaj i K. Spalik (red.) Biologia. Program nauczania w liceum ogólnokształcącym. (kształcenie w zakresie rozszerzonym). DKOS /02 II. RÓŻNORODNOŚĆ ORGANIZMÓW NA ZIEMI. Powłoki ciała, układ ruchu i układ nerwowy. 10. Zwierzęta. - przedstawić charakterystyczne cechy budowy zwierząt, - wskazać charakterystyczne cechy biologii zwierząt, - określić rolę powłok ciała w funkcjonowaniu zwierząt, - podać funkcje tkanki mięśniowej, chrzęstnej i kostnej, - wyjaśnić pojęcia: układ mięśniowy, układ szkieletowy, układ mięśniowo-ruchowy, szkielet zewnętrzny, szkielet wewnętrzny, szkielet hydrauliczny, - określić rolę układu mięśniowego i szkieletowego w funkcjonowaniu zwierząt, - wskazać rolę lokomocji w funkcjonowaniu zwierząt, - określić funkcje tkanki nerwowej, - wyjaśnić, co to jest: układ nerwowy, ośrodek nerwowy, zwój nerwowy, pień nerwowy, - wskazać rolę układu nerwowego w funkcjonowaniu zwierząt, - wymienić narządy zmysłów. - przedstawić charakterystyczne cechy budowy i funkcji nabłonków, - wyjaśnić pojęcia: nabłonek, oskórek, naskórek, skóra właściwa, - podać przykłady różnej budowy i funkcji powłok ciała, - przedstawić cechy budowy tkanki mięśniowej i łącznej (chrzęstnej i kostnej), - porównać budowę mięśni gładkich i prążkowanych, tkanki chrzęstnej i kostnej, - wykazać różnorodność szkieletów zwierząt, - wyjaśnić, na czym polegają rzęskowy i mięśniowy sposoby lokomocji, - wskazać przykłady narządów, które umożliwiają lokomocję zwierząt w wodzie i na lądzie, - przedstawić charakterystyczne cechy budowy tkanki nerwowej, - wymienić narządy zmysłów i określić ich rolę w funkcjonowaniu zwierząt. - wskazać zasadnicze różnice w budowie i biologii zwierząt, roślin oraz grzybów, - podać zależności między budową a funkcją nabłonków, - porównać budowę i funkcje powłok ciała wybranych zwierząt, - wykazać zależności między budową i funkcją mięśni gładkich i prążkowanych oraz tkanki chrzęstnej i kostnej,

10 - omówić różnorodność sposobów lokomocji zwierząt, - wykazać zależności między budową i funkcjonowaniem neuronu, - przedstawić na przykładach różnorodność budowy narządów zmysłów. - porównać budowę komórkową zwierząt, roślin i grzybów, - uzasadnić na przykładach, że funkcje powłok ciała zależą od ich budowy, - wskazać tendencje ewolucyjne w budowie wybranych elementów szkieletu kręgowców, - wykazać na przykładach współdziałanie układów mięśniowego i szkieletowego w funkcjonowaniu organizmu zwierzęcia, - analizować na przykładach sposoby lokomocji zwierząt w wodzie i na lądzie, - podać zasadnicze różnice w budowie i funkcji elementów układu nerwowego, - analizować przydatność narządów zmysłów w funkcjonowaniu zwierząt, - uzasadnić, że narządy zmysłów są odpowiedzialne za orientację zwierząt w środowisku. Układ pokarmowy, układ krążenia, oddychanie, wydalanie, rozmnażanie. - wyjaśnić, na czym polega odżywianie się zwierząt z uwzględnieniem trawienia zewnątrzi wewnątrzkomórkowego, - przedstawić na przykładach funkcje różnych narządów układu pokarmowego, - przedstawić funkcje hemolimfy i krwi, - określić zasady funkcjonowania otwartego i zamkniętego układu krwionośnego, - wymienić narządy układu krwionośnego i określić ich funkcje, - określić rolę układu krążenia w funkcjonowaniu zwierząt, - wyjaśnić, na czym polega wymiana gazowa i oddychanie, - przedstawić na przykładach narządy wymiany gazowej, - wyjaśnić, na czym polega wydalanie i osmoregulacja, - podać szkodliwe produkty przemiany materii wydalane przez zwierzęta, - wyjaśnić pojęcia: rozmnażanie, rozwój zarodkowy, rozwój pozazarodkowy, rozwój prosty, rozwój złożony, - podać przykłady rozmnażania bezpłciowego i płciowego zwierząt. - wskazać zasadnicze różnice w funkcjonowaniu układu pokarmowego bez odbytu i z otworem odbytowym, - podać przykłady różnych sposobów zdobywania pokarmu przez zwierzęta, - wskazać tendencje ewolucyjne w rozwoju układu krwionośnego kręgowców, - podać przykłady przystosowań zwierząt do wymiany gazowej między organizmem zwierzęcia a środowiskiem (powietrzem, wodą), - wymienić przykłady budowy układu oddechowego zwierząt, - przedstawić przykłady budowy układów wydalniczych zwierząt, - wskazać przykłady strategii rozrodczych zwierząt, - przedstawić etapy rozwoju zarodkowego zwierząt, - wymienić rodzaje i rolę błon płodowych. - porównać odżywianie się zwierząt, roślin i grzybów, - wskazać na przykładach specjalizację funkcji narządów układu pokarmowego, - porównać funkcjonowanie układów pokarmowych z odbytem i bez odbytu, - porównać funkcjonowanie układu krwionośnego otwartego i zamkniętego, - wskazać zależność między oddychaniem a wymianą gazową, - omówić na przykładach przystosowania zwierząt do wydalania i osmoregulacji,

11 - porównać rozmnażanie bezpłciowe i płciowe zwierząt, roślin i grzybów, - wykazać różnorodność strategii rozrodczych zwierząt. - wykazać różnorodność przystosowań zwierząt do zdobywania różnorodnego pokarmu, - podać zależności między budową a funkcją krwi i hemolimfy, - uzasadnić, że układ krwionośny integruje organizm zwierzęcia, - porównać przystosowania do wymiany gazowej między organizmem a powietrzem atmosferycznym lub wodą, - wykazać zależność między wydalanym szkodliwym produktem przemiany materii a środowiskiem życia zwierzęcia, - uzasadnić, że wydalanie i osmoregulacja umożliwiają zachowanie homeostazy organizmu, - wykazać, że rozmnażanie płciowe w porównaniu z rozmnażaniem bezpłciowym jest bardziej korzystne z punktu widzenia ewolucji organizmów, - porównać rozwój zarodkowy zwierząt pierwoustych i wtóroustych. Zwierzęta bezkręgowce. - określić środowisko życia: gąbek, parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków, szkarłupni, - podać charakterystyczne cechy budowy i przykłady przedstawicieli wymienionych typów, - wykazać znaczenie wymienionych typów w przyrodzie, gospodarce i życiu człowieka. - wykazać na przykładach zróżnicowanie w obrębie grup gąbek, parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków, szkarłupni, - wyjaśnić, jak rozmnażają się zwierzęta z wymienionych typów, - wymienić zasadnicze przystosowania do środowiska i prowadzonego trybu życia zwierząt z wyżej wymienionych typów, - określić cechy warunkujące pasożytniczy tryb życia płazińców i nicieni, - podać kryteria podziału systematycznego stawonogów. - wykazać różnorodność form budowy i trybów życia gąbek, płazińców, parzydełkowców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków i szkarłupni, - porównać budowę polipa i meduzy, - analizować cykl życiowy chełbi, - analizować cykl życiowy różnych płazińców, - porównać budowę i biologię wirków, przywr i tasiemców, - porównać cykl rozwojowy przywr i tasiemców zależny i niezależny od środowiska wodnego, - analizować cykl życiowy wrotków i nicieni pasożytniczych, - analizować przebieg przeobrażenia u owadów, - porównywać grupy stawonogów, - porównać ślimaki, małże i głowonogi. - analizować i wykazywać zależności między budową gąbek, parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków i szkarłupni a środowiskiem i trybem życia, - dowodzić powiązań ewolucyjnych między typami i gromadami, - wymienić gatunki chronione owadów. Zwierzęta strunowce.

12 - określić środowisko życia i charakterystyczne cechy budowy lancetnika i innych strunowców, - wykazać znaczenie w przyrodzie, gospodarce i życiu człowieka kręgowców: ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków. - określić kryteria wyróżniania podtypów strunowców, - wykazać na przykładach zróżnicowanie w obrębie grupy kręgowców, - wymienić zasadnicze przystosowania do środowiska i prowadzonego tryb życia: ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków, - wyjaśnić, jak rozmnażają się krągłouste, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. - analizować charakterystyczne cechy strunowców na przykładzie lancetnika, - porównać strunowce z poznanymi wcześniej typami zwierząt, - wykazać różnorodność form życiowych kręgowców, - porównać budowę lancetnika i kręgowców, - wykazać przystosowania krągłoustych i ryb do życia w wodzie, analizować latimerię jako żywą skamieniałość, - wykazać przystosowania płazów do życia w wodzie i ich uzależnienie od środowiska wodnego, - wykazać przystosowania gadów do życia na lądzie, - wykazać przystosowania ptaków do różnego trybu życia, w tym do lotu, - porównać budowę i biologię ptaków i gadów, - wykazać przystosowania ssaków do życia w różnych środowiskach, - porównać pod względem rozmnażania stekowce, torbacze i łożyskowce. - porównać budowę oraz biologię bezczaszkowców i osłonic, - analizować i wykazywać zależności między budową kręgowców (na wybranych przykładach) a środowiskiem i trybem życia, - dowodzić powiązań ewolucyjnych, - wyjaśnić pochodzenia ewolucyjne kręgowców czworonożnych, - wykazać łączność ewolucyjną płazów z rybami, - wyjaśnić historię rozwoju gadów i wykazywać ich łączność ewolucyjną z płazami, - wykazać łączność ewolucyjną ptaków z gadami oraz ssaków z gadami. III. PRZEMIANY MATERII I ENERGII W KOMÓRCE. CZĘŚĆ I - wyjaśnić pojęcia: metabolizm, katabolizm, anabolizm, - podać przykłady przemian anabolicznych i katabolicznych, - przedstawić rolę enzymów, - podać przykłady enzymów, - wyjaśnić, co to jest gen, kod genetyczny, chromosom, genom, - wyjaśnić, co to jest replikacja, gdzie przebiega i w jakim celu, - określić rolę RNA w komórce, - wyjaśnić pojęcia: transkrypcja, translacja, - wyjaśnić, na czym polegają mutacje genowe i chromosomowe. - przedstawić rolę katalizatorów, - opisać budowę enzymów, - przedstawić etapy reakcji enzymatycznej, - przedstawić organizację materiału genetycznego wirusów, organizmów prokariotycznych i eukariotycznych,

13 - określić zasady replikacji DNA, - przedstawić kolejne etapy replikacji DNA, - podać budowę RNA i jego rodzaje, - przedstawić cechy kodu genetycznego, - opisać strukturę operonu, - określić funkcje poszczególnych elementów operonu, - wskazać przykłady czynników mutagennych oraz skutków mutacji, - przedstawić przykłady wskazujące na obecność zależności: gen cecha, gen enzym cecha. - różnicować reakcje na endoergiczne i egzoergiczne, - uzasadnić, że katalizatory są niezbędne w reakcjach metabolicznych, - analizować działanie enzymów, - porównywać własności katalizatorów nieorganicznych i enzymów, - wyjaśnić, na czym polega obniżenie przez enzymy energii aktywacji, - przedstawić nukleosomową budowę chromosomu, - porównać replikację DNA u organizmów prokariotycznych i eukariotycznych, - wskazać rolę r - RNA, t - RNA i m - RNA w funkcjonowaniu komórki, - analizować etapy translacji, - wykazać nieciągłość genów u eukariontów, - wykazać, że informacja genetyczna może być przekazywana z RNA na DNA, - analizować funkcjonowanie operonu, - analizować mechanizmy mutacji, - klasyfikować mutacje według wskazanego kryterium, - wskazać rolę mutacji w wykrywaniu zależności gen cecha. - wskazać, na czym polega sprzężenie reakcji metabolicznych, - wyjaśnić, na czym polega zasada sprzężenia zwrotnego w regulacji aktywności enzymów, - uzasadnić, że enzymy są niezbędne do funkcjonowania komórek, - porównywać budowę genomów wirusów, prokariontów i eukariontów, - uzasadnić, że replikacja DNA ma charakter semikonserwatywny, - wykazywać biologiczną rolę replikacji, - porównać budowę i rolę DNA oraz RNA, - prezentować w formie graficznej biosyntezę białka, - wskazać i uzasadnić skutki wadliwej regulacji ekspresji genów, - analizować konsekwencje mutacji dla funkcjonowania komórki i organizmu, - wykazać rolę genów w warunkowaniu reakcji metabolicznych. III. PRZEMIANY MATERII I ENERGII W KOMÓRCE. CZĘŚĆ II - wyjaśnić co to jest szlak metaboliczny, - wymienić kluczowe metabolity komórki, - wykazać jednokierunkowy przepływ substancji w szlaku metabolicznym, - wyjaśnić, co to jest katabolizm i wskazać rolę reakcji katabolicznych w funkcjonowaniu komórki, - wyjaśnić, na czym polega oddychanie tlenowe i beztlenowe, - określić rolę oddychania w funkcjonowaniu komórek i organizmu, - wyjaśnić, co to jest anabolizm, - wyjaśnić, na czym polega regulacja przepływu substancji przez szlaki metaboliczne, - wskazać substraty i produkty fazy fotosyntezy zależnej od światła, - przedstawić istotę fazy fotosyntezy niezależnej od światła,

14 - wykazać znaczenie fotosyntezy w życiu organizmów, - przedstawić budowę sarkomeru, - wskazać sposoby przekazywania sygnałów w komórce. - wskazać przenośniki energii, wodoru, elektronów, grup acylowych w komórce, - wskazać substraty i produkty przemian katabolicznych, - uzasadnić, że glukoza jest podstawowym substratem przemian katabolicznych, - porównać wydajność energetyczną oddychania tlenowego i beztlenowego, - wskazać związki syntetyzowane w komórce i substraty do ich wytwarzania, - przedstawić główne produkty uboczne przemian metabolicznych i wskazać sposoby ich usuwania, - przedstawić przykłady zróżnicowania przemian metabolicznych w komórkach różnych tkanek, - wskazać szlaki metaboliczne charakterystyczne dla komórek roślinnych, - przedstawić istotę fazy fotosyntezy zależnej od światła z wykazaniem roli światła, chlorofilu i wody, - wykazać rolę dwutlenku węgla i enzymu rubisco w fazie fotosyntezy niezależnej od światła, - charakteryzować rośliny C3 i C4, - określić źródła energii umożliwiającej ruch struktur komórkowych, - wskazać związki, które pełnią funkcję sygnałów dla komórki. - wskazać przykłady szlaków i cykli metabolicznych, - uzasadnić, że ATP jest uniwersalnym przenośnikiem energii, - określić rolę NAD, NADP i koenzymu A w funkcjonowaniu komórki, - analizować etapy utleniania glukozy, - analizować etapy oddychania tlenowego, - wyjaśnić, na czym polegają przemiany w łańcuchu oddechowym, - określić lokalizację etapów łańcucha oddechowego w mitochondrium, - obliczyć liczbę cząsteczek ATP powstających w czasie utleniania jednej cząsteczki glukozy, - wskazać powiązania między reakcjami rozkładu i syntezy w komórce, analizować przemiany w cyklu mocznikowym, - wskazać znaczenie regulacji przemian metabolicznych w funkcjonowaniu komórki, - porównać profile metaboliczne różnych tkanek, - analizować funkcje fotoukładów I oraz II, - wyjaśnić, na czym polega synteza ATP podczas fotosyntezy, - uzasadnić, że fotosynteza jest procesem podtrzymującym życie na Ziemi, - wskazać przyczyny fotooddychania, - wskazać zależność między reakcjami faz fotosyntezy zależnych i niezależnych od światła, - wyjaśnić różnicę między roślinami C3 i C4, - określić rolę filamentów białkowych w ruchu komórek i w komórce, - analizować skurcz sarkomeru oraz ruch wici i rzęsek komórek eukariotycznych, - wskazać specyficzny mechanizm ruchu wici bakteryjnej, - wyjaśnić, w jaki sposób są przekazywane sygnały z otoczenia do komórki, - analizować przykłady przekazywania sygnałów w komórce. - wyjaśnić, na czym polega sprzężenie reakcji egzoergicznych i endoergicznych, - porównać rolę węglowodanów, tłuszczów i białek w przemianach katabolicznych, - porównać przebieg oddychania beztlenowego i tlenowego, - analizować etapy utleniania NADH2 i FADH2 w łańcuchu oddechowym, - porównać przemiany anaboliczne u roślin, zwierząt i bakterii,

15 - wykazać rozmaitość sposobów wytwarzania i usuwania produktów metabolizmu białek u różnych zwierząt, - analizować mechanizmy regulacji aktywności enzymów, - wykazać znaczenie zróżnicowania profili metabolicznych różnych tkanek w funkcjonowaniu organizmu, - porównać charakter przemian metabolicznych tkanek w funkcjonowaniu organizmu, komórek roślinnych, zwierzęcych i bakteryjnych, - porównać reakcje fazy fotosyntezy zależnej od światła z łańcuchem oddechowym, - analizować przebieg cyklu Calvina pod kątem przemian związków węgla, reakcji redukcji i potrzeb energetycznych oraz określić bilans energetyczny tego procesu, - porównać skurcz sarkomeru i ruch wici oraz rzęsek eukariotycznych, - wykazać znaczenie zdolności komórek do reagowania na docierające sygnały. IV. GENETYKA Dopuszczający: - wyjaśnić pojęcia: genetyka, chromosom, gen, mejoza, genotyp, fenotyp, gatunek, mutacja - rozumieć pojęcia: czysta linia, pierwsze i drugie pokolenie mieszańców - znać I i II prawo Mendla - wymieniać przykłady chorób dziedzicznych u człowieka - wyjaśnić, na czym polega dziedziczenie płci - rozumieć zjawisko dominacji niezupełnej, plejotropii - wymieniać typy i przykłady mutacji Dostateczny: - wyjaśnić pojęcia: chromosomy homologiczne, komórka haploidalna i diploidalna, homozygota, heterozygota, allel dominujący, recesywny, locus - wyjaśnić, na czym polega krzyżówka testowa i dziedziczenie chorób sprzężonych z płcią - charakteryzować choroby dziedziczne człowieka wynikłe z mutacji punktowych - wykazać rolę diagnostyki genetycznej w badaniach medycznych - wyjaśnić, co to są allele wielokrotne i na czym polega dominacja niezupełna, kodominacja, plejotropia - wyjaśnić, co to są geny sprzężone i na czym polega crossing-over - wykazać przyczyny nieprawidłowej liczby chromosomów w kariotypie człowieka Dobry: - analizować zależność między genotypem a fenotypem - wskazać rolę mejozy w dziedziczeniu cech - wyjaśnić, na czym polega różnica między autosomami a chromosomami płci - analizować przykłady dziedziczenia jednej pary cech przeciwstawnych - przewidywać i uzasadniać wyniki różnych krzyżówek jednogenowych - znać sposób dziedziczenia grup krwi, analizować zjawisko kodominacji - rozwiązywać zadania z krzyżówkami jednogenowymi - analizować dziedziczenie płci i chorób sprzężonych z płcią u człowieka - wskazywać wpływ środowiska na fenotyp - analizować krzyżówki dwugenowe - analizować odstępstwa od II prawa Mendla - obliczać odległości między genami Bardzo dobry: - wyjaśnić mechanizm przekazywania genów w procesie rozmnażania płciowego - przewidywać wyniki i rozpisywać szachownicę Punetta różnych krzyżówek - analizować rodowód pod względem dziedziczenia wybranych cech - porównywać sposób dziedziczenia płci człowieka ze sposobami dziedziczenia płci u innych organizmów - porównywać zmienność ciągłą i nieciągłą

16 - przedstawić sposoby mapowania genów - analizować anomalie związane z nieprawidłową liczbą chromosomów w kariotypie człowieka - analizować dziedziczenie chorób człowieka warunkowanych mutacjami genowymi V. FIZJOLOGIA ROŚLIN Dopuszczający: - wyjaśnić podstawowe pojęcia: metabolizm, katabolizm, anabolizm, autotrofizm, heterotrofizm, fotosynteza, chemosynteza - podać definicje fotosyntezy i wymienić jej etapy, substraty, produkty i miejsce przebiegu - określić wpływ czynników na tempo fotosyntezy - uzasadnić, że fotosynteza decyduje o istnieniu życia na Ziemi - określić rolę składników mineralnych w życiu rośliny - klasyfikować pierwiastki niezbędne roślinie pod względem ich zawartości w suchej masie - wykazać rolę wody w funkcjonowaniu roślin - wyjaśnić pojęcia: wzrost, rozwój, cykl życiowy - wskazać sposoby rozmnażania wegetatywnego roślin - ocenić przydatność wegetatywnego rozmnażania roślin - określić wpływ hormonów na wzrost i rozwój rośliny - określić wpływ ruchów roślin na ich wzrost i rozwój Dostateczny: - wyjaśnić, na czym polega fotosynteza oksygeniczna i anoksygeniczna - przedstawić przebieg i lokalizację fotosyntezy - wyjaśnić rolę korzenia w odżywianiu mineralnym rośliny, rolę bakterii w mineralnym odżywianiu roślin - wyjaśnić, na czym polega mikoryza - przedstawić sposób transportu w roślinie soli mineralnych, wody i produktów fotosyntezy - wyjaśnić zależności między wartością potencjału wody w atmosferze, roślinie i glebie a kierunkiem ruchu wody w roślinie - podać definicje: embriogeneza, morfogeneza - wyjaśnić, na czym polega kiełkowanie, wzrost rośliny okrytonasiennej oraz rozwój wegetatywny - charakteryzować fotoperidyzm, rośliny dnia długiego, krótkiego oraz fotoperiodycznie neutralne, podać przykłady tych roślin - objaśnić pojęcia: monokarpiczność, polikarpiczność - charakteryzować hormony roślinne i ruchy roślinne Dobry: - omówić budowę chloroplastu - przedstawić charakterystykę barwników fotosyntetycznych, porównywać rolę barwników asymilacyjnych w procesie fotosyntezy - wykazać zależności między budową korzenia a jego rolą w odżywianiu mineralnym rośliny - wykazać przystosowania w budowie roślin do transportu wody i produktów fotosyntezy - wykazać rolę transpiracji, kohezji, adhezji i parcia korzeniowego w transporcie wody w roślinie - określić, na czym polega przyrost wtórny - analizować wpływ czynników na kiełkowanie, wzrost roślin okrytonasiennych oraz rozwój wegetatywny i generatywny - analizować etapy powstawania nasion - analizować budowę kwiatów, nasion i owoców

17 - przedstawić przykłady tropizmów Bardzo dobry: - analizować zależność intensywności fotosyntezy od stężenia CO 2, natężenia oświetlenia, temperatury, dostępności wody - przedstawić objawy niedoboru niektórych pierwiastków w funkcjonowaniu roślin - przedstawić hipotezę przepływu soku floemowego - analizować mechanizm otwierania i zamykania aparatu szparkowego - scharakteryzować podobieństwa i różnice między transportem wody i soli mineralnych a transportem produktów fotosyntezy w roślinie - omówić wpływ czynników na rozwój wegetatywny i generatywny - analizować przemianę pokoleń u roślin okrytonasiennych - wyjaśnić mechanizm reakcji roślin na czynniki środowiska - analizować wpływ hormonów na wzrost i rozwój rośliny WYMAGANIA PROGRAMOWE BIOLOGIA - KLASA III PROGRAM: A. Czubaj i K. Spalik (red.) Biologia. Program nauczania w liceum ogólnokształcącym. (kształcenie w zakresie rozszerzonym). DKOS /02 I. Fizjologia zwierząt z elementami fizjologii człowieka 1. Układ nerwowy, dokrewny i receptory: Ocena dopuszczający: - omówić funkcje układu nerwowego, budowę neuronu - podać podział układu nerwowego (ośrodkowy, obwodowy, somatyczny, wegetatywny, części ośrodkowego układu nerwowego) - wyjaśnić pojęcia: nerw, odruch, łuk odruchowy, istota biała, istota szara, receptor, jednostka czuciowa) - sklasyfikować receptory ze względu na rodzaj bodźca - podać definicję hormonu - wymienić gruczoły dokrewne człowieka i podać po przykładzie ich działania - określić zasady funkcjonowania gruczołów dokrewnych - podać skutki nadmiaru i niedoboru hormonów 1-2 gruczołów - podać sposoby zapobiegania chorobom układu nerwowego Ocena dostateczny: - wyjaśnić pojęcie: homeostaza - wskazać funkcje płynów pozakomórkowych - przedstawić budowę różnych typów neuronów i określić ich funkcje - określić rolę komórek glejowych - wskazać przykłady przekaźników nerwowych - przedstawić budowę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego - przedstawić budowę i określić funkcje istotnych struktur mózgu - określić rolę somatycznego i autonomicznego układu nerwowego - wyjaśnić, w jaki sposób bodziec jest przetwarzany w receptorach na sygnał - wyjaśnić istotę odruchów warunkowych i bezwarunkowych

18 - wskazać elementy składowe łuku odruchowego - klasyfikować odruchy pod względem różnych kryteriów - wyjaśnić pojęcia: pole recepcyjne, potencjał receptorowy - przedstawić budowę kory mózgowej w funkcjonowaniu organizmu człowieka - określić funkcję ośrodków nerwowych w poszczególnych płatach półkul mózgu - określić funkcje hormonów poszczególnych gruczołów dokrewnych - wyjaśnić mechanizm działania hormonów białkowych i steroidowych - określić rolę hormonów tkankowych - podać definicję synapsy Ocena dobry: - wskazać rolę podwzgórza w regulacji homeostazy - wskazać zależność między budową a funkcją neuronów - analizować powstawanie i przewodzenie impulsu nerwowego - analizować przekazywanie informacji przez synapsy - porównywać funkcje somatycznego i autonomicznego układu nerwowego - klasyfikować struktury układu nerwowego ze względu na budowę lub pełnione funkcje - porównywać odruchy bezwarunkowe i warunkowe oraz ich łuki odruchowe - porównać łuki monosynaptyczne i polisynaptyczne - analizować budowę i sposób funkcjonowania wybranych receptorów - analizować budowę kory mózgowej - analizować drogi impulsów z receptorów do kory mózgowej - porównać układ współczulny z przywspółczulnym - analizować przykłady regulacji procesów życiowych przez hormony - analizować współdziałanie podwzgórza i przysadki - podawać 2-3 przykłady chorób na tle hormonalnym Ocena bardzo dobry: - analizować przykłady mechanizmów regulacji homeostatycznej - wykazać rolę sprzężenia zwrotnego (dodatniego i ujemnego) w przewodzeniu informacji - wykazać rolę synaps, przekaźników nerwowych i neuromodulatorów w funkcjonowaniu układu nerwowego - wykazać różnice między potencjałem spoczynkowym i czynnościowym neuronu - analizować zasadę łuku odruchowego i reakcję odruchową - wykazać zależność między budową a funkcją danego receptora - wykazać współdziałanie kory mózgowej z innymi strukturami mózgu i rdzeniem kręgowym - wykazać współdziałanie układów współczulnego z przywspółczulnym i anatomicznego z somatycznym wykazać nadrzędną rolę układu podwzgórze- przysadka w funkcjonowaniu układu dokrewnego 2. Efektory, układy pokarmowy, oddechowy i krążenia Ocena dopuszczający: - wymienić rodzaje tkanki mięśniowej - określić rodzaje tkanki mięśniowej - wymienić funkcje układu pokarmowego - wymienić narządy tworzące układ pokarmowy i wskazać na planszy ich lokalizację - określić podstawowe funkcje wymienionych narządów - określić istotę trawienia i wchłaniania

19 - określić istotę oddychania - wymienić podstawowe substraty i produkty oddychania tlenowego - zlokalizować oddychanie tlenowe w komórce - określić istotę wymiany gazowej (dyfuzja prosta) - wymienić narządy układu oddechowego człowieka i wskazać je na planszy - podać podstawowe funkcje narządów układu oddechowego człowieka - scharakteryzować mechanizm wentylacji płuc - wyjaśnić pojęcie: metabolizm - wymienić różne narządy wymiany gazowej u zwierząt lądowych i wodnych - wymienić funkcje układów biorących udział w transporcie substancji w organizmie człowieka - wymienić podstawowe funkcje płynów ustrojowych - podać funkcje narządów budujących układ krwionośny - wymienić składniki krwi oraz podać ich funkcje - wymienić grupy krwi - wymienić rodzaje układów krwionośnych w organizmach zwierząt, podając przykłady - określić funkcje poszczególnych elementów układu odpornościowego Ocena dostateczny: - wymienić etapy skurczu mięśnia szkieletowego i mięśnia gładkiego - przedstawić budowę gruczołów wydzielania zewnętrznego - podać przykłady strategii pokarmowych zwierząt - wskazać rolę pokarmu w funkcjonowaniu zwierząt - określić rolę poszczególnych składników w funkcjonowaniu organizmu - określić objawy niedoboru pewnych składników pokarmowych - wskazywać czynniki wpływające na zapotrzebowanie na określone składniki pokarmowe - przedstawić organizację układu pokarmowego zwierząt i człowieka i wyjaśnić rolę enzymów trawiennych - wyjaśnić na czym polega wchłanianie substancji odżywczych - wykazać znaczenie wymiany gazowej w funkcjonowaniu organizmu - charakteryzować narządy umożliwiające wymianę gazową w wodzie i na lądzie - wyjaśnić pojęcia: metabolizm podstawowy i metabolizm czynnościowy - wyjaśnić zasadę budowy otwartego i zamkniętego układu krążenia - wyjaśnić, na czy polega automatyzm pracy serca - przedstawić budowę anatomiczną i określić funkcję naczyń krwionośnych - przedstawić budowę i funkcję układu limfatycznego - wyjaśnić zasady regulacji działania serca i naczyń krwionośnych - przedstawić skład krwi ssaków, określić funkcje krwi i hemolimfy - określić funkcję barwników płynów ustrojowych - przedstawić budowę hemoglobiny - wyjaśniać, co to są substancje grupowe krwi i czynnik Rh - wyjaśnić proces krzepnięcia krwi - określić zasady transfuzji krwi - określić funkcje poszczególnych elementów układu odpornościowego - wyjaśnić mechanizm rozpoznawania antygenu - wyjaśnić, na czym polega reakcja na stan zapalny w organizmie - wskazać przykłady obrony organizmów zwierzęcych przed patogenami - wykazać rolę układu odpornościowego w odrzuceniu przeszczepów Ocena dobry: - porównać mechanizm skurczu mięśni szkieletowych i mięśnia sercowego - wykazać rolę mięśni i gruczołów wydzielania zewnętrznego - wykazać związek między środowiskiem życia zwierzęcia a strategią pokarmową

20 - analizować zapotrzebowanie na poszczególne witaminy, określać ich źródła i objawy niedoboru - wykazać przystosowania do trawienia pokarmu roślinnego u zwierząt roślinożernych - analizować kolejne etapy trawienia pokarmu w przewodzie pokarmowym człowieka - analizować funkcje i działanie poszczególnych odcinków układu pokarmowego - wykazać zależność między szybkością dyfuzji a określonymi czynnikami - analizować mechanizm wymiany gazowej u człowieka - analizować budowę narządów umożliwiających wymianę gazową na lądzie - porównać metabolizm zwierząt zmiennocieplnych i stałocieplnych - analizować różnice w tempie metabolizmu różnych zwierząt - analizować ewolucję serca i układu krążenia u kręgowców - analizować parametry pracy serca - porównać budowę i funkcję naczyń krwionośnych - porównać układ krążenia otwarty i zamknięty - porównać wpływ czynników nerwowych i hormonalnych na działanie serca i naczyń krwionośnych - porównać krew i hemolimfę - wykazać rolę płynów ustrojowych w funkcjonowaniu organizmu zwierzęcia - porównać budowę i funkcję barwników płynów ustrojowych - charakteryzować główne etapy krzepnięcia krwi - wykazać zasady dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh - wyjaśnić mechanizmy i porównać odporność swoistą i nieswoistą - porównać odporność komórkową i humoralną - wykazać powiązania między układem odpornościowym a układem nerwowym i hormonalnym - analizować anomalie w funkcjonowaniu układu odpornościowego człowieka Ocena bardzo dobry: - wykazać rolę układu nerwowego i hormonalnego w regulacji skurczów mięśni i funkcji wydzielniczej gruczołów - analizować przystosowania zwierząt do zdobywania i pobierania różnego rodzaju pokarmu - analizować wartość biologiczną pokarmu ze względu na potrzeby organizmu - wykazać zależność między budową a funkcją poszczególnych odcinków układu pokarmowego - analizować przystosowania zwierząt do wymiany gazowej w wodzie i na lądzie - analizować mechanizm regulacji wymiany gazowej - analizować wpływ różnych czynników na tempo metabolizmu - wykazać zależność między budową a funkcjonowaniem układu krążenia - wykazać współdziałanie układu krwionośnego i limfatycznego - analizować wpływ czynników nerwowych i hormonalnych na działanie serca i naczyń krwionośnych w układzie krążenia człowieka - wykazać zależność między składem a funkcją krwi w organizmie człowieka - analizować mechanizm przenoszenia tlenu i dwutlenku węgla przez hemoglobinę - analizować sposób dziedziczenia grup krwi układu ABO, czynnika Rh i hemofilii - analizować relacje między krwią o różnych układach grupowych i odmiennym Rh - analizować przekazywanie informacji w układzie odpornościowym - analizować reakcję odpornościową - uzasadnić, że układ odpornościowy wpływa na zachowanie homeostazy 3. Układ wydalniczy, rozrodczy, termoregulacja, rytmy i cykle biologiczne

21 Ocena dopuszczający: - podać istotę wydalania - wymienić narządy wydalania człowieka i ich funkcje - wymienić zbędne i szkodliwe produkty metabolizmu - wyjaśnić pojęcie termoregulacji - wykazać istotę i sposoby rozmnażania się organizmów z podaniem przykładów i różnic - zdefiniować zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, podać przykłady - wskazać bezowodniowce i owodniowce - wymienić listki zarodkowe i podać po przykładzie ich pochodnych - podać definicje pojęć: rozwój prosty, złożony, z przeobrażeniem zupełnym i niezupełnym-przykłady - wymienić cechy I, II i III rzędowe płciowe - wymienić narządy układu rozrodczego męskiego i żeńskiego - nazwać etapy rozwoju zarodkowego i płodowego - wymienić choroby przenoszone drogą płciową - wymienić fazy cyklu płciowego kobiety - podać sposoby regulacji poczęć Ocena dostateczny: - wskazać rolę wody w organizmie - określić sposoby pozyskiwania wody przez zwierzęta - wyjaśnić pojęcia: hiper-, hipo-, izoosmotyczność, osmoregulacja - charakteryzować budowę układu wydalniczego, nerki i nefronów u kręgowców - określić prawidłowe parametry moczu człowieka - wskazać hormony regulujące wydalanie moczu - wskazać drogi przekształcania amoniaku w organizmach zwierzęcych - klasyfikować zwierzęta ze względu na rodzaj usuwanych szkodliwych związków azotowych - klasyfikować zwierzęta ze względu na źródło ciepła - wyjaśnić mechanizmy termoregulacji endotermów - wyjaśnić pojęcia: stres, stresor - wymienić czynniki wywołujące reakcję stresową - wskazać trzy etapy reakcji stresowej - określić rolę szyszynki i melatoniny - przedstawić budowę układów rozrodczych człowieka - określić funkcje narządów rozrodczych - określić funkcję hormonów płciowych - charakteryzować etapy cyklu rujowego zwierząt i menstuacyjnego człowieka - przedstawić oogenezę i sprmatogenezę - wyjaśnić przebieg zapłodnienia, implantacji blastocysty i porodu - przedstawić budowę łożyska i wykazać jego rolę Ocena dobry: - uzasadnić, że ruch wody jest warunkowany gradientem osmotycznym - analizować wpływ ADH na objętość wydalanego moczu - wyjaśnić, jak powstają szkodliwe produkty przemian aminokwasów - analizować wpływ hormonów na wydalanie moczu - wyjaśnić mechanizmy regulacji u ektotermów - analizować mechanizmy termoregulacji chroniące przed przegrzaniem i przed przechłodzeniem - analizować reakcję stresową - uzasadnić, że przedłużający się stres jest niebezpieczny dla organizmu - wyjaśnić molekularne podłoże zegara biologicznego