Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Wstęp do prawa europejskiego Prawo wieczorowe, 2. Rok, r.a. 2017/18 Dr Anna Czaplińska Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej 1. Rozwój ochrony praw podstawowych w porządku WE/UE Koncepcja ochrony praw podstawowych (praw człowieka) jako ogólnych zasad prawa była rozwijana w orzecznictwie ETS od końca lat 60. XX w. Pierwotnie Traktaty założycielskie Wspólnot nie zawierały żadnych przepisów wyraźnie odnoszących się do ochrony praw człowieka; z tego powodu ETS odmawiał ochrony w przypadkach naruszenia praw podstawowych przez instytucje i akty wspólnotowe, nie uznając ich za część porządku wspólnotowego (sprawy 1/58 Stork, Zb. Orz. 1959, s. 17; 40/64 Sgarlata, Zb. Orz. 1965, s. 215). Pewne prawa, jakie przyznawały jednostkom Traktaty (w ramach realizacji gospodarczych celów WE) miały charakter praw podstawowych, m. in.: - ogólny zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo (art. 18 TFUE d. art. 12, d. 6 TWE, pierwotnie art. 7 TEWG), - prawo do równego wynagrodzenia mężczyzn i kobiet za tę samą pracę (art. 157 TFUE d. 141, d. 119 TWE), - prawa wynikające z zasady swobodnego przepływu osób. Zmiana podejścia sprawa 29/69 Stauder v. miasto Ulm: - w ten sposób interpretowane postanowienie (...) nie zawiera niczego zdolnego naruszyć fundamentalne prawa człowieka zawarte w ogólnych zasadach prawa Wspólnoty i chronione przez Trybunał. Kolejne orzeczenia wskazują źródła inspiracji ETS, w oparciu o które rozwija ochronę praw podstawowych w porządku WE: - sprawa. 11/70 Internationale Handelsgesellschaft 1

2 potwierdza, że prawa podstawowe stanowią część ogólnych zasad prawa Wspólnot; ochrona takich praw, inspirowana konstytucyjnymi tradycjami wspólnymi dla wszystkich państw członkowskich, musi być zagwarantowana w ramach struktur i celów Wspólnoty ; - sprawa 4/73 Nold: naruszenie praw podstawowych powodem zniesienia środka - Trybunał... nie może utrzymać środków, które są niezgodne z prawami zasadniczymi ustanowionymi i zagwarantowanymi przez konstytucje tych państw ; umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka jako wzorce, które należy naśladować w ramach prawa wspólnotowego ; możliwość wprowadzania uzasadnionych ograniczeń - W obrębie porządku prawnego Wspólnot wydaje się także słuszne, by prawa te w razie potrzeby były poddawane pewnym ograniczeniom usprawiedliwionym przez nadrzędne cele realizowane przez Wspólnotę, pod warunkiem, że istota tych praw pozostaje nienaruszona. ; - sprawa 44/79 Hauer: wyłączenie możliwości badania zgodności aktów wspólnotowych z prawami podstawowymi gwarantowanymi w porządkach krajowych - Kwestia ewentualnego naruszenia praw zasadniczych przez akt organów Wspólnoty może być rozstrzygnięta wyłącznie w świetle prawa wspólnotowego. ; powołanie się na Europejską konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. jako kolejne, szczególne źródło inspiracji dla wspólnotowej ochrony praw podstawowych Prawo własności jest gwarantowane w porządku prawnym Wspólnot zgodnie z ideami wspólnymi konstytucjom państw członkowskich, które znalazły wyraz również w Protokole 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ; - sprawa 36/75 Rutili również działania państw członkowskich, kiedy stosują prawo wspólnotowe muszą być zgodne z prawami podstawowymi chronionymi przez Wspólnoty (ze względu na zasadę prymatu prawa WE); - sprawa C-260/89 ERT rozciągnięcie kontroli pod względem zgodności z prawami podstawowymi na stosowanie przez państwa dopuszczalnych wyłączeń spod regulacji wspólnotowej ze względów porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego (dziedzina, w której państwo ma swobodę działania). Zakres chronionych praw podstawowych: 2

3 - Prawo wspólnotowe nie zawierało wiążącego katalogu praw podstawowych i ich dopuszczalnych ograniczeń; próbą stworzenia takiego katalogu było opracowanie i proklamowanie Karty Praw Podstawowych UE w grudniu 2000 r. (zob. niżej) Jakie prawa podstawowe były chronione można ustalić w oparciu o orzecznictwo ETS: - prawa gospodarcze, stanowiące elementy wolności wspólnego rynku, prawo własności, wolność wyboru i wykonywania zawodu (np. sprawy: 44/79 Hauer; 4/73 Nold; 222/86 Heylens, Zb. Orz. 1987, s. 4097); - klasyczne prawa i wolności jednostki wolność wyznania (sprawa 130/75 Prais, Zb. Orz. 1976), wolność myśli, poglądów, prawo do informacji (np. sprawy: 60 i 61/84 Cinethéque, Zb. Orz. 1985, s. 2605; C-260/89 ERT; C- 159/90 SPUC v. Grogan (aborcja irlandzka), Zb. Orz. 1991, s. I-4685), prawo do prywatności, nietykalność mieszkania (sprawy poł. 46/87 i 227/88 Hoechst, Zb. Orz. 1989, s. 2859); - prawa obywatelskie, związane z obywatelstwem UE (np. sprawy: C-85/96 Martinez Sala, Zb. Orz. 1998, s. I-2691; C-274/96 Bickel i Franz, Zb. Orz.1998, s.7637); - prawa o charakterze gwarancji procesowych (np. sprawa 155/79 AM&S Europe Ltd. v. Komisja, Zb. Orz 1982, s ochrona stosunku zaufania między adwokatem a klientem). Brak w orzecznictwie ETS wyraźnego stwierdzenia ochrony jakiegoś prawa nie oznacza, że nie jest ono chronione w porządku unijnym, a jedynie, że ETS nie miał jeszcze okazji wypowiedzieć się co do jego ochrony. ETS badał naruszenia praw podstawowych wyłącznie w zakresie swojej jurysdykcji, tzn. w odniesieniu do tworzenia, interpretacji i stosowania prawa UE. Ograniczenia praw podstawowych dopuszczalne jedynie w uzasadnionych przypadkach, ze względu na ochronę interesu ogólnego, muszą przy tym być konieczne dla osiągnięcia zamierzonego celu i spełniać pozostałe wymogi zasady proporcjonalności (zob. Zasada proporcjonalności) oraz nie mogą naruszać istoty danego prawa sprawy: 4/73 Nold; 44/79 Hauer; 5/88 Wachauf. 2. Traktatowe odniesienia do ochrony praw podstawowych: - Po raz pierwszy preambuła JAE, 1986 r.; - Od 1993 r. TUE potwierdza zasady wypracowane w orzecznictwie ETS: Traktat z Maastricht wprowadza art. F, 3

4 od TA to art. 6 ust. 2 TUE i nowy ust Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, które są wspólne dla Państw Członkowskich. 2. Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla Państw Członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego. - art. 46 lit. d) TUE od TA wyraźne uznanie kompetencji ETS do kontroli działania instytucji wspólnotowych pod względem zgodności z prawami podstawowymi (w zakresie Traktatów wspólnotowych i TUE, nie ma odpowiednika w wersji TL); - art. 7 TUE wprowadzony TA mechanizm postępowania w przypadkach poważnych i uporczywych naruszeń przez państwo członkowskie zasad z art. 6 ust. 1 TUE, w tym naruszeń praw człowieka możliwość zastosowania sankcji wobec takiego państwa (zawieszenia praw wynikających z Traktatów); od TN nowy ust. 1 art. 7 możliwość zastosowania pewnych działań monitorujących już w przypadku wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia; - art. 49 TUE określa poszanowanie zasad art. 6 ust. 1, w tym praw podstawowych, jako warunek do spełnienia dla państw ubiegających się o członkostwo UE. Obecna regulacja TUE (od TL) - Art. 2 Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. - Art Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień. 4

5 2. Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przystąpienie do Konwencji nie ma wpływu na kompetencje Unii określone w Traktatach. 3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa. - Art. 7 TUE mechanizm kontroli przestrzegania wartości z art. 2 (zob. konspekt wykłady o charakterze i podstawach prawnych UE) - Art. 49 TUE przestrzeganie wartości z art. 2 jako warunek dla kandydatów do członkostwa w UE - Karta Praw Podstawowych UE stała się prawnie wiążąca na podstawie art. 6 ust. 1 TUE moc równa traktatom (prawo pierwotne) 3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej - Opracowana przez Konwent, powołany na mocy decyzji Rady Europejskiej z Kolonii (3-4 czerwca 1999 r.), złożony z przedstawicieli rządów i parlamentów państw członkowskich, Komisji i PE. - 7 grudnia 2000 r., na szczycie w Nicei, KPP została podpisana przez przewodniczących PE, Rady i Komisji i proklamowana w obecności głów państw i szefów rządów państw członkowskich nie miała wówczas mocy wiążącej prawnie, była polityczną deklaracją, stanowiącą wyraz wspólnych tradycji konstytucyjnych PCz; art. 51 ust. 1 rozumiany jako wyraz politycznego związania się KPP przez instytucje UE - Miała zostać włączona do Traktatu konstytucyjnego jako jego cz. II - 12 grudnia 2007 r. KPP została ponownie uroczyście proklamowana (konieczne do zaakceptowania wprowadzonych w KPP zmian, m.in. w art. 52 ust. 4 7 KPP). KPP w tej wersji jest prawnie wiążąca od wejścia w życie TL, tj. od 1 grudnia 2009 r. na podstawie art. 6 ust. 1 TUE; większość praw zawartych w KPP nie przysługuje jednak tylko na mocy samej Karty, gdyż stanowią ogólne zasady prawa, Karta je tylko potwierdza. Struktura - KPP składa się z preambuły i 54 artykułów zebranych w 7 rozdziałach: - I. Godność (art. 1-5): godność człowieka, prawo do życia, integralność osoby ludzkiej, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa; - II. Wolności (art. 6-19), m.in.: prawo do wolności i bezpieczeństwa, poszanowanie życia, prywatnego, ochrona danych osobowych, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność wypowiedzi i informacji, wolność 5

6 zgromadzeń, wolność nauki i sztuki, wolność wyboru zawodu, prowadzenia działalności gospodarczej, własność, prawo do azylu; - III. Równość (art ), m.in.: równość wobec prawa, zakaz dyskryminacji, równość kobiet i mężczyzn, prawa dziecka, prawa osób starszych, integracja niepełnosprawnych; - IV. Solidarność (art ) pojęcie przyjęte w Karcie po raz pierwszy dla określenia praw socjalnych i praw pracowniczych, m. in.: prawo dostępu do służb zatrudnienia, ochrona w razie nieuzasadnionego zwolnienia, godne warunki pracy, zabezpieczenie społeczne, ochrona zdrowia, ochrona konsumentów, ochrona środowiska; - V. Prawa obywateli (art ): katalog praw z cz. II TWE (prawa wyborcze, prawo swobodnego poruszania się i pobytu, prawo skargi do RPO i petycji do PE, ochrona dyplomatyczna i konsularna), prawo dostępu do dokumentów, nowe prawo do dobrej administracji; - VI. Wymiar sprawiedliwości (art ), m.in.: prawo do skutecznego środka prawnego i rzetelnego procesu, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasada ne bis in idem; - VII. Postanowienia ogólne dotyczące wykładni i stosowania Karty (art ): zakres Karty, zakres ochrony praw, dopuszczalne ograniczenia praw, zakaz nadużycia praw. Rozdziały I-VI KPP wyznaczają przedmiotowy zakres Karty, Rozdział VII zakres i sposób wykładni i stosowania wszystkich praw zawartych w Karcie (postanowienia mają charakter horyzontalny) Artykuł 51 Zakres zastosowania 1. Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Szanują one zatem prawa, przestrzegają zasad i popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi odpowiednimi uprawnieniami i w poszanowaniu granic kompetencji Unii powierzonych jej w Traktatach. 2. Niniejsza Karta nie rozszerza zakresu zastosowania prawa Unii poza kompetencje Unii, nie ustanawia nowych kompetencji ani zadań Unii, ani też nie zmienia kompetencji i zadań określonych w Traktatach. Artykuł 52 Zakres i wykładnia praw i zasad 1. Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady 6

7 proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób. 2. Prawa uznane w niniejszej Karcie, które są przedmiotem postanowień Traktatów, są wykonywane na warunkach i w granicach w nich określonych. 3. W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę. 4. W zakresie, w jakim niniejsza Karta uznaje prawa podstawowe wynikające ze wspólnych tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich, prawa te interpretuje się zgodnie z tymi tradycjami. 5. Postanowienia niniejszej Karty zawierające zasady mogą być wprowadzane w życie przez akty prawodawcze i wykonawcze przyjęte przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, gdy wykonują one prawo Unii, korzystając ze swoich odpowiednich uprawnień. Można się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności. 6. Ustawodawstwa i praktyki krajowe uwzględnia się w pełni, jak przewiduje to niniejsza Karta. 7. Wyjaśnienia sporządzone w celu wskazania wykładni niniejszej Karty są należycie uwzględniane przez sądy Unii i Państw Członkowskich. Artykuł 53 Poziom ochrony Żadne z postanowień niniejszej Karty nie będzie interpretowane jako ograniczające lub naruszające prawa człowieka i podstawowe wolności uznane, we właściwych im obszarach zastosowania, przez prawo Unii i prawo międzynarodowe oraz konwencje międzynarodowe, których Unia lub wszystkie Państwa Członkowskie są stronami, w szczególności przez europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz przez konstytucje Państw Członkowskich. Artykuł 54 Zakaz nadużycia praw Żadne z postanowień niniejszej Karty nie może być interpretowane jako przyznające prawo do podejmowania jakiejkolwiek działalności lub dokonywania jakiegokolwiek czynu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie lub ich ograniczenia w większym stopniu, aniżeli jest to przewidziane w niniejszej Karcie. Instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii są związane prawami podstawowymi (jako zasadami ogólnymi) i KPP we wszystkich swoich 7

8 działaniach, wszystkie ich akty podlegają kontroli ETS co do zgodności z Kartą PCz są związane KPP wyłącznie gdy stosują prawo UE tj.: 1) zakres działania PCz jest określony w całości prawem UE : PCz wykonuje akt prawa UE określający dokładny poziom ochrony, który należy zapewnić prawu podstawowemu (C-399/11 Melloni wykonanie decyzji ramowej ws. ENA, problem wydania do państwa, w którym zapadł wyrok zaoczny); 2) zakres działania PCz nie jest określony w całości prawem UE, PCz wykonuje akt prawa UE, który pozostawia mu margines swobody w kwestii ustalenia poziomu ochrony praw podstawowych (C-617/10 Akerberg Fransson czy stosowanie za ten sam czyn oszustwo podatkowe sankcji administracyjnej i karnej narusza zasadę ne bis in idem; problem związku naruszonych przepisów krajowych z prawem UE); 3) państwa członkowskie chcą zastosować prawnie uzasadnione odstępstwo od prawa UE (sytuacje takie jak w sprawach C-260/89 ERT, C- 208/09 Sayn-Wittgenstein, C-112/00 Schmidberger, C-36/02 Omega) W sytuacji, gdy działanie państw członkowskich nie jest w pełni określone przepisami prawa UE /prawo UE wymaga przyjęcia aktu prawa krajowego: organy i sądy krajowe są uprawnione do stosowania krajowych standardów ochrony praw podstawowych, pod warunkiem że zastosowanie owych standardów nie podważa poziomu ochrony wynikającego z Karty praw podstawowych, interpretowanej zgodnie z orzecznictwem Trybunału, ani pierwszeństwa, jednolitości i skuteczności prawa Unii (C-617/10 Akerberg Fransson, pkt 29/ C-399/11 Melloni pkt 60 ) Sąd krajowy stosując, w ramach swojej właściwości KPP, ma obowiązek stosować ją zgodnie z doktrynami Simmenthal oraz CILFIT KPP ma być stosowana bezpośrednio z poszanowaniem zasady prymatu prawa Unii, a sądy krajowe w przypadku wątpliwości powinny korzystać z procedury pytań prejudycjalnych Podział na prawa i zasady C-176/12 Association de médiation sociale (czy art. 27 KPP, sam bądź w związku z przepisami dyrektywy, może być powoływany bezpośrednio w sporze pomiędzy jednostkami gdy regulacja prawa krajowego jest sprzeczna z dyrektywą) Wyjaśnienia do KPP: 8

9 Wyjaśnienie odnoszące się do artykułu 52 Zakres i wykładnia praw i zasad ( ) Ustęp 5 wyjaśnia różnicę między prawami a zasadami określonymi w Karcie. Zgodnie z tym rozróżnieniem respektuje się prawa subiektywne, a zasad przestrzega (artykuł 51 ustęp 1). Zasady mogą być wykonywane poprzez akty prawodawcze lub wykonawcze (przyjęte przez Unię zgodnie z jej uprawnieniami oraz Państwa Członkowskie jedynie gdy wykonują prawo Unii); stają się one zatem istotne dla sądów i trybunałów jedynie wtedy, gdy akty takie są interpretowane lub poddawane kontroli. Nie stanowią one podstawy do żadnych praw bezpośrednich do podejmowania działań pozytywnych przez instytucje Unii lub władze Państw Członkowskich. Jest to spójne zarówno z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości (zob. w szczególności orzecznictwo w sprawie zasady ostrożności w artykule 191 ustęp 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej: wyrok Sądu Pierwszej Instancji z dnia 11 września 2002 r. w sprawie T-13/99, Pfizer przeciwko Radzie, z licznymi odniesieniami do wcześniejszego orzecznictwa, oraz wyroki w sprawie artykułu 33 (dawny artykuł 39) w sprawie zasad prawa rolnego, np. wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie 265/85, Van den Berg, Rec. 1987, s. 1155: sprawdzenie zasady stabilizacji rynku i uzasadnionych oczekiwań), jak i z podejściem stosowanym w systemach konstytucyjnych Państw Członkowskich względem zasad, w szczególności w dziedzinie prawa społecznego. Przykładowe zasady uznane w Karcie są zawarte np. w artykułach 25, 26 i 37. W niektórych przypadkach artykuł Karty może zawierać zarówno elementy prawa, jak i zasady, np. artykuły 23, 33 i 34. Standard KPP a EKPC ETS 1989 r. w sprawach 46/87 i 227/88 Hoechst AG v. Komisja ochrona prywatności nie rozciąga się na pomieszczenia używane w celach zawodowych, EKPC 1992 r. Niemietz v. RFN rozciąga się Skutek prawny Protokołu polsko-brytyjskiego PROTOKÓŁ (NR 30) W SPRAWIE STOSOWANIA KARTY PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ DO POLSKI I ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA MAJĄC NA UWADZE, że w artykule 6 Traktatu o Unii Europejskiej Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, MAJĄC NA UWADZE, że Karta ma być stosowana w ścisłej zgodności z postanowieniami wspomnianego wyżej artykułu 6 i tytułu VII samej Karty, MAJĄC NA UWADZE, że wspomniany artykuł 6 stanowi, że Karta jest stosowana i interpretowana przez sądy Polski i Zjednoczonego Królestwa w ścisłej zgodności z wyjaśnieniami, o których mowa w tym artykule, 9

10 ( ) Artykuł 1 1. Karta nie rozszerza kompetencji Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone. 2. W szczególności i w celu uniknięcia wszelkich wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty nie tworzy praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym. Artykuł 2 Jeżeli dane postanowienie Karty odnosi się do ustawodawstw i praktyk krajowych, ma ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznane przez ustawodawstwo lub praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa. - Protokół nie wyłącza ochrony praw podstawowych jako zasad ogólnych prawa Unii potwierdza wyrok TS UE w sprawach połączonych C-411/10 i C-493/10 N.S. i M.E. z brzmienia art. 1 ust. 1 Protokołu (nr 30) wynika, że protokół ten nie podważa zastosowania Karty wobec Zjednoczonego Królestwa czy wobec Polski Tak więc, zgodnie z motywem 3 Protokołu (nr 30) art. 6 TUE stanowi, że Karta jest stosowana i interpretowana przez sądy Polski i Zjednoczonego Królestwa w ścisłej zgodności z wyjaśnieniami, o których mowa w tym artykule. Ponadto zgodnie z motywem 6 wspomnianego Protokołu Karta potwierdza prawa, wolności i zasady uznawane w Unii oraz sprawia, że są one bardziej widoczne, nie tworzy jednak nowych praw ani zasad. W takiej sytuacji art. 1 ust. 1 Protokołu (nr 30) potwierdza treść art. 51 Karty dotyczącego jej zakresu stosowania, a nie ma na celu zwolnienia Rzeczypospolitej Polskiej i Zjednoczonego Królestwa z obowiązku przestrzegania postanowień karty ani uniemożliwienia sądom i trybunałom w tych państwach członkowskich czuwania nad przestrzeganiem tych postanowień (pkt 119 i 120) 4. Relacja między porządkiem UE a systemem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 10

11 Skargi na naruszenie EKPC przeciwko P-stronom wnoszone przez jednostki (naruszenie praw zawartych w konwencji i protokołach) i inne P-strony (naruszenie praw i innych postanowień konwencji) do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu - Wszystkie PCz UE są stronami EKPC - Skargi przeciwko PCz UE dotyczące aktów prawa UE, np.: /87 M. & Co. v. RFN (dec. 1990) /94 Mathews v. Zjednoczone Królestwo (wyr. 1999) naruszenie EKPC przez brak możliwości udziału w wyborach do PE dla mieszkańców Gibraltaru - 45/1995/551/637 Cantoni v. Francja (wyr. 1996) Przekazanie kompetencji P na rzecz organizacji międzynarodowej (UE), której jest członkiem nie zwalnia P z przestrzegania zobowiązań z EKPC P ponoszą odpowiedzialność za naruszenia swoich zobowiązań międzynarodowych Kryterium ekwiwalentnej ochrony w relacjach między ETPC a UE - Sprawa 45036/98 Bosphorus Airways v. Irlandia (wyrok z 2005 r., zajęcie przez władze Irlandii samolotu wyczarterowanego przez tureckie przedsiębiorstwo od jugosłowiańskich linii lotniczych w wykonaniu rozporządzenia UE przyjętego dla wykonania sankcji ONZ w związku z wojną w b. Jugosławii): państwa członkowskie nie ponoszą odpowiedzialności za działania organizacji międzynarodowej tak długo jak odnośna organizacja uważana jest za chroniącą prawa podstawowe, zarówno w odniesieniu do oferowanych gwarancji materialnych jak i mechanizmów kontrolujących ich przestrzeganie, w sposób, który może być uważany przynajmniej za równoważny w stosunku do oferowanego przez EKPC - Test ekwiwalentnej ochrony nie ma zastosowania do środków przyjętych w celu wykonania prawa Unii w przypadku, gdy państwo dysponowało marginesem uznania (sprawa 12323/11 Michaud v. Francja, wyrok z 2012 r. wykonanie unijnej dyrektywy) Przystąpienie UE do EKPC - Pierwsza propozycja KE Druga propozycja wniosek KE 1990, Rada występuje o opinię do ETS (prewencyjna kontrola zgodności umowy m-n WE/UE z traktatami unijnymi) Opinia 2/94 WE nie ma kompetencji do przystąpienia do EKPC (zresztą sama konwencja nie przewidywała takiej możliwości) - TL podstawa prawna w art. 6 ust. 2 TUE obowiązek przystąpienia do EKPC Protokół nr 8 do TL 11

12 PROTOKÓŁ (NR 8) DOTYCZĄCY ARTYKUŁU 6 USTĘP 2 TRAKTATU O UNII EUROPEJSKIEJ W SPRAWIE PRZYSTĄPIENIA UNII DO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI WYSOKIE UMAWIAJĄCE SIĘ STRONY, UZGODNIŁY następujące postanowienia, które są dołączone do Traktatu o Unii Europejskiej i do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej: Artykuł 1 Umowa dotycząca przystąpienia Unii do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej Konwencją Europejską ), przewidzianego w artykule 6 ustęp 2 Traktatu o Unii Europejskiej, musi odzwierciedlać konieczność zachowania szczególnych cech Unii i prawa Unii, zwłaszcza w odniesieniu do: a) szczególnych warunków ewentualnego udziału Unii w organach kontrolnych Konwencji Europejskiej; b) mechanizmów niezbędnych do zapewnienia, aby skargi państw nieczłonkowskich i skargi indywidualne były kierowane prawidłowo przeciwko Państwom Członkowskim lub Unii, w zależności od danego przypadku. Artykuł 2 Umowa, o której mowa w artykule 1, zagwarantuje, że przystąpienie nie ma wpływu na kompetencje Unii ani uprawnienia jej instytucji. Zagwarantuje, że żadne jej postanowienia nie mają wpływu na szczególną sytuację Państw Członkowskich w odniesieniu do Konwencji Europejskiej, w szczególności protokołów do niej, środków podjętych przez Państwa Członkowskie w drodze odstępstwa od Konwencji Europejskiej zgodnie z jej artykułem 15 i zastrzeżeń do Konwencji Europejskiej dokonanych przez Państwa Członkowskie zgodnie z jej artykułem 57. Artykuł 3 Postanowienia umowy, o której mowa w artykule 1, nie mogą mieć wpływu na artykuł 344 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Deklaracja nr 2 2. Deklaracja odnosząca się do artykułu 6 ustęp 2 Traktatu o Unii Europejskiej Konferencja uzgadnia, że przystąpienie Unii do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności powinno nastąpić w taki sposób, aby można było zachować szczególny charakter porządku prawnego Unii. W związku z tym Konferencja stwierdza istnienie regularnego dialogu między Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka; dialog ten może zostać wzmocniony po przystąpieniu Unii do tej Konwencji. 12

13 - Protokół nr 14 do EKPC przyjęty w 2004 r, wszedł w życie w 2010 umożliwia przystąpienie UE do EKPC - Negocjacje od lipca 2010, projekt umowy przedstawiony w Komisja w trybie art. 218 TFUE wystąpiła o opinię do TSUE Opinia 2/2013 (zob. komunikat prasowy TSUE) konieczność renegocjowania umowy 13

14 Obywatelstwo Unii Europejskiej 1. Pojęcie obywatelstwa UE Wprowadzone Traktatem z Maastricht nowa cz. II TWE Obywatelstwo Unii, art. 8-8e jako jeden ze sposobów realizacji celów Unii Europejskiej Obecnie art. 9 TUE, art. 20 TFUE Artykuł 9 TUE We wszystkich swoich działaniach Unia przestrzega zasady równości swoich obywateli, którzy są traktowani z jednakową uwagą przez jej instytucje, organy i jednostki organizacyjne. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go. Artykuł 20 TFUE (dawny artykuł 17 TWE) 1. Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego, nie zastępując go jednak. 2. Obywatele Unii korzystają z praw i podlegają obowiązkom przewidzianym w Traktatach. Mają między innymi prawo do: a) swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich; b) głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w Państwie Członkowskim, w którym mają miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa; c) korzystania na terytorium państwa trzeciego, w którym Państwo Członkowskie, którego są obywatelami, nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego z pozostałych Państw Członkowskich, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa; 14

15 d) kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego, odwoływania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii w jednym z języków Traktatów oraz otrzymywania odpowiedzi w tym samym języku. Prawa te są wykonywane na warunkach i w granicach określonych przez Traktaty i środki przyjęte w ich zastosowaniu. Obywatelstwo Unii ma być fundamentalnym statusem obywateli państw członkowskich, kiedy korzystają oni z uprawnień przyznanych w prawie unijnym (sprawa C-184/99 Grzelczyk). Obywatelstwo UE jest zależne od obywatelstwa państwa członkowskiego: - uzyskanie statusu obywatela UE wiąże się wyłącznie z nabyciem obywatelstwa państwa członkowskiego, zgodnie z prawem tego państwa (sprawa C-200/02 Zhu & Chen); - utrata statusu obywatela UE możliwa jest tylko w przypadku utraty obywatelstwa państwa członkowskiego sprawa C-135/08 Rottman: ( ) prawo Unii, a konkretnie art. 17 WE, nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie cofnęło obywatelowi Unii nabyte przez nadanie obywatelstwo tego państwa, jeżeli zostało ono uzyskane na skutek podstępu, pod warunkiem że taka decyzja o cofnięciu obywatelstwa przestrzega zasady proporcjonalności. - na status obywatela UE nie wpływa posiadanie przez daną osobę, poza obywatelstwem państwa członkowskiego, również obywatelstwa państwa trzeciego (obywatelstwo podwójne / wielokrotne) sprawa C-369/90 Micheletti; - w przypadku, gdy dana osoba jest obywatelem więcej niż jednego państwa członkowskiego każde z tych państw musi w stosunku do tej osoby brać pod uwagę również posiadane przez nią obywatelstwo innego państwa członkowskiego, jeśli sprawa dotyczy praw związanych z obywatelstwem Unii, wynikających z prawa wspólnotowego (ograniczenie stosowania międzynarodowoprawnej zasady wyłączności obywatelstwa, sprawa C-148/02 Garcia Avello) 2. Prawa obywateli UE Katalog praw obywateli UE obejmuje: - prawa wymienione jako prawa obywatelskie w Części II TFUE, art. 20 (2)-24; 15

16 - prawa obywateli UE zawarte w Tytule II TUE ( Postanowienia o zasadach demokratycznych ), art zawarte w całym TWE uprawnienia służące jednostkom, m. in. zasada niedyskryminacji (art. 18 TFUE), prawo dostepu do dokumentów instytucji UE (art. 15 (3) TFUE), prawa wynikające ze swobód wspólnego rynku (art. 45, 49, 56 TFUE), środki ochrony prawnej (skarga na nieważność aktu UE art. 263, skarga odszkodowawcza art. 268 i 340 TFUE) i in.; - uznane i chronione w UE podstawowe prawa jednostki (prawa człowieka) zob. Ochrona praw podstawowych w UE. Niektóre z praw obywateli UE (włączając uprawnienia ze ścisłego katalogu praw obywatelskich) mają szerszy zakres podmiotowy i przysługują również, spełniającym określone warunki, osobom nie posiadającym obywatelstwa państwa członkowskiego UE (np. prawo petycji do PE, prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich, skarga na nieważność aktu UE itp.). Mimo że przepisy wspominają o obowiązkach obywateli UE, to faktycznie żaden przepis nie nakłada na obywateli UE obowiązków o powszechnym charakterze. W praktyce można zatem mówić tylko o prawach obywateli UE. Prawa obywateli UE zawarte w cz. II TWE 1) Prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich art. 21 TFUE - przysługuje każdemu obywatelowi Unii, z zastrzeżeniem warunków i ograniczeń ustalonych w Traktacie i środkach przyjętych w celu jego wykonania; może być stosowany bezpośrednio (sprawa C-413/99 Baumbast & R); - prawo swobodnego przemieszczania się i pobytu, w związku z realizacją swobody przepływu osób, stopniowo objęło poszczególne grupy obywateli państw członkowskich, jeszcze przed wejściem w życie Traktatu z Maastricht: pracownicy najemni, osoby prowadzące samodzielną działalność, członkowie ich rodzin (rozporz. 1612/68, dyr. 68/360, dyr. 73/148), usługodawcy, odbiorcy usług, osoby, które zaprzestały działalności zawodowej (dyr. 90/365), osoby uczące się (dyr. 93/96) oraz wszystkie pozostałe osoby (nieaktywne gospodarczo), nie należące do 16

17 wcześniej wymienionych grup, których sytuacji nie regulowały inne szczególne przepisy (dyr. 90/364); - 29 kwietnia 2004 r. została przyjęta dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady o prawie przemieszczania się i pobytu obywateli Unii i członków ich rodzin na terytorium państw członkowskich, zmieniająca rozporządzenie 1612/68/EWG i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG oraz 93/96/EWG (okres jej implementacji upłynął 30 kwietnia 2006 r.) Połączyła ona w jednym instrumencie wszystkie wcześniejsze akty regulujące prawo przemieszczania się i pobytu. Najważniejsze zmiany dotyczyły przede wszystkim kwestii: uprawnień członków rodziny (zwłaszcza nie posiadających obywatelstwa państwa członkowskiego) i samej definicji członka rodziny, wprowadzenia prawa stałego pobytu, ograniczenia możliwości wprowadzania przez państwa ograniczeń prawa pobytu ze względów bezpieczeństwa, porządku i zdrowia publicznego i stosowania wydalenia oraz ograniczenia do minimum administracyjnych formalności związanych z korzystaniem z prawa swobodnego przemieszczania się i pobytu; - warunki i ograniczenia korzystania z prawa przemieszczania się i pobytu obywateli UE wynikają ze szczegółowych regulacji odnoszących się do poszczególnych grup obywateli, zawartych w przepisach TFUE i aktów prawa pochodnego (zwłaszcza dyrektywy 2004/38; w szczególności mają tu zastosowanie ograniczenia ze względów bezpieczeństwa, porządku i zdrowia publicznego oraz warunki posiadania wystarczających środków na utrzymanie i ubezpieczenia zdrowotnego (jeśli nie jest się pracownikiem lub nie prowadzi własnej działalności zarobkowej); - zakres prawa obejmuje: wjazd na terytorium państwa członkowskiego, pozostanie w nim przez dowolny czas lub zamieszkanie na stałe, swobodne przemieszczanie się w granicach tego państwa; w stosunku do obywateli UE korzystających z prawa poruszania się i pobytu działa zasada niedyskryminacji państwo przyjmujące musi traktować ich tak samo jak własnych obywateli w podobnych sytuacjach życia codziennego, tylko ze względu na ich status obywateli UE i fakt legalnego pobytu na jego terytorium (sprawy C-85/96 Martinez Sala, C-274/96 Bickel i Franz, C-184/99 Grzelczyk, C-138/02 Collins); - do powołania się na prawa obywatela UE wystarcza sam pobyt na terytorium państwa członkowskiego, nie będący wynikiem 17

18 przemieszczenia się z innego państwa (szczególny przypadek dzieci posiadających obywatelstwo innego państwa członkowskiego niż to, w którym się urodziły i stale przebywają sprawy C-148/02 Garcia Avello, C-200/02 Zhu & Chen; - powołanie na status obywatela UE może stanowić skuteczny środek przeciwdziałania odwrotnej dyskryminacji, tj. traktowaniu przez państwo członkowskie własnych obywateli, wykonujących przysługujące im unijne uprawnienia, mniej korzystnie, niż tych, którzy z nich nie skorzystali sprawy C-244/98 D Hoop, C-224/02 Pusa; - z samego statusu obywatelstwa UE nie wynikają żadne uprawnienia dla nieposiadających obywatelstwa żadnego państwa członkowskiego członków rodziny obywatela Unii, który nie korzystał nigdy z prawa przemieszczania się lub pobytu (problem tzw. czysto wewnętrznej sytuacji spr. połączone C-64 i 65/96 Uecker & Jacquet, Zb. Orz. 1997, s. I-3171); w sytuacjach, w których związek z prawem wspólnotowym istnieje z praw obywatela Unii można wywodzić również uprawnienia dla członków jego rodziny, na podstawie postanowień Traktatu i aktów przyjętych dla ich wykonania (spr. C-413/99 Baumbast & R, spr. 200/02 Zhu & Chen); 2) Prawa wyborcze art. 22 TFUE a) czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach lokalnych ust. 1 - każdy obywatel UE zamieszkały w państwie członkowskim, którego nie jest obywatelem ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych w tym państwie na takich samych zasadach jak jego obywatele; - szczegółowe zasady korzystania z tych praw określa dyr. 94/80; nie wprowadza ona jednolitej ordynacji w wyborach lokalnych w państwach członkowskich; - wybory lokalne to powszechne i bezpośrednie wybory członków lokalnych organów przedstawicielskich oraz członków organów wykonawczych, zgodnie z prawem państw członkowskich; - dyrektywa dopuszcza możliwość zastrzeżenia pewnych funkcji dla własnych obywateli ograniczenia takie dotyczą tylko prawa do kandydowania; b) czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do PE ust. 2 - każdy obywatel UE zamieszkały w państwie członkowskim, którego nie jest obywatelem ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do PE w tym państwie na takich samych zasadach jak jego obywatele; - szczegółowe zasady korzystania z tych praw określa dyr. 93/109; 18

19 - brak jednolitej ordynacji wyborczej do PE w państwach członkowskich (zob. Parlament Europejski); - obywatel UE zamieszkały państwie członkowskim, którego nie jest obywatelem nie traci automatycznie prawa głosowania i kandydowania w wyborach w państwie obywatelstwa, musi jednak wybrać, w którym państwie zamieszkania czy obywatelstwa będzie wykonywał swoje prawa wyborcze do PE; głosowanie więcej niż 1 raz i kandydowanie w różnych państwach członkowskich w tych samych wyborach jest zakazane (art. 4 dyr. 93/109) 3) Prawo do ochrony ze strony władz dyplomatycznych i konsularnych innego państwa członkowskiego art obywatel UE przebywający w państwie trzecim, w którym państwo, którego jest przedstawicielem nie ma swojego przedstawicielstwa może skorzystać z ochrony ze strony władz dyplomatycznych lub konsularnych każdego z pozostałych państw członkowskich na takich samych zasadach jak obywatele tego państwa; - skuteczna realizacja tego uprawnienia zależy od uznania takiej ochrony przez zainteresowane państwo trzecie dlatego przepis art. 23 zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia międzynarodowych negocjacji w celu zapewnienia efektywności takiej ochrony; - zakres ochrony decyzja przedstawicieli państw członkowskich zebranych w Radzie (decyzja 95/553/WE) z 19 grudnia 1995 r. w sprawie ochrony dla obywateli Unii Europejskiej ze strony władz dyplomatycznych i konsularnych ochrona z art. 23 jest ochroną typu konsularnego i obejmuje udzielenie pomocy obywatelowi UE w przypadku śmierci, wypadku, choroby, pozbawienia wolności, ofiarom przestępstw oraz osobom w potrzebie 4) Prawo petycji do PE art. 24 zd. 1 w zw. z art. 227 TFUE - obywatele Unii (jak również wszystkie osoby fizyczne lub prawne mające miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w państwie członkowskim) mają prawo kierowania, indywidualnie lub wspólnie z innymi obywatelami lub osobami, petycji do Parlamentu Europejskiego w sprawach objętych zakresem działalności Wspólnoty, które dotyczą ich bezpośrednio 5) Prawo skargi do wspólnotowego Rzecznika Praw Obywatelskich art. 24 zd. 2 w zw. z art. 228 TFUE 19

20 - każdy obywatel UE lub (a także każda osoba fizyczna bądź prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w państwie członkowskim) ma prawo wystąpienia do wspólnotowego Rzecznika Praw Obywatelskich ze skargą dotyczącą przypadków niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji lub organów wspólnotowych, z wyłączeniem Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji wykonujących swoje funkcje sądowe. (zob. Parlament Europejski, RPO) - Prawo do pisemnego zwrócenia się do instytucji i organów Unii w jednym z języków urzędowych i otrzymania odpowiedzi w tym samym języku art. 24 zd. 3 każdy obywatel Unii może zwracać się pisemnie do każdej instytucji lub organu określonego w samym art. 24 lub w art. 13 TUE (PE, RPO, Rada, Komisja, ETS, TO, KE-S, KR) w jednym z języków oficjalnych UE, wskazanych w art. 55 (1) TUE oraz otrzymywać odpowiedź w tym samym języku. Prawo dostępu do dokumentów art. 15 TFUE - wprowadzony Traktatem amsterdamskim (jako art. 255 TWE); - każdy obywatel Unii (i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub siedzibę w państwie członkowskim) ma prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, z zastrzeżeniem zasad i warunków określonych zgodnie art. 15 (3) - ogólne zasady i ograniczenia korzystania z prawa ze względu na interes publiczny lub prywatny określa rozporządzenie Rady 1049/ art. 15 (3) zobowiązuje wymienione instytucje do przyjęcia w swoich regulaminach szczegółowych przepisów regulujących dostęp do ich dokumentów. Możliwość rozszerzenia katalogu praw obywatelskich art. 25 TFUE Co trzy lata Komisja składa sprawozdanie Parlamentowi Europejskiemu, Radzie oraz Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu w sprawie stosowania postanowień niniejszej części. Sprawozdanie to uwzględnia rozwój Unii. Na tej podstawie i bez uszczerbku dla innych postanowień Traktatów, Rada, stanowiąc jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może uchwalać przepisy w celu uzupełnienia praw wymienionych w artykule 20 ustęp 2. Przepisy te wchodzą w życie po ich zatwierdzeniu przez Państwa Członkowskie, zgodnie z ich odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi. 20

21 Prawa obywatelskie w Karcie Praw Podstawowych Rozdział V Prawa obywateli art obejmuje wszystkie prawa obywateli UE wymienione w art TFUE, prawo dostępu do dokumentów z art. 15 (3) TFUE oraz nowe - prawo do dobrej administracji (art. 41 KPP), którego jednak pewne elementy odnajdujemy w obowiązującej regulacji traktatowej (prawo zwrócenia się do instytucji z art. 24 zd. 3, prawo do naprawienia szkody wyrządzonej przez instytucje lub funkcjonariuszy; ponadto nie przysługuje ono wyłącznie obywatelom UE, ale każdej osobie). Art. 52 (2) KPP i wyjaśnienia do niego Artykuł 52 ( ) 2. Prawa uznane w niniejszej Karcie, które są przedmiotem postanowień Traktatów, są wykonywane na warunkach i w granicach w nich określonych. Wyjaśnienie odnoszące się do artykułu 52 Zakres i wykładnia praw i zasad ( ) Ustęp 2 odnosi się do praw, które zostały już wyraźnie zagwarantowane w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską oraz zostały uznane w Karcie i które są obecnie zawarte w Traktatach (w szczególności prawa wynikające z obywatelstwa Unii). Wyjaśnia, że takie prawa nadal podlegają warunkom i ograniczeniom stosowanym w prawie Unii stanowiącym ich podstawę, które zostały zawarte w Traktatach. Karta nie zmienia systemu praw powierzonych na mocy Traktatu WE i przejętych przez Traktaty. 21