Dr JAN DĄBROWSKI Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego H I S T O R I A TOM CZWARTY DLA IV KLASY GIMNAZJÓW Z LICZNYMI ILUSTRACJAMI W TEKŚCIE

Transkrypt

1 Dr JAN DĄBROWSKI Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego H I S T O R I A TOM CZWARTY DLA IV KLASY GIMNAZJÓW Z LICZNYMI ILUSTRACJAMI W TEKŚCIE LWÓW 1937 NAKŁAD I WŁASNOŚĆ K. S. JAKUBOWSKIEGO Reprint wydania z 1937r. na podstawie tekstu ze zbiorów Tomasza Zbrzeznego CZĘŚĆ I Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Władysława Jagiełły PŁOCK 2017

2 Dr Jan Dąbrowski Jan Konstanty Dąbrowski ( ) polski historyk, profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Jagiellońskiego, członek PAN. W 1919r. habilitował się na podstawie rozprawy Ostatnie lata Ludwika Wielkiego. Został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Wileńskiego i kierownikiem Katedry Historii Polski i Litwy. Rok później przeniósł się na UJ, gdzie został profesorem w Katedrze Historii Średniowiecznej, w 1924 kierownikiem tej katedry i profesorem zwyczajnym. Został aresztowany przez Niemców w trakcie Sonderaktion Krakau, był więziony w Krakowie i Wrocławiu, ale uzyskał zwolnienie po interwencji władz węgierskich; brał udział w tajnym nauczaniu. Po wojnie był dziekanem Wydziału Humanistycznego ( ) i prorektorem ( ). W 1952r. został kierownikiem Katedry Historii Powszechnej Średniowiecznej, był również od 1954r. dyrektorem Biblioteki PAN w Krakowie. W 1961r. przeszedł na emeryturę. Opublikował materiały dotyczące historii Polski znalezione w archiwach budapeszteńskich. Zainicjował prace nad wydaniem krytycznym Historia Polonica Długosza, badał m.in. opis bitwy pod Grunwaldem Długosza. Współpracował z Czasem, był członkiem Komitetu Redakcyjnego Polskiego Słownika Biograficznego oraz redaktorem Rocznika Biblioteki PAN w Krakowie. Ogłosił ponad 600 prac naukowych, m.in.: Kraków a Węgry w wiekach średnich (1911), Pochodzenie rodu Amadejów (1912), Średniowieczne kroniki węgierskie w świetle ostatnich badań (1914), Nowa historjografia węgierska (1915), Znaczenie literatury historycznej węgierskiej dla historji polskiej (1920), Bitwa Grunwaldzka: (z historii Polski) (1920), Władysław Łokietek (1921), Polityka andegaweńska Kazimierza Wielkiego (1922), Władysław I Jagiellończyk na Węgrzech, (1922), Organizacja naczelnych władz wojskowych a ustrój Rzeczypospolitej (1924), Węgry (1924), Dzieje Polski średniowiecznej (1926, z Romanem Grodeckim i Stanisławem Zachorowskim), Dzieje polityczne Śląska w latach (1932, w: Historia Śląska), Portret Kazimierza Wielkiego (1933), Dzieje Europy od X do schyłku XIV wieku (1937), Wielka Wojna (1937, w: Wielka historia powszechna), Kraków pod rządami wroga (1946, redaktor), Korona Królestwa Polskiego w XIV wieku (1956), Kraków. Studia nad rozwojem miasta (1957, redaktor), Studia nad początkami państwa polskiego (1958). [Z Wikipedii] Autor i firma wydawnicza pozwalają sobie w tym miejscu złożyć Wojskowemu Biuru Historycznemu podziękowanie za udzielenie pozwolenia na umieszczenie w niniejszym podręczniku następujących rycin reprodukowanych z fotografii znajdujących się w zbiorach Wojskowego Biura Historycznego: Ryc. 14. II Brygada Legionów w Karpatach zimą 1914/15 r. Karabin maszynowy 3. pułku Legionów. Ryc. 17. Okopy I Brygady Legionów pod Konarami. Ryc. 18. Rezerwy I Brygady Legionów pod Konarami. Ryc. 22. Pozycje I Brygady Legionów Polskich nad Styrem. Ryc. 26. Pozycja artylerii I Brygady Legionów pod Sitowiczami na linii Stochodu. Ryc. 27. Generał Zygmunt Zieliński. Ryc. 50. Walki z Ukraińcami 1918/19 r. Piechota polska w okopach. Ryc. 53. Z walk z Ukraińcami. Warta 36. pułku przy dziale. Ryc. 54. Wojna polsko-rosyjska. Wkroczenie wojsk polskich do Kijowa w 1919 r. Ryc. 56. Wojna polsko-rosyjska. 3. szwadron 3. pułku ułanów w okopach nad Ptyczą. Ryc. 57. Wojna polsko-rosyjska. Obrona Warszawy w 1920 r. Bateria 120 mm w ogniu. 2

3 I. WOJNA ŚWIATOWA. ODZYSKANIE NIEPODLEGŁOŚCI A. Przyczyny i wybuch wojny światowej. 1. Wybuch wojny światowej. Wielka wojna, która w latach wstrząsnęła całym światem, dała początek nowemu, istniejącemu do dziś, ukształtowaniu się stosunków międzynarodowych. Nie tylko bowiem zmieniła ona do gruntu stosunki polityczne Europy, ale spowodowała bardzo doniosłe zmiany gospodarcze i społeczne. Przyczyn tej wielkiej wojny szukać należy w wypadkach rozwijających się już na długie lata przed jej wybuchem. Jak wiemy z dziejów Europy u schyłku XIX w., różnice interesów politycznych i gospodarczych pomiędzy wielkimi mocarstwami doprowadziły już wówczas do podziału tych mocarstw na dwie przeciwne sobie grupy; około nich skupiały się mniejsze państwa. Jedną z grup utworzyły mocarstwa związane trójprzymierzem zawartym za inicjatywą Niemiec za czasów Bismarcka (1882 r.) przez Niemcy, Austro-Węgry i Włochy. Grupa ta liczyć mogła na podstawie zawartych umów na pomoc Rumunii, później także i Turcji. Turcja bowiem widziała w Niemczech i Austro-Węgrzech obrońców przed Rosją, której wpływy wśród państw bałkańskich wzrosły bardzo, zwłaszcza od wojny 1912/13r. Trójprzymierze zapewniało Niemcom przewagę w Europie i wywoływało zaniepokojenie u wielu państw, a przede wszystkim we Francji pokonanej w 1870 r. przez Niemcy, a myślącej o odzyskaniu straconych wówczas ziem, Alzacji i Lotaryngii. Jedynym mocarstwem, które mogło wówczas Francji udzielić pomocy, była Rosja, z którą też Francja zawarła przymierze w 1894 roku To dwuprzymierze francusko-rosyjskie zyskało po pewnym czasie poparcie Wielkiej Brytanii. Wielka Brytania nie wiążąca się przez dłuższy czas z żadną z tych dwu grup mocarstw przechylać się poczęła z początkiem XX w. coraz wyraźniej na stronę dwuprzymierza z powodu coraz to silniej rosnącego antagonizmu a n g i e l s k o - n i e m i e c k i e g o. Wielki rozwój gospodarczy Niemiec, a zwłaszcza wzrost przemysłu niemieckiego, skłonił Niemcy do szukania sobie rynków zbytu na całym świecie i do silnej konkurencji z przemysłem angielskim. W ślad za tym szedł wzrost floty niemieckiej zarówno wojennej jak handlowej. Cesarz Wilhelm II i jego doradcy postawili sobie za cel zrobić z Niemiec wielką potęgę morską, lecz wywoływali tym coraz większą niechęć w Anglii. Szczególnie niepokoiło Anglię ustawiczne zwiększanie niemieckiej floty wojennej mogącej zagrozić w przyszłości zarówno wybrzeżom Anglii jak jej panowaniu nad morzami. Daremnie próbowała Anglia skłonić Niemcy do porozumienia i zaniechania, a przynajmniej znacznego ograniczenia zbrojeń morskich. Nie osiągnąwszy tego celu porozumiała się wreszcie Anglia za czasów króla Edwarda VII z Francją i Rosją, by z ich pomocą położyć kres wzrostowi potęgi Niemiec. W ten sposób przeciw trójprzymierzu powstało t r ó j p o r o z u m i e n i e trzech pozostałych wielkich mocarstw. Potęga ich była tym większa, że posiadały one znaczny wpływ nie tylko na wiele państw mniejszych, ale nawet na państwa związane z Niemcami, jak na Włochy i Rumunię. Coraz wyraźniej dążyło trójporozumienie do przeciągnięcia ich na swoją stronę. Dzięki pośrednictwu Wielkiej Brytanii przyszło też w kilka lat po wojnie rosyjsko-japońskiej do porozumienia między Rosją a Japonią, która przyrzekła popierać państwa trójporozumienia. Antagonizm angielsko-niemiecki stał się też i s t o t n ą, choć nie bezpośrednią przyczyną wojny światowej. Wiedziano powszechnie, że wobec nieustępliwości Niemiec zbrojna rozprawa między Anglią a Niemcami jest nieunikniona. Mocarstwa dwuprzymierza zmuszone dotąd ustępować przed przewagą trójprzymierza (w istocie Niemiec), a pewne teraz poparcia Anglii, rozpoczęły energiczniejszą politykę zwróconą przeciw trójprzymierzu. Czyniła to przede wszystkim Rosja, w której brali coraz wyraźniej górę zwolennicy rychłej wojny z państwami trójprzymierza. Pragnęli oni przez nową, jak się spodziewano, zwycięską wojnę oraz przez zdobycze na Austro-Węgrzech i Turcji (Konstantynopol) podnieść na powrót tak wobec państw obcych jak wobec własnych poddanych urok potęgi caratu naruszony przez rewolucję i przegraną wojnę japońską (1905). Przeciwieństwa pomiędzy Rosją a Austro-Węgrami występowały najostrzej na Półwyspie Bałkański, gdzie Rosja nie szczędziła poparcia i zachęty Serbii coraz to bardziej nieprzyjaźnie usposobionej wobec Austro-Węgier. Uwolniwszy ziemie serbskie od panowania tureckiego 3

4 i pokonawszy Bułgarów zwracali się Serbowie coraz wyraźniej przeciw Austro-Węgrom, gdzie żyły miliony Serbów i Chorwatów. Myśleli oni teraz o oderwaniu ziem południowo-słowiański od monarchii habsburskiej i zjednoczeniu wszystkich Serbów i Chorwatów w jednym państwie jugosłowiańskim. Ryc. 1. Cesarz Wilhelm II w otoczeniu oficerów 1. pułku piechoty gwardii. Rosnący z tych przyczyn antagonizm serbsko-austriacki stał się też bezpośrednią przyczyną wojny światowej; nastąpiło to tym rychlej, że podobnie jak Rosja podniecała Serbię do polityki antyaustriackiej, tak Niemcy popychały rząd wiedeński na drogę polityki ostrej i nieprzejednanej w stosunku do Serbii. W Niemczech bowiem upowszechniało się również przekonanie, że antagonizmy wśród mocarstw prowadzą nieuchronnie do wojny powszechnej. W przewidywaniu jej Wilhelm II (ryc. 1) i jego doradcy postanowili w razie zatargów międzynarodowych: występować bezwzględnie, w przekonaniu że przeciwnicy nie są jeszcze należycie przygotowani do wojny. Spodziewali się bowiem, że w ten sposób najłatwiej będzie albo skłonić ich do ustępstw i do porzucenia dotychczasowej polityki, albo zmusić do przyjęcia wojny w warunkach pomyślnych dla trójprzymierza. Wśród rosnącego z tych przyczyn naprężenia w stosunkach międzynarodowych przyszło do ostrego zatargu pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią. Spowodowało go zamordowanie w końcu czerwca 1914 r. w Sarajewie przybyłego na manewry do Bośni austro-węgierskiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, którego uważano za wroga Serbii. Jak się okazało, czynu tego dokonali członkowie tajnej organizacji serbskiej zmierzającej do oderwania od Austro-Węgier ziem południowo-słowiańskich; ci członkowie tajnej organizacji pochodzili wprawdzie z Bośni, ale działali za namową i poparciem wyższych oficerów serbskich. Po przeprowadzeniu dochodzeń Austro-Węgry mając zapewnione poparcie Niemiec wystąpiły bardzo ostro przeciw Serbii. Rząd wiedeński wysłał w końcu lipca 1914 r. do rządu serbskiego ultimatum, w którym żądał przyjęcia w ciągu 48 godzin warunków dla Serbii nader ciężkich i naruszających jej niezależność. Serbia licząc na pomoc Rosji odrzuciła je, a wówczas Austro-Węgry wypowiedziały jej wojnę. Mocarstwa zachodnie, a w szczególności Anglia, myślały jeszcze o ograniczeniu tego zatargu do Serbii i Austro-Węgier. Wysiłki ich jednak udaremniła Rosja, gdzie pod wpływem partii wojennej car zarządził powszechną mobilizację. Niemcy odpowiedziały na nią 1 sierpnia wypowiedzeniem wojny zarówno Rosji jak i sprzymierzonej z nią Francji. Jednocześnie zaś uderzyli Niemcy niespodziewanie na neutralną Belgię (ryc. 2), by utorować sobie przez nią drogę ku Paryżowi z ominięciem silnie ufortyfikowanej przez Francuzów granicy niemiecko-francuskiej. Wypadki te, a w szczególności naruszenie przez Niemcy neutralności Belgii, spowodowały z kolei dnia 4 sierpnia wypowiedzenie wojny Niemcom przez Anglię. Współzawodnictwo Niemiec z Anglią nie pozostawiało bowiem Anglikom żadnej wątpliwości co do tego, że jeżeli Niemcy pokonają Francję i Rosję i usadowią się w Belgii, uderzą później na osamotnioną Wielką Brytanię, by złamać jej potęgę morską. W ciągu kilku dni przeważna część Europy objęta została pożarem wojny wypowiadanej sobie nawzajem przez państwa obu obozów walczących. W dniu 6 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji Austro-Węgry. Ziemie polskie rozdarte od tak dawna granicami rozbiorów stały się terenem zbrojnych zapasów trzech mocarstw rozbiorowych. 4

5 Ćwiczenia: 1. Na podstawie nauki w kl. III przypomnieć, jak rozwijał się imperializm i militaryzm w końcu XIX w. 2. Jak doszło do powstania trójprzymierza i trójporozumienia? 3. Wskazać właściwe powody wojny światowej oraz te przyczyny, które spowodowały bezpośrednio wybuch wojny. B. Józef Piłsudski i polski czyn zbrojny. Ryc. 2. Wojska niemieckie wkraczają do Belgii. Polskie ugrupowania niepodległościowe śledziły z uwagą rosnące naprężenie w stosunkach międzynarodowych; zapowiadało ono bliską wojnę, w której walczyć ze sobą miały państwa zaborcze unikające dotąd zbrojnego pomiędzy sobą konfliktu i złączone przez czas tak długi wspólnym interesem w sprawie Polski. Wojna taka pozwalała żywić nadzieję, że sprawa Polski stanie się znowu sprawą międzynarodową, w której zabiorą w końcu głos nie tylko zaborcy, lecz także i inne mocarstwa. Zachodziło pytanie, jakie stanowisko zająć mają Polacy i czy mają opowiedzieć się przy jednej ze stron walczących, czy też biernie wyczekiwać, aż obcy rozstrzygną sprawę Polski. Wyzyskanie tych pomyślnych dla sprawy polskiej możliwości, jakie niosła ze sobą wielka wojna, nie było jednakże łatwe. Wybuch wojny zastawał naród polski w bardzo ciężkim położeniu zarówno zewnętrznym jak i wewnętrznym. Pod względem zewnętrznym nie mogli Polacy liczyć na to, aby którekolwiek z państw biorących udział w wojnie poparło naprawdę dążenia do odbudowania niepodległej Polski. Żadne też z nich nie podniosło tej myśli; co więcej, państwa zaborcze czyniły, jak długo się tylko dało, wysiłki, aby sprawa polska, która po powstaniu styczniowym zeszła z widowni międzynarodowej, pozostała nadal sprawą należącą wyłącznie do zaborców. Wszystkie trzy mocarstwa zaborcze natomiast, chcąc zyskać sobie przychylność narodu polskiego, na którego ziemiach miała się toczyć wojna, czyniły mu ogólnikowe obietnice lepszej przyszłości. Ufać im nie można było, tym mniej że dwa z nich: Rosja i Niemcy prowadziły od lat politykę wrogą dla Polaków; trzecie mocarstwo rozbiorowe, Austria, dawała wprawdzie Polakom możność swobodnego rozwoju narodowego, była jednakże najsłabszym z tych mocarstw, a prądy nieżyczliwe Polakom także i w niej rosły na znaczeniu. Ryc. 3. Wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, naczelny wódz wojsk rosyjskich. 5

6 Z zewnątrz więc nie można było liczyć na szczere poparcie sprawy niepodległej Polski. Niepomyślnie również układały się stosunki w samym społeczeństwie polskim. Przeważna część opinii polskiej nie była przygotowana na przełomowe w dziejach narodu wypadki, jakie niósł z sobą wybuch wojny. Brakowało jedności w postanowieniach i działaniu. Pewna część stronnictw politycznych polskich wychodziła z założenia, że najgroźniejszym wrogiem Polaków są Niemcy, że zwycięstwo ich pogorszy położenie narodu polskiego, że zatem bardziej korzystne dla Polaków będzie zwycięstwo Rosji i zjednoczenie przez nią ziem polskich. Zapowiadała je wydana po wybuchu wojny odezwa naczelnego wodza wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza (ryc. 3), która obiecywała Polakom ogólnikowo swobodę w wierze, języku i samorządzie w obrębie państwa rosyjskiego. Zupełnie odmienne stanowisko zajmowały polskie organizacje wojskowe dążące pod przewodem Józefa Piłsudskiego (ryc. 4) do wzięcia udziału w zbliżającej się wojnie oraz te ugrupowania polityczne polskie, które popierały działalność polskich organizacji wojskowych. Uważały one, że najgroźniejszym wrogiem Polski jest Rosja, że dopóki panowanie jej ciążyć będzie nad przeważną częścią ziem polskich, dopóty nie można myśleć o istotnej poprawie losów narodu polskiego i odbudowaniu państwa polskiego, jedynej gwarancji przyszłości narodu. Zdawały sobie one sprawę, że potęgę Rosji złamać mogą tylko dwa potężne, występujące z nią do boju mocarstwa: Niemcy i Austria. Z tej przyczyny uznawały one konieczność pójścia wraz z nimi przeciw Rosji mimo słusznej nieufności, jaką napawać mogła Polaków zarówno wroga polityka Prus jak niepewna coraz bardziej polityka Austrii. Widziały one wreszcie, że tym więcej będą musiały mocarstwa liczyć się z wolą Polaków przy rozstrzyganiu sprawy polskiej, im większą energię i siłę wykażą sami Polacy w toczących się zapasach. Ryc. 4. Józef Piłsudski. Probierzem jej miało być tworzenie wojska polskiego. W przełomowych chwilach, jakie rozpoczęły się po wybuchu wojny Rosji z Niemcami a niebawem i z Austrią, Józef Piłsudski nie czekając na decyzje polityków stworzył fakt dokonany przez zbrojne wystąpienie Polaków przeciw R o s j i, nie chcąc dopuścić do tego, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej ojczyzny miano wyrębywać nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało. Pierwotny plan jego polegał na tym, by z pomocą niewielkich choćby sił opanować pewną część Królestwa, zorganizować tam władze polskie i porwać ludność do powstania, rzucić iskrę na proch, tak by ruch zbrojny ogarnąć mógł cały kraj. Stanąwszy więc na czele zmobilizowanych oddziałów Strzelca i Drużyn Strzeleckich, tj. tych organizacji wojskowych, które poddały się j ego władzy jako komendanta głównego, wyruszył z Krakowa do Królestwa Polskiego na czele nielicznych kadrowych zastępów mających stanowić zawiązek wojska polskiego. W dniu 6 s i e r p n i a 1914 r. z r a n a nie czekając na rozpoczęcie się wojny austriacko-rosyjskiej przekroczyła granicę Królestwa pod Michałowicami pierwsza kompania kadrowa wojsk polskich (mapa 1). Oddziały Józefa Piłsudskiego postępujące ku północy przez Miechów i Jędrzejów wkroczyły 12 sierpnia do Kielc (ryc. 5). Odparłszy ataki rosyjskie w kilkudniowych walkach w okolicach Kielc uzupełnił tutaj Józef Piłsudski i pomnożył swoje siły ochotnikami śpieszącymi do szeregów. Pierwotny wszakże jego plan doznał niepowodzenia. Ludność uwolnionych ziem nie dała się porwać 6

7 do powstania, a wkraczające do Królestwa wojska niemieckie i austriackie stawiały jak najostrzej przeszkody jego zamierzeniom organizacyjnym. Wybuchowi wojny z Rosją i wymarszowi oddziałów strzeleckich do Królestwa towarzyszył natomiast gorący zapał społeczeństwa polskiego w zaborze austriackim. Posłowie polscy do parlamentu wiedeńskiego i sejmu galicyjskiego uchwalili dla zjednoczenia wysiłków w walce z Rosją utworzyć Naczelny Komitet Narodowy obejmujący wszystkie polskie ugrupowania polityczne zaboru austriackiego; zadaniem jego była praca nad dalszym rozwojem wojska polskiego. Opierając się na istniejących już oddziałach postanowiono tworzyć Legiony polskie do walki z Rosją i wezwano ochotników pod broń. Śpieszyli oni w istocie tłumnie do szeregów. Ogromna ofiarność społeczeństwa polskiego w Galicji ułatwiała szybką organizację dalszych oddziałów; postępowała ona mimo mnożących się przeszkód. Wynikały one zarówno z postępowania wojskowych władz austriackich, które starały się Legiony krępować i ich samodzielność ograniczać, jak i z pomyślnego początkowo dla Rosji przebiegu wojny. Na wieść bowiem o zwycięstwach Rosji część stronnictw polskich w Galicji wystąpiła z Naczelnego Komitetu Narodowego i opuściła sprawę Legionów, powodując przez to rozwiązanie części oddziałów legionowych tworzonych we wschodniej części kraju. Ryc. 5. Józef Piłsudski ze sztabem w Kielcach w 1914 roku. Ćwiczenia: 1. Co wiesz o życiu Józefa Piłsudskiego z nauki w III klasie? 2. Kiedy utworzyły się polskie organizacje wojskowe? Jakie miały cele do spełnienia? Jak przygotowywano walkę o niepodległość w 1914 r., a jak w 1846/48 i 1863 r.? 3. Przedstawić trudności położenia Polski w chwili wybuchu wojny światowej. Czy w 1846/48 i 1863 r. były takie same trudności? 4. Co zamierzał osiągnąć Józef Piłsudski przez czyn zbrojny w 1914 r.? Jakie myśli przyświecały przy tworzeniu Legionów Dąbrowskiego oraz przy wybuchu powstania styczniowego? 7

8 C. Niemcy w Belgii i Francji. Bitwa nad Marną. Po wybuchu wojny, uwagę powszechną przykuły najsilniej wypadki wojenne w zachodniej Europie rozwijające się początkowo z błyskawiczną niemal szybkością na korzyść Niemców. W myśl dawno ułożonego planu prawie cała armia niemiecka skupiona została na zachodzie do uderzenia na Francję, którą spodziewano się złamać szybko i zmusić do zawarcia pokoju. Potem dopiero miały się Niemcy zwrócić tym potężniej przeciw Rosji; wojska jej miała wstrzymywać tymczasem armia austro-węgierska z pomocą niewielkiej liczby pozostawionych na wschodzie wojsk niemieckich. Ryc. 6. Król belgijski Albert II. Ryc. 7. Działo ciężkiej artylerii niemieckiej. 8

9 Chcąc uniknąć zdobywania silnych twierdz francuskich na pograniczu Alzacji i Lotaryngii postanowili Niemcy obejść je, dostać się do północnej Francji przez Belgię i uderzyć tamtędy wprost na Paryż (mapa 2). Nie dbając więc o zastrzeżoną przez układy międzynarodowe neutralność Belgii wojska niemieckie wtargnęły zaraz w pierwszych dniach wojny do Belgii i złamawszy opór nielicznych wprawdzie, ale dzielnie broniących się wojsk belgijskich pod wodzą króla Alberta (ryc. 6), zajęły Brukselę i dotarły do północnej granicy Francji. Wzdłuż całej zagrożonej teraz granicy Francji od rzeki Skaldy po Alzację zawrzała pomiędzy wielomilionowymi armiami niemieckimi a francuskimi, wspartymi przez niewielkie posiłki angielskie, w i e l k a b i t w a zwana graniczną. Mimo dzielnego oporu wojska francuskie i angielskie zostały w niej, zwłaszcza na północy, przez Niemców pobite. Pod ciosami potężnych dział ciężkiej artylerii niemieckiej (ryc. 7) padały teraz twierdze północnej Francji, a wojska niemieckie już w pierwszych dniach września docierać poczęły w okolice Paryża. Ryc. 8. Generał (późniejszy marszałek) Joseph Joffre. Ryc. 9. Wojska niemieckie na wybrzeżu pod Ostendą w 1914 r. Opanowanych części wybrzeża belgijskiego bronili Niemcy bardzo wytrwale. Stamtąd bowiem mogli najłatwiej zaatakować pobliską Anglię. Groza położenia natchnęła jednak zarówno armię jak i cały naród francuski gorącą wolą obrony państwa. Wojska francuskie pod naczelnym dowództwem gen. Joffre (ryc. 8) silnym uderzeniem, wymierzonym w b i t w i e n a d M a r n ą (6-9 września 1914 r.) na prawe skrzydło wojsk niemieckich, zatrzymały ich zwycięski pochód i zmusiły do cofnięcia się ku północy (mapa 3). 9

10 Dalsze jednak walki trwające do końca 1914 r. nie przyniosły rozstrzygnięcia. Wojskom francuskim, angielskim i belgijskim nie udało się wyprzeć Niemców z Francji i Belgii, jak się tego początkowo spodziewano. Jednakże również i Niemcy mimo zaciętych walk nie zdołali się przedrzeć w głąb Francji, choć zajęli prawie całą Belgię po rzekę Izerę i opanowali pograniczne departamenty północnej Francji. Tak Niemcy jak i ich przeciwnicy okopywali się teraz coraz mocniej na froncie, który powstał w czasie tych walk i biegł wielkim łukiem od kanału La Manche (ryc. 9) przez ziemie francuskie do granicy szwajcarskiej. Zaczęła się w ten sposób na zachodzie zacięta wojna pozycyjna trwająca całe lata; obydwie strony ponosząc olbrzymie straty w ludziach i materiale wojennym starały się nadaremnie przełamać umocnione pozycje przeciwnika złożone z licznych okopów, rowów i zasieków (ryc. 10). Dla dalszego przebiegu wojny najważniejszym jednak było, że Niemców zawiodła nadzieja szybkiego pokonania Francji. Ogromne ich siły uwięzione były na froncie zachodnim, gdy tymczasem wojna na wschodzie przybrała obrót korzystny dla Rosji. Na nią też i jej spodziewane zwycięstwo oglądały się państwa zachodnie nie mogąc własnymi siłami wyprzeć Niemców z Francji i Belgii. Dla tym skuteczniejszego prowadzenia wojny zawarły Francja i Anglia układ z Rosją zobowiązujący te trzy mocarstwa, określane teraz mianem k o a l i c j i, do wspólnego działania w ciągu wojny i niezawierania odrębnego pokoju z Niemcami i Austrią. 10

11 Ryc. 10. Pozycje wojsk niemieckich i wojsk koalicyjnych na jednym z odcinków frontu zachodniego. Przeciwników rozdziela droga. Po obu jej stronach widoczne są okopy, złożone z kilku linii okopów połączonych rowami dobiegowymi, umożliwiającymi dostęp do okopów. Przed okopami, na przedpolu, urządzano zasieki z drutu kolczastego i wilcze doły oraz zakładano miny. Ćwiczenia: 1. Jakie były przyczyny wojen między Francją a Rzeszą lub państwami niemieckimi w czasach wielkiej rewolucji i Napoleona oraz w latach 1859 i 1870? Które z tych wojen były pomyślne dla Francji? Jakie były skutki każdej z wojen? 2. Porównać przebieg kampanii 1870 i 1914 r. 3. Kiedy powstała niepodległa Belgia? Jakie znaczenie ma niepodległość Belgii dla bezpieczeństwa Anglii? 4. Jakie stanowisko ze względu na własne, bezpieczeństwo zajmowała Anglia, gdy Francja lub Niemcy dążyły do przewagi na kontynencie w czasach rewolucji i Napoleona, a jakie zajęła w czasach wojny światowej? 2. Wojna na ziemiach polskich. Boje Legionów r. A. Pierwsze miesiące walk. Zapasy wojenne pomiędzy mocarstwami rozbiorowymi rozegrały się głównie na ziemiach polskich. Wojna przeorała wśród zniszczeń i spustoszeń przeważną część ziem polskich wszerz i wzdłuż, a wyniki jej miały wielkie znaczenie zarówno dla losów Polski jak i jej rozbiorców, a przede wszystkim dla Rosji. Pierwsze miesiące wojny upłynęły wśród powodzeń wojsk rosyjskich uzyskanych przeważnie skutkiem znacznej przewagi liczebnej, jaką posiadały nad przeciwnikami. Główną część swych sił skupiła Rosja przeciw Austro-Węgrom; chciała je bowiem rozbić i utorować sobie drogę ku południowi na Półwysep Bałkański, aby dać pomoc Serbii i zawładnąć Konstantynopolem. Wojska austro-węgierskie odniosły wprawdzie początkowo powodzenia w bitwach pod Kraśnikiem i Komarowem (w Lubelskiem), ale w końcu sierpnia i w początkach września 1914 r. zostały pobite w dwu wielkich bitwach stoczonych w Galicji wschodniej, a zwanych bitwami pod Lwowem (pierwszej na wschód, drugiej na zachód od Lwowa). Cofnęły się one najpierw nad San, a później aż w stronę Dunajca, oddając przeważną część Galicji Rosjanom, którzy zaczęli tam zaraz wbrew 11

12 obietnicom odezwy wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza zaprowadzać język i urządzenia rosyjskie. Wojska rosyjskie nie spotykając poważniejszego oporu przedarły się przez Karpaty wschodnie do Węgier. Niewiele zmieniły w ogólnym położeniu zwycięstwa, jakie słabe stosunkowo wojska niemieckie pod dowództwem gen. Hindenburga odniosły pod Tannenbergiem i nad Jeziorami Mazurskimi nad Rosjanami wkraczającymi do Prus Wschodnich. Niemcy zaniepokojeni postępami Rosjan w Galicji wzmacniać poczęli swe siły na froncie rosyjskim i wraz z Austriakami uderzyli w październiku na Rosjan w Królestwie i Galicji zachodniej. Wojska państw centralnych dotarły wtedy do Sanu i średniej Wisły, dochodząc aż pod Dęblin i Warszawę (ryc. 11). Ryc. 11. Pochód Niemców na Warszawę. Kolumna piechoty w marszu. W walkach tych zaszczytny udział wzięły Legiony. Część ich zostająca pod wodzą Józefa Piłsudskiego walczyła najpierw około Nowego Korczyna i Opatowca, następnie w krwawej bitwie pod Dęblinem; odznaczyły się tam bataliony legionowe w zaciętych walkach pod Laskami i Anielinem. Dwa z nich skierowane na północ dotarły wraz z wojskami państw centralnych w okolice Warszawy. Uderzenie Niemców na Warszawę a Austriaków na Dęblin skończyło się niepowodzeniem. Rosjanie bowiem przerzucili nad Wisłę tak znaczne siły, że zmusili wojska niemieckie i austriackie do odwrotu. Odwrót tych wojsk znad Wisły i Sanu ku granicom Poznańskiego i Śląska oznaczał moment najbardziej krytyczny w walce państw centralnych z Rosją. Potężne armie rosyjskie, przewyższające liczebnością swoich przeciwników a skupiające się dotąd przeważnie na wschód od Wisły i Sanu, przelały się teraz olbrzymią masą do zachodniej Galicji i zachodniego Królestwa. Chociaż Niemcy cofając się niszczyli za sobą drogi, mosty, tory i urządzenia kolejowe, by utrudnić pochód nieprzyjaciela, Rosjanie posuwali się szybko naprzód. Potężne masy piechoty, tysiące armat i niezliczone tabory zapełniały wszystkie drogi. W połowie listopada wojska rosyjskie, prąc niepowstrzymanie na zachód, podchodziły pod mury Krakowa i zbliżały się do Częstochowy, Kalisza i Torunia (mapa 4). Były one wedle ówczesnego powiedzenia potężnym walcem parowym, który miał zmiażdżyć przeciwników. Zarzucając poprzedni plan przedarcia się na południe ku Serbii chcieli teraz Rosjanie wtargnąć na Śląsk i Morawy oraz otworzyć sobie drogę do Berlina; pragnęli w ten sposób dać pomoc zachodnim sprzymierzeńcom a rozbiwszy Austro-Węgry i pokonawszy Niemcy zakończyć wojnę. W razie powiedzenia się tych planów Rosja byłaby się stała głównym zwycięzcą w wojnie i byłaby mogła dowolnie gospodarzyć na ziemiach polskich. 12

13 Mapa 4. Wbrew tym nadziejom wojska rosyjskie, acz silniejsze, ale źle kierowane, zostały ostatnim niemal wysiłkiem zatrzymane i odrzucone przez wojska niemieckie i austro-węgierskie. Jedna z armii niemieckich pobiła Rosjan w zaciętych walkach pod Łodzią i zajęła ją 6 grudnia 1914 r. Także i armie austro-węgierskie, walczące dalej ku południowi, powstrzymały Rosjan wśród zaciętych walk, w których wzięły udział oddziały Legionów Józefa Piłsudskiego. Jeszcze w ciągu odwrotu spod Dęblina odznaczyły się one dwoma czynami wojennymi. Mianowicie jedna część ich pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego odbyła bardzo niebezpieczny marsz spod wsi Krzywopłotów przez Ulinę w stronę Krakowa; dokonawszy wywiadu przeprowadzona została przez swego wodza szczęśliwie do Krakowa wśród postępujących naprzód korpusów rosyjskich (tekst 1). Druga ich część wzięła w tym czasie udział w ciężkiej walce z Rosjanami pod Krzywopłotami. Zjednoczone znowu w Krakowie oddziały skierowane zostały na Podhale, by wziąć udział w rozpoczynających się tam walkach (mapa 5). 13

14 Austriacy bowiem, wstrzymawszy Rosjan w pochodzie ku Śląskowi w ciężkiej bitwie stoczonej w drugiej połowie listopada pod Krakowem, wymierzyli im teraz z kolei ciężki cios na ich lewym skrzydle i pobili ich (z początkiem grudnia 1914 r.) w bitwie pod Limanową. Ważną rolę w bitwie tej odegrały oddziały Józefa Piłsudskiego; rzucone jedne z pierwszych na powstrzymanie pochodu Rosjan na Podhale, stoczyły one najpierw szereg walk w okolicach Nowego Sącza (np. pod Marcinkowicami) i Limanowej. Później zaś gdy wojska austro-węgierskie przeszły do ataku, przez śmiałe uderzenie Józefa Piłsudskiego przez Zalesie w stronę Dunajca i rozbicie znajdujących się tam oddziałów rosyjskich ułatwiły połączenie się wojsk austro-węgierskich atakujących z dwu stron, zachodu i z południa; połączenie to przesądziło klęskę Rosjan. Sformowane teraz w osobną brygadę (I Brygadę Legionów) pod dowództwem Józefa Piłsudskiego zastępy legionowe, zostały skierowane po krótkim odpoczynku w Nowym Sączu pod Łowczówek (na południe od Tarnowa) i wzięły udział w ciężkich walkach toczących się w całym dorzeczu Dunajca z Rosjanami, którzy próbowali raz jeszcze przedrzeć się na zachód. Bitwa pod Łowczówkiem (mapa 6), stoczona przez I Brygadę podczas chwilowej nieobecności Józefa Piłsudskiego pod dowództwem ppułk. Sosnkowskiego w same święta Bożego Narodzenia 1914 r., należała do najkrwawszych i najcięższych walk prowadzonych przez Legiony. Oddziały legionowe przez dzielny atak 1. pułku majora Śmigłego Rydza zamknęły tam drogę wdzierającym się już w pozycje austriackie Rosjanom i przez 4 dni odpierały szturmy kilkakrotnie liczniejszego nieprzyjaciela. Wśród nieustępliwych walk (upamiętnionych w rozkazie Brygady, zob. tekst 2) wzięły one licznych jeńców i naraziwszy Rosjan na ciężkie straty zluzowane zostały w końcu przez świeżo przybyłe oddziały austriackie. Bitwy pod Łodzią, Krakowem i Limanową złamały rozmach wojsk rosyjskich i uratowały państwa centralne od grożącej im klęski. Okazało się, że Rosja nie jest zdolna do pokonania swoich przeciwników i odniesienia zwycięstwa, które by przechyliło szalę wojny na stronę koalicji. Niezdolna do zwycięstwa Rosja nie była jednakże ostatecznie pokonana. Wojska rosyjskie okopały się na ogromnym froncie biegnącym przez wschodnią część Prus Wschodnich, następnie ku Wiśle, a stamtąd wzdłuż rzek Bzury, Rawki (ryc. 12), Nidy i Dunajca ku Karpatom i wzdłuż Karpat do granicy rumuńskiej. Wojska państw centralnych nie miały na razie sił do przełamania Rosjan. W czasie walk staczanych zimą 1914/15 r. wyparły one ich wprawdzie z Prus Wschodnich, ale z Galicji mimo ciężkich bojów w Karpatach (ryc. 13) nie zdołały ich już usunąć (mapa 4). W przeważnej części Galicji Rosjanie utrzymali się aż do wiosny 1915 r. 14

15 W walkach tych od początku października 1914 r. brała również udział II Brygada Legionów. Składały ją pułki tworzone już po rozpoczęciu wojny w Galicji z mobilizowanych w dalszym ciągu organizacji wojskowych i śpieszących licznie do szeregów ochotników. Na czele ich stanął gen. Durski, Polak z armii austriackiej mianowany przez władze wojskowe austriackie dowódcą Legionów. Brygada została jednakże wysłana nie na teren walk w Polsce, ale do północnowschodnich Węgier dla obrony przed wdzierającymi się tam Rosjanami. Pułki II Brygady ledwie zorganizowane i jeszcze niedostatecznie uzbrojone, przewiezione pośpiesznie z Krakowa przez Śląsk i północne Węgry, uderzyły na Rosjan w okolicach Maramaros- Sziget. W ciągu kilku dni oczyściły z nich terytorium Węgier i wyparły ich za Karpaty jednając sobie tymi jak i późniejszymi walkami w Karpatach wdzięczność i uznanie na Węgrzech. Powodzenia te ułatwiły Austriakom uderzenie przez Karpaty w stronę Dniestru. Druga Brygada Legionów przebyła wówczas niedostępną Przełęcz Pantyrską po zbudowanej tam drodze Legionów, posunęła się do Nadwornej i stoczyła w końcu października bitwę z Rosjanami pod Mołotkowem. Mimo przewagi Rosjan Legioniści dzielnie wytrzymali ich napór, ale wobec siły artylerii rosyjskiej i ogólnego odwrotu wojsk austriackich cofnąć się musieli w stronę gór. Tam pod Zieloną i Rafajłową, a później na Pokuciu koło Krzyworówni oraz koło Ökörmezö wstrzymywały pułki legionowe 15

16 (ryc. 14) napór rosyjski przez długie tygodnie zimowe osłaniając Węgry; wreszcie w styczniu 1915 r. w zwycięskim ataku na Kirlibabę otwarły wojskom austriackim drogę do Czerniowiec. Tym razem ofensywa wojsk austriackich w stronę Dniestru miała powodzenie, a niemało do niego przyczyniła się II Brygada wkraczająca znowu zwycięsko na ziemię polską; pułki jej okryły się chwałą w walkach koło Śniatyna, Jezupola, Niżniowa i Tłumacza. Ryc. 14. II Brygada Legionów w Karpatach zimą 1914/15r. Karabin maszynowy 3. Pułku Legionów. Wszystkie te walki staczane zarówno przez I jak i przez II Brygadę zahartowały młode szeregi legionowe. W ciężkich bojach wśród szarugi jesiennej i zimowych zawiei śnieżnych zmieniły się one w doborowe zastępy zyskując sobie uznanie nawet u nieprzyjaciół swym męstwem i nieustępliwością w boju. Wbrew niepomyślnej długo sytuacji wojennej wierzyły one niezłomnie w zwycięstwo sprawy niepodległości; wiarą swą nieciły otuchę w narodzie przygnębionym wieściami z wojny, która zamieniła w ruiny ogromne obszary ziemi polskiej. B. Wyparcie Rosjan z Polski. Pomimo ogromnej przewagi liczebnej nad przeciwnikami wojska rosyjskie traciły coraz bardziej możliwość zwycięstwa. Nieudolni dowódcy nadaremnie pędzili tysiące ludzi na śmierć pod ogniem dział i karabinów nieprzyjacielskich. Ogromne straty zapełniano źle wyćwiczonym rekrutem, a dezorganizacja panująca w głębi Rosji powodować zaczęła niedostatek broni i amunicji wśród wojsk na froncie. Toteż nawet opanowanie długo broniącej się twierdzy przemyskiej nie zmieniło położenia na korzyść Rosjan. Tymczasem dowództwo wojsk austro-węgierskich i niemieckich, zgromadziwszy z wiosną 1915 r. nowe siły, przygotowało wielką ofensywę przeciw Rosji. W dniu 2 maja 1915 r. zadały wojska państw centralnych pod dowództwem niemieckiego generała Mackensena ciężką klęskę Rosjanom pod Gorlicami (por. tekst 3 i ryc. 15); stała się ona początkiem dalszych niepowodzeń Rosjan, których na całej przestrzeni od Nidy aż do źródeł Sanu zmuszono do odwrotu. Daremnie próbowali oni kilkakrotnie powstrzymać zwycięski pochód nieprzyjaciół (ryc. 16). Pobici jeszcze kilkakrotnie, postanowili za wszelką cenę bronić Lwowa (mapa 4). Po nowych jednak klęskach poniesionych na zachód od Lwowa musieli od tego odstąpić. Wojska austriackie zajęły Lwów 22 czerwca 1915 r., a Rosjanie wyparci wysiłkiem bronili się przed wyparciem ich także z Królestwa Polskiego. Daleko od głównego terenu walk znajdująca się II Brygada Legionów toczyła w tym czasie ciężkie walki na Bukowinie i dotarła w czerwcu 1915 r. w zwycięskim pochodzie do granic Besarabii. Tutaj w bitwie stoczonej 13 czerwca pod R o k i t n ą okrył się nieśmiertelną chwałą 2. szwadron ułanów polskich wznawiając swą bohaterską szarżą wspomnienia Somosierry. Piechota legionowa atakując tam pozycje rosyjskie nie mogła się posunąć naprzód wobec bardzo silnego ognia rosyjskich dział i karabinów maszynowych. Wówczas austriacki pułkownik Kuttner, któremu wtedy 16

17 podlegała II Brygada, wydał 2. szwadronowi ułanów polskich rozkaz do ataku. Szwadron pod dowództwem rotmistrza Zbigniewa Dunin-Wąsowicza ruszył naprzód w świetnej szarży na rosyjskie rowy strzeleckie. Pędząc po odkrytym terenie wśród ognia karabinów maszynowych i pękających szrapneli z bezprzykładną odwagą i pogardą śmierci, wzięli ułani trzy linie okopów rosyjskich; szczątki tylko bohaterskiego oddziału dotarły do ostatniej z nich. Skąpany we krwi własnej, stracił bowiem szwadron w tej szarży w zabitych dowódcę, dwu oficerów, kilkunastu podoficerów i żołnierzy; reszta, z nielicznymi wyjątkami, odniósłszy rany zaścieliła pole bitwy (tekst 4). Rosjanie cofnęli się. Ryc. 16. Piechota rosyjska w okopach w czasie walk w Galicji. Pierwsza Brygada znajdująca się z wiosną 1915 r. na linii bojowej nad Nidą wzięła w tym czasie udział w walkach, jakie rozwinęły się w południowym Królestwie pomiędzy Roślinami a napierającymi na nich wojskami austro-węgierskimi. Zmuszeni do cofnięcia się w Galicji, starali się Rosjanie za wszelką cenę bronić linii środkowej Wisły z Warszawą i Dęblinem, by nie dać się wyprzeć i z Królestwa. Opór, jaki stawiali Austriakom w okolicy Sandomierza, wprowadził i I Brygadę w drugiej połowie maja w ciężką kilkudniową bitwę stoczoną przez nią pod Konarami (ryc. 17 i 18). 17

18 Pobiwszy dywizję austriacką walczącą w sąsiedztwie Legionów natarli Rosjanie tym silniej na odcinki frontu obsadzone przez I Brygadę. Bataliony legionowe odparły jednak wszędzie nieprzyjaciela mimo bardzo nieraz niebezpiecznej sytuacji i znacznej jego przewagi liczebnej; szczególnie odznaczył się III batalion 1. pułku w zaciętym boju o Lasek Kozinkowski. Niebawem wojska państw centralnych rozpoczęły nowe silne uderzenia przeciw Rosjanom: atakowały ich teraz od południa z Galicji, w Lubelskiem (mapa 4), zmierzając w stronę Brześcia Litewskiego, tak by odciąć odwrót wojskom rosyjskim trzymającym dotąd Warszawę i linię Wisły. Trzy armie złożone z wojsk austro-węgierskich i niemieckich pod kierownictwem gen. Mackensena po długich zapasach trwających przez drugą połowę lipca 1915 r. pobiły tak ciężko Rosjan na południe od Lublina, że musieli oni rozpocząć odwrót za Bug. W tych walkach w Lubelskiem wzięła znowu udział I Brygada oraz nowy 4. pułk Legionów zorganizowany w Piotrkowie z ochotników garnących się coraz liczniej w szeregi legionowe. Niebawem też w krwawej bitwie pod Jastkowem (na północ od Lublina) otrzymał on swój chrzest bojowy i wziął wraz z I Brygadą udział w pościgu za Rosjanami w stronę Brześcia. Ryc. 19. Most kolejowy w Warszawie wysadzony przez Rosjan w odwrocie 1915 r. Panowanie Rosji w Królestwie liczyło się już wówczas na dnie tylko. Utrzymanie Warszawy zagrożonej przez postępy wojsk państw centralnych było niemożliwe. Wyparci z Dęblina przystąpili Rosjanie do opróżnienia Warszawy i zniszczywszy mosty na Wiśle (ryc. 19) próbowali trzymać się na Pradze. Dnia 5 sierpnia 1915 r. zajęli Warszawę Niemcy; przeprawili się oni niebawem na drugi brzeg Wisły i dotarli za cofającymi się Rosjanami do wschodnich granic Królestwa Polskiego. Po wielu latach panowania opartego na przemocy i srogim ucisku ustępowali Rosjanie z Warszawy pobici przez dawnych swych sprzymierzeńców, z którymi niegdyś dokonali rozbioru ziem polskich. Cofali się zostawiając za sobą ruiny i zgliszcza; niszczyli bowiem zacięcie całe wsie i plony po polach i pędzili przed sobą dziesiątki tysięcy ludzi na tułaczkę w głąb Rosji: w myśl hasła, by za sobą zostawić gołą ziemię. 18

19 Dalsze miesiące kampanii 1915 r. powiększały jeszcze klęskę Rosjan połączoną z ogromnymi stratami w ludziach i broni. Setki tysięcy żołnierzy rosyjskich szły w niewolę. Szybko padały twierdze, które ongiś były budowane dla powstrzymania pochodu nieprzyjaciół, a obecnie niszczone przez ich potężną artylerię (ryc. 20). Padły zarówno Brześć i Modlin jak Kowno i Grodno (ryc. 21). Wojska niemieckie pod dowództwem Hindenburga pobiwszy Rosjan kilkakrotnie na Litwie zajęły Wilno 18 września, dotarły do Dźwiny i wzięły Pińsk. Dalej na południu wojska austro-węgierskie opanowały znaczną część Wołynia aż po Styr (mapa 4) w walkach, w których wzięły udział zjednoczone na jednym terenie Legiony polskie. Obok I Brygady znalazła się wreszcie II Brygada sprowadzona z frontu besarabskiego, ciągle zaś rosnący napływ ochotników pozwolił stworzyć III Brygadę. Odznaczyły się one szczególnie w końcowych walkach toczonych w październiku i listopadzie o linię rzeki Styru (ryc. 22). Najdonioślejsze były: bitwa stoczona przez część pułków legionowych pod dowództwem Józefa Piłsudskiego pod Kuklami, gdzie uratowały one front austriacki od przerwania przez Rosjan, oraz krwawe walki stoczone przez II Brygadę niedaleko Kostiuchnówki (mapa 4) o ważną pozycję nazwaną od nich Polską Górą. Ryc. 21. Most drewniany zbudowany przez Niemców na Niemnie pod Grodnem w miejsce wysadzonego przez Rosjan mostu kolejowego w 1915 r. 19

20 Nadchodziła zima. Legiony spędziły ją na froncie wołyńskim zajmując pozycje około Kostiuchnówki. Z dumą mogły patrzeć Legiony na stoczone boje. Po kilkunastu miesiącach pod Grodnem w miejsce wysadzonego przez Rosjan mostu kolejowego w 1915 r. wojny Legiony, które w jej początkach były wedle słów Józefa Piłsudskiego (zob. tekst 5) małą garścią ludzi źle uzbrojonych i źle wyposażonych, stały się w ogniu walk zastępem doborowych żołnierzy, wywołujących uznanie Niemców i Austriaków wyrażane w licznych rozkazach pochwalnych. Zjednoczenie wszystkich oddziałów legionowych, jakie dokonało się na Wołyniu, spoiło je wewnętrznie i podniosło na duchu. Legioniści wszystkich formacyj wśród wspólnych walk i długich miesięcy pobytu w okopach zżyli się i poznali. Patrzeć mogli w przyszłość tym śmielej, że wojna przyniosła uwolnienie przeważnej części zaboru rosyjskiego spod panowania cara. Rosja utraciła Polskę, a przeciwnicy Rosji mieli teraz możność uczynienia sprawy polskiej sprawą międzynarodową. Wraz z tym u swoich i obcych występowała coraz wyraźniej słuszność hasła, które rzucił polski ruch niepodległościowy i za które walczyły Legiony. Głosiło ono, że trzeba przede wszystkim usunąć Rosjan z Królestwa, bo tylko wówczas stanąć może na porządku dziennym niepodległość Polski zapomniana przez Europę od pół wieku. Państwa zaborcze oczywiście nie śpieszyły się z rozwiązaniem sprawy polskiej, i to zarówno pobita Rosja, jak i państwa centralne. Rosja trwała na stanowisku, że sprawa polska jest jej sprawą wewnętrzną, że ona tylko może rozstrzygać losy Polski. Dyplomacja rosyjska usilnie starała się o to, by także zachodni sprzymierzeńcy Rosji, a zwłaszcza Francja, nie podejmowali sprawy polskiej słowem nie dopuszczała, by stała się ona sprawą międzynarodową. Nawet przyrzeczeń danych Polakom w odezwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza nie wprowadziła Rosja w życie; narady podjęte w tej sprawie w Piotrogrodzie po wyparciu wojsk rosyjskich z Polski nie dały żadnego istotnego wyniku. Rządy mocarstw centralnych zaznaczały wprawdzie, że nie myślą Rosji zwrócić zdobytych ziem polskich i narażać się na to, by znowu zagroziła im kiedyś, jak w pierwszym roku wojny; nie ogłaszały jednak niepodległości Polski. Mimo to było rzeczą jasną, że mocarstwa te nie zdołają nawet przy największej zaborczości wchłonąć wielomilionowego narodu mającego wielką kulturę i wspaniałą przeszłość, a ożywionego pragnieniem odzyskania własnego państwa. Z tego zdawano sobie sprawę nie tylko w Austro-Węgrzech, lecz także w Niemczech (por. tekst 6). Nawet najniechętniejsi Polsce politycy nie mogli zaprzeczyć, że odbudowania państwa polskiego nie będzie można odmówić; starali się tylko sprawę tę odwlec, a wielkość państwa polskiego ograniczyć. Zarówno Legiony jak i te stronnictwa polskie, które wraz z nimi opowiedziały się po stronie państw centralnych, widziały, że sprawę polską poruszyć muszą w ówczesnej sytuacji Austria i Niemcy. Widziały one, że nadszedł czas urzeczywistnienia celów, dla których Legiony ruszyły w bój: stworzenie państwa i wojska polskiego. Coraz żywiej rozlegały się te żądania w szeregach legionowych. Nie ustawali też w staraniach politycy polscy w zaborze austriackim, aby spowodować ogłoszenie niepodległości Polski przez mocarstwa centralne. Pomimo też wszystkich trudności konieczność odbudowania niepodległej Polski występowała odtąd z coraz to większą siłą, tak że ani zmienne koleje, wojny, ani krótkowzroczna polityka obydwu stron wojujących nie zdołały sprawy Państwa Polskiego podkopać. Ćwiczenia: 1. Przedstawić przy pomocą mapy przebieg wojny na ziemiach polskich. Opisać początkową przewagę Rosjan, następnie równowagę sił i późniejsze zwycięstwa państw centralnych. 2. Oznaczyć na mapie 4, jakie części obecnego Państwa Polskiego uległy zniszczeniu w czasie wojny światowej. 3. Opisać udział Legionów w wojnie z Rosją w latach 1914/15. Jakie znaczenie miał ten okres dla rozwoju Legionów? 4. Opisać z pomocą tekstu 2 i mapy 6 bitwę pod Łowczówkiem. 5. Przedstawić na podstawie tekstu 3 i rycin 10, 12, 16, 17, 22 obraz bitwy nowoczesnej z początków wielkiej wojny (bez zastosowania gazów i użycia lotnictwa). 6. Jakie przyczyny wysunęły w r. 1914/15 sprawę polską na widownię międzynarodową? 20

21 C. Ogłoszenie niepodległości Polski 5 listopada 1916 r. Państwa centralne po zwycięstwie nad Rosją były tym pewniejsze swego powodzenia w wojnie światowej, że także na innych teatrach wojny szczęście dopisywało im w 1915 r. Turcja, która jeszcze w listopadzie 1914 r. wystąpiła przeciw koalicji po stronie państw centralnych, obroniła się po długich walkach na półwyspie Gallipoli przed atakiem wojsk angielskich i francuskich wymierzonym na Konstantynopol. Po klęsce Rosji w 1915 r. także i Bułgaria przyłączyła się do państw centralnych. Spowodowało to katastrofę Serbii, która w 1914 r. z powodzeniem oparła się Austriakom. Zaatakowana z północy i zachodu przez wojska austro-węgierskie i niemieckie, a ze wschodu przez wojska bułgarskie, doznała Serbia mimo dzielnego oporu zupełnej klęski w jesieni 1915 r. Całe jej terytorium dostało się w ręce nieprzyjaciół, którzy zajęli także Czarnogórę i znaczną część Albanii. Przybył wprawdzie mocarstwom centralnym groźny nieprzyjaciel. W maju 1915 r. wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom Włochy (ryc. 23) pragnąc uwolnić od panowania austriackiego resztę ziem zamieszkałych przez Włochów. Przez długi czas jednak nie zdołały wojska włoskie przełamać wojsk austro-węgierskich broniących granic w Alpach i nad rzeką Isonzo. Nie miały też powodzenia próby wyparcia Niemców z Francji czynione przez Francuzów i Anglików. Niemcy i Austro-Węgry więc pokonawszy Rosję i Serbię przygotowały się na rok 1916 do złamania Francji i Włoch licząc, że w ten sposób zakończą zwycięsko wojnę. W tej nadziei nie śpieszyły się też one z rozwiązaniem sprawy polskiej chcąc po zwycięstwie załatwić ją wedle swego uznania; objawiać się też zaczęły coraz większe różnice w sprawie polskiej między Niemcami a Austro-Węgrami. Austro-Węgry pragnęły otrzymać całe Królestwo Polskie i utworzyć zeń i z Galicji państwo polskie pod berłem Habsburgów, które by weszło w skład ich monarchii. Niemcy jednakże byli niechętni takiemu wzmożeniu się sojusznika i stworzeniu tak wielkiego, jak uważali, państwa polskiego. Różnice te powodowały również opóźnienie w rozwiązaniu sprawy polskiej. Tymczasem zdobyte przez państwa centralne na Rosji ziemie polskie znajdowały się pod dokuczliwymi i twardymi rządami okupacyjnymi wykonywanymi przez wojsko. Królestwo Polskie podzielone zostało na dwie okupacje: niemiecką (generałgubernatorstwo warszawskie) pod gen. Beselerem i austriacką (generałgubernatorstwo lubelskie), co wywoływało wśród ludności obawy nowego rozbioru. Wschodnie powiaty Królestwa, Litwa i ziemie kresowe pozostały pod zarządem dowódców armii walczących na froncie, bezwzględnym w postępowaniu z ludnością a wrogim najczęściej dla Polaków. Nie oddano Polakom ani zarządu kraju, ani sądownictwa. Jedynym ustępstwem było otwarcie w Warszawie uniwersytetu i politechniki. Polityka ta wywoływała ogromne rozgoryczenie wśród Polaków wszystkich trzech zaborów, zwłaszcza zaś wśród tych, którzy opowiadali się za współdziałaniem z mocarstwami centralnymi 21

22 i liczyli, że z zajęciem Warszawy ogłoszą one niepodległość Polski. Szczególnie ciężko przeżywały te chwile Legiony, trwały jednak na stanowisku, mimo że władze wojskowe austriackie odmawiały przetworzenia ich formalnie na zawiązek wojska polskiego. Józef Piłsudski wobec stanowiska państw centralnych w sprawie polskiej sprzeciwił się dalszemu werbunkowi do Legionów, natomiast polecił wzmóc pracę działającej tajnie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Organizacja ta powstała w Warszawie na jego rozkaz tuż po wybuchu wojny i pod kierunkiem jednego z najdzielniejszych oficerów legionowych Tadeusza Żulińskiego (ryc. 24). Pracowała ona zakonspirowana przed władzami rosyjskimi, a w szczególności organizowała oddziały wojskowe, które prowadziły walkę na tyłach wojsk rosyjskich. Po wkroczeniu Niemców do Warszawy cały batalion zorganizowany w Warszawie przez POW zasilił szeregi I Brygady, reszta członków POW dalej prowadziła pracę organizacyjną. Przy pomocy oficerów legionowych rozwijała POW coraz to szerszą działalność. Ryc. 24. Tadeusz Żuliński. W czasie rosnącego niezadowolenia po stronie polskiej nastąpiła niepomyślna dla mocarstw centralnych zmiana położenia wojennego. Mocarstwa te pragnęły tym rychlej ukończyć wojnę, że coraz dotkliwiej poczynały odczuwać skutki blokady morskiej stosowanej do nich przez państwa koalicji, a w szczególności przez potężną flotę angielską. Odcięcie im dowozu z państw neutralnych powodowało coraz to większe braki nie tylko w produkcji przemysłowej i zaopatrzeniu wojska, ale także w wyżywieniu wojska i ludności. Tymczasem jednak rachuby mocarstw centralnych na rychłe pokonanie państw zachodnich i zwycięskie zakończenie wojny w 1916 r. zawiodły. Ofensywa Austrii przeciw Włochom i ofensywa Niemiec przeciw Francji nie udały się; wojska niemieckie atakujące przez kilka miesięcy twierdzę Verdun, bronioną bohatersko przez Francuzów (tekst 7), poniosły ciężkie straty. Francja była niepokonana. Jednocześnie Rosjanie, korzystając z tych walk na zachodzie, uderzyli raz jeszcze na Austriaków i pobiwszy ich w czerwcu 1916 r. pod Łuckiem grozili przedarciem się w okolice Lwowa, a nawet za Bug (mapa 4). Zaczęły się z pomocą ściągniętych posiłków niemieckich ciężkie walki o powstrzymanie tej ofensywy rosyjskiej kierowanej przez gen. Brusiłowa. Wśród tych walk Legiony spełniły raz jeszcze świetnie obowiązek żołnierski walcząc na linii Styru w ciężkiej trzydniowej bitwie stoczonej z początkiem lipca 1916 r. pod Kostiuchnówką (ryc. 25, mapa 7). Przez cały prawie pierwszy dzień walki artyleria rosyjska zasypywała pozycje pułków legionowych ogniem z ciężkich dział; pod wieczór ruszył na nie do ataku cały korpus rosyjski odparty po zaciętych walkach przez nieustraszonych obrońców. W drugim i trzecim jednak dniu walka stała się jeszcze trudniejsza wobec przełamania przez Rosjan sąsiednich pozycji austriackich, co zmusiło prawe skrzydło Legionów do cofnięcia się na dalsze linie obronne. Linii tych broniły jednak oddziały legionowe z bohaterską wytrwałością mimo nader ciężkich strat, jakie poniosły pułki, zwłaszcza I i II Brygady; wielka szarża jazdy rosyjskiej została krwawo odparta. Po trzydniowych zaciekłych bojach pułki legionowe utrzymały się na placu boju mimo kilkakrotnej przewagi nieprzyjaciela. Dopiero ogólny odwrót wojsk austriackich i niemieckich na linię Stochodu zmusił je do cofnięcia się na zachód (ryc. 26). 22

23 Na linii biegnącej wzdłuż Stochodu i dalej na południe koło Brodów i Stanisławowa aż po Karpaty udało się ostatecznie wojskom państw centralnych po kilkumiesięcznych walkach zatrzymać postępy Rosjan (mapa 4). Położenie ich jednak pogorszyło się tak widocznie, że Rumunia trwająca dotąd w neutralności przyszła do przekonania, iż przegrają one wojnę, i przyłączyła się do koalicji. Wojska jej wtargnęły do Siedmiogrodu. Dopiero po długich i zaciętych walkach zdołały wojska niemieckie i austro-węgierskie oraz bułgarskie uchylić grożące stąd niebezpieczeństwo, pobić Rumunów w końcu 1916 r. i zająć całą Dobrudżę i Wołoszczyznę wraz ze stolicą Rumunii Bukaresztem. 23

24 Widocznym jednak było, że o zwycięstwie, którego tak rychło spodziewały się państwa centralne, mowy być nie może i że wojna przeciągnie się jeszcze przez czas dłuższy. Tymczasem wyczerpywały się zasoby państw centralnych otoczonych zewsząd nieprzyjaciółmi i dawał się odczuwać brak rezerw do zapełnienia ogromnych strat poniesionych w dwuletniej wojnie. Wtedy to Niemcy, którzy dotąd pierwszy głos w sprawie polskiej zostawiali Austro-Węgrom, postanowili przyśpieszyć załatwienie sprawy polskiej i stworzenie wojska polskiego, w nadziei, że znajdą w nim sprzymierzeńca w dalszej wojnie. W związku z tym zainteresowali się także i Legionami. Dotąd traktowali Legiony nieżyczliwie nie dopuszczając ich do Warszawy i na obszary przez armię niemiecką okupowane. Świetne jednak czyny bojowe Legionów zyskujących pochwały i uznanie od dowódców niemieckich natchnęły Niemców przekonaniem, że będą one doskonałą podstawą dla potrzebnej im armii polskiej. Do decyzji nagliło mocarstwa centralne także i rosnące wśród Legionów niezadowolenie i rozgoryczenie z powodu zaniedbywania przez te mocarstwa sprawy polskiej. To niezadowolenie doszło do szczytu w chwili, gdy Józef Piłsudski zgłosił swą dymisję z Legionów, dając tym znak, że nie wierzy w owocność dalszej współpracy z mocarstwami centralnymi. Otrzymawszy dymisję w końcu września ustąpił z Legionów; za przykładem jego zażądali zwolnienia także oficerowie legionowi. Wśród tych zmienionych przez wypadki 1916 r. warunków Niemcy przeprowadziły swój program rozwiązania sprawy polskiej zupełnie inny od programu Austro-Węgier. Podstawą jego była myśl poddana przez generałgubernatora warszawskiego Beselera, a znajdująca zwolenników wśród dowódców niemieckich: wedle niej należało ogłosić Królestwo Polskie niezależnym państwem, ale związanym raczej z Niemcami niż z Austro-Węgrami, i tworzyć tam wojsko polskie, które by jako sprzymierzeniec państw centralnych wzięło udział w dalszej wojnie i zastąpiło wyczerpujące się ich rezerwy. Austro-Węgry, acz bardzo niezadowolone z takiego obrotu sprawy, musiały się nań zgodzić, gdyż po klęsce pod Łuckiem zdane były na pomoc Niemiec. Dnia 5 listopada 1916 r. cesarze Niemiec i Austrii wydali proklamację utworzenia z Królestwa Polskiego niepodległego państwa polskiego, jako dziedzicznej monarchii z konstytucyjnym ustrojem i własną armią, a związanego z obu ich państwami. Zarówno urządzenie tego państwa, jak jego granice i stosunek do Austrii i Niemiec miały być później oznaczone. To tylko było jasne i wywoływało niezadowolenie wśród Polaków, że nie wejdzie w skład tego państwa ani zabór pruski, ani austriacki. Franciszek Józef I licząc się z tym zapowiedział jednocześnie z tą proklamacją wyodrębnienie Galicji z reszty krajów austriackich i nadanie jej jak najszerszej autonomii. Rząd berliński natomiast nie tylko nie zamierzał poprawić ciężkiego losu Polaków zaboru pruskiego, lecz w układach z Austrią zastrzegał sobie jeszcze możność wcielenia do Niemiec pewnych części Królestwa. Poza państwem polskim miały też pozostać Wilno i ziemie litewskie; Niemcy zamierzali bowiem związać te obszary z państwem niemieckim i krępowali w nich na każdym kroku Polaków, aby zjednać sobie Litwinów. Niemniej proklamacje z 5 listopada miały ogromną doniosłość polityczną. Dwa wielkie państwa bezpośrednio w sprawie polskiej interesowane, dwa mocarstwa rozbiorcze ogłaszały niepodległość państwa polskiego i uznawały formalnie sprawę polską za międzynarodową, zmuszone do tego nie życzliwością dla Polaków, ale samym rozwojem wypadków. A choć Rosja i inne państwa koalicji zaprotestowały przeciw aktowi z 5 listopada jako rozporządzającemu jeszcze przed zawarciem pokoju ziemiami należącymi do Rosji, to przecież było już pewne, że przy zawarciu tego pokoju sprawa państwa polskiego musi być załatwiona. Zaczął się teraz nowy okres historii polskiej: walka o zorganizowanie Państwa Polskiego. Ćwiczenia: 1. Co przyrzekały i do czego zmierzały w sprawach polskich trzy państwa zaborcze w pierwszych dwu latach wojny? Czego dokonały istotnie? 2. Jaka była sytuacja wojenna i jakie były konieczności wojskowe państw centralnych, gdy powstały akty z 5 listopada 1916 r.? Jakich życiowych interesów Polski nie uwzględniły te akty? 3. Na podstawie mapy 7 przedstawić rozwój bitwy pod Kostiuchnówką w trzech kolejnych dniach. Dlaczego bitwa ta należy do chlubnych czynów legionowych? 4. Porównać politykę państw centralnych w sprawie polskiej w czasie wielkiej wojny z polityką Napoleona. 24

25 3. Postępy sprawy niepodległości Polski. Rewolucja w Rosji i zwycięstwo koalicji. A. Walka o zorganizowanie Państwa Polskiego. Wybuch rewolucji w Rosji 1917 r. Ogłaszając proklamację 5 listopada łudzili się Niemcy nadzieją, że wystarczy ona do tego, by pociągnąć Polaków pod broń, i pozwoli Niemcom organizować potrzebne im wojsko polskie. Nie myśleli natomiast ani tworzyć rządu polskiego, ani oddawać Polakom władzy, lecz zamierzali utrzymywać dalej rządy okupacyjne. Niewiele zmieniło ten stan rzeczy utworzenie przez rządy okupacyjne Tymczasowej Rady Stanu złożonej z 25 członków mianowanych przez okupantów, zwłaszcza że nie przyznano jej żadnej istotnej władzy. Z dala od prac Rady trzymali się przedstawiciele tej części społeczeństwa polskiego w Królestwie, która opowiadała się przeciw współpracy z państwami centralnymi, a za biernym wyczekiwaniem dalszego rozwoju wypadków (tzw. pasywiści). Do Rady weszli tylko aktywiści, tj. zwolennicy czynnej polityki i współdziałania z państwami centralnymi, pragnący wszakże natychmiastowego organizowania państwa. Wszedł też do niej Józef Piłsudski, aby pracować nad przygotowaniem organizacji wojska, którą podjąć chciała Rada Stanu; z tej przyczyny oddał on POW do dyspozycji Rady Stanu. Kadrami tego wojska miały być Legiony, które sprowadzono z frontu do Królestwa; dnia 1 grudnia 1916 r. weszły one do Warszawy. Po latach 85 zjawiło się znowu na jej ulicach wojsko polskie. Sprawa utworzenia wszakże z kadr legionowych armii polskiej napotkała skutkiem polityki Niemiec na ogromne trudności. Legionów nie oddano bowiem pod władzę Rady Stanu, ale pod komendę Beselera. Oficerowie niemieccy zajęli się organizacją wojska polskiego. Radzie Stanu nie chcieli Niemcy ani przyznać władzy nad wojskiem, ani powierzyć jej organizacji tego wojska. Odmawiali też oddania jej nie tylko zarządu ziem okupowanych, ale nawet szkolnictwa i sądownictwa. W tych warunkach Piłsudski oparł się werbowaniu ochotników do wojska, co przy ogólnej niechęci do ciężkich rządów okupacyjnych sprawiło, że werbunek zawiódł. Stosunki między Radą Stanu a Beselerem pogarszały się coraz bardziej. Legiony ogarnęło znowu wrzenie, powiększały je jeszcze różnice czynione w nich przez Niemców pomiędzy Polakami z zaboru rosyjskiego i austriackiego oraz zapowiedzi, że Legioniści pochodzący z Galicji oddani zostaną Austrii. Józef Piłsudski widząc ten obrót rzeczy ustąpił z Rady Stanu. Bezpośrednio potem przyszło do rozbicia Legionów wywołanego nieustępliwością Niemców w sprawie przysięgi; wedle żądań niemieckich miała ona obowiązywać wojsko polskie do wierności i braterstwa broni z Niemcami. Przysięgę mieli składać tylko Legioniści pochodzący z Królestwa, co uważano za wykluczenie Galicjan z wojska polskiego. Rada Stanu, a za nią część Legionistów, godziła się, choć z ciężkim sercem, na złożenie przysięgi, aby ratować istniejące zaczątki wojska polskiego i doczekać się pomyślniejszej sytuacji. Znaczna jednakże część Legionistów kierująca się stanowiskiem Józefa Piłsudskiego była złożeniu takiej przysięgi przeciwna. Kiedy mimo to Beseler wezwał Legiony do złożenia przysięgi, wywołało to ich rozbicie. Przeważna część Królewiaków odmówiła złożenia przysięgi, a wielu Galicjan zażądało zwolnienia z Legionów. Ażeby udaremnić wstąpienie ich w szeregi POW, jak to zalecił Józef Piłsudski, Niemcy 25

26 internowali odmawiających przysięgi Królewiaków w Beniaminowie i Szczypiornie. Jednocześnie uwięzili Niemcy Józefa Piłsudskiego i pułkownika Sosnkowskiego w lipcu 1917r. i wywieźli ich do twierdzy magdeburskiej chcąc w ten sposób przeciwników swych pozbawić kierownictwa; aresztowali też wielu członków POW. Z Legionistów, którzy kierowani chęcią utrzymania mimo wszystko resztek wojska polskiego złożyli przysięgę, utworzono nieliczne bardzo wojsko polskie, resztę zaś Legionów oddano Austrii. Władze wojskowe austriackie wcieliły do pułków austriackich tych Legionistów pochodzących z zaboru austriackiego, którzy żądali zwolnienia z szeregów; pozostałe oddziały po zreorganizowaniu w Przemyślu jako Polski Korpus Posiłkowy pod komendą wsławionego w walkach II Brygady w Karpatach gen. Zielińskiego (ryc. 27) (dwa pułki piechoty, jeden jazdy i jeden artylerii) wysłało dowództwo austriackie na front bukowiński. Legiony przestały istnieć. Nie przestał jednak istnieć żołnierz polski, który tak we wszystkich formacjach, w jakich się znalazł: w wojsku powstałym w Królestwie, w POW i w Korpusie Posiłkowym, jak i w obozach internowanych lub w narzuconym mu obcym mundurze czuł się żołnierzem Polski, dla niej walczył i pracował. Nieustępliwość Niemców w sprawie wojska polskiego płynęła z dwu przyczyn: z chęci uzależnienia od siebie tworzącej się armii polskiej i z przekonania, że niekorzystne dla nich w 1916 r. położenie wojenne zmieniło się, zwłaszcza na wschodzie, na ich korzyść, że zatem wojsko polskie nie będzie im potrzebne. Hindenburg, który w końcu sierpnia 1916 r. został szefem sztabu generalnego wojsk niemieckich, zdołał z pomocą nieodstępnego swego współpracownika a wroga Polaków, gen. Ludendorffa, zreorganizować i wzmocnić armię niemiecką. Odpowiadając na blokadę stosowaną do państw centralnych przez państwa koalicji, a szczególnie przez Anglię, rozpoczęły Niemcy z początkiem 1917 r. bezwzględną wojnę łodziami podwodnymi (ryc. 28). Zatapiać zaczęto przy pomocy tych łodzi wszelkie okręty zdążające do Anglii i innych państw koalicji. W ten sposób spodziewali się Niemcy ogłodzić i zmusić do zawarcia pokoju Anglię, którą uważali za najgroźniejszą spośród swych nieprzyjaciół. Spowodowało to wmieszanie się w wojnę Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej; oburzone na wojnę łodziami podwodnymi i niszczenie okrętów neutralnych, a wśród nich i amerykańskich, wypowiedziały one wojnę Niemcom. Wmieszanie się w wojnę Stanów Zjednoczonych miało, jak wykazały późniejsze wypadki, rozstrzygające znaczenie dla wyniku wojny. Miało też ono wielki a korzystny wpływ na losy sprawy polskiej. Liczna emigracja polska w Stanach Zjednoczonych pracowała od początku wojny nad zjednaniem ich życzliwości dla sprawy niepodległości Polski. Ogromne na tym polu zasługi położył 26

27 zwłaszcza Ignacy Paderewski. Za jego to sprawą prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson (ryc. 29), zwolennik zasad demokratycznych i wolnościowych (por. tekst nr 8), jeszcze przed wypowiedzeniem wojny Niemcom oświadczył się za koniecznością stworzenia Polski zjednoczonej, wolnej i niepodległej, a więc obejmującej wszystkie trzy zabory. Było to zapowiedzią, że w czasie wojny Ameryka, jak się to stało istotnie, rzuci swój wielki wpływ na korzyść Polski. Toteż Polacy amerykańscy z zapałem garnęli się do szeregów, do walki z Niemcami. Niemcy jednakże lekceważyli sobie początkowo wystąpienie Ameryki przeciw nim, mimo to że za jej przykładem coraz więcej państw przechodziło na stronę koalicji. Lekceważyli je zaś dlatego, że na razie Stany Zjednoczone nie mogły wysłać poważniejszych sił do Europy. Ponowne próby Francuzów i Anglików, by wyprzeć Niemców z Francji, zawiodły (mapa 3) mimo zaciętych walk toczonych na froncie zachodnim a obracających w ruinę całe połacie kraju (ryc. 30). Niemcy spodziewali się więc, że zdołają pokonać Anglię i Francję, zanim nadejdą do Europy w znaczniejszej liczbie posiłki amerykańskie; a spodziewali się tego tym więcej, że z wiosną 1917 r. położenie państw centralnych na wschodzie uległo znacznemu polepszeniu skutkiem wybuchu rewolucji w Rosji. 27

28 Nieudolne prowadzenie wojny, ogromne straty w ludziach ponoszone przez wojska rosyjskie, a nadto rozprzężenie i wzrastający niedostatek wewnątrz kraju wywoływały w całej Rosji coraz to większe niezadowolenie. Zwracało się ono przeciw całemu systemowi rządów gniotącemu od dawna ludność Rosji, a szczególnie przeciw carowi Mikołajowi II. Po klęskach wojsk rosyjskich w Polsce w 1915 r. usunął on z naczelnego dowództwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza i objął je sam. Losów wojny na korzyść Rosji nie zdołał jednak odwrócić, a ulegając otaczającym go reakcjonistom stawał się coraz bardziej niepopularnym. Agitacja za przewrotem ogarniała cały kraj. Korzystając z tej agitacji rewolucyjnej nurtującej od dawna wśród armii rosyjskiej wywołały partie demokratyczne Dumy w marcu 1917 r. przewrót i pozyskawszy garnizon Piotrogrodu obaliły dotychczasowy system rządów. Car Mikołaj II abdykował, władzę zaś objął rząd prowizoryczny pod przewodnictwem księcia Lwowa; rząd ten zamierzał przekształcić Rosję na państwo konstytucyjne, demokratyczne, a zarazem podjąć energicznie wojnę z państwami centralnymi. Rewolucja rosyjska przyniosła zasadniczą zmianę w stosunku Rosji i reszty państw koalicji do sprawy polskiej. Nowy rząd rosyjski, który pragnął podjąć zwycięską wojnę z państwami centralnymi, nie chciał w sprawie polskiej pozostać za nimi w tyle po aktach z 5 listopada. Ogłosił więc 30 marca 1917 r. odezwę, w której przyznał Polsce prawo do niepodległości z zastrzeżeniem związku wojskowego z Rosją. Trzy wielkie mocarstwa koalicji, Anglia, Francja i Włochy, zgodziły się solidarnie z tym stanowiskiem Rosji nie chcąc dopuścić, by Polska związana została z państwami centralnymi. W Rosji poczęto też zaraz z Polaków służących w armii rosyjskiej tworzyć osobne formacje wojskowe polskie; rosły one szybko w liczbę, tak że powstawały z nich osobne korpusy. Plany nowego rządu rosyjskiego, aby z ponowną siłą uderzyć na państwa centralne, zawiodły jednakże zupełnie. Armię rosyjską dezorganizowała bowiem coraz bardziej agitacja skrajnego odłamu socjalistów, bolszewików, nawołujących do rewolucji społecznej i natychmiastowego zawarcia pokoju. Wojska państw centralnych nie tylko odparły nową ofensywę słabnącej armii rosyjskiej, ale w lipcu 1917 r. przeszły same do ataku i wyparły Rosjan zupełnie z reszty Galicji (ryc. 31) i Bukowiny. Walki te przekonały państwa centralne, że Rosja trawiona rewolucją nie jest już groźnym dla nich przeciwnikiem. Dlatego to, jak poprzednio wspomniano, dowództwo niemieckie uznało, że wojsko polskie nie jest mu już potrzebne i nie zamierzało ustępować żądaniom co do jego samodzielności. Objawiały się za to w Niemczech coraz bardziej zaborcze co do Polski zamysły. Postępując w ten sposób nie liczyli się jednak Niemcy z tym, że od chwili ogłoszenia aktów z 5 listopada szanse Polski na arenie międzynarodowej się poprawiły, w znacznej mierze z powodu zmian zaszłych w Rosji. Uznanie niepodległości Polski przez nowy rząd rosyjski rozwiązało ręce innym państwom koalicji w sprawie polskiej; pozwoliło ono im, a szczególniej Francji, podjąć życzliwą dla Polaków politykę uniemożliwianą dotąd przez rząd carski. Na podstawie dekretu prezydenta republiki francuskiej zaczęto tworzyć od czerwca 1917 r. armię polską we Francji z ochotników napływających szczególnie z Ameryki. Niezadługo potem powstał pod przewodnictwem 28

29 Romana Dmowskiego Polski Komitet Narodowy założony przez stronnictwa polskie opowiadające się po stronie koalicji, a stawiający sobie za cel pracę nad odbudowaniem niepodległej Polski. Zarówno Francja jak Anglia, Włochy i Stany Zjednoczone uznały go za oficjalną organizację polską i przyznały mu prawo ustanowienia przedstawicieli przy swych rządach. Przedstawicielem Komitetu przy rządzie Stanów Zjednoczonych został Ignacy Paderewski. W ten sposób sprawa niepodległego państwa polskiego raz ruszona z miejsca postępowała niepowstrzymanie naprzód. Wypadki w Rosji i w państwach koalicji nie zostały też bez wpływu na opinię polską w kraju. Widziano, że główny dotąd wróg Polski, Rosja, przestał być groźnym, że Polska może liczyć na pomoc koalicji i że najgroźniejszym wrogiem są teraz Niemcy. Polskie Koło Sejmowe złożone z polskich posłów do sejmu galicyjskiego i reprezentujące Polaków zaboru austriackiego powzięło wobec tego w Krakowie 28 maja 1917 r. rezolucję, w której domagało się utworzenia Polski zjednoczonej i niepodległej z dostępem do morza; żądało więc ono włączenia do Polski nie tylko zaboru austriackiego, na co gotowa się była zgodzić osłabiona Austria, ale także i zaboru pruskiego. W Królestwie Rada Stanu po rozbiciu Legionów zgłosiła swą dymisję. Cała polityka niemiecka w sprawie polskiej załamała się. Coraz niechętniej występowały wobec Niemiec także i Austro- Węgry, gdzie następca Franciszka Józefa I (zmarłego w końcu 1916 r.), cesarz Karol I, dążył do zawarcia pokoju i odłączenia się od Niemiec. Wobec tego Niemcy zdecydowali się za zgodą Austrii na ustępstwa. Oddano w ręce polskie szkolnictwo i sądownictwo w obu okupacjach, a w połowie września 1917 r. ogłoszono patenty obu cesarzy ustanawiające jako zwierzchnią władzę Państwa Polskiego Radę Regencyjną złożoną z trzech osób. Powołani do niej zostali arcybiskup warszawski ks. Aleksander Rakowski, książę Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Rada Regencyjna miała sprawować władzę aż do objęcia jej przez przyszłego króla polskiego i mianować rząd dla kierowania tymi działami administracji, które okupanci oddali w ręce polskie. Władzę ustawodawczą miała sprawować Rada Regencyjna z nową Radą Stanu pochodzącą z wyborów. Poza tym wszakże władze miejskie pozostawały dalej w ręku okupantów. Toteż nowy ten krok na polu zorganizowania Państwa Polskiego był znowu połowiczny i nie mógł, jak i poprzednie, zadowolić Polaków. Tymczasem wypadki w Rosji zmieniły znowu położenie zarówno Polski jak i obu stron wojujących. Ćwiczenia: 1. Jakie stanowisko wobec niepodległości Polski zajął demokratyczny rząd rosyjski po upadku caratu? Jak to wpłynęło na ustosunkowanie się do tej sprawy państw koalicji? Jakie stąd wynikły konkretne korzyści? 2. Przez jakie stadia przechodziła idea Państwa Polskiego na różnych częściach ziem polskich po aktach z dnia 5 listopada 1916 r.? 3. Jakie koleje przechodziła w latach 1915/17 walka o rząd i wojsko polskie i co w niej Polacy zdołali osiągnąć? 4. W jakich warunkach ustąpiło z Warszawy wojsko polskie w 1831 r. i w jakich pojawił się na jej ulicach nowy żołnierz w 1916 r.? 5. Przedstawić przyczyny rewolucji rosyjskiej na tle stosunków w Rosji do schyłku XIX w. (z uwzględnieniem materiału klasy III). B. Przewrót bolszewicki w Rosji (1917 r.) i pokój brzeski (1918 r.) Rządy demokratyczne w Rosji nie zdołały się długo utrzymać. Nowy rząd rosyjski był bezsilny wobec coraz to większych postępów rewolucji społecznej i agitacji bolszewików za zniesieniem własności prywatnej oraz za natychmiastowym zakończeniem wojny i zawarciem pokoju bez oglądania się na sojuszników. Armia rozprzęgała się, trawiona masową dezercją i zatargami dowódców z rządem. Zrewoltowanie wojska oraz mas robotniczych i chłopskich postępowało coraz silniej pod jesień 1917 r.; od steru rządów usuwali się przedstawiciele stronnictw umiarkowanych i demokratycznych, a na czele rządu stanął przywódca socjalistów Kierenskij. Pragnął on ratować kraj przed anarchią hasłem rządów ludowych, ogłoszeniem republiki i rozpisaniem wyborów do konstytuanty. Wnet okazało się, że i on nie potrafi opanować sytuacji, bolszewicy kierowani przez bardzo utalentowanego a bezwzględnego przywódcę swego Uljanowa, działającego pod pseudonimem partyjnym Lenin (ryc. 32), postanowili nie dopuścić do zebrania się konstytuanty i uprzedzić je przez nowy przewrót. Moment był dobrze wybrany. Zbliżająca się zima, rosnący brak środków żywności i wszelkich przedmiotów pierwszej potrzeby, spadek waluty i łącząca się z tym nędza, pozwalały 29

30 bolszewikom przeciągnąć na swą stronę zarówno żołnierzy hasłem natychmiastowego pokoju i rozejścia się do domów, jak robotników hasłem wywłaszczenia fabryk a chłopów natychmiastowym nadaniem im ziemi. Oparcie formalne miał im dać kongres rad (sowietów) robotniczo-żołnierskich zwołany do Piotrogrodu. W nocy z 6 na 7 listopada (z 24 na 25 października starego stylu) oddane bolszewikom oddziały garnizonu piotrogrodzkiego opanowały po krótkiej walce najważniejsze punkty stolicy; rząd Kiereńskiego opuszczony przez wojsko i flotę musiał uchodzić ze stolicy. Kongres sowietów powierzył władzę nowemu rządowi, bolszewickiemu, pod przewodnictwem Lenina; nowy ten rząd został nazwany radą komisarzy ludowych. Ryc. 32. Lenin. Mapa 8. Niebawem opanowali bolszewicy Moskwę i znaczną część miast prowincjonalnych zaprowadzając wszędzie rządy rad. Rząd sowiecki opierając się na nielicznych, ale oddanych mu oddziałach czerwonej gwardii ogłosił niezwłocznie dekrety zaprowadzające nowy ustrój społeczny i gospodarczy: wywłaszczenie ziemi i oddanie jej do rozporządzenia radom włościańskim oraz oddanie fabryk zarządom robotniczym. W wielu jednak częściach państwa nie uznawano rządów bolszewików i władzę ujmowali tam dowódcy wojskowi lub jak w Kijowie rada ukraińska ogłaszająca odrębną republikę ukraińską. Rząd sowiecki ani nie mógł, ani nie chciał prowadzić dalszej wojny i ogłosił niezwłocznie wezwanie do państw wojujących, by przystąpiły do zawarcia pokoju bez zaborów i odszkodowań; następnie zaś (mimo protestów państw koalicyjnych) zawarł w połowie grudnia zawieszenie broni z państwami centralnymi i przystąpił do zawarcia pokoju. Jako miejsce rokowań wyznaczono Brześć Litewski. Zdawało się, że szala zwycięstwa przechyla się ostatecznie na stronę mocarstw centralnych, którym znowu lepiej zaczęło się powodzić. W jesieni 1917 r. wojska austriackie i niemieckie, pobiwszy wojska włoskie pod Caporetto, posunęły się aż do rzeki Piave (mapa 8). Zabezpieczone z tej strony mocarstwa centralne, a zwłaszcza Niemcy, liczyły, że po zawarciu pokoju z niegroźną już zupełnie Rosją rzucić będą mogły wszystkie siły do Francji i tam osiągnąć ostateczne zwycięstwo. Nie uważały też one za potrzebne liczyć się z Polską i nie dopuściły przedstawicieli jej do rokowań pokojowych w Brześciu. Rokowania te nie odbyły się bez trudności, gdyż przedstawiciele Rosji i Niemiec nie mogli się porozumieć co do losów ziem zajętych przez państwa centralne. Kiedy pertraktacje utknęły na martwym punkcie, postanowiły państwa centralne dla zaszachowania rządu rosyjskiego zaprosić do Brześcia przedstawicieli Ukrainy i zawrzeć z nią jak najspieszniej pokój bez względu na Rosję. Podpisano go (9 lutego 1918 r.) na warunkach niezmiernie dla Polski niekorzystnych; Ukrainie bowiem przyznano nie tylko ziemie na wschód od Bugu, ale także i ziemię chełmską. Co więcej, austriacki minister spraw zagranicznych hr. Czernin, jeden z głównych twórców tego pokoju, przyrzekł Ukraińcom w tajnym układzie, że przeprowadzi podział Galicji na część polską i ukraińską, wbrew niedawno (str. 39; str. 24 w tym wydaniu) zapowiedzianemu jej wyodrębnieniu. Ażeby wywrzeć nacisk na Rosję i zmusić ją również do zawarcia pokoju, wypowiedziały Niemcy i Austria zawieszenie broni zawarte z Rosją. Wojska niemieckie i austro-węgierskie rozpoczęły na nowo operacje wojenne posuwając się bardzo szybko ku wschodowi wobec słabości i rozprzężenia armii bolszewickiej. Niebawem opanowały one ogromne obszary ziem dochodząc do Narwy, Pskowa, Orszy, a nawet do Charkowa i Rostowa nad Donem (mapa 8). Ukraina, z której 30

31 Niemcy wyparli wdzierających się bolszewików, organizowała się jako państwo pod opieką Niemiec, podobnie jak i Litwa, gdzie już w końcu 1917 r. utworzono osobny rząd litewski (tarybę). Pod naciskiem posuwających się naprzód wojsk niemieckich (ryc. 33) i austriackich zdecydowali się także i bolszewicy zawrzeć pokój podpisany w Brześciu (3 marca 1918 r.); zrzekli się w nim praw do Polski, Litwy i krajów bałtyckich, których urządzeniem zająć się mieli zwycięzcy. Ryc. 33. Parada wojsk niemieckich w Mińsku. Wiosna 1918 r. Postanowienia traktatu brzeskiego miast spodziewanego wzmocnienia tworzącego się Państwa Polskiego przyniosły nowy rozbiór. Wywołały też one w całej Polsce powszechne oburzenie i protesty. Rada Regencyjna oświadczyła, że postanowień tego pokoju nie uznaje, Koła Polskie w parlamencie wiedeńskim i berlińskim ogłosiły protesty zapowiadając walkę o ich obalenie. Najsilniej jednakże, bo z bronią w ręku, zaprotestowała ocalała jeszcze jako Polski Korpus Posiłkowy część Legionów polskich, a mianowicie II Brygada znajdująca się na froncie besarabskim. Na wieść o warunkach pokoju brzeskiego postanowiła ona uderzyć na Austriaków i wyrwać się spośród armii państwa, które tak wrogo odniosło się do Polski. Pod wodzą brygadiera Józefa Hallera przebiła się ona pod Rarańczą na Ukrainę w nadziei, że połączy się tam z oddziałami polskimi tworzącymi się z Polaków wydzielonych z wojsk rosyjskich. Część tylko oddziałów odciętych od całości udało się Austriakom rozbroić: internowano je w Maramaros Sziget zapowiadając wytoczenie im procesu. Pozostałe oddziały Korpusu znajdujące się w głębi kraju rozbrojono. Polski Korpus Posiłkowy został zniesiony, a Legionistów, o ile nie mieli stawać przed sądem, wcielano do wojsk austriackich. Po kilkumiesięcznym więzieniu Legionistów umorzono rozpoczęty proces w chwili, gdy zbliżała się już katastrofa państw centralnych. W ten sposób zerwały Legiony ostatecznie węzły z państwami centralnymi podkreślając tym dobitniej, że służyć chcą jedynie sprawie niepodległości Polski bez względu na przyjazne czy nieprzyjazne okoliczności. Tymczasem korpusy polskie tworzone z Polaków, którzy wydzielili się z rozprzężonego wojska rosyjskiego, rosły coraz bardziej w siłę. Najsilniejszy był korpus I generała Dowbor-Muśnickiego, skupiony na Białej Rusi, dwa dalsze (II i III) mniej liczne, organizowały się na Ukrainie. Przejście: II Brygady Legionów do Besarabii, a następnie na Podole i wniosło nowego ducha w te oddziały. Pułki legionowe weszły w skład II korpusu, umocniły go i zreorganizowały; na czele jego stanął gen. Haller (ryc. 34) prowadząc go w stronę Dniepru, aby uniknąć zetknięcia z postępującymi naprzód wojskami niemieckimi i austriackimi. Mimo że korpusy polskie unikały z nimi zatargów i poddały się pod rozkazy Rady Regencyjnej, Niemcy, pewni po pokoju brzeskim swej przewagi na wschodzie, postanowili je zniszczyć. Osaczywszy korpus II znajdujący się pod Kaniowem uderzyli nań Niemcy podstępnie (w pierwszej połowie maja 1918r.); po zaciętej i krwawej walce musiał korpus wyczerpawszy amunicję złożyć broń. Przeważna część jego żołnierzy i oficerów nie wróciła wszakże do ojczyzny, ale rozprószywszy się zmierzała dalej na wschód, by organizować się na nowo i dalej prowadzić wojnę o Polskę. Bezpośrednio potem zmusili Niemcy do kapitulacji korpus I w Bobrujsku (wbrew zawartej z nim umowie), Austriacy zaś słaby korpus III. Siły 31

32 wojskowe polskie na ziemiach kresowych skupiły się obecnie w POW, pracującej teraz nie tylko na ziemiach polskich, ale i w głębi Rosji. Wśród tysiącznych niebezpieczeństw przedzierali się żołnierze polscy ku brzegom Oceanu Północnego na Murmań i do Archangielska; organizowano tam oddziały polskie w nadziei przewiezienia ich do Francji, dokąd pośpieszył gen. Haller. Daleka droga i przeszkody ze strony bolszewików uniemożliwiały jednak całym tysiącom tych żołnierzy przedostanie się na północ. Kierowano ich więc na wschód, na Kubań, formując nowe pułki, nad którymi dowództwo objął gen. Żeligowski. I dalej jeszcze na wschodzie, nad Wołgą i na Syberii (gdzie powstała wnet cała dywizja), tworzyły się oddziały polskie zarówno z dawnych żołnierzy korpusów polskich jak i jeńców Polaków z wojsk austriackich i niemieckich. Żołnierz polski nie złamany żadnymi przeciwnościami losu powstawał ciągle na nowo w imię zbliżającej się już szybko wolności. Ćwiczenia: 1. Porównać rewolucję francuską z 1789 r. i rewolucję rosyjską z 1917 r. (hasła społeczne i polityczne, stosunek do reszty Europy, wpływ późniejszy na rozwój stosunków europejskich). 2. Opisać żywiołowy odruch Polaków przeciw zamierzonemu w Brześciu nowemu rozbiorowi Polski. 3. Przedstawić losy najważniejszych formacji polskich w Rosji. Jak myśl żywotna o wojsku polskim ciągle odradzała się nawet w najniepomyślniejszych warunkach? 4. Jak Niemcy u schyłku wojny światowej zamierzali urządzić okupowane przez nich ziemie dawnej Rzeczypospolitej? C. Orędzie Wilsona i deklaracja niepodległości Polski. Zwycięstwo koalicji. Nadzieje Niemców, że upadek Rosji pozwoli im odnieść ostateczne zwycięstwo nad koalicją, okazały się złudzeniem. Zmusiwszy także i Rumunię do zawarcia odrębnego pokoju z państwami centralnymi skupili Niemcy z wiosną 1918 r. prawie wszystkie swoje siły do ponownego ataku na armię sprzymierzonych we Francji i zaczęli ofensywę w kierunku Paryża. Wysiłki wojsk niemieckich coraz więcej wyczerpanych długą wojną napotykały tam jednak na twardy opór, tym większy, że Stany Zjednoczone Ameryki Północnej wysyłały od wiosny 1918 r. coraz to większe zastępy świeżego żołnierza na front francuski (ryc. 35). Wraz z tym rósł także wpływ Ameryki na politykę koalicji. Było to tym donioślejsze, że właśnie w przededniu pokoju brzeskiego prezydent Wilson ogłosił w orędziu do Kongresu Stanów (z 8 stycznia 1918 r.) warunki przyszłego pokoju ujęte w 14 punktów; 13. punkt tyczył Polski i stwierdzał konieczność utworzenia niezawisłego państwa polskiego złożonego ze wszystkich ziem przez Polaków zamieszkałych, z dostępem do morza. W kilka miesięcy później, 3 czerwca 1918 r., reprezentanci państw koalicji, a mianowicie prezydenci ministrów Anglii, Francji i Włoch, uchwalili w Wersalu deklarację zapowiadającą przy 32

33 zawarciu pokoju utworzenie Polski zjednoczonej i niezawisłej, z dostępem do morza. Deklaracja ta miała tym większe znaczenie, że niezadługo po niej wojska państw koalicji wstrzymawszy ostatecznie napór Niemców przeszły do zwycięskiego przeciw nim ataku. Ryc. 36. Niemieckie miotacze min przygotowujące atak piechoty w czasie walk we Francji latem 1918 r. W tych ostatecznych zapasach z Niemcami brały udział pułki wzrastającej teraz szybko armii polskiej we Francji odznaczając się w krwawych walkach koło Reims (pod St. Hilaire). Wodzem tej armii został przybyły z Rosji do Francji gen. Haller. W ostatnich tygodniach wojny zaczęto też tworzyć oddziały polskie i we Włoszech z jeńców Polaków z armii austriackiej. Ryc.38. Niemiecki samolot myśliwski. Ryc. 39. Amerykańska eskadra samolotów niszczycielskich w czasie walk we Francji w 1918r. Niemcy nie potrafili ani ogłodzić Anglii blokadą przy pomocy łodzi podwodnych, ani przełamać we Francji frontu sprzymierzonych, choć wśród walk (ryc. 36) okupionych wielkimi stratami posunęli się w stronę Paryża. Napięcie sił obu stron walczących doszło do szczytu w czasie tych zapasów toczonych z zastosowaniem udoskonalonych w czasie wojny, jak np. lotnictwo (ryc. 37, 38), lub wynalezionych w ostatnich latach wojny środków walki, jak gazy trujące (ryc. 39), czołgi (ryc. 40) i miotacze ognia (ryc. 41). 33

34 Ryc. 40. Czołgi (wynalezione i zastosowane po raz pierwszy przez Anglików w 1916 r.) stały się groźną bronią wojsk koalicyjnych wobec Niemców, którzy w ciągu wojny światowej nie umieli ich zastosować. Tymczasem w lipcu 1918 r. rozpoczął wódz naczelny wojsk koalicji marszałek Foch (ryc. 42) wielką gruntownie przygotowaną ofensywę przeciw Niemcom; ofensywa ta przyniosła klęskę wojsk niemieckich wypieranych coraz szybciej z Francji. Także i na Półwyspie Bałkańskim wojska koalicji odniosły zwycięstwo nad wojskami państw centralnych, a wojska włoskie (ryc. 43) pobiły wojska austro-węgierskie pod Vittorio Veneto. 34

35 W ciągu kilku miesięcy wojna zamiast spodziewanego zwycięstwa przyniosła państwom centralnym klęskę, po której się już nie podniosły, bo towarzyszył jej wybuch rewolucji. Wrzenia rewolucyjne objawiające się pod koniec wojny coraz częściej zarówno w Niemczech jak w Austro- Węgrzech doprowadziły do przewrotów z chwilą, gdy klęska mocarstw centralnych stała się nieunikniona. Narody wchodzące w skład Austro-Węgier zrzuciły władzę Habsburgów tworząc odrębne państwa, jak państwo węgierskie, czechosłowackie i austriackie, lub łącząc się z sąsiednimi państwami narodowymi, jak południowi Słowianie z Serbią i Rumuni z Rumunią. Także i w Niemczech nastąpił przewrót wywołany przez socjalistów i tworzące się rady robotniczo-żołnierskie za wzorem Rosji. W Berlinie po przejściu garnizonu na stronę rewolucjonistów ogłoszono zrzeczenie się tronu przez Wilhelma II i wprowadzenie republiki. Wilhelm II uszedł do Holandii. Szybko też w całych Niemczech po usunięciu dynastii, panujących w poszczególnych państwach, zaprowadzono rządy republikańskie. Złamane ostatecznie państwa centralne musiały po kolei prosić koalicję o zawieszenie broni na podyktowanych im przez przeciwników warunkach; ostatnie uczyniły to z początkiem listopada 1918 r. Niemcy. Musiały one wycofać swe wojska aż poza Ren, nad którym stanęły teraz wojska sprzymierzonych, zgodzić się na internowanie znacznej części swej floty pod strażą sprzymierzonych, wydać znaczną ilość broni i sprzętu wojennego oraz uznać pokój zawarty w Brześciu za nieważny. Ćwiczenia: 1. Przedstawić główne fazy wojny na froncie zachodnim (atak Niemców w 1914 r. i bitwa nad Marną, lata walk pozycyjnych, rozstrzygnięcie w 1918 r.). 2. Przedstawić pierwotne nadzieje koalicji na pomoc rosyjską, mającą rozstrzygnąć o zwycięstwie, i istotną rolę Rosji jako sprzymierzeńca państw zachodnich w ciągu wojny. 3. Wskazać (z pomocą rycin 37 41), jakie środki wojny nowoczesnej przyniosła lub udoskonaliła wojna światowa. D. Oswobodzenie się Polski. Dzień 11 listopada 1918 r. Wśród rozpoczynającego się w państwach centralnych rozprzężenia zrzuciła Polska ciążącą nad nią władzę zaborców. Najpierw podniósł się zabór austriacki. Przedstawiciele Polaków w parlamencie austriackim oświadczyli, że uważają się odtąd za obywateli Państwa Polskiego, następnie zaś uchwalili utworzyć tzw. Komisję Likwidacyjną jako tymczasowy zarząd ziem polskich zaboru austriackiego. Dnia 31 października 1918 r. Legioniści znajdujący się w Krakowie oraz oficerowie i żołnierze Polacy załogi krakowskiej rozbroili wojsko austriackie. Kraków był wolny, a za jego przykładem poszła przeważna część Galicji i Śląsk Cieszyński. We Lwowie natomiast władze wojskowe austriackie nie chcąc oddać miasta Polakom ułatwiły opanowanie go przez Ukraińców, którzy o świcie 1 listopada zajęli koszary, składy broni i gmachy publiczne. Polska ludność Lwowa nie myślała jednak z tym się pogodzić, choć prawie cała Galicja wschodnia przeszła w ręce Ukraińców. Garść Legionistów i żołnierzy polskich z armii austriackiej wspierana przez ludność miasta podjęła tego samego jeszcze dnia walkę o ocalenie Lwowa dla Polski i prowadziła ją przez 3 tygodnie wśród najcięższych warunków na ulicach miasta i w jego najbliższej okolicy. Walczyły nawet kobiety i nieletni chłopcy. Zdobywano dom po domu, ulicę za ulicą, a wreszcie przybyłe z odsieczą wojska polskie dopomogły do zupełnego uwolnienia miasta dnia 22 listopada 1918 r. Walki jednakże w Galicji wschodniej toczyły się jeszcze przez czas dłuższy. Tymczasem nastąpiło zrzucenie władzy okupantów w Królestwie Polskim. W Lublinie po usunięciu okupacji austriackiej utworzono (7 XI 1918 r.) rząd ludowy republiki polskiej, w Warszawie zaś wśród starań Rady Regencyjnej o wytworzenie rządu odpowiadającego powadze chwili przyszło do wybuchu przeciw Niemcom. Hasłem do niego stał się powrót Józefa Piłsudskiego (ryc. 44) zwolnionego z Magdeburga po wybuchu rewolucji w Niemczech. W nocy z 10 na 11 listopada oddziały wojsk polskich i POW wspomagane przez ochotników rozbroiły znaczną część załogi niemieckiej, odebrały jej artylerię oraz obsadziły stacje kolejowe, składy broni i amunicji. Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu 11 listopada 1918 r. władzę nad wojskiem, a w trzy dni później rozwiązała się przekazując mu władzę naczelną. Władzy jego poddał się także rząd lubelski. Józef Piłsudski objął teraz jako Tymczasowy Naczelnik Państwa władzę najwyższą 35

36 w Państwie Polskim, uznanym za rzeczpospolitą, i nakazał utworzonemu z jego polecenia rządowi polskiemu przeprowadzenie wyborów i zwołanie sejmu ustawodawczego. Znajdujące się w Królestwie oddziały niemieckie objęte coraz wyraźniej ruchem rewolucyjnym i kierowane przez rady żołnierskie rozbrojono, bądź skłoniono do dobrowolnego złożenia broni i szybkiego wyjazdu do Niemiec. Dalej na wschód położone ziemie, od Białegostoku i Brześcia począwszy, okupowały jeszcze czas jakiś wojska niemieckie powracające tamtędy z kresów do Niemiec. Ryc. 44. Powrót Józefa Piłsudskiego z Magdeburga do Warszawy. Do zrzucenia panowania niemieckiego przyszło też niebawem i w Wielkopolsce. Niemcy przyśpieszyli tam sami gotujący się wybuch. W dniu 27 grudnia 1918 r. w czasie uroczystości poznańskich, odbywanych na cześć niepodległości Polski i państw koalicyjnych z powodu przyjazdu z Paryża do Poznania Ignacego Paderewskiego, wystąpili oni tak brutalnie przeciw Polakom, że Polacy porwali się do broni. Po krótkiej walce stoczonej z Niemcami przez oddziały POW zaboru pruskiego i straży ludowej Poznań znalazł się w rękach polskich. Władzę objęła Naczelna Rada Ludowa, a pułki tworzone z żołnierzy polskich z armii niemieckiej wnet oswobodziły prawie całą Wielkopolskę (ryc. 45). Tylko na Śląsku i na Pomorzu utrzymywali się nadal Niemcy. Ryc. 45. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski dekoruje oficerów, którzy odznaczyli się przy wyrzucaniu Niemców z Poznania w 1918 r. W ciągu więc kilku tygodni ogromny szmat ziem polskich został oswobodzony; zorganizowało się niepodległe Państwo Polskie i rozpoczęło polityczną i wojskową walkę o swoje granice. Ćwiczenia: 1. Jak i kiedy Polacy przywrócili pełną niepodległość w Krakowie, we Lwowie, w Lublinie, w Warszawie i w Poznaniu? 2. Powrót Józefa Piłsudskiego do Warszawy i Jego pierwsze poczynania w wolnym Państwie Polskim. 36