Procesy liberalizacji handlu zagranicznego a zmiany jego wielkości i struktury na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich

Transkrypt

1 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Rozprawa doktorska: Procesy liberalizacji handlu zagranicznego a zmiany jego wielkości i struktury na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich mgr Łukasz Klimczak Promotor: prof. UEK, dr hab. Edward Molendowski Promotor pomocniczy: dr Sławomir Śmiech Kraków

2 Pragnę złożyć podziękowania Panu prof.uek, dr. hab. Edwardowi Molendowskiemu, Promotorowi oraz Panu dr. Sławomirowi Śmiechowi, Promotorowi pomocniczemu za nieocenioną pomoc i zaangażowanie w trakcie tworzenia tej rozprawy doktorskiej. 2

3 Spis treści WSTĘP 1. ASPEKTY TEORETYCZNE LIBERALIZACJI HANDLU ORAZ PROCESÓW REGIONALNEJ INTEGRACJI GOSPODARCZEJ 1.1. Uwagi wstępne 1.2. Istota, cele i formy procesów regionalnej integracji gospodarczej Istota i charakterystyka procesów regionalnej integracji gospodarczej Cele działań integracyjnych i przyczyny tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych Formy regionalnych ugrupowań integracyjnych Statyczne i dynamiczne efekty unii celnej 1.3. Liberalizacja handlu jako czynnik regionalnej integracji gospodarczej Typy liberalizacji obrotów handlowych i mechanizmy ich stosowania Argumenty na rzecz liberalizacji i protekcjonizmu Przebieg procesów regionalizmu handlowego (ujęcie historyczne) 1.4. Światowa Organizacja Handlu i jej rola w procesie powszechnej liberalizacji handlu Od GATT do WTO rys historyczny Zasady GATT/WTO Nowy protekcjonizm, Runda Urugwajska i współczesne wyzwania dla WTO 1.5. Dylematy liberalizacji handlu w wybranych krajach rozwijających się, w tym w krajach transformacji Ewolucja podejścia do kwestii niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu Przykłady liberalizacji handlu w krajach rozwijających się, w szczególności w krajach transformacji Wnioski z doświadczeń wynikających z liberalizacji handlu 1.6. Podsumowanie 2. KRAJE BAŁKANÓW ZACHODNICH W PROCESACH REGIONALNEJ INTEGRACJI GOSPODARCZEJ 2.1. Uwagi wstępne 2.2. Powstanie i rozpad SFR Jugosławii jako początek nowego geopolitycznego kształtu regionu Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz II Wojna Światowa Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii (SFRJ) Rozpad SFR Jugosławii 2.3. Charakterystyka państw Bałkanów Zachodnich: ujęcie historycznospołeczno-gospodarcze Serbia Chorwacja Bośnia i Hercegowina Albania

4 Macedonia Kosowo Czarnogóra 2.4. Przesłanki i główne problemy współpracy gospodarczej Albanii oraz krajów powstałych po rozpadzie SFR Jugosławii Aspekty historyczne Aspekty polityczne Aspekty ekonomiczne Aspekty kulturowe 2.5. Droga państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia Charakterystyka Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia Państwa Bałkanów Zachodnich w Procesie Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz integracji europejskiej Wyzwania dalszych etapów integracji 2.6. Państwa Bałkanów Zachodnich w Środkowoeuropejskiej Umowie o Wolnym Handlu CEFTA Charakterystyka porozumienia CEFTA oraz CEFTA Państwa Bałkanów Zachodnich w CEFTA Nowe zadania wynikające z porozumienia CEFTA Podsumowanie 3. ANALIZA PORÓWNAWCZA ZAGRANICZNEJ WYMIANY HANDLOWEJ KRAJÓW BAŁKANÓW ZACHODNICH W LATACH Uwagi wstępne 3.2. Podstawowe wskaźniki społeczno-gospodarcze 3.3. Wartość, dynamika, struktura i koncentracja geograficzna handlu zagranicznego 3.4. Struktura handlu zagranicznego według głównych grup towarowych oraz wykorzystywanych czynników produkcji 3.5. Handel wewnątrzgałęziowy w relacjach wzajemnych oraz z Unią Europejską Handel wewnątrzgałęziowy aspekty teoretyczne Rodzaje i miary handlu wewnątrzgałęziowego Wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich 3.6. Podsumowanie 4. DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ POMIĘDZY KRAJAMI BAŁKANÓW ZACHODNICH W LATACH : ANALIZA Z ZASTOSOWANIEM MODELU GRAWITACJI 4.1. Uwagi wstępne 4.2. Model grawitacji jako narzędzie analizy handlu zagranicznego Teoretyczne podstawy modelu grawitacji oraz jego zastosowania w badaniach nad handlem krajów Bałkanów Zachodnich Pojęcia masy oraz dystansu w modelach grawitacji 4.3. Model ekonometryczny zastosowany w analizie Specyfikacja modelu

5 Zmienne modelu rozszerzonego 4.4. Analiza determinant wymiany handlowej badanych krajów Statystyki opisowe determinant handlu Rezultaty otrzymane przy zastosowaniu modelu grawitacji 4.5. Podsumowanie 5. ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI KOŃCOWE 5.1. Sytuacja makroekonomiczna i wymiana handlowa z zagranicą 5.2. Weryfikacja hipotez badawczych 5.3. Ograniczenia badawcze 5.4. Wkład badań do rozwoju nauki 5.5. Wskazówki do dalszych badań 5.6. Implikacje dla polityki gospodarczej BIBLIOGRAFIA Spis tabel Spis wykresów Spis rysunków i schematów ANEKS

6 Wstęp Zaprezentowane w rozprawie doktorskiej badanie stanowi próbę zidentyfikowania zależności pomiędzy dwiema istotnymi kwestiami we współczesnej polityce gospodarczej: liberalizacją handlu związaną z procesami międzynarodowej integracji gospodarczej a zmianami wielkości i szeroko rozumianej struktury wymiany towarowej. Obiektem badawczym jest region Bałkanów Zachodnich, obejmujący zasięgiem geograficznym większość państw powstałych po rozpadzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii1 oraz Albanię. O ile pozytywny wpływ liberalizacji handlu na wzrost jego wartości nie jest kwestionowany, o tyle dużo bardziej złożoną i niejednoznaczną kwestią są relacje pomiędzy liberalizacją i pozostałymi determinantami handlu a jego strukturą. Jest to istotny problem w świetle najnowszych badań podkreślających znaczenie struktury handlu dla wzrostu gospodarczego (por. Hausmann, Hwang, Rodrik 2005, Misztal 2011). Wobec trwającej od wielu lat debaty na temat zależności pomiędzy liberalizacją a wzrostem, wyniki analizy wpływu liberalizacji na ogniwo pośrednie, jakim jest struktura handlu zagranicznego, powinny przyczynić się do lepszego zrozumienia tych rzadziej przedstawianych w literaturze powiązań. Struktura ma w tym przypadku charakter wielowymiarowy, odnoszący się w szczególności do: struktury geograficznej handlu (główni partnerzy i ich grupy, koncentracja geograficzna), struktury produktowej handlu (główne grupy produktów, koncentracja produktowa, odległość struktur między państwami), struktury handlu pod względem czynników produkcji zaangażowanych w wytworzenie dóbr eksportowanych, udziału handlu wewnątrzgałęziowego, w tym handlu horyzontalnego i wertykalnego, w handlu ogółem, struktury cenowo-jakościowej handlu wewnątrzgałęziowego. 1 Spośród państw powstałych po rozpadzie Jugosławii do regionu Bałkanów Zachodnich zalicza się (EC Europa: Balkans, 2013, dostęp: ): Chorwację, Serbię, Bośnię i Hercegowinę, Macedonię, Czarnogórę i Kosowo (jeżeli uznać jego status państwowy). W skład tego regionu nie wchodzi natomiast Słowenia. 6

7 W przypadku państw Bałkanów Zachodnich przeważająca część obrotów handlu zagranicznego jest realizowana w dwóch relacjach odpowiadających procesom integracji gospodarczej regionu z Unią Europejską oraz pomiędzy krajami sygnatariuszami porozumienia CEFTA Uzasadnioną wydaje się więc potrzeba zbadania w sposób bardziej szczegółowy przebiegu procesu liberalizacji ich wymiany handlowej oraz wpływu tej liberalizacji na strukturę handlu w obydwu relacjach. Liberalizacja wymiany towarowej i integracja gospodarcza a struktura handlu Podejście do kwestii integracji gospodarczej jest ściśle powiązane ze zmianami w teorii handlu zagranicznego. Tradycyjne koncepcje opierały się na klasycznej i neoklasycznej teorii handlu i wiązały się w szczególności z wyposażeniem krajów w czynniki produkcji, zgodnie z założeniami modelu Heckschera-Ohlina (H-O). Ich autorzy utożsamiali integrację ze znoszeniem barier w handlu dla podmiotów gospodarczych zlokalizowanych w różnych krajach. Współczesne podejście do integracji gospodarczej wprowadza istotny aspekt mobilności czynników produkcji, podważając tym samym jedno z głównych założeń teorii Heckschera-Ohlina. Podstawą handlu międzynarodowego przestały być korzyści komparatywne, wynikające z wymiany dóbr, w produkcji których wykorzystywane są różne czynniki produkcji. W warunkach mobilności tychże czynników, podstawą handlu zagranicznego stały się korzyści skali i związane z nimi przewagi w kosztach produkcji dóbr zróżnicowanych (Bożyk, Misala 2003, s ). Wychodząc z powyższego, kwestią wartą zbadania wydają się być zmiany dominującego rodzaju handlu zagranicznego krajów regionu Bałkanów Zachodnich w okresach jego liberalizacji. Jako empiryczny wyznacznik rodzaju handlu, w znaczeniu zgodności z teorią H-O lub korzyści skali, jest często traktowany udział handlu wewnątrzgałęziowego w handlu ogółem. Od czasu opisania fenomenu handlu wewnątrzgałęziowego przez B. Balassę (1966) i P. Verdoorn a (1960) w latach 60. XX wieku na przykładzie państw EWG, jego znaczenie w handlu państw uprzemysłowionych wzrosło niepomiernie. Wskaźniki odnoszące się do handlu wewnątrzgałęziowego wykorzystywane są także jako miara stopnia rozwoju państw, między którymi się on odbywa. 2 W 2011 roku było to 81% eksportu i 70% importu państw regionu (na podstawie danych UNCTAD STAT, dostęp: ). Zaznaczyć trzeba, że porozumienie CEFTA-2006 obejmowało wszystkie kraje regionu Bałkanów Zachodnich oraz Mołdowę. 7

8 Rozpatrując kwestię integracji gospodarczej państw Bałkanów Zachodnich w ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006 zbadano, czy w obu przypadkach zachodziły podstawowe skutki procesów integracji gospodarczej efekt kreacji oraz przesunięcia handlu. Miarami tych efektów, w przypadku obszarów preferencyjnych tworzonych na bazie Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006, były zmiany wartości oraz geograficznej struktury handlu państw bałkańskich, z rozróżnieniem na partnerów handlowych z- i spoza Unii Europejskiej i CEFTA Jak wspomniano wcześniej, współczesna teoria handlu międzynarodowego, a także bazująca na niej teoria integracji gospodarczej, uwzględniają mobilność czynników produkcji między państwami, co ma oczywiście istotne implikacje dla wartości i struktur handlu. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na dwa procesy zachodzące w państwach Bałkanów Zachodnich: przepływy ludności zarówno pomiędzy krajami regionu, jak i emigracja do krajów UE oraz napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Pierwszy z nich, związany w latach 90. XX wieku z działaniami wojennymi, a po roku 2000 z ułatwieniami w podróżowaniu do krajów UE, powinien oznaczać dla państw bałkańskich zmniejszenie zasobu czynnika praca, a co za tym idzie, wzrost jego ceny. Z drugiej strony, napływ BIZ powinien oznaczać wzrost zasobu czynników kapitał oraz technologia. Zestawienie obu procesów pozwala wysnuć hipotezę, że struktura produkcji oraz eksportu ze względu na udział czynników produkcji zmieniła się z pracochłonnej, na bardziej kapitałochłonną i wysokotechnologiczną. Z drugiej jednak strony, istnieją koncepcje, zgodnie z którymi liberalizacja handlu w przypadku państw rozwijających się przyczynia się do pogłębienia specjalizacji w produkcji i eksporcie dóbr surowcowych i pracochłonnych (Rodriguez, Rodrik 1999, UNCTAD 2002). Mamy więc do czynienia z dwiema sprzecznymi hipotezami, które można postawić odnośnie zmian struktury eksportu Bałkanów Zachodnich, bazując na obecnym stanie badań w tym obszarze. Istotnym elementem przeprowadzonego badania było również oszacowanie wpływu specyficznych dla regionu Bałkanów Zachodnich czynników, oddziaływujących na ich handel wzajemny. Zastosowano do tego model grawitacji, po raz pierwszy zaproponowany w latach 60. XX w. przez Tinbergena (1962) i Linnemana (1966), a obecnie szeroko wykorzystywany w badaniach handlu zagranicznego. W swej podstawowej wersji model grawitacji zakłada, że wartość 8

9 obrotów handlowych między krajami jest wprost proporcjonalna do wielkości tych krajów (mierzonej PKB bądź liczbą ludności) oraz odwrotnie proporcjonalna do odległości pomiędzy nimi. W literaturze przedmiotu model ten jest często wykorzystywany do mierzenia wpływu na handel innych czynników, na przykład efektu wspólnej granicy lub też efektu strefy wolnego handlu. Ze względu na specyfikę regionu Bałkanów Zachodnich, poza efektami wspólnej granicy oraz strefy wolnego handlu, podjęto próbę zbadania wpływu na wartość handlu wewnątrz regionu następujących czynników: różnica w PKB per capita, możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktury wyznaniowej, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory eksportera w kraju importera, zasób bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wydaje się, że przeprowadzone badanie ma również znaczenie w kontekście toczącej się dyskusji na temat odległości w handlu, czy też kosztów handlu. Cudzysłowy, w których umieszczono oba rzeczowniki, wiążą się z tym, że obecnie zarówno odległość, jak i koszt próbuje się interpretować szeroko, zbliżając ich znaczenia. Odległość przestaje mieć wymiar tylko geograficzny, a koszt nie jest tylko uśrednionym kosztem transportu dóbr z jednego kraju do drugiego. We współczesnym rozumieniu, oba określenia odnoszą się do wszelakich barier utrudniających handel, a więc także do istnienia granic państwowych, ceł, różnic kulturowych (w tym religijnych), różnic językowych, historycznych i innych (por. Anderson, van Wincoop 2001). Warto przy tym zwrócić uwagę na kwestię podejścia do granic państwowych jako sztucznego elementu zaburzającego naturalny handel, czego najlepszym przykładem empirycznym jest handel między państwami byłej Jugosławii. Doświadczenia ostatnich dwudziestu pięciu lat w państwach Bałkanów Zachodnich wiążą się nie tylko z faktem rozpadu Jugosławii i krwawymi konfliktami zbrojnymi jemu towarzyszącymi. Nie można zapomnieć o wymuszonej przez upadek systemu gospodarki centralnie sterowanej i otwarcie na Zachód reorientacji kierunków handlu zagranicznego. Choć przed 1990 rokiem Jugosławia prowadziła stosunkowo 9

10 samodzielną politykę handlową na tle państw bloku wschodniego, nie była ona jednakże zupełnie niezależna od sytuacji geopolitycznej. Proces transformacji ustrojowej wiązał się więc zarówno z szansą wejścia na nowe rynki, jak i z zagrożeniem utraty pozycji na rynkach dotychczasowych, co znalazło odzwierciedlenie w przekształceniach struktury geograficznej eksportu i importu. Proces ten prowadził również do istotnych zmian w rodzajach wytwarzanych dóbr oraz do przeobrażeń struktur towarowych handlu zagranicznego. Cele, hipotezy i metody badawcze Zaprezentowane problemy dotyczące procesów liberalizacji oraz regionalnej integracji gospodarczej krajów Bałkanów Zachodnich oraz ich wpływu na handel państw regionu stanowiły podstawę do ustalenia celów badawczych prezentowanej analizy. Jej celem głównym było podjęcie próby wykazania zależności pomiędzy procesami liberalizacji handlu, wynikającymi z dążenia państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, a zmianami wartości i przekształceniami struktury ich eksportu i importu. Jego uszczegółowieniem było sześć celów pomocniczych: 1) Określenie wpływu liberalizacji handlu związanej z Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumieniem CEFTA-2006 na wymianę handlową państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską oraz wewnątrz regionu. 2) Zbadanie zmian struktury eksportu państw Bałkanów Zachodnich pod względem wykorzystania czynników produkcji. 3) Zbadanie stopnia koncentracji towarowej i geograficznej handlu zagranicznego państw Bałkanów Zachodnich. 4) Określenie znaczenia handlu wewnątrzgałęziowego w wymianie towarowej państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską i wewnątrz regionu. 5) Określenie wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kraju eksportera na handel wewnątrzregionalny państw Bałkanów Zachodnich. 6) Zbadanie, czy istnieją specyficzne determinanty handlu w obrębie Bałkanów Zachodnich, takie jak: możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktur wyznaniowych, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory w kraju importera, wspólna granica, różnica w PKB per capita, podpisanie bilateralnej umowy o wolnym handlu, podpisanie CEFTA Z tak postawionymi celami powiązano następujące hipotezy badawcze. 10

11 Hipoteza główna: Procesy liberalizacji handlu, wynikające z dążenia państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, były istotnymi determinantami wpływającymi na zmiany wartości oraz na przekształcenia struktury ich eksportu i importu. Hipotezy pomocnicze: 1) Liberalizacja handlu będąca wynikiem Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006 sprawiła, że wzrosła rola handlu wzajemnego oraz z Unią Europejską, natomiast spadła rola krajów trzecich w handlu państw regionu Bałkanów Zachodnich, co potwierdza wystąpienie efektów kreacji i przesunięcia handlu. 2) Wraz z postępującymi procesami liberalizacji handlu, zwiększył się relatywnie niewielki udział produktów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich, kosztem zmniejszenia roli dominujących produktów surowcowych i pracochłonnych. 3) Handel zagraniczny państw Bałkanów Zachodnich charakteryzował się malejącą, wraz z postępującymi procesami jego liberalizacji, koncentracją towarową oraz geograficzną. 4) Handel wewnątrzgałęziowy stanowił istotną część obrotu towarowego państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską, ale niewielką część obrotu wewnątrz regionu, co odzwierciedlało podział na Północ i Południe, znany z teorii handlu zagranicznego, natomiast wraz z postępującymi procesami jego liberalizacji, rola handlu wewnątrzgałęziowego wewnątrz regionu Bałkanów Zachodnich rosła. 5) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w kraju eksportera miały w analizowanym okresie pozytywny wpływ na wartość handlu wzajemnego państw Bałkanów Zachodnich. 6) Specyficzne determinanty, wspólne dla państw regionu Bałkanów Zachodnich, takie jak: możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktur religijnych, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory w kraju importera, wspólna granica, różnica w PKB per capita, podpisanie bilateralnej umowy o wolnym handlu, podpisanie CEFTA-2006, miały istotny wpływ na handel w obrębie tego regionu. 11

12 Analizę, która miała na celu weryfikację postawionych hipotez, przeprowadzono w oparciu o szereg metod badawczych. Metody badawcze W części teoretycznej rozprawy doktorskiej (w rozdziałach pierwszym i drugim) zostały wykorzystane głównie źródła wtórne pozycje zwarte oraz artykuły publikowane zarówno w czasopismach polskich, jak i zagranicznych, w języku polskim oraz angielskim. Skorzystano także ze źródeł pierwotnych, pochodzących w szczególności ze stron internetowych Komisji Europejskiej, Światowej Organizacji Handlu, czy sygnatariuszy porozumienia CEFTA W rozdziale trzecim zaprezentowano wyniki analizy porównawczej gospodarek państw Bałkanów Zachodnich. Zostały w niej zastosowane takie metody, jak: analiza zmian dynamiki (m.in. eksportu, importu), analiza struktury geograficznej i produktowej, jej zmian i odległości pomiędzy strukturami danego typu (odległość Euklidesa), taksonomiczna analiza struktur handlu zagranicznego analiza skupień (dendrogram, analiza wykorzystująca metodę Warda i odległość Euklidesa) analiza koncentracji geograficznej i produktowej (wskaźnik Herfindahla- Hirschmana), analiza handlu wewnątrzgałęziowego (wskaźnik Grubela-Lloyda), analiza handlu wewnątrzgałęziowego typu poziomego i pionowego przy zastosowaniu metody D. Greenaway a, R. Hine a oraz C. Milner a (1995). Celem badania przedstawionego w rozdziale czwartym było zidentyfikowanie specyficznych determinant wymiany handlowej między krajami Bałkanów Zachodnich. Wykorzystany tu został model grawitacyjny (metoda analizy danych panelowych) w swojej standardowej postaci, a także model rozszerzony o specyficzne zmienne egzogeniczne, które (zdaniem autora) potencjalnie mogły wpływać na handel wśród państw bałkańskich. W literaturze przedmiotu trudno wskazać na jedną powszechnie przyjętą metodę szacowania parametrów modeli grawitacyjnych. Dlatego też w celu zapewnienia odporności wyników analizy, model przedstawiono w trzech postaciach: typu pooled, z efektami stałymi (fixed effects) oraz z efektami losowymi (random effects). Ponieważ 12

13 modele z efektami stałymi nie pozwalają szacować wartości parametrów zmiennych niezmiennych w czasie, posłużono się metodą zaproponowaną przez Cheng a i Wall a (2005). Istotną częścią analizy był wybór najbardziej odpowiedniej postaci modelu. W tym celu przeprowadzono trzy testy: test na zróżnicowanie wyrazu wolnego w grupach, test Breuscha-Pagana oraz test Hausmana. Ich wyniki pozwoliły stwierdzić, które z postaci modelu grawitacji pooled, fixed, czy też random są najodpowiedniejsze. Do modelu wprowadzono także zmienne binarne dla kraju-eksportera, w celu ujęcia nieobserwowalnych cech charakterystycznych dla poszczególnych państw. Do cech tych należą w szczególności dystans wewnętrzny (internal distance) oraz wielostronne odpychanie (multilateral resistance) 3. Wykorzystanie tego typu efektów stałych specyficznych dla kraju wskazują jako właściwe m.in. Anderson i van Wincoop (2004) oraz Feenstra (2004). W celu sprawdzenia odporności wyników badania dokonano także dwóch innych zabiegów. Po pierwsze, estymowano modele z dodatkowymi zmiennymi binarnymi dla lat (time-fixed effects). Po drugie, zastępowano wybrane zmienne (w szczególności te będące konstrukcjami własnymi) zmiennymi alternatywnymi, stosowanymi często w modelach grawitacyjnych. Dane statystyczne do empirycznej części pracy pozyskiwane były głównie ze źródeł pierwotnych, w szczególności z baz danych: United Nations Conference on Trade and Development, Statistical Division (UNCTAD STAT), United Nations Commodity Trade Statistics Database (UN Comtrade), The World Bank Databank, CEPII Databases, Oxford Poverty & Human Development Initiative, United Nations Development Programme. 3 Alternatywne ujęcia kategorii dystansu wewnętrznego oraz wielostronnego odpychania przedstawione zostały w podrozdziale

14 Zastosowane metody badawcze pozwoliły, jak się wydaje, w poprawny sposób zweryfikować postawione hipotezy. Struktura pracy Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów dwóch teoretycznych, dwóch empirycznych oraz rozdziału podsumowującego. W rozdziale pierwszym zaprezentowano aspekty teoretyczne liberalizacji handlu oraz procesów regionalnej integracji gospodarczej. Przedstawiono także Światową Organizację Handlu i jej rolę w procesie jego powszechnej liberalizacji. Tę część rozważań zakończono przybliżeniem dylematów związanych ze znoszeniem barier w handlu międzynarodowym ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń krajów rozwijających się, w tym krajów transformacji ustrojowej. Celem rozdziału drugiego było przedstawienie procesów regionalnej integracji gospodarczej w krajach Bałkanów Zachodnich. Rozpoczęto od zaprezentowania przebiegu procesów powstania oraz upadku SFR Jugosławii, które dały początek współczesnemu kształtowi geopolitycznemu regionu. Następnie scharakteryzowano poszczególne państwa bałkańskie pod względem politycznym, społeczno-kulturowym oraz gospodarczym. W kolejnym etapie przybliżono przesłanki i przeszkody we współpracy wewnątrzregionalnej. Na koniec scharakteryzowano drogę państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, w szczególności poprzez Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia, jak również za sprawą porozumienia CEFTA- 2006, będącego platformą współpracy gospodarczej państw regionu. W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki analizy porównawczej wymiany towarowej krajów Bałkanów Zachodnich w latach Rozpoczęto od pokazania podstawowych wskaźników społeczno-gospodarczych, a także zmian wartości, dynamiki, struktury i koncentracji geograficznej handlu zagranicznego. Następnie zaprezentowano strukturę handlu zagranicznego według głównych grup towarowych oraz wykorzystywanych czynników produkcji. Na zakończenie tego rozdziału opisano wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską oraz w relacjach wzajemnych. Celem rozdziału czwartego było przedstawienie wyników analizy zmierzającej do zidentyfikowania determinant wymiany handlowej pomiędzy krajami Bałkanów 14

15 Zachodnich w latach W rozdziale tym zaprezentowano uzasadnienia teoretyczne modelu grawitacyjnego w handlu, a także przybliżono pojęcia masy oraz dystansu wraz z możliwościami ich egzemplifikacji w modelach tego typu. W ostatniej jego części przedstawiono wyniki badania determinant handlu wewnątrzregionalnego przy zastosowaniu modelu grawitacji oraz opisano wypływające z niego wnioski. Rozprawę kończy rozdział piąty, w którym zebrano najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań, ze szczególnym uwzględnieniem realizacji przyjętych celów oraz weryfikacji postawionych hipotez badawczych. 15

16 Rozdział 1. Aspekty teoretyczne liberalizacji handlu oraz procesów regionalnej integracji gospodarczej 1.1. Uwagi wstępne Tematyka liberalizacji handlu i integracji gospodarczej zajmuje nie bez przyczyny ważne miejsce wśród współczesnych badań teoretycznych oraz empirycznych z dziedziny nauk ekonomicznych. Na przestrzeni ostatniego półwiecza gospodarka światowa zmieniła się bowiem w sposób diametralny, między innymi za sprawą postępu technologicznego, przyspieszonego obiegu informacji oraz malejących barier w przepływie dóbr, usług i kapitału, przekształcając się stopniowo w gospodarkę globalną. Procesem towarzyszącym i zarazem współtworzącym postępującą globalizację był dynamiczny wzrost wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Był on powiązany z fragmentaryzacją produkcji, której znaczna część została przeniesiona z krajów uprzemysłowionych do krajów rozwijających się, czemu sprzyjały likwidacja i ograniczanie barier handlowych oraz kosztów transportu. Z drugiej strony, zwiększona mobilność kapitału oraz wzrost znaczenia w handlu produktami zdywersyfikowanymi sprawiły, że tradycyjne teorie handlu w coraz mniejszym stopniu były w stanie opisać rzeczywistość gospodarczą. Nastąpił dynamiczny rozwój handlu wewnątrzgałęziowego, w szczególności pomiędzy gospodarkami krajów uprzemysłowionych. Jednocześnie miało miejsce przeorientowanie gospodarek tychże państw z sektora produkcji w stronę usług, które w XXI wieku stanowiły już znacznie większy udział w strukturze PKB krajów wysokorozwiniętych, niż produkcja. Powyższe zmiany następowały równocześnie z długofalową tendencją znoszenia barier w handlu, między innymi w ramach tworzonych ugrupowań regionalnych. Powstałe za sprawą systemu z Bretton Woods międzynarodowe organizacje i porozumienia, takie jak GATT/WTO, Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy, inicjowały i koordynowały liberalizację handlu głównie w wymiarze powszechnym, ale także, w przypadku dwóch ostatnich organizacji, w wymiarze indywidualnym poszczególnych krajów. W efekcie sięgające 50% i więcej średnie 16

17 stawki celne z czasów Wielkiego Kryzysu zostały znacznie obniżone 4. W 2012 roku średnia ważona stawka celna na dobra przetworzone wyniosła w Unii Europejskiej 3,5%, a w USA 2,3% 5, co pokazuje stopień zliberalizowania współczesnego handlu. Równocześnie dynamiki nabrał też proces tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych, za pośrednictwem których dokonuje się liberalizacja handlu na warunkach preferencyjnych. W 2014 roku w WTO zgłoszonych było aż 211 stref wolnego handlu i 37 unii walutowych w ramach artykułu XXIV GATT (WTO: Rtais, dostęp: ), co pokazuje skalę zjawiska. Celem rozdziału pierwszego jest przedstawienie najważniejszych elementów teorii liberalizacji handlu oraz regionalnej integracji gospodarczej, stanowiących kontekst do badania tychże procesów i ich wpływu na handel zagraniczny państw Bałkanów Zachodnich. Zaprezentowane najważniejsze powody tworzenia ugrupowań regionalnych oraz wybrane efekty ich powstania zostały poddane weryfikacji empirycznej na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich w rozdziałach trzecim i czwartym. Z kolei szczegółowa analiza argumentów, zarówno teoretycznych, jak i empirycznych, przemawiających za bądź przeciw liberalizacji handlu, powinna stanowić tło dla wniosków na temat skutków procesów liberalizacji w państwach bałkańskich. W rozdziale pierwszym przedstawiono także przebieg oraz główne obszary negocjacji i uzgodnień na forum Światowej Organizacji Handlu. Ma to posłużyć określeniu przyszłych wyzwań, stojących przed integrującymi się państwami regionu Bałkanów Zachodnich. Stosunkowo duży nacisk położono w tej części pracy na aspekt ścierania się założeń teoretycznych liberalizacji handlu z ich empiryczną weryfikacją na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci w różnych regionach świata. Dlatego przedstawiona ewolucja poglądów na dylemat: liberalizacja czy protekcjonizm?, umiejscowiona w kontekście doświadczeń wybranych państw rozwijających się, ma na celu zwrócenie uwagi na podobne dylematy nurtujące przywódców państw bałkańskich w XXI wieku. 4 Przed wybuchem Wielkiego Kryzysu stawki celne państw uprzemysłowionych nie były małe, przyjmując współczesne kryteria w latach w Europie kontynentalnej wzrosły one z 24,6% do 24,9% (Economist 2013, dostęp: ). 5 W dniu oddawania niniejszej pracy do druku, dane dla roku 2013 nie były jeszcze dostępne. Dane z UNCTAD STAT (dostęp: ) 17

18 1.2. Istota, cele i formy procesów regionalnej integracji gospodarczej Zakończenie II Wojny Światowej ukształtowało podział gospodarczy Europy na dwa zupełnie odrębne bloki, państwa Układu Warszawskiego oraz tzw. Zachód. Oba te bloki, choć z różnych przyczyn, różnymi metodami oraz z różnym skutkiem, doświadczyły na swój sposób pojętych procesów integracji gospodarczej. W bloku Wschodnim następowała ona poprzez, odgórnie narzucony przez Moskwę i przez nią kontrolowany w poszczególnych krajach, model współpracy na różnych płaszczyznach, w tym również gospodarczej, w ramach utworzonej w 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Natomiast tak zwany Zachód rozpoczął okres powojenny od utworzenia szeregu instytucji międzynarodowych, mających w swoim zamierzeniu zapewnić sprawne funkcjonowanie sfery gospodarczej wolnego świata w oparciu o wspólnie akceptowane zasady 6. Większość państw Europy Zachodniej pozostawała jednakże względnie zamknięta, a z drugiej strony uzależniona od pomocy finansowej pochodzącej z Planu Marshala. Na takim tle historycznym zarysowała się w latach 50. XX wieku koncepcja integracji europejskiej 7, która opisana naukowo dała początek teorii regionalnej integracji gospodarczej Istota i charakterystyka procesów regionalnej integracji gospodarczej Definicja regionalnej integracji gospodarczej została po raz pierwszy sformułowana pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. przez W. Röpke go (1959, s.225) 6 Bretton Woods, International Bank for Reconstruction and Development (World Bank), International Trade Organization (później jedynie GATT) 7 Już w 1948 roku, pierwszym po II Wojnie Światowej ugrupowaniem integracyjnym była unia celna łącząca Belgię, Holandię i Luksemburg (Benelux). Jednakże za faktyczny początek integracji europejskiej uznać można powstanie w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Połączenie EWWiS z powstałymi w 1958 r. Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotą Energii Atomowej (Euratom), doprowadziło powstania Wspólnot Europejskich (WE). Niejako w odpowiedzi na powstanie WE, obawiając się negatywnych skutków pozostawania poza integrującą się częścią Europy, państwa pozostałej części Europy Zachodniej utworzyły w 1960 r. konkurencyjne ugrupowanie gospodarcze, EFTA (European Free Trade Area). Z czasem jednakże to właśnie WE (i późniejsza Unia Europejska) okazały się projektem bardziej skutecznym, czego efektem było przystąpienie do niej wszystkich poza Islandią, Lichtensteinem, Szwajcarią i Norwegią państw członkowskich EFTA (Czarny, 2013, s. 109). 8 II Wojna Światowa stanowi w przypadku procesów integracji regionalnej istotną cezurę, jednakże zauważyć należy, że zarówno koncepcje, jak i procesy integracyjne zachodziły już wcześniej. Jak zauważa A. Marszałek (1996) prapoczątki koncepcji integracji należy szukać u Talesa z Miletu, sugerującego Jończykom utworzenie państwa związkowego. Natomiast w okresie średniowiecza powstały Civitas Dei Św. Augustyna, który zawierał plan stworzenia wielkiego imperium pokojowego, a także Summa theologiae Św. Tomasza z Akwinu oraz De monarchia Dantego Alighieri. Z kolei W. Molle (1995, s [za:] Ładyka 2001, s. 15), dokonuje periodyzacji procesów integracyjnych w odniesieniu do Europy: a/ do roku 1815 świat o niewielkim stopniu integracji; b/ stagnacja procesów integracyjnych; c/ dezintegracja; d/ po roku 1945 nowa fala integracji. 18

19 w kontekście procesów zachodzących właśnie w Europie. Röpke pisał, że jeśli prawdą jest, że europejska integracja gospodarcza, aby być sensowną, musi oznaczać stan rzeczy, który pozwala na to aby relacje handlowe pomiędzy różnymi gospodarkami były tak wolne i wzajemnie korzystne, jak te, które istnieją w ramach gospodarki narodowej, to podstawowym warunkiem takiego stanu jest bliska wspólnota rynków i cen, które tworzą strefę gospodarczą jako całość. Sam W. Röpke był bardzo sceptyczny co do roli instytucji międzynarodowych i ich wpływu na kreowanie postępu, a jako czynnik tenże postęp stymulujący wskazywał regionalną zasadę w gospodarce światowej, która sprowadzała się do procesów regionalnej integracji gospodarczej (Röpke, 1959, s.225). Inne istotne dla zrozumienia pojęcia regionalnej integracji gospodarczej rozróżnienie wprowadził kolejny z prekursorów teorii integracji, Jan Tinbergen. Wyróżnił on mianowicie integrację negatywną oraz pozytywną (Tinbergen, 1954, s. 95). W pierwszym przypadku miał on na myśli działania ukierunkowane na likwidację barier we współpracy gospodarczej i wprowadzenie swobody zawierania transakcji handlowych 9, prowadzące do osiągnięcia stanu swobodnego przepływu dóbr, usług i czynników produkcji. Integracja pozytywna (polityczna) natomiast przyjmuje postać ujednolicania istniejących polityk i instytucji oraz tworzenia nowych (Czarny, 2013, s. 19), a także wykonywania przez władze publiczne określonych funkcji regulacyjnych i interwencyjnych (Zielińska-Głębocka, 1997, s. 209). Niewiele późniejsza praca B. Balassy (1961), wniosła szersze rozumienie pojęcia regionalnej integracji gospodarczej, Balassa zdefiniował bowiem integrację zarówno jako stan, jak i jako proces. W tym pierwszym przypadku oznacza ona brak dyskryminacji podmiotów z różnych gospodarek narodowych. Jako proces natomiast określać się tym sformułowaniem miało działania zmierzające do zniesienia dyskryminacji pomiędzy przedsiębiorstwami z różnych państw (Balassa, 1961, s.78). Röpke oraz Balassa, są przedstawicielami liberalnego podejścia do kwestii integracji gospodarczej, które jest stawiane w opozycji do podejścia instytucjonalnego. W podejściu liberalnym integrację gospodarczą definiuje się jako proces ekspansji rynkowej w warunkach wolnego handlu, zbliżającej współpracę międzynarodową do 9 Określeniem stosowanym przez Good a jest integracja płytka, będąca w opozycji do integracji głębokiej, czyli pozytywnej (Goode 2003). Integrację głęboką definiuje on jako rodzaj integracji ram polityk krajowych pomiędzy dwoma lub więcej państwami, które zazwyczaj pozostają w gestii rządów danych krajów. 19

20 współpracy w ramach jednej, zintegrowanej gospodarki umożliwiającej przepływ nie tylko towarów i usług, ale również i czynników produkcji, w szczególności kapitału i pracy (por. Molendowski, 2007a, s. 19). Podejście liberalne (bądź neoliberalne) można powiązać z określeniem integracja realna 10, oznaczającym stan lub proces faktycznego scalania gospodarek narodowych bez tworzenia ram instytucjonalnych w wymiarze międzynarodowym (por. Budnikowski, 2006, s. 251) 11. Dla odmiany podejście instytucjonalne (inaczej integracja ponadnarodowa bądź regulowana), jak pisze E. Molendowski (2007a, s. 19), oznacza formy ścisłej i długookresowej współpracy ekonomicznej pomiędzy państwami, usankcjonowane umowami międzynarodowymi. Wychodzi się tu z założenia, że wolny rynek nie jest samoistnym tworem, ale skutkiem decyzji politycznych zmierzających do takiej a nie innej formy regulacji rynku (por. S. Miklaszewski, 1991, s. 10). Procesy integracji gospodarczej, a także politycznej, mają także swój wymiar podmiotowy, a więc określający grupę państw, które w danym procesie uczestniczą. Prawie zawsze są to państwa położone w bliskiej odległości geograficznej, co jest powodowane przede wszystkim kwestiami ekonomicznymi (np. koszty transportu) oraz politycznymi. Fakt przystępowania do procesów integracji gospodarczej głównie państw położonych w jednym regionie geograficznym jest przyczyną powiązania kwestii integracji z regionalizmem, zdefiniowanym jako porozumienie pomiędzy państwami (Czarny 2013, s. 19). Jak wynika z powyżej zarysowanych, wielorakich aspektów regionalnej integracji gospodarczej, jest to pojęcie niezwykle złożone, co odzwierciedlają jego liczne definicje spotykane w literaturze przedmiotu. Krytyczną analizę definicji integracji gospodarczej przedstawia E. Czarny (2013, s.17-18), dzieląc ja na te, których autorzy traktują integrację jako: a) proces autorzy wskazują zazwyczaj na czynniki i warunki wspierające bądź hamujące integrację; b) stan przedstawiane są przeważnie kryteria oceny zakresu i zasięgu integracji; 10 S. Miklaszewski (1991, s. 10) przywołuje za E.C. Hallett em (1981, s ) tożsame określenia integracja rynkowa oraz integracja autonomiczna. 11 Neoliberałowie, jak pisze S. Miklaszewski (1991, s. 36) odrzucają koncepcję tworzenia zamkniętych ugrupowań regionalnych. Mają oni przypisywać ekonomicznym funkcjom mechanizmu rynkowego zdolność do zintegrowania gospodarki światowej w warunkach wolnego handlu. 20

21 c) zarówno proces, jak i stan definicje eklektyczne, odwołujące się do obu podejść, bądź równoległe dwie definicje 12. W literaturze integrację definiuje się także jako mechanizm, czyli zasady kształtowania się międzynarodowego podziału pracy w obrębie współpracujących krajów, o których to zasadach decydują z jednej strony podmioty kształtujące rynek (krajowy i międzynarodowy), z drugiej zaś narzędzia regulujące ten rynek (Bożyk 1972, s. 10), bądź też system funkcjonowania ugrupowania integracyjnego, a więc system powiązań instytucjonalno-instrumentalnych (Bożyk 1984, s ) lub regulowany mechanizm rynkowy, ponieważ jego istota polega na harmonizacji narzędzi i celów regulowania kapitalistycznego rynku (Hausner 1980, s. 50) 13. Kwestię integracji gospodarczej można rozpatrywać na wielu innych poziomach, obejmujących kwestie socjologii, politologii czy filozofii 14. W niniejszej dysertacji, z uwagi na zgoła inny charakter prowadzonych badań, zostaną one jednakże pominięte Cele działań integracyjnych i przyczyny tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych Okres od zakończenia II Wojny Światowej aż do dnia dzisiejszego charakteryzuje się niezwykle dynamicznym wzrostem zarówno liczby, jak i zakresu regionalnych ugrupowań integracyjnych na świecie. Stoi za tym cały szereg przyczyn, przede wszystkim o charakterze ekonomicznym bądź politycznym, ale także, choć znacznie rzadziej, ideologicznym, humanitarnym bądź kulturowym (por. Czarny 2013, s. 25, Misala 2003, s , Molendowski 2007a, s. 20, Rymarczyk 2010, s. 293). Charakter celów ekonomicznych (gospodarczych) związany jest istotnie po pierwsze z poziomem rozwoju danej gospodarki, a po drugie ze stopniem komplementarności gospodarek tworzących ugrupowanie integracyjne. Państwa rozwinięte gospodarczo charakteryzuje przeważnie dominacja w strukturze produkcji i eksportu towarów należących do grupy wysokotechnologicznych, w przypadku których dużą część kosztów stanowią nakłady na badania i rozwój (B+R), implikujące konieczność 12 Jako reprezentantów wymienionych trzech podejść do definicji integracji gospodarczej E. Czarny (2013, s ) wymienia odpowiednio: a) Haas (1958, s. 16), Lindberg (1963, s. 6), Kahnert i in. (1969, s. 75), Mennic i Sauvant (1976, s. 75) Goode (2003, s. 302), Pelkmans (2001, s. 2), Pinder (1969, s ); b) Panić (1988, s. 3-5); c) Balassa (1973, s. 1), Machlup (1986, s. 35), Swann (1996, s. 3). 13 Wszystkie trzy cytaty za S. Miklaszewskim (1991, s ). 14 S. Miklaszewski w swej monografii (1991, s ) przedstawia kompleksowo znaczenie modelowych koncepcji integracji w rozumieniu pluralizmu (transakcjonizmu), funkcjonalizmu i neofunkcjonalizmu oraz federalizmu. 21

22 produkcji z wykorzystaniem efektu skali (por. Molendowski 2007a, s. 20). Wymiana towarowa pomiędzy państwami rozwiniętymi jest współcześnie zdominowana przez handel wewnątrzgałęziowy produktami zróżnicowanymi, w przypadku których również podstawową korzyścią z ograniczenia barier w handlu jest możliwość dotarcia do klientów o zróżnicowanych gustach w możliwie wielu krajach, a więc wykorzystania korzyści skali. Sytuacja wygląda nieco inaczej w przypadku krajów będących na relatywnie niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Dla nich głównym celem ekonomicznym jest zazwyczaj przyspieszenie wzrostu i rozwoju gospodarczego, najczęściej przy wykorzystaniu przewag komparatywnych w handlu z bardziej uprzemysłowionymi partnerami z ugrupowania. Taka wymiana towarowa typu Heckschera-Ohlina wraz z towarzyszącą jej liberalizacją w przepływie czynników produkcji (kapitału i pracy) wymusza procesy konwergencji gospodarek, a więc wyrównywania się poziomu ich rozwoju. Wyrównują się także relatywne ceny czynników produkcji, a natura wymiany towarowej i podziału pracy zmienia się w kierunku charakteryzującym państwa rozwinięte, opisanym w poprzednim akapicie (por. Molendowski 2007a, s. 18). Korzyści ekonomiczne, jako główny powód podejmowania procesów regionalnej integracji gospodarczej, uzależnione są w pewnej mierze od stopnia integracji. W szczególności rozróżniane są korzyści będące efektem utworzenia strefy wolnego handlu bądź unii celnej oraz z utworzenia wspólnego rynku. Do pierwszego typu Jantoń-Drozdowska (1998, s. 17) zalicza: zwiększoną efektywność produkcji na skutek wzrostu specjalizacji; wzrost poziomu produkcji oparty na korzyściach skali; poprawę terms of trade na skutek wzrostu międzynarodowej pozycji ugrupowania; wymuszony wzrost rentowności związany ze wzmożoną konkurencją 15 ; zwiększenie zasobu czynników wytwórczych, na skutek rozwoju technologicznego. Jak zauważa autorka, wraz z przejściem do wyższego stadium integracji gospodarczej wspólnego rynku lub unii ekonomiczno-walutowej powstają kolejne 15 Ten argument wydaje się jednakże co najmniej kontrowersyjny, jako że większa konkurencja zazwyczaj oznacza spadek poziomu cen. 22

23 korzyści ekonomiczne dla państw partycypujących w tym procesie. Związane są one w szczególności z (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 17): wzrostem mobilności czynników wytwórczych; koordynacją polityki monetarnej i fiskalnej; lepszym wykorzystaniem zasobów w związku z realizację wspólnych zadań i polityk na poziomie ugrupowania, co wiąże się ze wyższym tempem wzrostu gospodarczego oraz spadkiem bezrobocia. Poza celami ekonomicznymi, dużą wagę odgrywają niejednokrotnie cele polityczne. Dzięki członkostwu w ugrupowaniach integracyjnych państwa, szczególnie te mniejsze i słabsze (gospodarczo i militarnie), zapewniają sobie bowiem większy stopień bezpieczeństwa oraz możliwość realizacji celów poprzez wpływanie na politykę całego ugrupowania. Chodzi z jednej strony o relacje z pozostałymi państwami wchodzącymi w jego skład, a z drugiej o relacje zewnętrzne. Jak pisze E. Czarny (2013, s. 27), poza korzyściami gospodarczymi chodzi o utworzenie forum dla negocjacji, za pomocą którego potencjalne napięcia będą ukazywane na wczesnym ich etapie, co pozwoli na wypracowanie rozwiązań i stworzenie wspólnych dla ugrupowania wzorców zachowań. Inną przyczyną powstawania ugrupowań integracyjnych jest chęć przeciwdziałania izolacji na arenie międzynarodowej i zacieśnienia relacji z wybranymi krajami (Czarny 2013, s. 26). Dynamiczny wzrost liczby ugrupowań prowadzić bowiem może do sytuacji, w której państwa nie uczestniczące w tym procesie skazują się na bycie wyłączonym z forum dyskusji na arenie międzynarodowej i z potencjalnych korzyści płynących z tego faktu Formy regionalnych ugrupowań integracyjnych Tworzenie kolejnych stadiów (form) ugrupowań integracyjnych ma najczęściej charakter dynamiczny, przybierający postać stopniowego zacieśniania powiązań gospodarczych i ewentualnie politycznych pomiędzy partnerami procesu. Jako pierwszy, uszeregowanie etapów procesu integracji gospodarczej ukazał B. Balassa (1961), przyporządkowując im konkretne cechy i właściwości 16. Koncepcję Balassy 16 Jak pisze E. Czarny (2013, s. 34), formy ugrupowań nie do końca odpowiadają stadiom integracji Balassy. 23

24 rozbudował następnie J. Pelkmans (1997, s.7-10), bazując na doświadczeniach integrującej się Europy (Molendowski, 2007a, s.23). W nomenklaturze Światowej Organizacji Handlu funkcjonuje określenie preferencyjne porozumienia handlowe (Preferential Trade Agreements PTAs) w odniesieniu do jednostronnie przyznawanych preferencji. Natomiast określenie regionalne ugrupowania gospodarcze (Regional Trade Agreements RTAs) używane jest w kontekście umów dwu- lub wielostronnych o charakterze wzajemnym (WTO: RTAs, dostęp: ). W Tabeli 1.1 przedstawiono obecnie najczęściej wykorzystywany podział na siedem etapów integracji (form ugrupowań integracyjnych), w zależności od cech, które reprezentują. Tabela 1.1. Instytucjonalne formy międzynarodowych ugrupowań integracyjnych Instytucjonalne formy integracji gospodarczej Cechy charakterystyczne dla ugrupowań Porozumienie o niepełnej liberalizacji handlu Strefa wolnego handlu Unia celna Wspólny rynek Unia walutowa Unia gospodarcza Unia polityczna Redukcja wzajemnych ograniczeń handlowych Eliminacja ceł i barier w handlu Wspólna zewnętrzna taryfa celna i polityka handlowa Swobodny przepływ czynników produkcji Wspólna waluta, jednolita polityka pieniężna i kursowa Unifikacja polityki gospodarczej Unifikacja polityki wewnętrznej, zagranicznej, obronnej Źródło: Opracowanie na podstawie: Jantoń-Drozdowska 1998, s. 10, Ładyka 2001, s. 26, Molendowski 2007a, s. 24, Molendowski 2012a, s. 22 Ugrupowania powstałe jako efekt umów o niepełnej liberalizacji handlu (Partial Scope Agreement, PSA) stanowią na najprostszą formę ugrupowań regionalnych. Dotyczą one tylko i wyłącznie państw rozwijających się, a polegają na częściowym zniesieniu ceł i ograniczeń w handlu. Działania te mają nierzadko charakter 24

25 asymetryczny. Efektem takiego porozumienia jest obniżka ceł dotycząca najczęściej poszczególnych sektorów gospodarki (Czarny, Śledziewska 2012, s. 77). Najczęściej PSA stanowią wstęp do podjęcia dalszych działań w kierunku ściślejszej integracji (Czarny, Śledziewska 2009, s. 138). Jako wyższe stadium ugrupowania integracyjnego uważa się strefę wolnego handlu (Free Trade Agreement FTA), która polega na zniesieniu ceł i ilościowych ograniczeń w handlu pomiędzy krajami je tworzącymi. Jednocześnie państwa te zachowują swoją autonomię w zakresie kształtowania swojej polityki handlowej względem krajów trzecich. Państwa strefy nie prowadzą wspólnej polityki handlowej wobec państw spoza jej terytorium, a więc mają możliwość stosowania narzędzi protekcjonizmu handlowego (Molendowski 2007a, s. 30; Czarny, Śledziewska 2012, s. 77). Fakt ten prowadzi do zróżnicowanego poziomu stawek celnych dla produktów z krajów spoza strefy w przypadku poszczególnych jej członków. W połączeniu z bezcłowym obrotem pomiędzy nimi, może to prowadzić do praktyk zwiększonego importu w kraju, w którym cło na dany produkt jest najniższe i dalszej odsprzedaży na pozostałe rynki ugrupowania, czyli do zjawiska odchylenia handlu (trade deflaction). W celu zapobiegania takiemu procederowi, przyjmowane są zazwyczaj tzw. reguły pochodzenia towarów (rules of origin), które ograniczają obrót bezcłowy do produktów wytworzonych wewnątrz strefy (Czarny, Śledziewska 2009, s. 138;.Jantoń-Drozdowska 1998, s. 12). Bardziej zaawansowaną formą integracji regionalnej jest unia celna (Customs Union CU). Oprócz liberalizacji obrotów towarowych wewnątrz ugrupowania, w ramach unii celnej przyjmowana jest wspólna zewnętrzna taryfa celna, a także wspólna polityka handlowa w odniesieniu do państw trzecich. Istotą unii celnej jest stworzenie dla podmiotów gospodarczych w jej państwach członkowskich jednolitych warunków funkcjonowania. W praktyce więc, poza przeniesieniem uprawnień odnośnie polityki handlowej z poziomu państwa na poziom ugrupowania, występuje więc także niejednokrotnie koordynacja polityk mogących wpływać na warunki konkurowania przedsiębiorstw. Dotyczy to w szczególności kwestii ochrony środowiska oraz polityki społecznej (por. Czarny, Śledziewska 2009, s ). Wspólny rynek (Common Market CM) z kolei, oprócz swobody przepływu dóbr i usług oraz wspólnej zewnętrznej polityki handlowej, wprowadza również wolny 25

26 przepływ czynników produkcji siły roboczej, kapitału i technologii. Swoboda ta dotyczy więc zarówno wyboru miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, jak i zamieszkania oraz podejmowania pracy. Wymaga to działań prowadzących do ujednolicenia warunków produkcji, sprzedaży i konsumpcji, poprzez harmonizację i ujednolicanie narodowych polityk regulujących sfery socjalną, ochrony zdrowia, edukacji, ekologiczną transportową, rolną itp. (Czarny, Śledziewska 2012, s. 138; Jantoń-Drozdowska 1998, s. 12). Warunki konieczne do powstania unii walutowej 17 obejmują liberalizację rynków kapitałowych, całkowitą wymienialność walut oraz usztywnienie kursów walut państw członkowskich. Do wprowadzenia unii walutowej nie jest wcale konieczne wprowadzenie wspólnej waluty, a tylko spełnienie warunków gwarantujących wymianę według stałych cen. Eliminacja ryzyka kursowego jest bowiem jednym z elementów zapewnianiającym opłacalność transakcji (Czarny, Śledziewska 2009, s. 141). W ramach unii gospodarczej stosowana jest jeszcze głębsza koordynacja polityk gospodarczych poszczególnych krajów członkowskich. Jednym z niezbędnych elementów jest powołanie ponadpaństwowych organów, których kompetencje byłyby ważne na całym obszarze unii (Czarny, Śledziewska 2009, s ). W ramach unii gospodarczej niezbędnym krokiem staje się ujednolicenie polityk fiskalnych oraz innych zasad, wpływających na działania przedsiębiorstw. Poprzez oddanie organom ponadnarodowym części kompetencji legislacyjnych, ograniczona zostaje de facto suwerenność państw członkowskich (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 13). Unia polityczna (lub dokładniej: ekonomiczno-polityczna) oznacza dla państw członkowskich stworzenie jednolitego obszaru, zarządzanego poprzez ponadnarodowe instytucje ekonomiczne oraz polityczne, których kompetencje sięgają również takich obszarów, jak polityka zagraniczna i obronność. Dochodzi więc do powstania czegoś na kształt państwa federalnego, z władzą rozdzieloną pomiędzy instytucje unijne, narodowe i lokalne (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 13). 17 Część autorów przedstawia unię gospodarczą, jako etap integracji poprzedzający unię walutową, a nie po niej następujący (por. Por. Czarny, Śledziewska 2009, s. 140; Czarny, Śledziewska 2012, s. 79). Jednakże obserwując chociażby przykład utworzenia Strefy Euro, który nastąpił bez wcześniejszego ujednolicenia między innymi polityk fiskalnych państw do niej przystępujących, podejście to nie wydaje się właściwe. 26

27 Statyczne i dynamiczne efekty unii celnej Teoretyczne rozważania na temat efektów liberalizacji handlu w ramach regionalnych ugrupowań gospodarczych prowadzone są w oparciu o teorię unii celnej, zwanej także teorią preferencyjnego handlu (Bijak-Kaszuba 2003, s.75). Choć w przypadku integracji handlowej państw Bałkanów Zachodnich do roku najwyższym funkcjonującym jej stadium była strefa wolnego handlu, ich przedstawienie jest zasadne, ponieważ znaczna część efektów unii celnej występuje także w przypadku stref wolnego handlu. Jako pioniera teorii unii celnej uważa się Jacoba Vinera, który odrzucił wcześniejsze założenia, zgodnie z którymi unia cela jako etap liberalizacji handlu w jednoznaczny sposób przyczynia się do zwiększenia światowego dobrobytu (Viner 1950, s ). Jego zdaniem, ogólny efekt regionalnej liberalizacji handlu, niezależnie od jej etapu, zależy od tego, czy silniejszy skutek wywrze liberalizacja obrotów wewnątrz ugrupowania, czy też jego protekcjonizm wobec krajów trzecich (Bijak- Kaszuba 2003, s.76; Jantoń-Drozdowska 1998, s. 58; Zielińska-Głębocka 1997, s. 215) 19. J. Viner opisał efekty kreacji i przesunięcia handlu, nazwane później statycznymi, w odróżnieniu od efektów dynamicznych, które również towarzyszą powstawaniu regionalnych ugrupowań integracyjnych (Molendowski 2007a, s. 32) 20. Efekty statyczne Efekt kreacji handlu (trade creation) stanowi zastąpienie droższej produkcji krajowej tańszym importem z zagranicy, co implikuje wzrost obrotów handlowych wewnątrz ugrupowania. Oznacza to likwidację barier protekcjonistycznych wprowadzających zniekształcenie w handlu. Tym samym wytwórczość jest przesuwana z krajów o mniejszej efektywności, które wcześniej korzystały na wysokich barierach celnych, do krajów bardziej efektywnych. Z efektem kreacji handlu wiążą się dwa inne efekty (Molendowski 2007a, s. 33, Rymarczyk 2010, s. 297): 18 1 lipca 2013 r. Chorwacja wstąpiła do Unii Europejskiej. 19 Teoria unii celnej jest tym samym przypadkiem teorii drugiego po najlepszym (theory of the second best), opisanymi przez Lipsey a i Lancastera (1956, s ), zajmującej się sytuacjami, kiedy nie są spełnione warunki optymalności Pareta, a więc sytuacjami suboptymalnymi (Bijak-Kaszuba 2003, s.76). 20 Szczegółowy opis efektów procesów regionalnej integracji gospodarczej w podziale na efekty makroi mikroekonomiczne przedstawia S. Miklaszewski (2010, s. 17), opierając się na przykładzie Unii Europejskiej. 27

28 efekt produkcyjny, polegający zastępowaniu mało efektywnej produkcji krajowej tańszym importem (por. Meade 1955, s ); efekt konsumpcyjny, związany ze wzrostem konsumpcji na skutek obniżki cen (por. Lipsey 1957, s , Lipsey 1960, s ). Drugi spośród powyższych efektów jest z kolei przyczyną tzw. ekspansji handlu (trade expansion), którą określa się jako wzrost obrotów handlowych na skutek wzrostu konsumpcji będącego skutkiem spadku cen towarów. Obniżka ta może być nawet większa, niż można by się spodziewać po samych wartościach obniżki ceł. Jest ona bowiem także skutkiem zwiększonej konkurencji między producentami krajowymi i zagranicznymi (Czarny, Śledziewska 2009, s. 144). Efekt kreacji, jako przenoszony w pozytywny sposób na gospodarkę światową, oceniany jest więc w sposób jednoznacznie pozytywny. Nie można tego natomiast stwierdzić o efekcie przesunięcia (trade diversion), na który wpływ mają poza liberalizacją handlu wewnątrz ugrupowania, także praktyki protekcjonistyczne wobec krajów trzecich. Efekt ten powoduje zmniejszenie importu od bardziej efektywnych producentów z krajów trzecich, na rzecz mniej efektywnych, ale chronionych zewnętrzną taryfą celną wytwórców unijnych. Efekt produkcyjny w tym przypadku oznacza wzrost ich zysku, kosztem producentów zewnętrznych (Molendowski 2007a, s. 33). Efekt przesunięcia handlu jest większy w przypadku wysokich barier celnych przed liberalizacją handlu, a także w przypadku wysokiej cenowej elastyczności popytu oraz wysokiej elastyczności podaży w pozostałych krajach ugrupowania (Czarny, Śledziewska 2009, s. 144) 21. Łączną sumę efektów kreacji i przesunięcia nazywamy efektem brutto kreacji i przesunięcia handlu (gross trade creation effect). Może on zostać wyrażony jako efekt ekspansji (trade expansion) albo efekt ograniczenia (trade suppression) handlu (Molendowski 2007a, s. 34). W literaturze przedmiotu wymieniane są także dodatkowe efekty związane z regionalną liberalizacją handlu (por.: Jantoń-Drozdowska 1998, s. 58; Molendowski 2007a, s. 37): 21 Więcej na temat czynników decydujących o tym, czy przeważa efekt kreacji, czy przesunięcia, w: Rymarczyk 2010, s. 298; Zielińska-Głębocka 1997, s Natomiast przykłady liczbowe bądź wykresy ilustrujące efekty kreacji i przesunięcia znaleźć można w następujących opracowaniach: Bijak- Kaszuba 2003, s.80-81; Czarny, Śledziewska 2009, s ; Jantoń-Drozdowska 1998, s ; Ładyka 2001, s ; Molendowski 2007a, s , Zielińska-Głębocka 1997, s

29 efekt korzyści skali oznacza zmniejszenie jednostkowego kosztu produkcji, co jest związane ze zwiększeniem jej skali; efekt podziału dotyczy podziału korzyści z liberalizacji handlu między producentów i konsumentów; efekt zewnętrznej kreacji handlu (external trade creation), związanej z zastąpieniem rodzimej produkcji importem z krajów trzecich na skutek obniżki stawek celnych po wprowadzeniu unii celnej; efekt błędnej specjalizacji odnosi się do producentów z kraju charakteryzującego się względnie dużym rynkiem wewnętrznym; w przypadku małej efektywności danej gałęzi przemysłu, wykorzysta ona duży rynek wewnętrzny w rywalizacji z producentami z mniejszych krajów; efekt zniekształcenia (odchylenia) handlu (trade deflation) dotyczy strefy wolnego handlu. Pojawia się on w sytuacji, gdy towar importowany trafia w efekcie do innego kraju członkowskiego strefy na skutek różnic w zewnętrznych taryfach celnych. Efekt ten nie występuje, lub jest znacznie ograniczany, jeżeli państwa stosują tzw. reguły pochodzenia towarów; efekt destrukcji handlu (trade destruction) związany z zastępowaniem tańszej produkcji zagranicznej droższą krajową, wskutek podniesienia stawek celnych; efekt ograniczenia handlu (trade contraction) będący de facto efektem konsumpcyjnym (spadkiem konsumpcji) po podniesieniu cen związanym ze wzrostem stawek celnych. Rozmiary powyższych efektów zależą od szeregu czynników opisanych szczegółowo w pracy E. Molendowskiego (2007a, s ). Jak pisze Autor, największe korzyści z procesów integracji ekonomicznej odnoszą kraje o urozmaiconej strukturze produkcji, znajdujące się na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego i położone w tym samym regionie geograficznym. Efekty dynamiczne Efekty statyczne wprowadzenia unii celnej opisane powyżej opierają się na założeniach ekonomii neoklasycznej, które przez swój rygoryzm są zazwyczaj dalekie od warunków panujących w świecie realnym (por. Ładyka 2001, s. 83). Mają one charakter ponadczasowy i ujawniają się przy określonym poziomie zasobów, których stopień wykorzystania również jest niezmienny (Bijak-Kaszuba 1998, s. 97). Innym 29

30 i ważniejszym z punktu widzenia długofalowego rozwoju rodzajem efektów są wprowadzone do literatury przedmiotu przez B. Balassę (1961, s ) efekty dynamiczne. Mają one charakter procesów dostosowań strukturalnych na poziomie gospodarek narodowych oraz przedsiębiorstw, jako reakcji na zmieniające się warunki gry rynkowej, z którego to powodu W. Molle (2000, s. 98) określił je jako długookresowe skutki restrukturyzacyjne. Do najważniejszych spośród nich najczęściej zalicza się (por. Molendowski 2007a, s. 40; Bijak-Kaszuba 1998, s. 98; Zielińska- Głębocka 2001, s. 219): przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego; zwiększenie konkurencji; rozwój inwestycji; zintensyfikowanie handlu wewnątrzgałęziowego. Są to efekty współzależne, których rozpatrywanie oddzielne mija się z celem. Punktem wyjścia do zarysowania mechanizmu powstawania długookresowych (dynamicznych) efektów unii celnej, czy też regionalnej liberalizacji handlu w ogóle, może być fakt rosnącej konkurencji w obrębie ugrupowania integracyjnego, następujący wskutek zniesienia barier celnych. Wzrost konkurencji zmusza przedsiębiorców do bardziej efektywnego wykorzystania czynników produkcji, następuje realokacja zasobów z działalności mniej dochodowych do bardziej dochodowych. Wzrost konkurencji przyczynia się także do przyspieszenia tempa powstawania innowacji, jako swoistej ucieczki do przodu ze strony przedsiębiorców usiłujących sprostać nowym wymaganiom rynku. Poza zintensyfikowaną konkurencją, drugą stroną medalu z punktu widzenia przedsiębiorcy jest znacznie powiększony potencjalny rynek sprzedażowy. Otwierają się niedostępne wcześniej możliwości produkcji wielkoseryjnej, a więc uzyskania efektów skali oznaczających spadek jednostkowego kosztu produkcji. Następstwem spadku kosztów produkcji, zwiększonej konkurencji oraz lepszej alokacji zasobów jest spadek cen, przekładający się na efekt dochodowy, który z kolei prowadzi do wzrostu popytu, stymulującego dalszy rozwój produkcji. 30

31 Realokacja zasobów z przemysłów mniej do bardziej efektywnych wiąże się z koniecznością dokonywania inwestycji 22. Dodatkowe inwestycje są konieczne także w sytuacji, kiedy zasoby nie są realokowane, ale następuje wzrost popytu na dane dobro, przy pełnym (lub bliskim pełnemu) wykorzystaniu dotychczasowych mocy produkcyjnych. Inwestycje finansowane są ze źródeł krajowych oraz zagranicznych. W krajach rozwijających się niewielkie zasoby kapitału oraz niska stopa oszczędności powoduje zintensyfikowany napływ kapitałów zagranicznych, w szczególności w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Zmniejszają one negatywne efekty przesunięcia handlu. Eliminacja barier celnych wewnątrz ugrupowania stanowi istotną zachętę dla lokowania BIZ w danym kraju, gdyż umożliwia uzyskanie efektu skali produkcji przedsiębiorstwu inwestora, a także zmniejsza ryzyko prowadzenia handlu. Zwiększona konkurencja międzynarodowa, a także napływ BIZ, prowadzą do wzrostu stopy inwestycji przedsiębiorstw krajowych z sektorów konkurujących z importem. Muszą one bowiem sprostać nowym wyzwaniom konkurencyjnym. Prowadzi to nie tylko do spadku cen, ale także poprawy jakości oferowanych produktów, co stanowi jedną ze składowych poprawy dobrobytu na terenie ugrupowania. Zniesienie barier w handlu prowadzi także do wzrostu obrotów towarami, które stanowią bliskie substytuty i, co za tym idzie, charakteryzują się znaczną cenową elastycznością popytu. Sytuacja taka ma miejsce w przypadku handlu wewnątrzgałęziowego 23 i to jego rozwój następuje w sposób najbardziej wzmożony po likwidacji barier celnych. Proces ten niesie ze sobą z kolei mniejsze negatywne efekty (ryzyka) dla gospodarek słabszych ekonomicznie, niż handel międzygałęziowy. Dzieje się tak za sprawą równoczesnego eksportu, jak i importu w obrębie danej branży, co sprawia, że korzyści z liberalizacji handlu mogą być w miarę równomiernie rozłożone (por. Molendowski 2007a, s. 41). Wymiana wewnątrzgałęziowa jest możliwa w sytuacji istnienia konkurencyjnej, a nie komplementarnej struktury produkcyjnej w państwach wchodzących w skład ugrupowania. W sytuacji, kiedy dodatkowo występuje podobieństwo uwarunkowań popytu, powstaje stymulanta do rozwoju horyzontalnej wymiany wewnątrzgałęziowej (Ładyka 2001, s ). 22 Inwestycje prowadzą do zmian (rozwoju) technologii, które mogą mieć charakter autonomiczny (wobec rozmiaru rynku), bądź indukowany. Jak pisze S. Ładyka (2001, s. 99), także te pierwsze mają pewien związek z rozmiarem rynku, głównie za sprawą prowadzenia badań na większą skalę. 23 Samo istnienie i wzrost roli handlu wewnątrzgałęziowego wiąże się z rosnącym znaczeniem produktów zdywersyfikowanych oraz ze zróżnicowaniem gustów (por. Ładyka 2001, s. 100). 31

32 1.3. Liberalizacja handlu jako czynnik regionalnej integracji gospodarczej W wieku XIX, średni poziom stawek celnych w Stanach Zjednoczonych wynosił ok. 50%, w początku latach 20. XX wieku spadł do ok. 30%, a Wielki Kryzys zaowocował przywróceniem 50-procentowych ceł. Również Wielka Brytania, prowadząca przez blisko sto lat liberalną politykę handlową, odeszła od niej (Begg, Fischer, Dornbusch 2007, s. 438). W roku 2006 średnia ważona stawka celna w USA wyniosła 1,8 % (Wielka Brytania stosowała już wtedy cła unijne), żeby po trzech latach wzrosnąć do 2,0 %, po czym ponownie spaść do 1,7% w latach 2011 i Proces ten ilustruje generalną tendencję w gospodarce światowej, zmierzającej w stronę znoszenia barier w handlu towarami. Pokazuje on jednak także, że cła, jako narzędzie ochrony rynku krajowego, były dawniej i są obecnie wykorzystywane przez rządzących. Również państwa Bałkanów Zachodnich podejmując decyzję o liberalizacji handlu na zasadach powszechnych oraz w ramach procesów regionalnej integracji gospodarczej wpisały się w ten ogólnoświatowy trend. Ponieważ wszystkie cele badawcze niniejszej pracy dotyczą bezpośrednio lub pośrednio efektów tychże procesów, rozważania na temat rodzajów liberalizacji oraz argumenty przytaczane przez jej zwolenników i przeciwników wydają się być, obok teorii integracji gospodarczej, istotnym wprowadzeniem do analizowanej problematyki Typy liberalizacji obrotów handlowych i mechanizmy ich stosowania Regionalna liberalizacja handlu, to znaczy liberalizacja wymiany towarowej odbywająca się w ramach procesów regionalnej integracji gospodarczej, jest częścią szerszego zjawiska, jakim jest liberalizacji handlu sensu largo. Ma ona w tym przypadku charakter preferencyjny, inaczej dyskryminacyjny, co oznacza, że objęte są nią tylko wybrane kraje. W tym sensie następuje niejako dyskryminacja pozostałych, nie objętych polityką liberalizacji, partnerów handlowych. Drugim rodzajem jest liberalizacja powszechna, czyli niepreferencyjna (niedyskryminacyjna), obejmująca swym zasięgiem wszystkie bez wyjątku państwa. Preferencyjna liberalizacja łączy więc w sobie dwa przeciwstawne elementy polityki handlowej (Bijak-Kaszuba 2003, s.11, Molendowski 2007a, s. 27): 24 W dniu oddawania niniejszej pracy do druku, dane dla roku 2013 nie były jeszcze dostępne. Dane pochodzą z bazy UNCTAD STAT i dotyczą kategorii manufactured goods, ores and metals, należących do sekcji SITC (Rev. 3):

33 wolny handel z krajami objętymi polityką liberalizacji; protekcjonizm wobec tak zwanej reszty Świata. Mamy więc do czynienia, przynajmniej na gruncie rozważań teoretycznych, z trzema alternatywnymi opcjami polityki handlowej: dążenie do pełnego otwarcia gospodarki na wolny handel ze wszystkimi partnerami na zasadzie niedyskryminacyjnej; dążenie do otwarcia w obrębie wąsko zdefiniowanej grupy krajów, przy jednoczesnym protekcjonizmie wobec reszty Świata; zmierzanie w kierunku stanu autarkii gospodarczej poprzez podnoszenie poziomu protekcjonizmu wobec wszystkich partnerów handlowych. Kolejnym rozróżnieniem odnośnie typów liberalizacji jest podział na liberalizację jednostronną, bądź na zasadzie wzajemności (Molendowski 2007a, s. 28). W pierwszym przypadku, kraj zmniejsza poziom stawek celnych dla wszystkich, lub tylko wybranych partnerów, nie oczekując w zamian podobnego zachowania z ich strony. Działanie takie, choć stosunkowo rzadko stosowane w praktyce, znajduje swoje uzasadnienie w teorii handlu, jako podnoszące dobrobyt kraju. Liberalizacja jednostronna może także wynikać z pobudek gospodarczo-politycznych 25. Liberalizacja wzajemna natomiast jest typem najczęściej spotykanym w praktyce międzynarodowych relacji handlowych. Do tego typu należą działania mające na celu utworzenie np. strefy wolnego handlu czy unii celnej. Biorąc pod uwagę powyżej przedstawione klasyfikacje, M. Bijak-Kaszuba (2003, s. 29) definiuje regionalną liberalizację handlu jako formę liberalizacji, która jest wzajemnie preferencyjna (dwu- lub wielostronna) i jednocześnie ma zasięg regionalny. Wybór pomiędzy możliwymi opcjami otwierania gospodarki na handel zagraniczny (bądź alternatywnie jej stopniowego zamykania), jest wyborem politycznym, a co za tym idzie, nie musi być zawsze podyktowany wskazówkami płynącymi z teorii ekonomii. Istotnym aspektem wydaje się więc także sam przebieg procesu podejmowania decyzji o właściwej polityce handlowej, stanowiący kontekst dla zarysowanej w podrozdziale argumentacji na rzecz oraz przeciw liberalizacji. 25 Na przykład zapewnianie wolnego dostępu do rynku przez Unię Europejską wybranym krajom, w celu ściślejszego związania ich gospodarek oraz wsparcia na drodze do ewentualnego przyszłego członkostwa. 33

34 Do głównych modeli opisujących proces podejmowania decyzji politycznych należy teoria wyboru publicznego (public choice theory). Zgodnie z jej założeniami, rządzący nie kierują się przy podejmowaniu decyzji dobrem publicznym, ale swoim własnym interesem wyrażonym jako chęć reelekcji. Zatem główną osią dylematów decyzyjnych staje się redystrybucja dochodów między grupami społecznymi, jako skutek podejmowanych decyzji (Bijak-Kaszuba 2003, s. 22; Trebilcock, Howse 1995, s. 14). Proces podejmowania decyzji jest jednakże zniekształcany poprzez asymetryczny wpływ jednostek. Jak wykazał M. Olson (1965), interesy niewielkiej grupy producentów przeważają nad interesami szerokiej rzeszy konsumentów, gdyż jako grupa silniejsza finansowo i lepiej zorganizowana mają oni większą możliwość wpływania na decyzje rządzących (Bijak-Kaszuba 2003, s. 22, Krugman, Obstfeld 2007, s. 229; Olson 1965). Oba aspekty teorii wyboru publicznego oraz wąskich grup nacisku łączy model Grossmana i Helpmana (1995). Opisują oni dwuetapowy proces uzgadniania wzajemnej liberalizacji handlu przez dwa kraje. W pierwszym etapie polityka rządu jest kształtowana poprzez naciski poszczególnych grup, a także analizę sytuacji przeciętnego wyborcy. Drugi etap polega na wynegocjowaniu poprzez rządy porozumienia handlowego, odpowiadającego przyjętej w pierwszej fazie polityce. Autorzy określają warunki, jakie muszą być spełnione dla zawarcia porozumienia o pełnej liberalizacji obrotów handlowych, jak również dla przypadku, w którym niektóre branże są z niego wyłączone (por. Bijak-Kaszuba 2003, s. 25; Grossman, Helpman 1995; Molendowski 2007a, s. 29) Argumenty na rzecz liberalizacji i protekcjonizmu Wybór optymalnego zakresu i stopnia liberalizacji obrotów handlowych był i jest dylematem istotnym zarówno w teorii, jak i praktyce ekonomii. Począwszy od Adama Smitha, w rozważaniach teoretycznych dominuje pogląd, że wolny handel jest stanem optymalnym z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, a co za tym idzie pożądanym kierunkiem zmian w polityce rządów. Przytaczane argumenty mają zarówno charakter ekonomiczny, jak i polityczny. P. Krugman i M. Obstfeld (2007, s. 309) jako główny argument natury ekonomicznej na rzecz wolnego handlu podają zwiększenie efektywności, będący odwróceniem kosztów i korzyści wynikających ze stosowania cła. Taryfa celna prowadzi do straty związanej z deformacją motywów działania zarówno producentów, jak i konsumentów (Wykres 1.1). Zwiększona efektywność ekonomiczna przejawia się więc na dwa sposoby: 34

35 jako korzyści pochodzące z wymiany, czyli tzw. korzyści konsumpcyjne; jako korzyści wynikające ze specjalizacji produkcji, czyli tzw. korzyści produkcyjne. Wykres 1.1. Zwiększenie efektywności w sytuacji braku ceł Źródło: Krugman, P. Obstfeld, M. (2007). Ekonomia międzynarodowa: teoria i polityka. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s Korzyści konsumpcyjne następują na skutek zmian względnych cen produktów krajowych i zagranicznych. Oznaczają wzrost konsumpcji powyżej możliwości produkcji krajowej, bez zmiany po stronie jej struktury. Korzyści te mają charakter statyczny. Natomiast korzyści produkcyjne są następstwem zmiany cen. Stanowią one reakcję gospodarki na tenże fakt, poprzez proces dostosowawczy polegający na realokacji zasobów z gałęzi mniej do bardziej efektywnych. W przeciwieństwie do korzyści konsumpcyjnych, korzyści produkcyjne, z uwagi na rozłożony w czasie proces realokacji zasobów, mają charakter dynamiczny (Bijak-Kaszuba 2003, s. 12; ILO 2001, s. 6; Molendowski 2007a, s. 28). Pozostałe korzyści natury ekonomicznej wymieniane w literaturze koncentrują się na dwóch kwestiach. Po pierwsze, w sytuacji stosowania protekcji wybranych branż, ochrona rynku wewnętrznego przed konkurencją z zagranicy prowadzi, szczególnie w przypadku krajów słabiej rozwiniętych, do rozdrobnienia produkcji poprzez powstanie nadmiernej ilości firm krajowych w branży chronionej. Co za tym idzie, 35

36 skala ich produkcji przestaje być efektywna. Po drugie, równie ważne, sytuacja działania w warunkach wolnego handlu nie tylko umożliwia, ale wręcz wymusza na przedsiębiorcach poszukiwanie nowych rozwiązań innowacyjnych oraz uczenie się od konkurencji. Stanowi on też istotny bodziec dla zarządzających firmami do poszukiwania nowych, eksportowych rynków zbytu oraz efektywniejszego konkurowania z importem (Krugman, Obstfeld 2007, s. 311). Głównym argumentem natury politycznej na rzecz liberalizacji handlu jest fakt działania polityków pod wpływem grup nacisków. Jak piszą P. Krugman i M. Obstfeld (2007, s. 311), z czysto teoretycznego punku widzenia mogą wystąpić sytuacje, w których odstępstwo od zasady wolnego handlu będzie bardziej korzystne dla gospodarki. W praktyce jednak okazuje się, że polityczne zaangażowanie decydentów na rzecz liberalizacji jest w długim okresie korzystniejsze 26. Choć pogląd o wyższości wolnego rynku nad rozwiązaniami go ograniczającymi jest dominujący wśród ekonomistów, istnieją także argumenty na rzecz protekcjonizmu. Wydaje się, że ich wagę i znaczenie pokazują w jasny sposób trzy elementy: 1) Brak pełnej liberalizacji obrotu towarowego przez głównych graczy na arenie międzynarodowej, w tym przez postrzegane jako symbol gospodarki wolnorynkowej Stany Zjednoczone. 2) Nasilenie się działań protekcjonistycznych, jako jedno z następstw kryzysu gospodarczego ) Różne skutki polityk liberalizacyjnych (często narzucanych przez instytucje międzynarodowe) stosowanych w krajach rozwijających się, w tym w krajach transformacji, oraz spory wokół nich się toczące. Z uwagi na zakres tematyczny niniejszej rozprawy, pierwsze dwie kwestie zostaną pominięte, natomiast odniesienie do polityki liberalizacji w krajach rozwijających się znajduje się w podrozdziale 1.5. Argumenty na rzecz protekcjonizmu można podzielić za P. Samuelsonem i W. Nordhausem (2007, s. 520) na trzy kategorie: 26 Autorzy przedstawiają teoretyczna sytuację, w której w określonym momencie zestaw ceł i subsydiów mógłby przyczynić się do wzrostu dobrobytu w kraju, jednakże na skutek nacisków grup interesów na agencje rządowe realizujące programy interwencji, staną się one narzędziem redystrybucji dochodu na korzyść politycznie wpływowych sektorów (Krugman, Obstfeld 2007, s. 311). 36

37 argumenty oparte na sile rynkowej lub niedoskonałości makroekonomicznej; argumenty o charakterze pozaekonomicznym; argumenty oparte na niezrozumieniu praw ekonomii. Najmocniejszym i najrzadziej kwestionowanym argumentem na rzecz stosowania ceł jest poprawa terms of trade (ToT) kraju w stosunku do zagranicy na skutek zastosowania cła optymalnego (lub zbliżenie poziomu cła do poziomu optymalnego). Argument ten dotyczy wyłącznie dużego kraju, który nie jest biorcą cen 27. W sytuacji nałożenia przez duży kraj ceł na swój import, cena światowa towarów importowanych spada, podnosząc jednocześnie cenę towarów eksportowych, co oznacza poprawę ToT. Cło optymalne oznacza więc układ stawek celnych importowych maksymalizujących dochody realne (Wykres 1.2). Rozwiązanie to jest najlepsze dla danego kraju, przy założeniu braku retorsji ze strony pozostałych graczy na arenie międzynarodowej. Nie jest ono jednak optymalne ze punktu widzenia gospodarki światowej jako całości (por.: Begg, Fischer, Dornbusch 2007, s. 432; Bijak-Kaszuba 2003, s. 16). Jak piszą P. Samuelson i W. Nordhaus (2007, s. 520), ten pochodzący od J.S. Milla argument na rzecz ceł jest jedynym, który ma uzasadnienie w sytuacji doskonałej konkurencji i pełnego zatrudnienia. Wykres 1.2. Optymalna stawka celna Źródło: Ładyka S., Z teorii integracji gospodarczej, SGH, Warszawa, 2001, s W przypadku krajów Bałkanów Zachodnich mamy do czynienia jednak z krajami małymi, a więc biorcami cen. Według M. Bijak-Kaszuby (2003, s. 16) dla krajów małych wolny handel jest sytuacja optymalną w rozumieniu Pareta. 37

38 Ważnym argumentem na rzecz stosowania ceł, szczególnie z punktu widzenia krajów rozwijających się, w tym krajów transformacji, była ochrona raczkującego przemysłu 28. Młode gałęzie wytwórczości, które we wczesnym stadium rozwoju nie byłyby w stanie skutecznie konkurować w warunkach ostrej konkurencji międzynarodowej, dzięki ograniczonej czasowo ochronie celnej mogą z czasem osiągnąć przewagę komparatywną. Ma się to wiązać z osiągnięciem etapu rozwoju, który umożliwia produkcję na dużą skalę, co skutkuje ograniczeniem jednostkowego kosztu produkcji. Choć z początku koszt tej ochrony jest płacony przez konsumenta, z czasem efektywnie działający przemysł przyniesie obniżkę kosztów i cen sprzedaży. Praktyka gospodarcza dostarcza przykładów zarówno na poparcie tego argumentu (koncerny przemysłowe krajów tzw. Azjatyckich Tygrysów), jak i na jego odrzucenie, jako przeciwskutecznego (przemysł stalowy i włókienniczy w USA) (Samuelson, Nordhaus, 2007, s. 526). Dlatego najgorszym rozwiązaniem jest utrzymywanie wysokich barier celnych, które mają chronić raczkujący przemysł, znacznie dłużej, niż jest to konieczne dla opanowania metod efektywnej produkcji danego dobra (Begg, Fischer, Dornbusch 2007, s. 434). Argument o ochronie raczkującego przemysłu uszczegóławiają F. Rodriguez i D. Rodrik (1999), którzy twierdzą, że restrykcje handlowe mogą wiązać się z wyższymi stopami wzrostu produkcji w sytuacji, jeżeli promują one branże bardziej dynamiczne z technologicznego punktu widzenia. Kolejnym istotnym argumentem ekonomicznym na rzecz protekcjonizmu jest przeciwdziałanie niedoskonałości rynku krajowego, w szczególności objawiającego się wysokim bezrobociem w okresie recesji lub stagnacji. Może ono być następstwem zakłóceń (szoków) zewnętrznych, nieelastycznym rynkiem pracy, mało efektywnym transferem zasobów przez rynek kapitałowy, lub też istnieniem na rynkach towarowych struktur monopolistycznych lub oligopolistycznych (por. Bijak-Kaszuba 2003, s. 18; Samuelson, Nordhaus 2007, s. 528). Nowe miejsca pracy w warunkach zastosowanego protekcjonizmu mają powstać w związku ze wzrostem cen produkcji zagranicznej i przesunięciem popytu w stronę towarów pochodzenia krajowego. Jest to jednak, jak pisze M. Bijak-Kaszuba (2003, s. 18), rozwiązanie w rodzaju drugie po najlepszym (second-best), co oznacza, że istnieją lepsze metody osiągnięcia celu, w postaci wzrostu zatrudnienia, jak bezpośrednie usunięcie niedoskonałości lub, jak twierdzą 28 W sytuacji krajów transformacji argument ten odnosił się raczej do gałęzi przemysłu, które przechodziły procesy restrukturyzacji z uwagi na zmianę makrootoczenia ekonomicznego i przejście od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej. 38

39 P. Samuelson i W. Nordhaus (2007, s. 528), odpowiednia kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej. Do tej grupy argumentów zaliczyć należy wnioski z badań F. Rodrigueza i D. Rodrika (1999), według których w obecności określonych ułomności rynku, długookresowy wzrost PKB może być wyższy w przypadku stosowania restrykcji handlowych, niż w sytuacji ich braku. Druga grupa argumentów na rzecz protekcjonizmu obejmuje pozaekonomiczne jego następstwa. Ich waga jest ściśle powiązana z hierarchią wartości, jaką reprezentuje dane społeczeństwo i jego politycy, wiążą się one bowiem z wyborem pomiędzy dobrobytem, mającym źródła w ograniczonym poziomie barier handlowych (nie tylko celnych), a specyficznymi celami z dziedziny na przykład bezpieczeństwa, wolności, praw człowieka, ochrony środowiska czy kultury. Można przywołać wiele sytuacji, w których państwa decydują się na nieopłacalną z ekonomicznego punktu widzenia produkcję kluczowych dla bezpieczeństwa kraju pozycji uzbrojenia czy też źródeł energii. Innymi przykładami przytaczanymi w literaturze są Francja wprowadzająca kontyngent na filmy pochodzące z USA, w celu ochrony obywateli przed zalewem amerykańskich, niecywilizowanych, jak to określono, filmów, oraz Szwajcaria wprowadzająca ograniczenia przejazdów samochodów ciężarowych w celu zapewnienia spokoju i czystego powietrza swoim mieszkańcom (Samuelson, Nordhaus 2007, s. 520). Ostatnią grupą są argumenty wynikające z niezrozumienia zasad ekonomii. Zaliczane do tej kategorii są w szczególności (Samuelson, Nordhaus 2007, s. 520): konkurencja ze strony taniej siły roboczej z zagranicy; podejście merkantylistyczne, w rozumieniu XVII-wiecznego merkantylizmu, zgodnie z którym dobrze wiedzie się krajowi, który dużo eksportuje, a mało importuje; stosowanie ceł w służbie grup interesu (w tym przypadku akurat rozważyć można, czy nie bardziej pasuje on do argumentów pozaekonomicznych); stosowanie ceł odwetowych. Powyższa grupa argumentów na rzecz protekcjonizmu z uwagi wzrost świadomości praw ekonomii wśród rządzących wydaje się być w coraz mniejszym stopniu wykorzystywana. 39

40 Przebieg procesów regionalizmu handlowego (ujęcie historyczne) Dynamiczny rozwój regionalizmu w wymiarze gospodarczo-handlowym, który miał miejsce po II Wojnie Światowej, można podzielić na trzy fale (Michalski 2014b, s. 33) 29 : 1) Pierwsza fala regionalizmu lata XX wieku; 2) Druga fala regionalizmu połowa lat 80. lata 90. XX wieku; 3) Trzecia fala regionalizmu (tzw. nowy regionalizm lub selektywna bilateralizacja) przełom XX/XXI wieku. Fala pierwsza została zapoczątkowana w Europie przez powstanie w 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) i Europejskiej Wspólnoty Atomowej (EURATOM), następnie w 1957 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i wreszcie w 1960 r. Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Główne motywy powstania tychże organizacji europejskich należały do kategorii politycznych. Miały one poprzez rozwój współpracy gospodarczej ustabilizować sytuację na kontynencie i nie dopuścić do powtórki działań wojennych (Michalski 2014b, s. 34.). Z kolei integracja regionalna na kontynencie Ameryki Południowej w latach 60. XX wieku za główny cel stawiała sobie rozwój przemysłowy zacofanych gospodarek regionu. Instrumentem była strategia substytucji importu, idąca na przekór tendencjom liberalnym w gospodarce światowej. Zgodnie z sugestiami powołanej w tym celu instytucji przy ONZ, Komisji Gospodarczej ds. Ameryki Łacińskiej (ECLA), utworzono następujące ugrupowania regionalne (Michalski 2014b, s. 34.): Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego handlu (LAFTA, 1960); Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (CACM, 1960); Karaibskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CARIFTA, 1965); Wspólnota Karaibska (CARICOM, 1972); Andyjski Wspólny Rynek (Pakt Andyjski, 1969). 29 Interesujący zarys problematyki integracji regionalnej w krajach rozwijających się zawierają prace J. Garlińskiej-Bielawskiej (2007) oraz A. Piekutowskiej (2014). 40

41 Zarówno w Azji, jak i w Afryce, powstałe podczas pierwszej fali regionalizacji ugrupowania miały w większości charakter i cele bardziej polityczne, niż gospodarcze. Należały do nich (Michalski 2014b, s. 34.): Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN, 1967); Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA, 1963); Unia Celna i Gospodarcza Afryki Środkowej (UDEAC, 1964). Kontynent Ameryki Północnej z kolei, poza nielicznymi umowami sektorowymi nie poddał się duchowi integracji regionalnej. Kryzys paliwowy lat 70. XX wieku i związane z nim spowolnienie światowej gospodarki przyniosło kres pierwszej fali regionalizmu. Dla większości krajów rozwijających się kryzys oznaczał wpadnięcie w spiralę zadłużenia, natomiast kraje rozwinięte zaczęły skłaniać się ku praktykom protekcjonistycznym (Michalski 2014b, s. 35.). Druga fala regionalizmu oznaczała w Europie przyjęcie przez EWG w 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE), zmierzającego do utworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego. Równolegle do EWG przystępowały nowe państwa: w 1981 r. Grecja, w 1986 r. Hiszpania i Portugalia, w 1995 r. Austria, Szwecja i Finlandia. Rozpad Bloku Wschodniego umożliwił przeorientowanie geostrategiczne Środkowo- Europejskich gospodarek. W 1992 roku zostało podpisane Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA). Odpowiedzią na postępującą integracje europejską i, co za tym idzie, wzmocnienie pozycji Starego Kontynentu, było podpisanie przez Kanadę i USA umowy o wolnym handlu (CUSFTA, 1987), która po poszerzeniu o Meksyk, została w 1992 r. przekształcona w Północnoamerykańską Strefę Wolnego Handlu (NAFTA) (Michalski 2014b, s ). Reaktywacja tendencji integracyjnych następowała również na pozostałych kontynentach. W 1980 r. powstało Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne (LAIA), w 1996 r. Wspólny Rynek Południa (Mercosur), w 1992 r. polityczny wymiar stowarzyszenia ASEAN został poszerzony o strefę wolnego handlu (AFTA), w 1985 r. ustanowiono Południowo Azjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (SAARC) poszerzone w 1993 r. o strefę wolnego handlu. Powstały także luźniejsze formy współpracy gospodarczej i politycznej pomiędzy Australią i Nową Zelandią (ANZCERTA, 1993), krajami Azji i Pacyfiku (APEC, 1989), pomiędzy krajami Zatoki Perskiej (GCC, 1981), a także kilka porozumień polityczno-gospodarczych na terytorium Afryki (Michalski 2014b, s. 37.). 41

42 Za początek obecnej, trzeciej fali regionalizmu przyjmuje się zakończenie Rundy Urugwajskiej w 1995 r. Różni się ona istotnie od dwóch poprzednich faz przede wszystkim z powodu stopniowego wyczerpywania się możliwości kolejnych porozumień w obrębie regionu geograficznego, a także w związku z dążeniem do większego stopnia liberalizacji handlu, niż wynikałoby to z ustaleń Rundy Urugwajskiej (Czarny 2013, s. 119). Za najważniejsze cechy charakteryzujące trzecią fazę regionalizmu uważa się (por. Czarny 2013, s ; Michalski 2014b, s. 39): międzyregionalny charakter porozumień integracyjnych; występowanie ugrupowań integracyjnych powstałych podczas pierwszych dwóch faz regionalizmu jako stron nowych porozumień 30 ; pogłębienie procesów współpracy w ramach istniejących ugrupowań; współpracę regionalną jako sposób na obroną krajów rozwijających się przed utratą przyznanych im preferencji; wyłączenie spod reżimu WTO części porozumień, głównie krajów wysokorozwiniętych, i kompleksową liberalizacją handlu w ramach podejścia oddolnego, nie negocjowanego multilateralnie. Skutkiem części powyżej wymienionych trendów jest dynamiczny przyrost ugrupowań regionalnych, który nie koniecznie przekłada się na ich jakość oraz faktyczne korzyści dla ich członków. Około 75% z nich ma charakter dwustronny, co przyczynia się do tworzenia wielce skomplikowanego systemu nakładających się na siebie regulacji (Michalski 2014b, s. 39). Prowadzi to z kolei do powstania problemu asymetrii preferencji, skutkującej tworzeniem się układu piasta i szprychy (hub and spoke), w ramach którego centrum układu (piasta) ma swobodny dostęp do wszystkich rynków peryferyjnych (szprych), podczas gdy one same mają możliwość dotarcia tylko do rynku piasty (Czarny 2013, s. 121). Centrum będąc zazwyczaj krajem, bądź ugrupowaniem integracyjnym, rozwiniętym gospodarczo, uzyskuje tym samym dostęp do półproduktów z krajów peryferyjnych, które mogą zyskać na handlu typu międzygałęziowego z centrum, lecz także stracić z powodu braku równie łatwego handlu pomiędzy nimi samymi. To z kolei może niekiedy pogłębiać dysproporcje w poziomie rozwoju i prowadzić do trwałego zacofania niektórych obszarów (Czarny 2013, s. 122). 30 Rozwój tego typu porozumień określany jest mianem interregionalizmu lub międzyregionalizmu (por. Michalski 2012) 42

43 1.4. Światowa Organizacja Handlu i jej rola w procesie powszechnej liberalizacji handlu Dynamiczny wzrost liczby preferencyjnych porozumień handlowych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat idzie w parze z systematycznym postępem powszechnej liberalizacji handlu, który odbywa się pod egidą GATT/WTO. Pomiędzy oboma tymi procesami występuje pewien stopień interakcji, jako że decyzje liberalizacyjne podejmowane są w kontekście ogółu makroekonomicznych uwarunkowań na arenie międzynarodowej, w tym także występującego poziomu otwartości poszczególnych gospodarek Od GATT do WTO rys historyczny Początki międzynarodowych procesów regulacji systemu handlu światowego, ukierunkowanych na jego liberalizację, sięgają końca II Wojny Światowej. Były one w głównej mierze efektem strategii politycznych, mających na celu zapewnienie poprzez intensyfikację powiązań handlowych zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Niedopuszczenie do powtórki z wojny ogólnoświatowej stało się więc podwaliną nowego, zinstytucjonalizowanego międzynarodowego systemu gospodarczego. Pierwszym dokumentem zawierającym tak postawione cele była podpisana przez F.D. Roosevelta i W. Churchilla w 1941 roku Karta Atlantycka 31. Zobowiązywała ona sygnatariuszy do zapewnienia równego dostępu do wolnego handlu i surowców (Michalski 2014b, s , por. Sołdaczuk, Misala 2001, s. 168). Pod koniec II Wojny Światowej współpraca gospodarcza na arenie międzynarodowej zinstytucjonalizowała się w postać systemu z Bretton Woods 32, w skład którego wchodziły trzy organizacje: Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), który miał finansować odbudowę zniszczeń po zakończonej wojnie; 31 Jak piszą E. Czarny i K. Śledziewska (2009, s. 34), do lat 40. XX wieku większość redukcji ceł i barier handlowych była efektem bilateralnych uzgodnień międzypaństwowych. Dopiero po 1944 r. większość redukcji odbywała się w sytuacji negocjacji wielostronnych, z rosnącą liczbą państw uczestniczących. 32 System z Bretton Woods był koncepcją amerykańską, która została przyjęta po wcześniejszym odrzuceniu projektu Międzynarodowej Unii Clearingowej, przedstawionego w 1943 r. przez J.M. Keynesa. Projekt ten przewidywał automatyczne wyrównywanie bilansów płatniczych państw członkowskich w formie kredytów, które miały być udzielane przez kraje mające nadwyżki płatnicze, krajom deficytowym, za pośrednictwem unii. Reprezentował on interesy Wielkiej Brytanii oraz innych państw zniszczonych przez działania wojenne oraz słabo rozwiniętych (Sołdaczuk, Misala 2001, s , por. Keynes 1947). 43

44 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), który miał nadzorować problematykę monetarną; Międzynarodowa Organizacja Handlu (ITO), która miała nadzorować proces liberalizacji handlu. Ta ostatnia organizacja miała mieć w zamyśle twórców bardzo złożony charakter i rozbudowane kompetencje, co sprawiło, że jej projekt pozostał niedokończony, głównie z uwagi na opór środowisk biznesowych w Stanach Zjednoczonych (Kawecka- Wyrzykowska 1995a, s. 2; Michalski 2014b, s ) 33. Jedyną częścią szeroko zakrojonego projektu ITO, która weszła w życie w 1947 roku, został Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT). Ta umowa o charakterze przejściowym okazała się w konsekwencji głównym narzędziem międzynarodowej liberalizacji handlu przez kolejne blisko pół wieku (por. Michalski 2014b, s. 25, Rewizorski 2011, s. 107). GATT nie był organizacją, lecz umową międzynarodową. Jego struktura wyłaniała się etapami: powołaną w 1951 roku Komisję zastąpiła w roku 1960 Rada Przedstawicieli, mająca szerszy zakres kompetencji. W całym okresie istnienia GATT ( ), jego sekretariat nosił nazwę Tymczasowej Komisji ds. Międzynarodowej Organizacji Handlu (ICITO) i był formalnie organem ONZ, choć relacje pomiędzy nimi były nikłe (Hoekman, Kostecki 2011, s. 71). Wczesne lata 50. XX wieku zdominowane były przez negocjacje akcesyjne oraz utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w 1957 roku. Od lat 60. XX w. natomiast, kolejne rundy negocjacji handlowych, wymienione w Tabeli 1.2, doprowadziły do znacznego poszerzenia liczby mechanizmów pozataryfowych i do utworzenia 1 stycznia 1995 roku Światowej Organizacji Handlu. Propozycja przekształcenia GATT w organizację międzynarodową wyszła w 1990 roku ze strony Kanady, następnie poparta przez Unię Europejską zyskała podczas Rundy Urugwajskiej akceptację pozostałych sygnatariuszy GATT, włącznie z tradycyjnie opornymi wobec ograniczania ich suwerenności w sprawach handlu Stanami Zjednoczonymi (Hoekman, Kostecki 2011, s. 81). Zasadniczą różnicą w skuteczności działania WTO i jego poprzedniczki jest to, że GATT była, jak piszą Hoekman i Kostecki (2011, s. 19), instytucją dość elastyczną, której istotą działania 33 Dokładny opis powodów oporu USA wobec powstania ITO zawierają prace E. Kaweckiej- Wyrzykowskiej (1995a, s.2) oraz T. Bartoszewicza (1988, s ). 44

45 było targowanie się i osiąganie kompromisów, a państwa miały spore możliwości nieprzestrzegania postanowień. Zasady WTO natomiast obowiązują wszystkich członków, którzy muszą poddawać się procedurom rozstrzygania sporów. Tabela 1.2. Zakończone rundy negocjacyjne WTO Lata Runda negocjacji Przedmiot Liczba państw uczestniczących 1947 Genewa Cła Annency Cła Torquay Cła Genewa Cła Genewa (Runda Dillona) Genewa (Runda Kennedy ego) Cła 26 Cła i środki antydumpingowe Genewa (Runda Tokijska) Cła, środki pozataryfowe, fakultatywne porozumienia handlowe Genewa (Runda Urugwajska Cła, środki pozataryfowe, prawa własności intelektualnej, procedury rozstrzygania sporów, tekstylia, rolnictwo, utworzenie WTO 123 Źródło: Understanding the WTO, s. 16 ( dostęp ) Zauważyć trzeba, że WTO była od początku swego istnienia przedmiotem krytyki ze strony podmiotów obawiających się nasilenia procesów globalizacji 34, którym polityka liberalizacji handlu prowadzona przez GATT/WTO na pewno sprzyjała. Jej skutkiem było znacznie szybsze tempo wzrostu obrotów handlowych oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych, niż światowego PKB 35 (choć inne procesy odgrywały tu również rolę katalizatorów, na przykład spadek kosztów transportu, czy 34 A. Budnikowski w pracy (2004) przeprowadził krytyczną analizę obecności poszczególnych aspektów globalizacji w literaturze światowej z obszaru międzynarodowych stosunków gospodarczych. 35 Na przestrzeni XX wieku wartość handlu światowego podwoiła się, a przepływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) rósł 10-krotnie szybciej, niż produkcja. Z kolei na przestrzeni tylko siedmiu lat, od r do r. 2007, obroty handlowe podwoiły się ponownie, a wartość BIZ osiągnęła poziom 13,5 bln USD, co stanowiło 10% produkcji światowej (Hoekman, Kostecki 2011, s. 20; UNCTAD 2008). 45

46 wzrost tempa obiegu informacji). Wraz ze wzrostem roli i udziału w handlu ogólnoświatowym korporacji transnarodowych i postępującą fragmentaryzacją produkcji, spowodowało to znaczne zmiany w geograficznym rozmieszczeniu poszczególnych etapów procesów produkcyjnych w skali globu. Z punktu widzenia państw rozwijających się, szczególnie Chin i Indii, istotną korzyścią płynącą z tych procesów był fakt znacznego wzrostu ich udziału w handlu światowym (Hoekman, Kostecki 2011, s. 19, ), z ok. 28% w 1995 r., do ok. 44% w roku Zasady GATT/WTO Jednym z głównych skutków funkcjonowania GATT/WTO jest wprowadzenie i egzekwowanie wśród sygnatariuszy Układu szeregu zasad dotyczących niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu. Do najważniejszych spośród nich należą (Zielińska-Głębocka 1997, s. 130) 37 : a) Zasada niedyskryminacji i równości traktowania, realizowana przez przyznawanie krajom klauzuli największego uprzywilejowania KNU (Most Favoured Nation Clause MFN). Opiera się ona na założeniu, że każda korzyść, preferencja lub przywilej udzielone danemu krajowi muszą być oferowane pozostałym krajom. b) Zasada dokonywania interwencji w handel tylko poprzez cła, które są najłagodniejszym instrumentem polityki handlowej. c) Zasada ograniczenia interwencji w handel poprzez stosowanie subwencji eksportowych (wyjątek produkcja rolna) oraz kwot importowych (wyjątek groźba zniszczenia rynku), a także przez system tzw. związanych ceł oraz ogólną kontrolę barier pozataryfowych. d) Zasada traktowania narodowego polegająca na tym, że importowane dobro (usługę) traktuje się analogicznie, jak dobro (usługę) krajowe, jeśli chodzi o kwestie podatkowe oraz szeroko pojętej działalności handlowej. Od wyżej przedstawionych zasad ogólnych, GATT/WTO wprowadza liczne wyjątki, dzięki którym kraje mogą w bardziej efektywny sposób chronić rynki krajowe oraz zawierać regionalne porozumienia handlowe. Odnośnie pierwszej kwestii, kraje 36 Dane z UNCTAD STAT ( dostęp ) 37 Szczegółowy opis zasad WTO zawierają pozycje: Kawecka-Wyrzykowska 1995a, s. 5-12; Rewizorski 2011, s , Hoekman, Kostecki 2011, s

47 rozwijające się mogą wycofywać koncesje handlowe w celu chronienia młodych gałęzi przemysłu lub bilansu płatniczego, mogą one także korzystać ze specjalnych preferencji udzielanych im przez kraje uprzemysłowione 38. Wszystkie kraje, niezależnie od poziomu rozwoju, mogą stosować tzw. klauzule ochronne (safeguards) oraz klauzule ucieczki (escape clause), których celem jest ochrona bilansu płatniczego, rynku lub krajowych producentów w danym sektorze. Szczególnie istotny wyjątek w kontekście dynamicznych procesów integracji regionalnej stanowi Artykuł XXIV zezwalający na szczególne traktowanie poszczególnych krajów bez konieczności przenoszenia koncesji i przywilejów na kraje pozostałe (Czarny, Śledziewska 2009, s. 35; Zielińska-Głębocka 1997, s ) 39. Stanowi on najważniejsze odstępstwo od klauzuli najwyższego uprzywilejowania (MFN), będącej podstawą handlu międzynarodowego. Jak piszą E. Czarny i K. Śledziewska (2009, s ), liberalizacja handlu nie oznacza tylko obniżania ceł. Za sprawą GATT/WTO wprowadzono zakaz stosowania niektórych ograniczeń poza- i parataryfowych. Realizuje się też zamianę różnych instrumentów protekcji na cła (czyli utaryfianie). Ogranicza to stosowanie kontyngentów importowych i subsydiów eksportowych. Równolegle z obniżaniem poziomu taryf celnych następuje wzrost znaczenia pozataryfowych form protekcji, takich jak procedury antydumpingowe oraz przepisy sanitarne i fitosanitarne. Środki te są niejednokrotnie stosowane w celu ograniczenia dostępu zagranicznych towarów na rynek krajowy (Czarny, Śledziewska 2009, s. 35). Pierwszą próbę ograniczenia protekcjonizmu pozataryfowego podjęto podczas Rundy Kennedy ego ( ), wprowadzając tzw. Kodeks Antydumpingowy, który z uwagi na niewielką liczbę krajów, jakie do niego przystąpiły, nie miał znaczącego wymiaru praktycznego. Lepsze efekty przyniosła w tej kwestii Runda Tokijska ( ), podczas której uzgodniono względnie precyzyjne zasady regulujące stosowanie niektórych środków pozataryfowych (Kawecka-Wyrzykowska 1995a, s. 17) Chodzi w szczególności o System Preferencji Ogólnych (GSP). 39 Pod koniec roku 2007, w WTO było zgłoszonych 200 porozumień notyfikowanych w ramach art. XXIV GATT. Rzadziej stosowanymi zapisami są art. V GATS oraz tzw. Enabling Clause, która dotyczy krajów rozwijających się (Hoekman i Kostecki (2011, s. 502). 40 Zasady zebrane zostały w dziewięciu tzw. kodeksach, które dotyczyły (Kawecka-Wyrzykowska 1995a, s. 17): barier technicznych w handlu, środków i procedur antydumpingowych, subwencji i ceł antysubwencyjnych, licencji importowych, wyceny wartości towarów na potrzeby celne, zakupów rządowych, samolotów cywilnych, mięsa wołowego oraz produktów mleczarskich. Porozumienia były później zmodyfikowane w Rundzie Urugwajskiej. 47

48 Nowy protekcjonizm, Runda Urugwajska i współczesne wyzwania dla WTO Pojęcie nowy protekcjonizm narodziło się w latach 70. XX wieku. Zjawisko to było efektem pojawienia się na arenie międzynarodowej nowych graczy (krajów nowo uprzemysławiających się), które stanowiły realną alternatywę dla tradycyjnie zlokalizowanych przemysłów w krajach rozwiniętych 41. Kryzys lat 70. XX wieku doprowadził do proliferacji nowych instrumentów protekcjonizmu handlowego (pozataryfowych barier importu i bilateralnych ograniczeń eksportu). Poza ochroną tradycyjnych gałęzi przemysłu, działania protekcjonistyczne ukierunkowane były również na ochronę branż wschodzących lub przechodzących restrukturyzację (przemysł samochodowy, petrochemiczny, włókna syntetyczne, sprzęt elektroniczny, półprzewodniki). Natomiast import tekstyliów został poddany kontroli w ramach systemu Porozumień Wielowłóknowych (Multifibre Arrangements MFAs), którego celem była pomoc krajom uprzemysłowionym w restrukturyzacji tej branży (Zielińska- Głębocka 1997, s. 133). Znaczne ograniczenie stosowania środków nowego protekcjonizmu wprowadziła Runda Urugwajska ( ), w szczególności Porozumienie o Klauzulach Ochronnych 42. Zakazano m.in. stosowania takich narzędzi, jak dobrowolne ograniczenia eksportu (VER), porozumienia o uporządkowanym marketingu, monitorowanie cen, nadzór handlu, przymusowe kartele handlowe, czy systemy dyskrecjonalnego licencjonowania importu (Synowiec 1995, s. 67). Efektem Rundy Urugwajskiej było także objęcie wielostronnymi regulacjami takich kwestii, jak (Kawecka-Wyrzykowska 1995b, s ; Michałek 2003, s. 214; Technical Barriers 2014, s.7; Zielińska-Głębocka 1997, s. 134) 43 : handel usługami (Układ Ogólny o Handlu Usługami GATS); obrót prawami własności intelektualnej (Porozumienie o Handlowych Aspektach Praw Własności Intelektualnej TRIPs); 41 Pierwszą istotną gałęzią przemysłu z punktu widzenia krajów uprzemysłowionych była branża tekstylna (por. Zielińska-Głębocka 1997, s. 133). 42 Porozumienie o Klauzulach Ochronnych reguluje zreformowany Artykuł XIX GATT oraz procedury funkcjonowania WTO (Zielińska-Głębocka 1997, s. 134). 43 W ramach Rundy Urugwajskiej nastąpiła również liberalizacja tradycyjnych, taryfowych środków protekcjonizmu, poprzez zmniejszenie stawek celnych zapisanych w narodowych listach zobowiązań (inaczej związanych, ang. bound duties). Oznaczają one, że państwo nie może podnosić stawek powyżej poziomu ustalonego w liście koncesyjnej (Michałek 2003, s. 214). 48

49 polityka państw wobec inwestycji zagranicznych (Porozumienie o Handlowych Aspektach Inwestycji TRIMs). Dodatkowo wprowadzono szczegółowe zasady rozstrzygania sporów, a także mechanizm badania transparentności polityk i praktyk stosowanych przez państwa (Technical Barriers 2014, s.8). Na kończącym Rundę Urugwajską spotkaniu w Marakeszu 15 kwietnia 1994 r. podpisano Akt Końcowy oraz Umowę z Marakeszu o Ustanowieniu Światowej Organizacji Handlu, która stała się trzecią, po MFW oraz Banku Światowym, kluczową instytucją, na forum której kształtowane są zasady międzynarodowych stosunków gospodarczych. Głównym zadaniem WTO jest tworzenie ram instytucjonalnych dla wymiany handlowej pomiędzy członkami tej organizacji (Kawecka-Wyrzykowska 1995b, s ). Jako, że problem nowego protekcjonizmu został w dużej mierze za sprawą Rundy Urugwajskiej zażegnany, wysiłki państw ukierunkowane zostały z stronę likwidowania zakłóceń w konkurencji międzynarodowej poprzez promocję uczciwego handlu (fair trade) oraz wyrównywania warunków prowadzenia działalności gospodarczej pomiędzy krajami. Procesy te następują poprzez harmonizację regulacji socjalnych oraz środowiskowych, ochrony konkurencji, a także zwalczania nieuczciwych praktyk w działalności produkcyjno-handlowej, na przykład dumpingu czy piractwa (Zielińska-Głębocka 1997, s. 134). Ponieważ głównymi beneficjentami Rundy Urugwajskiej były państwa wysokorozwinięte, celem zapoczątkowanej w roku 2001 roku Rundy z Doha, inaczej Rundy katarskiej, było przekonanie państw słabiej rozwiniętych do liberalizacji handlu w ramach negocjacji wielostronnych. Opracowany w tym celu plan zakładał (Rewizorski 2011, s. 180): rozszerzenie zakresu dostępu towarów importowanych z krajów najsłabiej rozwiniętych do państw uprzemysłowionych; wzmocnienie dialogu z państwami najsłabiej rozwijającymi się, dotyczącego wdrażania przyjętych uzgodnień; wprowadzenie ram pomocy technicznej dla tych państw; zapewnienie możliwie pełnego ich uczestnictwa w globalnym systemie handlowym. 49

50 Oczekiwania związane z Rundą z Doha były ogromne. Samo zniesienie barier handlowych w rolnictwie miało doprowadzić do wzrostu globalnego dochodu o ok. 358 mld USD do 2015 roku, a we wszystkich sektorach nawet o 600 mld USD, z czego połowa miałaby trafić do krajów ubogich. W efekcie tego ok. 144 mln ludzi mogłoby wyjść do 2015 roku ze strefy ubóstwa (Rewizorski 2011, s. 182). W ramach negocjacji Rundy z Doha, w grudniu 2013 r. przyjęto tzw. Pakiet z Bali. Zawiera on umowy obejmujące pewne uproszczenia w procedurach związanych z wymianą międzynarodową oraz poprawę bezpieczeństwa żywnościowego państw rozwijających się. Pakiet z Bali był pierwszym układem przyjętym przez wszystkie państwa członkowskie WTO 44, w dodatku po kolejnej fali protekcjonizmu, tym razem będącej efektem kryzysu lat Choć planowany efekt Pakietu to wzrost obrotów handlowych o ok. 11% oraz utworzenie 21 mln nowych miejsc pracy, z czego 18 mln w krajach rozwijających się, to jednak obejmuje on tylko ok. 10% pakietu reform ogłoszonych w Doha (Forsal 2013) 45. Istotne zmiany instytucjonalne i regulacyjne wprowadzone w efekcie postanowień Rundy Urugwajskiej oraz zapoczątkowane w trwającej Rundzie Katarskiej nie są receptą na wszystkie bolączki współczesnej zglobalizowanej gospodarki światowej. Coraz szybciej zmieniające się otoczenie skutkuje bowiem nowymi wyzwaniami, przed którymi stają twórcy międzynarodowego ładu gospodarczego. Do najważniejszych zmian i zarazem wyzwań, Światowa Organizacja Handlu zalicza (World Trade 2013, s. 267): rozwój międzynarodowych łańcuchów dostaw; wzrost handlu usługami; wzrost współzależności pomiędzy handlem towarami i usługami; wyższe i bardziej zmienne ceny dóbr; rozwój gospodarek wschodzących; coraz lepsze rozumienie związku pomiędzy handlem, zatrudnieniem i środowiskiem. 44 Pełny tekst deklaracji dostępny jest pod adresem internetowym ( 45 Analizę powodów impasu negocjacyjnego rundy katarskiej, w ujęciu ekonomii politycznej oraz nowej ekonomii instytucjonalnej, zawiera praca B. Michalskiego (2014a). 50

51 Długość negocjacji (miesiące) Jednocześnie znaczna część procesów otwierania się gospodarek odbywa się nie za sprawą WTO, ale w ramach porozumień regionalnych. Stąd istotnym wyzwaniem jest sprawienie, aby zyski z umów o charakterze preferencyjnym zostały zrealizowane w wymiarze wielostronnym (World Trade 2013, s. 267). Wraz z postępem procesu globalizacji rośnie skala i złożoność problemów występujących w handlu międzynarodowym 46, które wymagają rozwiązania na forum Międzynarodowej Organizacji Handlu. Świadczy o tym między innymi przedstawiona na Wykresie 1.3 długość trwania kolejnych rund negocjacyjnych w ramach WTO Wykres 1.3. Czas trwania negocjacji rund GATT/WTO Rundy negocjcyjne GATT/WTO * runda nie zakończona Źródło: Opracowanie własne O ile każda z pierwszych pięciu rund negocjacyjnych trwała krócej niż jeden rok i dotyczyła głównie wysokości taryf celnych, tak począwszy od Rundy Kennedy ego rokowania trwały latami, a ich zakres zaczął obejmować nowe problemy: ograniczenia pozataryfowe (od Rundy Tokijskiej), zasady handlu, rozstrzyganie sporów, usługi, własność intelektualną, rozwiązania sektorowe dla rolnictwa i tekstyliów (Runda Urugwajska) oraz standardy BHP, ochrona środowiska, zasady konkurencji, inwestycje, przejrzystość, patenty i in. (Runda z Doha 47 ). Wydaje się więc, że stopień skomplikowania współczesnego handlu międzynarodowego osiągnął poziom trudny do ujęcia w ramy prawne na poziomie globalnym. 46 Jak piszą J. Schroeder i B. Stępień (2007, s. 7-8), złożonośc globalizacji przejawia się w tym, że jej skutki różnią się pod względem skali i intensywności oddziaływania. 47 We wrześniu 2015 runda ta nadal nie została zakończona. 51

52 1.5. Dylematy liberalizacji handlu w wybranych krajach rozwijających się, w tym w krajach transformacji Jest pewnym paradoksem, że kraje najbardziej rozwinięte, narzucające poprzez organizacje międzynarodowe krajom rozwijającym się politykę liberalizacji, same swój dobrobyt osiągały w warunkach silnej protekcji 48. Wobec tego faktu, naturalnymi wydają się być wątpliwości, czy aby na pewno szybka i powszechna eliminacja barier w handlu, a także inne drastyczne reformy rynkowe, przyczyniają się do wzrostu dobrobytu krajów rozwijających się 49. Poglądy ekonomistów w tej kwestii ewoluowały, analiza ex-post poszczególnych przypadków skłania z kolei ku myśleniu o reformach rynkowych w kategorii konkretnego przypadku, z uwzględnieniem jego specyficznych uwarunkowań Ewolucja podejścia do kwestii niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu Opisane w podrozdziale argumenty na rzecz oraz przeciw liberalizacji handlu znalazły swoje przełożenie w dyskusjach na temat polityk prowadzonych przez instytucje międzynarodowe oraz w konkretnych przypadkach krajów, głównie rozwijających się, które decyzję odnośnie otwarcia gospodarki na handel podejmowały 51. Z uwagi na znaczny stopień zinstytucjonalizowania współczesnej współpracy międzynarodowej w wymiarze gospodarczym, decyzje te nie zawsze były w pełni niezależnymi decyzjami rządów poszczególnych krajów. Organizacje międzynarodowe takie, jak Bank Światowy (BŚ), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) czy Światowa Organizacja Handlu (WTO), mają bowiem istotny wpływ na realizowane polityki krajowe, które nie mogą stać w sprzeczności z celami i metodami ich osiągnięcia, jakie stawiają sobie te organizacje. Za sprawą tzw. konsensusu waszyngtońskiego, od lat 90. XX wieku w Banku Światowym oraz MFW w odniesieniu do państw rozwijających się realizowana jest polityka kładąca nacisk na prywatyzację sektora państwowego, twardą politykę finansową, liberalizację handlu, deregulację oraz szereg innych zaleceń w duchu neoliberalizmu (por. Kołodko 1999, s. 119; 48 Pewne dane w tej kwestii zawiera początkowy akapit podrozdziału Ben-David i Papel (1998) po analizie ścieżek rozwoju 74 państw po II Wojnie Światowej zauważyli, że w przypadku 46 spośród nich otwarciu gospodarki towarzyszył spadek tempa wzrostu (za: Hoekman, Kostecki 2011, s. 42). 50 Stanowi to zaprzeczenie polityki instytucji międzynarodowych wyrażającej się hasłem jeden rozmiar dla wszystkich ( one size fits all ). 51 Niniejszy podrozdział dotyczy liberalizacji typu powszechnego, stąd w dalszej jego części określenie liberalizacja odnosi się do liberalizacji niedyskryminacyjnej. 52

53 Williamson 1990). Wyrastała ona w głównej mierze z doświadczeń państw Ameryki Łacińskiej, a stosowana była m.in. w przechodzących transformację systemową krajach Europy Środkowo-Wschodniej (por. G. Kołodko 1999, s.119). Jej efekty wywołały mieszane reakcje ze strony ekonomistów, a rola jaką odgrywała doktryna neoliberalna w instytucjach międzynarodowych zmieniła się znacznie w ostatnich latach, także za sprawą światowego kryzysu finansowego. Zaznaczyć należy, że postulat liberalizacji handlu jako stymulanty wzrostu gospodarczego w długim okresie był aktualny latach 90. XX wieku i nadal jest podtrzymywany przez większą część ekonomistów. To, co zmieniło się przez ostatnie dwadzieścia lat, jak się wydaje, to większe znaczenie kontekstowości, zwracania uwagi na uwarunkowania lokalne i tym samym odejście od doktrynalnego traktowania zasad liberalizmu. Podejście do kwestii liberalizacji handlu ewoluowało na przestrzeni ubiegłego wieku 52. Od lat 30., w krajach rozwijających się dominowały strategie protekcjonistyczne. Ich celem była ochrona rozwijającego się przemysłu, głównie przyjmująca postać substytucji importu. Była ona istotna z powodu konieczności oszczędzania walut obcych w związku z kosztem obsługi zadłużenia zagranicznego, podwyższonym na skutek Wielkiego Kryzysu. Ta strategia kontynuowana była, choć z niewielkimi zmianami, w krajach rozwijających się również w latach powojennych (Dornbusch 1992, s. 70) 53. Jak podaje raport ILO (2001, s.9) postrzeganie tej strategii zmieniło się za sprawą serii badań przeprowadzonych przez OECD (por. Little et al. 1970) i National Bureau of Economic Research (NBER) (por. Kreuger 1978). Wykazały one nieskuteczność działań protekcjonistycznych o charakterze substytucji importu, w znacznym stopniu chroniących niektóre niekonkurencyjne przemysły. Odpowiedzią ze strony instytucji Bretton Woods była polityka szybkiej i głębokiej liberalizacji, która zdominowała programy restrukturyzacyjne objęte tzw. Structural Adjustment Programme (SAP) w latach 80. XX wieku oraz programy skierowane do państw 52 Jeżeli spojrzeć na wcześniejsze okresy, można zauważyć, że działania protekcjonistyczne były wpisane w politykę handlową krajów od wielu wieków. W wieku XII, Anglia obostrzyła kwestie przemieszczania się tkaczy, aby utrzymać konkurencyjność swojego przemysłu tekstylnego. W wieku XIII wprowadziła natomiast przepisy regulujące rodzaje i pochodzenie materiałów, z których można było szyć ubrania. W wieku XVI i XVII Francja wprowadziła ochronę celną wybranych przemysłów, a także stosowała subsydia i bezpośrednią własność państwa w wybranych sektorach. Podobne praktyki stosowała Japonia w okresie Meiji. Nasilenie działań protekcjonistycznych nastąpiło w okresie rewolucji przemysłowej. W XIX i pierwszej połowie XX wieku, stawki celne importowe w krajach uprzemysłowionych wynosiły nawet 30-50% (World Bank 2005, s. 135). 53 Strategia substytucji importu forsowana była szczególnie w krajach Ameryki Łacińskiej przez United Nations Economic Commission for Latin America (ECLA), jako panaceum na pogarszające się terms of trade (Prebisch, 1959, 1984). 53

54 transformacji w latach 90. XX wieku (ILO 2001, s.9, Greenaway et al. 1998, s. 1547). Od roku 1980, znaczna część pożyczek Banku Światowego była udzielana w ramach programu SAP. Były one warunkowane wdrożeniem reform rynkowych (por. Dornbusch 1992, s. 70; ILO 2001, s.9; Shafaeddin 2005, s.3). Kolejnym znaczącym badaniem było studium Banku Światowego (por. Papageorgiou et al. 1990), w którym bazując na doświadczeniach liberalizacji handlu w 19 krajach wykazano, że wiązała się ona z szybszym wzrostem gospodarczym oraz że niekoniecznie powodowała wzrost bezrobocia. Rezultaty tych badań były jednakże kwestionowane między innymi przez Greenaway a (1993), Collier a (1993) oraz Agenor a i Aizenman a (1996), głównie na gruncie metodologicznym. Do czołowych badaczy wdrażających zasady nurtu neoliberalnego 54 do polityk organizacji międzynarodowych zaliczani są J. Sachs i A. Warner. W połowie lat 90. XX wieku przedstawili oni wyniki swoich badań, z których wynikało, że kraje stosujące niższy poziom protekcji doświadczają szybszego wzrostu gospodarczego (Sachs, Warner 1995a). Do podobnego wniosku doszedł Dollar (1992). Oba studia należą do najbardziej wpływowych badań wykazujących zalety otwartej polityki handlowej 55. Wnioski z obu prac zostały zdecydowanie skrytykowane przez F. Rodriguez a. i D. Rodrik a (1999) oraz Rodrika (2011, s 288). W szczególności, przyjęte miary otwartości zostały określone jako będące niewiarygodnymi miarami barier w handlu 56. Ci sami autorzy zakwestionowali także aspekty metodologiczne kilku innych znaczących opracowań z lat 90. XX wieku, których wyniki wskazywały na jednoznacznie pozytywne efekty liberalizacji handlu 57. Głównym zarzutem było błędne, 54 Szerzej o poglądach twórcy neoliberalizmu Miltona Friedmana w publikacji A. Lityńskiej (2001). 55 W obu przypadkach autorzy analizują wpływ indeksów otwartości na wzrost gospodarczy, bazując na dużej liczbie krajów. Dollar (1992) określa stopień liberalizacji za pomocą dwóch indeksów: zmienności oraz zniekształceń w realnym kursie walutowym. Natomiast Sachs i Warner (1995a) określają otwartość przy pomocy pięcioskładnikowego kryterium składającego się z: średnich stawek celnych, pokrycia barierami pozataryfowymi, dawną przynależnością do bloku socjalistycznego, zmonopolizowaniem głównych branż eksportowych oraz stopniem pokrycia tzw. premii czarnorynkowej. W innej pracy z tego okresu, Sachs i Warner udowadniają, że wszystkie kraje, które w latach stosowały się do takich zasad, jak pokój, podstawowe przywiązanie do praw człowieka oraz otwarcie gospodarki poprzez zniesienie kontyngentów, monopoli eksportowych oraz niewymienialnych walut, osiągnęły przynajmniej dwuprocentowy średni wzrost per capita (Sachs, Warner 1995b, s.12). Z drugiej strony, przy użyciu prostego zestawienia dzielącego kraje na stosujące i niestosujące się do powyższych zasad w obrębie trzech grup charakteryzujących średni poziom wzrostu, Sachs i Warner ukazują jasno, że znaczna większość krajów stosujących wspomniane zasady przynależy do grupy o najwyższym średnim tempie wzrostu, a w najniższej grupie (wzrost od 0% do 2%) nie ma ani jednego kraju z tej kategorii. Odwrotną sytuację odnotowują autorzy w przypadku krajów nie stosujących się do zaleceń. 56 Wytknięto także ich duży stopień skorelowania z innymi źródłami słabości gospodarki. Krytyka dotyczyła także uwzględnieniu, jako jednego z kryteriów, położenia w Afryce Subsaharyjskiej. 57 Ben-David (1993), Edwards (1998), Frankel, Romer (1999). 54

55 zdaniem autorów, przypisywanie polityce handlowej pewnych fenomenów makroekonomicznych (jak np. niestabilność makroekonomiczna) albo determinant natury geograficznej. Po skorygowaniu tych błędów znikają, ich zdaniem, sensowne związki pomiędzy poziomem barier handlowych a wzrostem (Rodriguez, Rodrik 1999; Rodrik 2011, s. 288). Do podobnych konkluzji doszedł G. Helleiner (2000), przeprowadzając serię analiz na poziomie krajów. Inne studia nad efektami procesów liberalizacji handlu w krajach rozwijających się cechują się bardziej ostrożnymi konkluzjami. D. Greenaway (1993) wykazuje, że liberalizacja ta przyniosła pozytywne lub negatywne efekty, w zależności od specyficznej sytuacji kraju. Według autora, w wielu krajach wystąpiły znaczne koszty dostosowawcze, związane ze spadkiem inwestycji, wzrostem deficytu na rachunku obrotów bieżących, pomimo zwiększonego eksportu. Te niejednoznaczne wyniki badań potwierdzają, że procesy liberalizacji nie powinny przebiegać jednakowo, niezależnie od kraju, ponieważ są silnie uzależnione od takich czynników, jak natura programu liberalizacji, poziom wcześniej istniejących zakłóceń w systemie handlu oraz elastyczności rynków (ILO 2001, s.11). Z kolei Wacziarg i Wallack (2004) pokazują niewielkie przesunięcia pracowników pomiędzy branżami po okresie wdrażania polityk liberalizacyjnych. Wyniki te stają w opozycji do powszechnie akceptowanej tezy o lepszej alokacji zasobów, która ma być skutkiem liberalizacji handlu. Dostrzeżono więc kontekstowość liberalizacji handlu. Zaprojektowanie jednego, wspólnego dla wszystkich krajów jej modelu w praktyce okazało się nieefektywne. W celu sprecyzowania rodzajów przemysłów, które powinny podlegać liberalizacji, S.M. Shafaeddin (2005, s.5) zaproponował rozróżnienie na cztery rodzaje branż: branże konkurencyjne zagranicą (głównie te z mocną pozycją na rynku międzynarodowym); branże podążające do technologicznego punktu zwrotnego; przemysły raczkujące, potrzebujące czasu na dostosowania; branże, które nie są ani obecnie, ani potencjalnie konkurencyjne, więc powinno się je zlikwidować. Konsekwencją takiego podejścia jest konieczność selektywnego potraktowania branż podlegających procesom liberalizacji handlu. 55

56 Duża ilość badań empirycznych próbujących łączyć w sposób przyczynowoskutkowy polityczne decyzje o liberalizacji handlu z przyszłym funkcjonowaniem gospodarki oraz niejednoznaczne konkluzje z niej płynące sprawiły, że za element decydujący o sukcesie bądź porażce reform rynkowych przyjęto jakość szeroko pojętych instytucji państwa te reformy przeprowadzającego. Dollar i Kraay (2003) zauważyli na przykład, że kraje otwarte, posiadające dobre instytucje, rozwijają się szybciej. Za konkluzję dyskusji na temat skutków liberalizacji handlu dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia można przyjąć wnioski z raportu United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) z roku 2012 (Tussie, Aggio 2005, s. 89). Stwierdzono w nim, że wyniki większości badań potwierdzają, iż liberalizacja handlu w średnim i długim terminie prowadzi do wzrostu gospodarczego, gdyż wtedy państwo dostosuje się do realokacji zasobów, podtrzymując swoje przewagi komparatywne. Jednakże proces ten nie przebiega gładko ani automatycznie. Wręcz przeciwnie powstają koszty dostosowawcze, zawierające różnorodne, potencjalnie niebezpieczne efekty krótkoterminowe. W ich skład wchodzą redukcja zatrudnienia i produkcji, straty specyficznego dla poszczególnych branż lub przedsiębiorstw kapitału ludzkiego oraz niestabilność makroekonomiczna, będąca efektem problemów z bilansem płatniczym lub spadkiem dochodów budżetowych 58. Jeżeli chodzi o skalę tych kosztów, to zależy ona od czasu, jaki potrzebny jest na realokację zasobów pomiędzy sektorami (Tussie, Aggio 2005, s. 89) Przykłady liberalizacji handlu w krajach rozwijających się, w szczególności w krajach transformacji Procesy liberalizacji handlu były doświadczeniem znacznej liczby krajów rozwijających się, szczególnie w ostatnich trzech dekadach XX wieku. Liberalizacja objęła państwa znajdujące się na różnych (w zasadzie wszystkich) kontynentach, proces ten był efektem różnych czynników sprawczych, a państwa go przeprowadzające charakteryzowały różne systemy polityczne, a także wcześniejsze doświadczenia historyczne. Z uwagi na to, analizy porównawcze doświadczeń państw dokonujących liberalizacji handlu uwzględniają często aspekt geograficzny. Korzystając z tego klucza, 58 Dornbusch (1992, s. 82) wskazuje nawet jako warunek konieczny efektywnej liberalizacji zaistnienie jednej z dwóch sytuacji albo kraj ma możliwość deprecjacji waluty w celu wsparcia eksportu, albo musi on mieć zapewniony dopływ walut zagranicznych przez dłuższy okres czasu. 56

57 znaczną część państw rozwijających się podlegających procesom liberalizacji można podzielić na (por. Schaffedin 2005, s.2): kraje Azji Wschodniej, które w latach 60. XX wieku liberalizowały handel w ramach własnych polityk gospodarczych; kraje Afryki, w których liberalizacja była projektowana i narzucana przez instytucje międzynarodowe; kraje Ameryki Łacińskiej, które rozpoczęły reformy w latach 80. XX wieku pod naciskiem instytucji międzynarodowych, jednakże kontynuowały je w latach 90. samoistnie; kraje Europy Środkowo-Wschodniej, Południowo-Wschodniej i byłego ZSRR, czyli kraje transformacji systemowej, w przypadku których rola instytucji międzynarodowych była istotna, jednakże nie determinująca 59. Z uwagi na zakres analizy prezentowany w niniejszej dysertacji, najwięcej uwagi skierowane zostało w dalszej części tego rozdziału na doświadczenia państw transformacji 60. W sposób bardziej szczegółowy została zarysowana sytuacja Polski. Przedstawione także zostały wybrane doświadczenia państw z innych regionów. Wolne wybory w Polsce, zburzenie muru Berlińskiego i upadek Związku Radzieckiego stanowiły punkt zwrotny w historii świata, zamykając okres jego dwubiegunowości. Dla centralnie sterowanych gospodarek państw byłego Bloku Wschodniego te długo oczekiwane zmiany przyniosły nowe wyzwania, spośród których do najważniejszych należały między innymi reorganizacja produkcji i bardziej efektywna alokacja zasobów. Zmianom w sferze gospodarczej towarzyszył proces demokratyzacji systemów politycznych (Molendowski 2012a, s. 67). Transformacja nie należała do procesów łatwych. Większość międzynarodowych doradców w tym instytucje finansowe, think thanki i środowiska naukowe zalecała szybkie reformy rynkowe, zawierające obniżenie barier celnych, prywatyzację, deregulację, liberalizację przepływów kapitałowych 61 i, ogólnie, oddanie gospodarki niewidzialnej ręce rynku 59 S.M. Schaffedin (2005, s.2) tej ostatniej grupy krajów z niewyjaśnionych względów nie ujmuje w zestawieniu. 60 Pomimo, że gospodarka SFR Jugosławii należała do najbardziej otwartych gospodarek tzw. bloku wschodniego, była ona gospodarką centralnie sterowaną, zaliczana jest więc do tego grona. 61 Według G. Kołodki (1999, s. 261), największym wyzwaniem, jakie stanęło przed krajami transformacji w związku z chęcią przystąpienia od OECD, była liberalizacja przepływów kapitału, gdyż wiązało się to ze zbyt dużym ryzykiem destabilizacji finansowej i wystawieniem gospodarki na szoki zewnętrzne. Neutralizacja tego zagrożenia wymaga silnych podstaw finansowych oraz kompleksowych ram 57

58 (por. World Bank 2005, s. 200). Był to wielce obiecujący wybór dla państw, w których wszystkie decyzje gospodarcze były wcześniej efektem centralnego planowania (Dornbusch 1992, s. 70) 62. Rezultaty takiej polityki były zróżnicowane, jednakże spadek produkcji w pierwszych latach transformacji był większy niż się tego spodziewano. W krajach powstałych po rozpadzie byłego Związku Radzieckiego wyniósł on w ciągu sześciu lat średnio 45% 63, podczas gdy w pozostałych krajach EŚW 12% (World Bank 2005, s. 200). Poprawa następowała w sposób jeszcze bardziej zróżnicowany. W roku 2003, w krajach byłego ZSRR produkcja przemysłowa była nadal aż o jedną piątą niższa, niż przed rozpoczęciem okresu transformacji 64, natomiast w pozostałych krajach EŚW przekroczyła ona ten poziom. W krajach EŚW najistotniejszą zmianą było przesunięcie handlu z krajów wchodzących w skład Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej 65 (RWPG), który dominował przed okresem transformacji, w stronę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Poprzedni kierunek handlu doznał dramatycznego osłabienia na skutek takich czynników, jak zapaść gospodarcza krajów byłego ZSRR, brak komplementarności produkcji (z pewnymi wyjątkami) oraz niedostatek walut wymienialnych, które zastąpiły rubla w rozliczeniach między państwami regionu (Molendowski 2007a, s ). Po rozpadzie RWPG, kraje uprzednio wchodzące w jej skład włączyły się aktywnie w procesy regionalnej liberalizacji handlu. Powstały trzy nowe inicjatywy: Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) Bałtycka Strefa Wolnego Handlu (BAFTA) Wspólnota Niepodległych Państw (WNP). instytucjonalnych. Autor pisze dalej, że w związku z tym Czechy już po półtora roku od przystąpienia do OECD przeżyły kryzys walutowy i gospodarczy. Doświadczeń czeskich uniknęła Polska wynegocjowując stopniowy proces liberalizacji. 62 Więcej na temat procesów transformacji w krajach postsocjalistycznych w: Balcerowicz 1997, Kołodko 1999, Molendowski 2012a, Woźniak 2012, 63 Średnia ważona populacją. 64 Wewnątrz tej grupy państw także wystąpiło duże zróżnicowanie. Np. w Gruzji produkcja na skutek transformacji spadła o 75% i do roku 2003 nie osiągnęła nawet 40% wartości z okresu przez transformacją (World Bank 2005, s. 2001). 65 Organizacja ta została rozwiązana w 1991 roku. 58

59 W przypadku dwóch pierwszych inicjatyw, politycznym powodem ich powstania było dążenie państw do przyszłej integracji z Unią Europejską 66. Próby oceny wpływu szybkości liberalizacji handlu w poszczególnych krajach transformacji na takie wskaźniki, jak wzrost PKB, czy redukcja ubóstwa, napotykają na istotne problemy metodologiczne. Nie da się bowiem oddzielić, w przypadku państw przechodzących transformację systemową, a więc zmieniających nie tylko politykę handlową, ale też całą koncepcję zarządzania państwem, efektów tejże polityki, od efektów pozostałej sfery istotnych zmian, jakie w tych państwach wystąpiły. Dlatego też dane zaprezentowane na Wykresie 1.4 należy interpretować z pewną ostrożnością. Biorąc pod uwagę trzy spośród krajów transformacji, w przypadku których nie łączyła się ona za zmianami granic państwowych, zauważyć można, że w Polsce i na Węgrzech, po istotnym spadku PKB per capita, będącym efektem gwałtownych dostosowań, wskaźnik ten równie dynamicznie zaczął rosnąć. W przypadku Polski odbicie od dna nastąpiło w roku 1992 i trend wzrostowy utrzymał się aż do końca analizowanego okresu, dzięki czemu skumulowany wzrost w latach wyniósł 209%. Z kolei wzrost PKB per capita Węgier nastąpił później, bo w roku Miał on charakter równie dynamiczny, jednakże kraj ten mocniej odczuł skutki światowego kryzysu finansowego. W efekcie skumulowany wzrost wyniósł tylko 128% 67. Obie gospodarki charakteryzowała gwałtowna zmiana systemowa okresu transformacji. Porównując więc ich dynamiczny wzrost (przynajmniej do czasu światowego kryzysu), z powolnym jego tempem w Rumunii (poziom z roku 1989 osiągnęła ona dopiero w roku 2003), w której zmiany następowały stopniowo, można wysnuć ostrożny wniosek o wyższości tzw. terapii szokowej (w tym szybkiej liberalizacji handlu), nad tzw. terapią gradualistyczą (stopniową, ewolucyjną), czyli rozciągniętą w czasie (por. L. Balcerowicz 1997, s. 182). 66 Szerzej o porozumieniu CEFTA w kontekście procesów liberalizacji państw Bałkanów Zachodnich napisano w rozdziale drugim. 67 Dane z UNCTAD STAT ( dostęp: ) 59

60 PKB per capita (USD) Wykres 1.4. Zmiany PKB per capita w wybranych krajach transformacji (w USD, w cenach stałych z 2005 r.) Węgry Polska Rumunia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych (dostęp ). Deregulacja działalności gospodarczej w Polsce dokonała się za sprawą ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, opracowanej przez ówczesnego ministra przemysłu Mieczysława Wilczka i premiera Mieczysława Rakowskiego. Obowiązywała ona do 2000 roku. W sferze handlu zagranicznego ustawa dawała prawo każdemu podmiotowi gospodarczemu do eksportu i importu, na które nie było konieczne uzyskiwanie koncesji 68. Z początku obowiązywały jeszcze kontyngenty na eksport pewnej grupy surowców. Z czasem pod kontrolą rządu pozostały jedynie eksport węgla i paliw płynnych, obowiązywały także pewne obostrzenia wynikające z umówi międzynarodowych. Zniesiony został system ulg eksportowych, a od 1 stycznia 1990 r. wprowadzono swobodę dostępu do dewiz oraz zastosowano sztywny kurs walutowy, który z czasem został stopniowo uwolniony (Woźniak 2012, s. 84) 69. Liberalizacji sektora prywatnego oraz handlu zagranicznego towarzyszyła jednakże bardzo miękka polityka makroekonomiczna, ustępująca pod presją płacową, co pociągnęło za sobą gwałtowny wzrost inflacji i niedoborów (Balcerowicz 1997, s. 355). Na skutek liberalizacji handlu zagranicznego, szybko zmalało znaczenie państwowych 68 Za wyjątkiem materiałów łatwopalnych, broni i izotopów promieniotwórczych. 69 Do regulacji struktury importu i stymulowania konkurencji wykorzystywano przede wszystkim taryfę celną, poprzez mechanizm jej czasowego zawieszania oraz redukcji. Dotyczyło to około dwóch trzecich pozycji taryfowych. Nowoczesną taryfę, dostosowaną do standardów EWG i zasad normalizacji zawartych w GATT, wprowadzono w połowie 1991 roku. Działania te nie przyniosły jednak pożądanego efektu ograniczenia inflacji, pobudzenia konkurencji i restrukturyzacji. W połowie 1993 roku, wraz z podatkiem VAT wprowadzono nową taryfę. Jednocześnie 6-procentowe cło zastąpiło obowiązujący wcześniej podatek importowy. W 1996 roku wprowadzono opłaty wyrównawcze dla importerów produktów rolnych, czego celem miała być oczywiście ochrona producentów krajowych przed zagraniczną konkurencją (Woźniak 2012, s. 84) 60

61 central handlu zagranicznego, które jeszcze w 1989 roku odpowiadały za ok. 80% wymiany towarowej z zagranicą (Czarny, Śledziewska 2009, s. 174). Wprowadzony w roku 1990 plan Balcerowicza objął również redukcję państwowych inwestycji, dewaluację waluty o ponad 50% oraz wycofanie subsydiowania energii. Pomimo głębokiej recesji w 1991 roku, Polska utrzymała program liberalizacji gospodarki, wdrażając nowy plan, konsultowany z MFW, który zakładał m.in. reformę podatków oraz prywatyzację 70 (Wacziarg, Welsch 2003, s. 57) 71. Jednym z głównych problemów, z jakim borykała się Polska w połowie lat 90. XX wieku był niedostateczny rozwój sieci prywatnych producentów, w szczególności dostawców materiałów i półproduktów dla przemysłu, co skutkowało wysoką importochłonnością gospodarki. W efekcie, każdy jeden punkt procentowy wzrostu gospodarczego wiązał się z 4-5 pp. wzrostu importu (Molendowski, Czubek s.10). W celu intensyfikacji handlu z Europą Zachodnią, 1 marca 1992 roku weszła w życie handlowa część umowy stowarzyszeniowej z EWG, zgodnie z którą w okresie 10 lat miano utworzyć strefę wolnego handlu (ograniczenia dotyczyły produktów rolnych). W celu tymczasowej ochrony krajowych firm, liberalizacja handlu następowała asymetrycznie, dając im niezbędny czas na dostosowania do reguł gospodarki wolnorynkowej. Po koniec 1992 roku podobną umowę podpisano z EFTA (Woźniak 2012, s. 84). Polska była także w gronie założycieli Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu 72, podpisanego w grudniu 1992 roku, mającego utworzyć strefę wolnego handlu z państwami Grupy Wyszehradzkiej (Molendowski 2012a, s.89) 73. Efektem tych głębokich i szybkich zmian był z początku przedstawiony na Wykresie 1.4 drastyczny spadek PKB pc. i, co za tym idzie, poziomu życia. Jednakże po kilku latach kryzysu gospodarka Polski nabrała relatywnie szybkiego tempa wzrostu. 70 Kategoryzację rodzajów prywatyzacji w poszczególnych krajach EŚW zawiera praca E. Molendowskiego (2012a, s ). 71 Pakiet radykalnych przedsięwzięć z zakresu polityki gospodarczej koncentrował się na stabilizacji, liberalizacji oraz zmianach systemu podatkowego, umocnieniu banku centralnego oraz sieci zabezpieczenia społecznego. Towarzyszyły mu zmiany w kwestiach instytucjonalnych, m.in. w ubezpieczeniach, prawie antymonopolowym oraz rozwiązaniu obowiązkowych centralnych związków spółdzielczych (Balcerowicz 1997, s. 365). 72 Z czasem do CEFTA dołączyły także inne kraje regiony Europy Środkowo-Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej. 73 Dodatkowym elementem mającym umożliwić polskiej gospodarce lepsze wykorzystanie możliwości otwierających się przez obniżenie stawek celnych był przyjęty w 1993 roku program polityki proeksportowej, zawierający między innymi gwarancje kredytowe i ubezpieczenia transakcji eksportowych. 61

62 W przypadku Węgier, został wprowadzony w roku 1989 plan stabilizacyjny, który zawierał wyższe podatki, restrykcyjną politykę monetarną oraz dewaluację waluty (World Bank 1995) 74. W latach wdrożono program restrukturyzacyjny MFW, natomiast po dojściu do władzy w roku 1994 socjaldemokratycznej koalicji zaczęto wdrażać plan stabilizacyjny. W związku z brakiem jego wystarczających efektów, w roku 1995 nastąpiła zmiana na stanowisku ministra finansów, którą to tekę objął L. Bokros. Przeprowadzone przez niego reformy strukturalne, określane mianem pakietu Bokrosa (Bokros package) za główne cele przyjęły ograniczenie konsumpcji oraz przywrócenie równowagi w wymianie handlowej z zagranicą. Objęły one m.in. dewaluację waluty, restrykcyjną politykę wynagrodzeń w sektorze publicznym oraz środki fiskalne prowadzące do poprawy sytuacji budżetowej (Molendowski, Czubek 2001, s.2-3, Wacziarg, Wallack 2004). Początek poprawy sytuacji gospodarczej przypadł na lata , jednakże wartość PKB per capita wróciła do poziomu z roku 1989 dopiero w roku Mogło to być spowodowane utrzymującym się wysokim poziomem zadłużenia oraz deficytem na rachunku obrotów bieżących (Wacziarg, Welsch 2003, s. 54). Dodatkowym utrudnieniem mogła być zbyt restrykcyjna polityka monetarna zastosowana w roku 1995 (World Bank 1995) 75. W przeciwieństwie do Polski i Węgier, gdzie w okresie komunizmu funkcjonował, choć w ograniczonym zakresie, sektor prywatny, Rumunia należała do krajów o kompletnie scentralizowanych gospodarkach. Podobnie jak w Bułgarii i krajach Bałkanów Zachodnich produkcja przemysłowa była rozwinięta na niewielką skalę i związana była głównie z inwestycjami po II Wojnie Światowej (Comparison of industrial , s.11). Utrudniało to uzyskanie pozytywnych rezultatów reform, które władze kraju usiłowały stopniowo przeprowadzać. W związku z brakiem faktycznej opozycji wobec dyktatury Nicolae Ceausescu, rewolucja roku 1989 była tak naprawdę próbą sił pomiędzy rożnymi frakcjami istniejącej nomenklatury, a nie początkiem politycznej transformacji. Dlatego też, pomimo faktu, że Rumunia jako jedyny z krajów Europy Środkowo-Wschodniej zerwała z komunizmem w sposób drastyczny, rezultaty tej zmiany można określić bardziej jako przewrót pałacowy. Co więcej, podtrzymując stan nieufności wobec gospodarki rynkowej oraz pluralistycznej demokracji, Rumunia 74 Reformy rynkowe na Węgrzech sprzed 1989 roku były bardziej zaawansowane, niż w Polsce, nie występowały też porównywalne nierównowagi makroekonomiczne (por. Balcerowicz 1997, s. 359). 75 Warto odnotować, że Wacziarg i Welsch (2003, s. 54) sklasyfikowali Węgry jako państwo o zerowych bądź negatywnych efektach liberalizacji. 62

63 pozostała w tyle pod względem reform rynkowych w porównaniu z innym krajami Europy Środkowo-Wschodniej (Bertelsmann Transformation Index, 2006) 76. W latach rządy określane jako postkomunistyczne przeprowadziły pewne spectrum reform demokratycznych i rynkowych, które jednakże uznawane były za zbyt powolne (EBRD 1999; IMF 2000; Pop 2001, s. 2).Wybory parlamentarne roku 1996 przyniosły zwycięstwo opozycji demokratycznej, która jednakże, pomimo wsparcia wysiłków reformatorskich ze strony międzynarodowych instytucji finansowych, nie sprostała oczekiwaniom społeczeństwa, artykułującego potrzebę reform. Obrazem tego była ostatnia pozycja Rumunii wśród państw negocjujących przystąpienie do Unii Europejskiej w 2000 roku (European Commission 2000a; 2000b, Pop 2001, s.3). Niska ocena rządów demokratów przyniosła zwycięstwo w roku 2000 partii socjaldemokratycznej, będącej emanacją sił rządzących krajem po usunięcie Ceausescu (Bertelsmann Transformation Index, 2006) 77. Specyficznym przypadkiem pośród krajów transformacji jest Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), która 3 października 1990 roku, w wyniku zjednoczenia, de facto została wchłonięta przez RFN. Zjednoczenie to zaprzecza poglądowi, że zasoby odgrywają większą rolę w transformacji, niż strategie. Pomimo niezaprzeczalnych przewag, w postaci wspólnego z RFN języka, historii i kultury, które pozwoliły Niemcom Wschodnim szybko zaadoptować nowe prawo i organizację, a także ogromnych transferów, które w okresie wynosiły 40-60% PKB, ich produkcja spadła znacząco 78. Przyczyniło się do tego przyjęcie waluty Niemiec Zachodnich na przewartościowanym poziomie, a także zaadoptowanie zachodniego surowego prawa pracy oraz szczodrego systemu zabezpieczeń społecznych. Prowadziło to do znikomego napływu nowych inwestycji i rosnącego bezrobocia (World Bank 2005, s. 203). Doświadczenia liberalizacji gospodarek krajów spoza Europy Środkowo- Wschodniej składają się na niezwykle bogaty materiał empiryczny, którego szczegółowe przedstawienie wykraczałoby poza przyjęty zakres analizy prezentowanej 76 L. Balcerowicz (1997, s. 360) określa pozycję wyjściową Rumunii w procesie transformacji jako nie gorszą, niż Polski. Miała ona bowiem miej elastyczny system gospodarczy, ale też mniej dramatyczną nierównowagę makroekonomiczną, mniejszą zależność od rynku ZSRR i brak zadłużenia zagranicznego. 77 Niezwykle dokładną analizę transformacji ustrojowej w Rumunii zawiera dysertacja doktorska L. Pop (2001). 78 Jak pisze Dornbusch (1992, s. 70), efekt gwałtownej liberalizacji handlu we Wschodnich Niemczech był dramatyczny produkcja spadła o ponad 50%, a bezrobocie wzrosło do niespotykanych rozmiarów. 63

64 w niniejszej pracy. Stąd w dalszej części tego podrozdziału przedstawiono jedynie przykłady kilku państw, istotnych z uwagi na ich znaczącą pozycję na arenie międzynarodowej, a mianowicie Brazylii, Korei Południowej, Turcji oraz Meksyku 79. Liberalizację handlu przeprowadzoną w Meksyku, uznaje się za posunięcie służące rozwojowi kraju, który do roku 1985 był gospodarką w bardzo dużym stopniu zamkniętą. Zamknięcie to skutkowało niską produktywnością i znaczną liczbą monopoli, z których to powodów zdecydowano się na reformy. Z początku wprowadzono stopniową liberalizację handlu, z wieloma branżami wyłączonymi z tego procesu. Wraz ze wzrostem presji na opóźnianie zmian w kolejnych sektorach, rząd zdecydował się radykalnie przyspieszyć reformy. Efektem tego przyspieszenia było osiągnięcie wzrostu produkcji w latach o ponad 4%, co znacznie przekraczało wartości z poprzednich lat (Dornbusch 1992, s. 79). Co prawda już w latach kraj pogrążył się w kryzysie, jednakże był on w głównej mierze spowodowany błędami w polityce monetarnej (por. Dornbusch 2002, s ). Jako przykład jednoznacznie pozytywnego wpływu reform rynkowych, przy ostrożnej liberalizacji handlu, można podać Turcję z lat 80. XX wieku. Liberalizacja z początku tej dekady była następstwem kryzysu, który wiązał się ze stosowaną polityką substytucji importu, zbyt dużym zadłużeniem międzynarodowym państwa i fatalnym zarządzaniem finansami kraju (Hilmi, Safa 2007, s.4). W roku 1980 władzę w Turcji przejęła Rada Bezpieczeństwa Narodowego z generałem K. Evrenem pełniącym funkcję przewodniczącego Rady i prezydenta. W latach Rada przyjęła program stabilizacji, połączony z dewaluacją waluty, uwolnieniem cen i pakietem dotacji dla branż eksportowych. Zniesiono znaczną część kontyngentów, natomiast nie miała miejsca istotniejsza obniżka ceł (por. Dornbusch 1992, s. 77; Taymaz 1999, s.3-4). Efektem reform był w latach wzrost importu średnio o 10,4%, oraz wzrost eksportu o 19,2% rocznie, przy średnim wzroście PKB o ok. 5% rocznie. Wzrósł też istotnie (z 22% do 27%) udział produkcji przemysłowej w PKB (Dornbusch 1992, s. 78). Bardziej złożone polityki oraz ich rezultaty charakteryzowały gospodarki Korei Południowej i Brazylii. W Korei Południowej proces liberalizacji handlu przebiegał 79 Szczegółowy opis polityk stabilizacyjnych towarzyszących przeprowadzanym reformom rynkowym w Meksyku i Brazylii, a także w Chile, zawiera praca R. Dornbuscha (2002, s ). 64

65 stopniowo i selektywnie począwszy od połowy lat 1960., wypierając wcześniejszą politykę zastępowania importu 80. Zostały ograniczone cła oraz instrumenty pozataryfowe, stworzono także sieć Stref Przetwórstwa Eksportowego (Export Processing Zones EPZ) oraz stosowano inne środki przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (Sakurai 1995 (za:) Wacziarg, Welsch 2003). Zdewaluowano walutę, zreformowano system podatkowy i zliberalizowano rynki kapitałowe. W roku 1965 utworzono także Komitet Rozwoju Eksportu, a rok później zlikwidowano ograniczenia ilościowe (Wacziarg, Welsch 2003, s. 59). Z początku większość sektorów była wyłączona z tego procesu. Zmieniało się to z czasem, przynosząc dopuszczenie do swobodnego importu nie tylko dóbr kapitałowych, ale i pośrednich. Dzięki tej strategii selektywnej liberalizacji importu, Korei udało się rozwinąć bardzo konkurencyjny przemysłu, który wytwarza na skalę światową szerokie spektrum dóbr, od urządzeń RTV-AGD po samochody (Dornbusch 1992, s. 78). Brazylia również aż do lat 80. XX wieku stosowała politykę substytucji importu. Wysoki poziom stawek celnych oraz znaczna ilość barier pozataryfowych dawały ochronę wielu gałęziom krajowego przemysłu, charakteryzując się przy tym wysokim stopniem zróżnicowania w zależności od branży 81. Podobnie jak Meksyk, Brazylia chroniła głównie branże pracochłonne, o niskim poziomie kwalifikacji pracowników. Wraz z wyczerpywaniem się możliwości dynamicznego wzrostu gospodarczego w oparciu o selektywną protekcję, w latach przeprowadzono zdecydowane reformy rynkowe. W pierwszym etapie przypadającym na lata zdecydowano się na drastyczne obniżenie stawek celnych, ze średniego poziomu 60% w roku 1987 do około 39% w roku Drugi etap zapoczątkowany w roku 1990 przyniósł znaczną redukcję barier pozataryfowych, a także stopniowe dalsze obniżanie ceł, z poziomu 34% w roku 1990, do ok. 11% w roku 1995, kiedy to nastąpiło częściowe odejście od ścieżki liberalizacji handlu 82. Część stawek została z powrotem podniesiona, jednakże średnia ich wartość w latach nie wzrosła istotnie. Kraj stosował nadal specyficzne narzędzia polityki handlowej, jak na przykład Ex 80 Ten schemat działania był podobny również w innych państwach Azji Wschodniej, np. w Tajwanie (Rodrik 2011, s.300). 81 Największą ochroną objęto branżę odzieżową, w przypadku której poziom stawek celnych przekraczał 100%. Na kolejnych miejscach plasowały się tekstylia i produkty gumowe, z poziomem stawek powyżej 80% (Pavcnik et al. 2004, s. 7). 82 Na skutek istotnej liberalizacji handlu, w latach eksport Brazylii rósł średnio o 4,6% rocznie, natomiast import o 15,4% rocznie. Ta asymetria doprowadziła do odwrócenia znaku bilansu handlowego, który z 19,2 mld USD nadwyżki w 1988 roku spadł do 8,4 mld USD deficytu w roku 1997 (Averburg 1999, s.4). 65

66 Tarifário, pozwalające na czasową redukcję stawek ceł importowych na dobra kapitałowe, technologie informatyczne i telekomunikacyjne, które nie były wytwarzane w kraju, a stanowiły istotny koszt nowych inwestycji (Pereira, s ). W roku 1991 Brazylia przystąpiła do regionalnego ugrupowania integracyjnego MERCOSUR, w którego skład wchodziły także Argentyna, Paragwaj i Urugwaj (Pavcnik et al. 2004, s.8). Okres po istotnej liberalizacji handlu, w szczególności po roku 1997, charakteryzowały jednak relatywnie niskie stopy wzrostu PKB Wnioski z doświadczeń wynikających z liberalizacji handlu Choć niniejszy podrozdział ma charakter bardziej opisowy, niż normatywny, warto zamykając tę część rozważań przywołać ponownie rezultaty badań opisane w raporcie UNCTAD z roku 2012 (Tussie, Aggio 2005, s. 89) odnośnie skutków polityk liberalizacyjnych w różnych krajach. Najważniejszym wnioskiem płynącym z zaprezentowanej w nim analizy jest fakt, że w średnim i długim okresie liberalizacja prowadzi do szybszego wzrostu gospodarczego. Państwo podtrzymując przewagi komparatywne przeprowadza, za sprawą procesów rynkowych, realokację zasobów z sektorów mniej do bardziej efektywnych. Krótkoterminowe koszty dostosowawcze natomiast uzależnione są od szeregu czynników charakterystycznych dla kraju i branży, które mogą okazać się potencjalnie na tyle niebezpieczne, że w skrajnym przypadku mogą prowadzić do zakwestionowania sensu procesu liberalizacji. Stąd powstaje potrzeba zindywidualizowanego podejścia do procesu liberalizacji gospodarki, uwzględniającego spuściznę poprzednich etapów rozwoju (tak znaczącą dla państw transformacji) oraz inne uwarunkowania natury gospodarczej, politycznej, geograficznej czy prawnej. R. Dornbusch (1992, s. 82) postuluje także pewną sekwencyjność w działaniu. W pierwszym etapie zaleca on zmianę z barier pozataryfowych na taryfowe, gdyż te drugie umożliwiają konkurowanie między przedsiębiorstwami (choć w zniekształconych ekonomicznie warunkach). W drugim etapie miałaby następować stopniowa redukcja stawek celnych, której tempo dyktowane byłoby stanem bilansu płatniczego. Taka sekwencja działań z jednej strony dawałaby przedsiębiorcom czas niezbędny na dokonanie restrukturyzacji działalności, a z drugiej, za sprawą likwidacji np. ograniczeń ilościowych czy koncesji, zmuszałaby ich do oswajania się z konkurencją zagraniczną. Pogląd ten zdaje się podzielać D. Rosati (1998, s. 310), przy 66

67 czym dodaje, że tempo obniżania protekcji powinno zależeć od warunków początkowych. W szczególności silnie zdeformowane relacje cen mogą powodować konieczność przedłużenia okresu dostosowawczego 83. Z kolei R.E. Baldwin (2003) akcentuje znaczenie wyboru odpowiedniej formy protekcji, skłaniając się do subsydiów dla raczkującego przemysłu, zamiast stosowania instrumentów ograniczających import. Taką formę liberalizacji można uznać za pokrewną z zaprezentowanym wcześniej rozumowaniem Dornbuscha, jako że ma ona z jednej strony wystawiać krajowych przedsiębiorców na konkurencję międzynarodową, a z drugiej strony wspomagać ich w okresie dostosowawczym. Różnica polega na wspieraniu bardziej aktywnej postawy proeksportowej, a nie ochrony rynku rodzimego. Natomiast D. Rodrik (2011, s.300) wskazuje jako najbardziej wskazaną dla krajów rozwijających się liberalizację asymetryczną, zapewniającą łatwiejszy dostęp ich towarom do rynków krajów rozwiniętych, niż na odwrót. Asymetria ta miałaby obowiązywać do czasu osiągnięcia przez dane państwo określonego poziomu dochodu na mieszkańca. Z drugiej strony wskazuje on na potrzebę uregulowania na poziomie międzynarodowym kwestii rynków pracy, tak aby zliberalizowany handel nie prowadził do, jak niejednokrotnie się to w praktyce dzieje, przenoszenia produkcji do krajów, w których na skutek bardzo niskich wymagań co do bezpieczeństwa i higieny pracy jest ona najtańsza. Prowadzi to bowiem do pogorszenia, w skali globalnej, sytuacji tzw. klasy pracującej 84. Bardziej ogólną, acz istotną uwagę sformułowali R. Hausmann i D. Rodrik (2002, s.35), pisząc że najistotniejszym w przebiegu modernizacji gospodarczej kraju jest proces odkrycia samego siebie (self discovery), jako że głównym zadaniem modernizującej się gospodarki jest odkrycie, w produkcji jakiej kategorii dóbr jest ona efektywna. Choć określenie to wymyka się rygorystycznemu rozumowaniu ekonomicznemu, oddaje ono w sposób intuicyjny sens podejścia do kwestii liberalizacji gospodarki, który można określić mianem ostrożnego, ale konsekwentnego. Jego istotą jest danie przedsiębiorcom czasu na przeprowadzenie dostosowań do nowej sytuacji, 83 Wnioski na podstawie badania skutków transformacji gospodarki Polski. Zdaniem L. Balcerowicza (1997, s. 180) sytuacja głębokiej nierównowagi makroekonomicznej w formie jawnej lub tłumionej inflacji dotyczyła poza Polską także krajów byłego ZSRR oraz Albanii. W Czechach i na Węgrzech zakłócenia były niewielkie, natomiast w Bułgarii i Rumunii były one na przeciętnym poziomie. 84 Niezwykle bogate źródło przykładów ilustrujących ten problem zawiera praca N. Klein (2004). Choć dotyczy ona zasadniczo roli marki we współczesnym świecie, zarysowuje jednakże dokładnie mechanizmy, za pomocą których w zglobalizowanym świecie miejsca pracy przenoszone są do krajów, w których standardy pracy są rażąco niskie, bądź nie przestrzegane. 67

68 przy jednoczesnym dbaniu o to, aby nie były sztucznie podtrzymywane nieefektywne sfery działalności gospodarczej Podsumowanie Procesy regionalnej integracji gospodarczej oraz niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu dokonujące się w państwach Bałkanów Zachodnich w XXI wieku wpisują się w ogólnoświatowy trend odchodzenia od protekcjonistycznej polityki gospodarczej, którego celem jest lepsze wykorzystanie potencjału gospodarczego kraju poprzez łatwiejszy dostęp do rynków zagranicznych oraz zwiększenie korzyści dla konsumentów na rynku wewnętrznym. Coraz powszechniejsze przekonanie o wyższości wolnego handlu nad protekcjonizmem wywodzi się z jednej strony z teorii ekonomii, wskazującej m.in. na lepszą alokację zasobów, wzrost efektywności produkcji czy obniżkę cen na dobra importowane, a z drugiej strony z doświadczeń państw rozwiniętych i rozwijających się, które z różnych przyczyn na ograniczanie barier w handlu się decydowały. Opisane w tym rozdziale doświadczenia krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej wskazują, że zdecydowane reformy rynkowe w dłuższym okresie czasu powinny prowadzić do lepszych wyników gospodarczych, niż reformy rozciągnięte w czasie. Krytycy takiego podejścia zwracają wszakże uwagę na fakt głębokiej zapaści gospodarczej, która towarzyszyła niejednokrotnie szybkim reformom rynkowym na początkowym ich etapie i postulują bardziej sytuacyjne podejście do kwestii liberalizacji, odrzucając postulat jednego rozmiaru dla wszystkich. Problemy te wydają się być istotne w kontekście postawionych celów badawczych niniejszej dysertacji, związanych z określeniem wpływu Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia, porozumienia CEFTA-2006 oraz członkostwa w WTO na wartość i strukturę wymiany handlowej pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich a Unią Europejską oraz na handel wzajemny państw bałkańskich. Procesy dyskryminacyjnej i niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu w gospodarce światowej przebiegają równolegle, nie są one jednakże od siebie niezależne. 68

69 Liberalizacja typu powszechnego, za której początek przyjąć można powstanie instytucji z Bretton Woods, w szczególności Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), rozwijała się w procesie długich negocjacji międzynarodowych, których stopień skomplikowania oddaje złożoność problemów współczesnego handlu. W wieku XXI, szeroki zakres ustaleń przyjętych przez kraje należące do Światowej Organizacji Handlu oraz fakt przynależności do WTO ogromnej większości państw globu 85 sprawia, że przynależność ta jest niezwykle istotnym zobowiązaniem dla każdego kraju członkowskiego. Również w przypadku państw Bałkanów Zachodnich członkostwo w WTO można traktować jako istotny element liberalizacji ich handlu, a co za tym idzie, potencjalną determinantę zmian w jego wartości i strukturze. Drugi nurt procesów liberalizacyjnych liberalizacja dyskryminacyjna związany w głównej mierze z procesami regionalnej integracji gospodarczej, rozpoczął się w przypadku państw Bałkanów Zachodnich z oczywistych względów stosunkowo późno 86. Ich członkostwo w porozumieniu CEFTA-2006 oraz udział w Procesie Stabilizacji i Stowarzyszenia Unii Europejskiej zaliczyć można do tzw. drugiej fali regionalizmu, której ramy czasowe określa się zazwyczaj na lata 80. i 90. XX wieku. Podczas gdy pierwszej fali przyświecały głównie motywy polityczne, druga łączyła się najczęściej z ekonomicznymi korzyściami związanymi z tworzeniem stref wolnego handlu oraz unii celnych (choć cele polityczne w przypadku państw BZ są w tym przypadku trudne do przecenienia). Jakkolwiek rola porozumienia CEFTA-2006, będącego jak się wydaje jedynie etapem przejściowym przed ich przystąpieniem do Unii Europejskiej, powinna z czasem maleć, to w ramach UE kraje bałkańskie będą również uczestniczyć w trzeciej fali regionalizacji. Dziać się to będzie za sprawą zarówno wewnętrznych, wewnątrzunijnych procesów pogłębiania integracji, jak również poprzez działalność integracyjną samej Unii na arenie międzynarodowej. W tym drugim przypadku istotnym wydarzeniem o reperkusjach w dla całego globu powinno być podpisanie umowy o wolnym handlu między Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi. 85 Na dzień 26 czerwca 2014 roku członkami WTO było 160 krajów ( dostęp ). 86 Jeżeli nie liczyć statusu członka stowarzyszonego w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. 69

70 Analizując wpływ procesów regionalnej integracji gospodarczej na strukturę handlu państw Bałkanów Zachodnich warto zwrócić uwagę na fakt, czy została ona ukształtowana w taki sposób, aby przyczyniać się do długofalowego rozwoju ich gospodarek. Początki integracji krajów rozwijających się z rozwiniętymi związane są bowiem najczęściej z wykorzystaniem przez te pierwsze przewag komparatywnych, co w praktyce oznacza intensywną wymianę międzygałęziową przy względnej specjalizacji krajów uboższych w produktach wymagających niskiej technologii i kwalifikacji pracowników. Sytuacja może rozwinąć się w dwóch kierunkach. Kraje uboższe mogą wykorzystać dotychczasową dynamikę wzrostu gospodarczego do rozwinięcia branż wysokotechnologicznych i zwiększyć tym samym udział wymiany wewnątrzgałęziowej z państwami wysokorozwiniętymi, nadając gospodarce nowy impuls do wzrostu. W scenariuszu alternatywnym jednakże pogłębić się może model rozwoju oparty na taniej sile roboczej, prowadząc z czasem do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego na skutek wyczerpania się możliwości rozwoju sprzedaży na rynki zewnętrzne relatywnie tanich dóbr. Powstaje pytanie, w którym kierunku ewoluowały na skutek procesów liberalizacji, struktury handlu zagranicznego państw Bałkanów Zachodnich. Okres analizy obejmujący lata wydaje się wystarczająco długi, aby znaleźć rozwiązanie tak postawionego problemu badawczego. 70

71 Rozdział 2. Kraje Bałkanów Zachodnich w procesach regionalnej integracji gospodarczej 2.1. Uwagi wstępne Promowanie współpracy regionalnej pomiędzy do niedawna zwaśnionymi krajami byłej Jugosławii stało się celem Unii Europejskiej w 1996 r., czyli wkrótce po zakończeniu wojny w Bośni. Jednakże z uwagi na niekorzystne uwarunkowania polityczne w regionie, dopiero w roku 1999 uruchomiony został niezmiernie ważny dla regionu Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (ang. Stabilisation and Association Process, dalej PSS) 87. Wymagał on od krajów do niego przystępujących współpracy regionalnej w różnorakich aspektach. W obszarze gospodarki do najistotniejszych problemów należała liberalizacja handlu (Pjerotić 2008, s. 498). W tej kwestii, z inicjatywy UE, 27 czerwca 2001 r. kraje Europy Południowo-Wschodniej (ang. South- Eastern Europe SEE), czyli kraje Bałkanów Zachodnich oraz Rumunia, Bułgaria i Mołdowa, podpisały dokument Memorandum of Understanding on Trade Liberalization and Facilitation (MoU), który obligował sygnatariuszy do podpisania do końca 2002 r. umów o wolnym handlu, a także do stosowania reguł WTO w kwestiach z nimi związanych. Ten gąszcz bilateralnych umów zastąpiony został w 2007 r. porozumieniem CEFTA-2006, do którego przystąpiły wszystkie kraje Bałkanów Zachodnich oraz Mołdowa (Gressani, Mitra 2002, s ). Równolegle do Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia, mającego w założeniu charakter bilateralnych porozumień na linii UE poszczególne kraje Bałkanów Zachodnich, 10 czerwca 1999 r. został przyjęty na szczycie Unii Europejskiej w Kolonii Pakt Stabilizacji dla Południowo-Wschodniej Europy (ang. Stability Pact for Southeastern Europe). Była to długoterminowa strategia unijna na rzecz rozwiązania konfliktów oraz rozwoju Bałkanów, przekształcona w maju 2007 r. w Regionalną Radę Współpracy (ang. Regional Co-operation Council) z Sekretariatem Generalnym w Sarajewie. Poza wymienionymi inicjatywami, powstał szereg innych projektów, które 87 Jak zauważa M. Delević (2011, s. 9), obie próby pomocy Bałkanom Zachodnim ze strony UE następowały bezpośrednio po porozumieniach pokojowych, kończących wojny: Regional approach z 1996 r. po pokoju z Dayton, PSS po Porozumieniu z Kumanowa z r., które kończyło Wojnę w Kosowie. 71

72 choć mniejszej wagi, również przyczyniły się do wzrostu poziomu współpracy państw regionu 88. Opierając się na głównych celach i założeniach porozumienia CEFTA-2006 oraz PSS w obszarze gospodarczym postawiono hipotezę główną niniejszej dysertacji, w ramach której zweryfikowano twierdzenie, że procesy liberalizacji handlu, wynikające z dążenia państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, są istotnymi determinantami wpływającymi na zmiany wartości oraz na przekształcenia struktury ich eksportu i importu. Zgodnie z będącą jej uszczegółowieniem hipotezą pomocniczą nr 1., odnoszącą się już bezpośrednio do Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz do porozumienia CEFTA-2006, za sprawą tychże procesów wzrosła rola Unii Europejskiej, a także sygnatariuszy porozumienia, jako partnerów handlowych państw regionu BZ. Dla realizacji tak przyjętych celów badawczych, w drugiej części rozdziału drugiego przedstawione zostało tło historyczne współczesnych przemian na tym obszarze, stanowiące kontekst dla obecnie podejmowanych procesów współpracy regionalnej. Procesy te trafiają na zróżnicowany grunt polityczno-kulturowy poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich biorących w nich udział, dlatego w części trzeciej scharakteryzowano pod względem politycznym, ekonomicznym i kulturowym wszystkie państwa bałkańskie, by ukazać ich różnorodność, która stanowi o specyfice tego niewielkiego regionu. W różnorodności tej ma swe źródło zarówno szereg problemów, jakie napotykają państwa BZ we wzajemnej współpracy, jak i przesłanek ku niej skłaniających, które opisane zostały w części czwartej. Stanowią one z kolei punkt wyjścia do poszukiwania szerokiego spektrum pozaekonomicznych determinant handlu w regionie, które były podstawą sformułowania hipotezy pomocniczej nr Do istotniejszych spośród nich zaliczyć należy (Strážay, 2008): - Inicjatywa Współpracy w Europie Południowo-Wschodniej (SECI) zainicjowany przez USA, projekt ten koncentruje się na problemach gospodarczych i ekologicznych, współpracy przy rozwoju infrastruktury oraz walce z przestępczością zorganizowaną. - Czarnomorska Współpraca Gospodarcza (BSEC) inicjatywa zorientowana jest na usuwanie przeszkód w rozwoju handlu na obszarze czarnomorskim, w tym w szczególności nadmiernej ochrony rynków wewnętrznych oraz zbyt słabo rozwiniętej infrastruktury. - Inicjatywa Środkowoeuropejska (CEI) to platforma dyskusji i wymiany doświadczeń. Jest ona jedyną inicjatywą regionalną, w której uczestniczą zarówno państwa Bałkanów Zachodnich, jak i Grupy Wyszehradzkiej. - Proces Współpracy Państw Europy Południowej (SEECP) należy uznać za jedyną oddolną inicjatywę regionalną, która powstała bez parasola instytucji międzynarodowych. 72

73 Procesy regionalnej integracji gospodarczej mają charakter złożony i przebiegają wieloetapowo. Mając to na względzie, w częściach piątej oraz szóstej rozdziału drugiego scharakteryzowano drogi państw Bałkanów Zachodnich do integracji z Unią Europejską oraz wewnątrz regionu BZ Powstanie i rozpad SFR Jugosławii jako początek nowego geopolitycznego kształtu regionu Ukształtowane na przełomie XX i XXI wieku obecne formy państwowości krajów Bałkanów Zachodnich były efektem rozpadu Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii w roku 1991, ale także, w dłuższej perspektywie, wielu wieków zmagań narodów zamieszkujących ten region ze sobą nawzajem oraz z mocarstwami ościennymi. Ta niezwykle skomplikowana historia, również najnowsza, wieloetnicznego i wielokulturowego regionu Bałkanów rzutuje na współczesną politykę i gospodarkę państw w jego skład wchodzących. Stanowi ona istotny element w geopolitycznej strategii państw trzecich, poprzez aktywne zaangażowanie w regionalnych sporach bałkańskich części krajów Unii Europejskiej, Rosji, Stanów Zjednoczonych, czy Turcji. Przedstawienie szerszego tła historyczno-kulturowego wydaje się więc koniecznym elementem analizy współczesnych działań integracyjnych państw regionu, w szczególności przyczyn procesów integracyjnych oraz przeszkód, na jakie one napotykają Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz II Wojna Światowa Początków współpracy narodów bałkańskich można doszukiwać się w różnych wydarzeniach historycznych, od Bitwy na Kosowym Polu po toczone początkiem XX w. Wojny Bałkańskie. Niemniej pierwszą formalną strukturą państwową je łączącą, a jednocześnie będącą emanacją woli jeśli nie narodów, to przynajmniej ich elit politycznych, było Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Choć już wcześniej trwały próby jednoczenia narodów serbskiego, chorwackiego i słoweńskiego 89, faktyczne podstawy wspólnoty zostały stworzone tuż przed zakończeniem I Wojny 89 W roku 1915 w Londynie został utworzony przez działaczy emigracyjnych Komitet Jugosłowiański (Piekło 1999, s. 151). 20 lipca 1917 r. została podpisana z przedstawicielami przebywającego na uchodźstwie na wyspie Korfu rządu Serbii tzw. deklaracja korfuańska postulująca, jak pisze W. Walkiewicz (2000, s. 27.) zjednoczenie trójimiennego narodu serbsko-chorwacko-słoweńskiego w jednym królestwie, pod berłem Karadjordjeviciów. W roku 1918 powołano Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów, która uchwaliła odłączenie się Chorwacji od Austro-Węgier i złączenie ziem południowych Słowian z królestwem Serbów (Piekło 1999, s. 151). 73

74 Światowej, 29 października 1918 r., za sprawą przyjęcia w Zagrzebiu uchwały o uznaniu władzy Rady Narodowej Słoweńców, Chorwatów i Serbów 90. Historyczne proklamowanie zjednoczonego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) nastąpiło 1 grudnia 1918 r. pod berłem Aleksandra I Karadziordziewicia, regenta Serbii, 91. Państwo SHS było wysoce scentralizowane, co nie było na rękę dążącym do jego formuły federalnej Chorwatom oraz Słoweńcom i doprowadziło do licznych protestów w tych krajach 92. Sytuacja uspokoiła się nieznacznie, gdy ustalona została bezpośrednia jurysdykcja Belgradu tylko nad terytorium Serbii oraz Czarnogóry (Walkiewicz 2000, s ). Po uznaniu Królestwa SHS w 1920 r. w Traktacie Wersalskim 93, w roku 1921 nastąpiła koronacja Aleksandra I Karadziordziewicia na króla SHS oraz uchwalenie demokratycznej konstytucji 94. Została on zawieszona w 1929 r. przez Aleksandra I na skutek wewnętrznych napięć 95. Oficjalnie zmieniono też wtedy nazwę państwa na Królestwo Jugosławii (Muś 2013, s. 48). Król rozwiązał wszystkie partie polityczne i skupsztinę (parlament), rozpoczynając okres faktycznej dyktatury. Pierwsza połowa lat 30. XX wieku oznaczała do Królestwa Jugosławii z jednej strony wzmożone działania centralistyczne panującej dynastii, a z drugiej nasilenie sprzeciwu, w szczególności ze strony chorwackich ustaszów oraz Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej (VMRO) 96. Eskalacja napięć wewnętrznych doprowadziła 9 października 1934 r. do zamachu, w którym od kuli członka VMRO zginął król Aleksander I. Tego samego miesiąca, w imieniu małoletniego następcy tronu 90 Co ciekawe, na pewnym etapie zarysowywał się dualizm całej sytuacji związany z faktem, że obok państwa jugosłowiańskiego istnieć miała także niezależna Serbia (Walkiewicz 2000, s ). Powodem sporu była sprzeczność interesów Słoweńców i Chorwatów, dążących do równych z Serbią praw w nowej strukturze, co wiązałoby się z jej federalizacją, a z drugiej strony Serbii, z jej monarchistyczną tradycją (por. Waldenberg 2005, s. 67.). 91 W skład Królestwa SHS weszły wcześniej niepodległe Królestwa Serbii i Czarnogóry, należące do Austro-Węgier Bośnia i Hercegowina, należące do Austrii Królestwo Dalmacji, Księstwo Krainy, południowa Styria oraz należące do Węgier Królestwo Chorwacji-Slawonii i południowe tereny Królestwa Węgier: Prekmurie, Medimurie, południowa Baranja, zachodni Banat oraz Baczka). 92 Szerzej o kontrowersjach związanych z dominacją Serbską w: Waldenberg 2005, s Ostateczne rozstrzygnięcie sporu terytorialnego z Włochami nastąpiło na mocy Traktatu w Rapallo w 1920 r., w którym Włochy zrzekły się pretensji do Dalmacji, jednakże otrzymały całą Istrię z Triestem, pas wybrzeża łączący ich kraj z Rijeką, Zadar oraz część wysp u wybrzeży Dalmacji (Walkiewicz 2000, s ). 94 Więcej na temat uchwalenia konstytucji w pracy Krysieniela, 2012, s Wobec dominacji Serbii buntowali się Chorwaci oraz Macedończycy. 96 W roku 1931 król Aleksander I nadał krajowi nową konstytucję, w istotnym stopniu ograniczającą prawa obywatelskie i wzmacniającą jego władzę. Skutkiem tego były masowe protesty wielu narodowości zamieszkujących Królestwo pod koniec 1932 r., mające na celu przywrócenie jego federalnego charakteru, zakończone represjami wobec jego przywódców (Krysieniel 2012, s.122). 74

75 Piotra II Karadziordziewicia, władze przejął książę Paweł Karadziordziewić, stojący na czele rady regencyjnej (por. Krysieniel 2012, s.122). Końcówka lat 30. XX wieku natomiast charakteryzowała się przede wszystkim wzrostem napięcia na arenie międzynarodowej, w szczególności postępującymi naciskami politycznymi i gospodarczymi ze strony Niemiec i Włoch. We wrześniu 1939 r. Jugosławia ogłosiła neutralność w wojnie między Niemcami a Polską, Francją i Wielką Brytanią. Przełomowy dla losów regionu był rok W marcu Regent Paweł uległ żądaniu Niemiec i Jugosławia przyłączyła się do Paktu Trzech, co skutkowało masowymi protestami Serbów. Skończyły się one wojskowym zamachem stanu, w wyniku którego władzę objął król Piotr II. W następstwie tych wydarzeń, 6 kwietnia 1941 r. do Jugosławii wkroczyły wojska III Rzeszy oraz włoskie. W zaledwie cztery dni później Chorwacja ogłosiła niepodległość, a następnie przystąpiła do Paktu Trzech. Jeszcze w tym samym roku nastąpił rozbiór Jugosławii dokonany przez Niemcy, Włochy, Węgry, Bułgarię i Albanię. Na terytorium nowopowstałego Niezależnego Państwa Chorwackiego, będącego pod wpływem III Rzeszy, doszło do jednej z największych masakr ludności podczas II Wojny Światowej (WŚ). Ustaszowski reżim Ante Pavelicia utworzył w miejscowości Jasenovac obóz koncentracyjny. W latach chorwaccy ustasze wymordowali, według różnych szacunków, od 300 do 800 tysięcy osób narodowości serbskiej (por. Piekło 1999, s. 148., Waldenberg 2005, s. 118.), co na trwałe wpisało się historię obu narodów 97. W całym okresie od rozbioru Jugosławii aż do zakończenia II WŚ trwały walki partyzanckie, w których udział brali serbscy czetnicy, komuniści Josipa Broza Tity oraz zwalczający obie te formacje chorwaccy ustasze i serbscy domobrani. Doprowadziło to do wojny domowej, w której od 1943 r. alianci zaczęli wspierać wyłącznie komunistycznych partyzantów Tity. Skutkiem tego, w roku 1945 chorwaccy nacjonaliści oraz zwolennicy króla zostali wymordowani lub przegnani z kraju przez wspierane przez Stalina partyzanckie oddziały komunistyczne (por. Piekło 1999, s. 148.). 29 listopada 1945 r. zniesiono monarchię, a Jugosławię ogłoszono socjalistyczną republiką federacyjną, co przypieczętowała konstytucja z 31 stycznia 1946 r. 97 Więcej o masakrze dokonanej na Serbach w Niezależnym Państwie Chorwackim: Waldenberg 2005, s

76 Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii (SFRJ) Po II Wojnie Światowej Jugosławia była jedynym państwem komunistycznym w Europie niezależnym od ZSRR. Nie bez znaczenia był w tym przypadku fakt, że jako jedyne państwo w Europie wyzwoliła się ona spod okupacji III Rzeszy samodzielnie. Ta niezależność miała się przejawiać przez kolejne prawie pół wieku, aż do formalnego rozwiązania SFR Jugosławii w 1992 roku. Pomimo, że w momencie zakończenia wojny kraj znajdował się pod faktycznym panowaniem komunistycznych oddziałów Tity 98, monarcha Piotr II nie zamierzał uznać jego dominacji. Składająca się z monarchistów Partia Demokratyczna dążyła do powrotu przedwojennego ustroju państwa, będąc wspieraną przez ówczesną hierarchię Kościoła. Jednakże wybory listopada 1945 r. wygrał Front Ludowy, zdobywając 90% głosów. 29 listopada został zdetronizowany król Piotr II, a Zgromadzenie ustawodawcze uchwaliło nową konstytucję. Wygrana Tity nie oznaczała bynajmniej, że Jugosławia planowała podporządkować się poleceniom płynącym z Moskwy. Stosunki między oboma krajami ochłodziły się znacznie, kiedy zimą 1948 r. podczas trójstronnego spotkania w Moskwie ujawniła się rozbieżność stanowisk w kwestii dyskutowanego połączenia Jugosławii z Bułgarią, skutkiem której było wydalenie Komunistycznej Partii Jugosławii z Kominformu w czerwcu 1948 r. Nastąpiła eskalacja napięcia po obu stronach w Jugosławii represjonowano stalinistów, Związek Radziecki wprowadził blokadę gospodarczą oraz próbował dokonać przewrotu rękami lidera chorwackich komunistów Andrija Hebranga, który ostatecznie został oskarżony o szpiegostwo i stracony. Jugosławia prowadziła niezależną politykę międzynarodową, niejednokrotnie sprzeczną z interesem Moskwy. Niewiele brakowało, aby konflikt przybrał postać zbrojną, gdyż przy granicy Jugosłowiańskiej zaczęły gromadzić się wojska węgierskie i radzieckie. Po śmierci Stalina w 1953 r. relacje uległy chwilowemu ociepleniu, Nikita Chruszczow w Belgradzie przepraszał za wykroczenia popełniane przez aparat Stalina. Jednakże już w 1956 r. doszło do odnowienia problemów, na skutek potępienia przez Belgrad interwencji na Węgrzech. Zmiennym relacjom z Moskwą towarzyszyła zdecydowana poprawa współpracy z Zachodem. Tito pozostawał w dobrych stosunkach 98 Tito już w 1943 r. w Jajce (miasto w obecnej Bośni) utworzył Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii, który urósł w siłę do tego stopnia, że był w stanie samodzielnie wyzwolić kraj spod okupacji Niemieckiej (por. Piekło 1999, s. 145.) 99 Zostały one zbojkotowane przez monarchistów. 76

77 zarówno z Amerykanami, jak i przedstawicielami krajów Europy Zachodniej. Definitywny rozbrat ze Związkiem Radzieckim zaowocował m.in. wdrożeniem programu samozarządzania 100, przyjętym przez Zgromadzenie Narodowe w roku Jugosławia zaczęła podążać własną drogą budowania socjalizmu, nie korzystając przy tym z obcych doświadczeń. W kwestii organizacji systemu politycznego, Jugosławia była najbardziej niescentralizowanym i pluralistycznym krajem bloku wschodniego, pomimo autorytaryzmu rządów Josipa Broza Tity. Ten paradoks zaowocował określeniem demokratyczna dyktatura w odniesieniu do systemu politycznego tego państwa (Zdeb 2013, s. 76) 101. Lata 60. XX wieku oznaczały dla obywateli Jugosławii dalsze poszerzenie sfery wolności wprowadzono paszporty i umożliwiono podróżowanie po świecie. Zmianom towarzyszył boom gospodarczy, mający istotny wpływ na poziom życia ludności. Polityka liberalizacji została stonowana dopiero po kryzysie nacjonalizmów serbskich i chorwackich z połowy lat 70. XX w., które zaowocowały nową konstytucją, dającą szersze uprawnienia republikom i prowincjom autonomicznym, a także uznającą bośniackich Muzułmanów jako odrębny naród (Muś 2013, s. 58). Erę rozwoju i stabilizacji zakończyła dopiero śmierć Josipa Broza Tity w 1980 r Rozpad SFR Jugosławii Śmierć Tity zakończyła okres spokojnego koegzystowania narodów zachodniobałkańskich w ramach wspólnego państwa SFR Jugosławii. W latach 80. XX wieku kraj pogrążył się w kryzysie, którego podstawowym wymiarem były kwestie narodowościowe, aczkolwiek pogarszająca się sytuacja gospodarcza również przyczyniała się do destabilizacji państwa. Pod koniec dekady gospodarka Jugosłowiańska znajdowała się w głębokiej recesji 102, bezrobocie sięgało 16%, zadłużenie zagraniczne wynosiło 23 mld USD, a wewnętrzne 28 mld USD. Kraj trapił przerost administracji na 6,1 mln ludności czynnej zawodowo zatrudnionych w niej 100 Reforma nawiązywała do wydarzeń z Kragujevaca z 1876 r., kiedy to strajkujący robotnicy posługiwali się hasłem samouprava (samorząd), namalowanym na sztandarach. W roku 1961 przyjęto ustawę regulującą zasady dzielenia dochodów firm, powołano komisje mające zapobiegać nadużyciom przy ustalaniu poziomu wynagrodzeń. 101 Istotnym elementem w relacjach międzynarodowych było utworzenie przez Jugosławię tzw. ruchu niezaangażowania, którego emanacją był Ruch Państw Niezaangażowanych. Celem Ruchu była obrona państw współpracujących w jego ramach przed dominacją mocarstw. 102 Po rozpoczęciu Wojny w Bośni w 1992 r. Jugosławia borykała się przez dwa lata z hiperinflacją, drugą co do tempa w historii. Więcej o tym problemie w pracy J. Rostowskiego (1994). 77

78 było 2,7 mln (Walkiewicz 2000, s. 240.). Targały nim coraz silniejsze ruchy separatystyczne, pozostające w związku z nacjonalistyczną polityką Miloševicia, który w 1987 r. został przewodniczącym Serbskiego Związku Komunistów (Piekło 1999, s. 149.). W 1989 r. zlikwidowano autonomię Wojwodiny i Kosowa. Krajowe władze wykonawcze w Nowym Sadzie, Prištinie i Podgoricy zostały obalone, a następnie obsadzone ludźmi posłusznymi władzom w Belgradzie. Centralna prasa, telewizja i radio wypowiedziały medialną wojnę Zagrzebiowi i Ljubljanie, a w Kosowie wprowadzono stan wyjątkowy z powodu rzekomej dyskryminacji mniejszości serbskiej. Tamtejszy parlament został rozwiązany, zabroniono nauki w języku albańskim na uniwersytecie. Kosowarzy rozpoczęli budowę własnego państwa podziemnego, z systemem oświaty, służby zdrowia i sądownictwem (por. Walkiewicz 2000, s. 241.) Na wewnętrzne tarcia w Jugosławii nałożyły się wpływy zewnętrzne, których rola i znaczenie jest także obecnie przedmiotem dyskusji. W. Walkiewicz pisze (2000, s. 240), że Zachód był zainteresowany utrzymaniem jedności Jugosławii, będącej czynnikiem bezpieczeństwa europejskiego. Odmiennie kwestię tę postrzega M. Waldenberg (2005, s. 387) głosząc tezę, że słoweńskie i chorwackie ruchy separatystyczne nie odniosłyby sukcesu bez wsparcia (w tym dostaw broni), a nawet inspiracji ze strony Niemiec i Austrii. Wskazuje on także na poparcie tych ruchów przez Watykan oraz, w późniejszym etapie konfliktu, na niepotrzebne jego zdaniem zaangażowanie militarne USA podczas wojny w Bośni (Waldenberg 2005, s ). Podobnie działania Niemiec, Austrii i Watykanu, jako odmienne od stanowiska pozostałych państw Zachodu oraz ZSRR, postrzega S.L. Szczesio (2013, s. 191). Opisuje on również dokładnie proces zmiany polityki USA wobec konfliktu w Jugosławii. Z kolei J. Piekło (1999, s. 150) biorąc pod uwagę dłuższą perspektywę czasową zauważa, że dla aliantów (a więc nie dla całego świata zachodniego) Jugosławia, będąca poniekąd ich dzieckiem podczas I oraz sojusznikiem podczas II 103 Szerzej o przebiegu rozpadu SFR Jugosławii także w pracy J. Musia (2013, s ). 104 Kwestia zmian ustrojowych w SFR Jugosławii, mających na celu zachowanie jedności kraju, była szeroko dyskutowana zarówno przez polityków jugosłowiańskich, jak i za granicą. Wśród propozycji nowego systemu politycznego kraju znalazł się postulowany przez Ljubljanę i Zagrzeb tzw. model szwajcarski, a także kompromisowa propozycja szefów rządów Bośni i Macedonii, Aliji Izetbegovicia i Kiro Gligorowa. Żadna z nich nie spotkała się akceptacją Serbii, obawiającej się utraty wpływów i stworzenia nieformalnej tzw. fuzji pangermańskiej (chorwacko-słoweńskiej). Jedynym rezultatem rozmów zostało w tej sytuacji wprowadzenie w Jugosławii systemu wielopartyjnego (Walkiewicz 2000, s. 242). 78

79 Wojny Światowej, stanowiła gwarancję bezpieczeństwa na Bałkanach. Ta historyczna perspektywa wyjaśniająca stosunek zagranicy do konfliktu w Jugosławii wydaje się być w znacznej mierze uzasadniona. W roku 1991 miały miejsce deklaracje niepodległości trzech państw Jugosłowiańskich Chorwacja i Słowenia ogłosiły niepodległość 25 czerwca, natomiast Macedonia 17 września 1991 r 105. Niecały rok później, 5 kwietnia 1992 r. suwerenność ogłosiła także Bośnia i Hercegowina, ostatecznie przypieczętowując rozpad SFR Jugosławii. W trzy tygodnie po uniezależnieniu się Bośni, Serbia i Czarnogóra (ostatnie pozostałe republiki jugosłowiańskie) podjęły decyzję o rozwiązaniu Socjalistycznej, i powołaniu Federalnej Republiki Jugosławii. 4 lutego 2003 r. zostało ogłoszone powstanie nowego państwa Serbii i Czarnogóry, które 3 czerwca 2006 r. podzieliło się na dwa odrębne kraje 106. W dwa lata później, 17 lutego 2008 r., jednostronnie oddzieliło się od Serbii Kosowo, której to decyzji nie uznało, poza Serbią, wiele liczących się na arenie międzynarodowej krajów (Konflikty w krajach Byłej Jugosławii, dostęp: ). Rozpad SFR Jugosławii nie był procesem pokojowym 107. Wydarzenia lat (wojna w Bośni) oraz (wojna w Kosowie) były najbardziej krwawymi konfliktami zbrojnymi w Europie od zakończenia II Wojny Światowej. Podczas wojny w Bośni doszło w Srebrenicy do największej masakry cywilów po II WŚ. Wydarzenia te na trwałe odcisnęły ślad na relacjach pomiędzy narodami regionu, rzutując na ich 105 Szerzej na temat procesów wewnętrznych poprzedzających rozpad Jugosławii w: Hayden Kwestie te są dokładniej opisane w podrozdziale Pierwszymi działaniami zbrojnymi na terenie Jugosławii po ogłoszeniu niepodległości przez Słowenię i Chorwację były walki armii jugosłowiańskiej z wojskami Słowenii. Tak zwana wojna dziesięciodniowa należała do najkrótszych w historii Europy. Rozpoczęła się 27 czerwca 1991 r., by po kilku dniach starć, w których życie straciło 63 osoby, 7 lipca 1991 r., się zakończyć. Kończące konflikt tzw. porozumienie briońskie (od nazwy wysp, na których doszło do spotkania przywódców Słowenii, Chorwacji i Jugosławii) sankcjonowały oddzielenie się Słowenii od Jugosławii. Konflikt Chorwacko Serbski trwał na przestrzeni lat i wiązał się w szczególności z Serbską Krajiną oraz Dubrownikiem. Po ogłoszeniu przez Chorwację niepodległości w referendum 19 maja 1991 r., większość Serbów zamieszkujących terytorium objęte głosowaniem opowiedziało się za odłączeniem od Chorwacji i ponownym przyłączeniem do Jugosławii. 19 grudnia 1991 Serbska Krajina ogłosiła się niepodległą republiką. W latach starcia trwały m.in. w rejonie Vukovaru i Dubrownika, który próbowano oddzielić od Chorwacji proklamując separatystyczną Republikę Dubrownicką. W 1992 r. jugosłowiański ostrzał tego miasta został zaprzestany, a armia Josipa Broza Tity poniosła klęskę. Na północy kraju do nawrotu działań wojennych i ich ostatecznego zakończenia doszło w 1995 roku, kiedy armia chorwacka opanowała wschodnią część Slawonii oraz Republikę Krajiny. Szerzej o wojnach w Słowenii i w Chorwacji w: Termiński (2008). 79

80 postrzeganie wzajemnej współpracy, w tym także w wymiarze politycznym i gospodarczym 108. Głównym konfliktem wojny domowej po rozpadzie Jugosławii była wojna w Bośni. Po uznaniu niepodległości kraju przez wspólnotę międzynarodową w kwietniu 1992 roku, Serbia potępiła deklarację niepodległości i wyraziła zaniepokojenie o los sześciuset tysięcy Serbów zamieszkujących terytorium Bośni, wysyłając tam swoje wojska. W rozpoczynającej się wojnie raziła dysproporcja sił: dobrze wyposażona i przeszkolona armia jugosłowiańska pod dowództwem generała Ratko Mladicia wyszła naprzeciw tworzonej od podstaw armii Bośni i Hercegowiny, składającej się głównie z policjantów, cywilnych ochotników i lokalnych przestępców. Dysproporcje te powiększało embargo ONZ na dostawy broni do byłej Jugosławii uniemożliwiło ono dozbrojenie armii bośniackiej, podczas gdy Serbowie przejęli arsenały Jugosłowiańskiej Armii Ludowej (Konflikty w krajach byłej Jugosławii, dostęp: ) 109. W maju 1993 r. ONZ utworzyło pięć stref bezpieczeństwa, znajdujących się w miastach Srebrenica, Sarajewo, Żepa, Gorażde oraz Bijać 110. Problem polegał na tym, że mandat rozmieszczonych w nich sił pokojowych ONZ nie obejmował użycia broni w celu obrony stref. Doprowadziło to m. in. do masakry ludności cywilnej w Srebrenicy (Konflikty w krajach byłej Jugosławii, dostęp: ). Przyspieszyła ona podjęcie decyzji przez siły międzynarodowe o użyciu wojsk powietrznych w celu zakończenia serbskiej agresji. Ostatecznie po rokowaniach odbywających się w amerykańskim Dayton w dniach 1 21 listopada 1995 r., w grudniu tego roku podpisano porozumienie kończące wojnę. Choć utworzona na jego mocy struktura państwowa Bośni i Hercegowiny okazała się w kolejnych latach niezwykle problematyczna, nie można jednakże wykluczyć, że w owym czasie była to jedyna wersja kompromisu, na którą mogły się zgodzić strony konfliktu i mocarstwa światowe. 108 Dokumentację tamtego okresu zawierają Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii (1993). 109 Od początku wojny Serbowie próbowali zdobyć stolicę Bośni, Sarajewo. Trwające 3,5 roku oblężenie miasta, połączone z jego ostrzałem z pobliskich gór i bombardowaniem, nie przyniosło jednak spodziewanego efektu. Nie zmienia to faktu, że miasto zostało zniszczone, a śmierć w nim poniosło ok ludzi. Podobny los spotkał główne miasto Hercegowiny Mostar. 110 Jak pisze Specjalny Sprawozdawca Komisji Praw Człowieka ONZ Tadeusz Mazowiecki w Liście Specjalnym do Sekretarza Generalnego tej organizacji z 29 lipca 1993 r., żadna ze stron konfliktu nie przestrzegała specjalnego statusu stref bezpieczeństwa, przeprowadzając na nie regularne ataki, uniemożliwiając lub utrudniając dostawy wody, żywności i lekarstw. Autor ostrzega, że niewystarczające siły międzynarodowe oraz ich zbyt wąskie kompetencje mogą doprowadzić w niedalekiej przyszłości do katastrofy (Raporty, s ). 80

81 Ostatnim konfliktem byłej Jugosławii była wojna w Kosowie ( ). Jej początek stanowiło zniesienie przez władze w Belgradzie autonomii Kosowa w 1989 r., co spowodowało bojkot władz serbskich przez dominującą w prowincji ludność albańską. W 1991 r. Kosowarzy przeprowadzili referendum niepodległościowe oraz wybory, których nie uznała oczywiście Serbia. W związku z pominięciem kwestii Kosowa w porozumieniu z Dayton w 1995 r., działacze z Prisztiny zdecydowali o powołaniu Wyzwoleńczej Armii Kosowa (UCK) (Walkiewicz 2000, s. 263). Zaczęły się represje ludności albańskiej ze strony władz, a z drugiej strony nawoływania UCK do zbrojnego buntu. Spowodowało to rozpoczęcie w 1998 r. walk. Władze w Belgradzie zarządziły masowe wysiedlenia ludności albańskiej 111, a wobec ludności pozostałej w kraju stosowano represje, w tym czystki etniczne. Z uwagi na brak chęci do porozumienia ze strony Slobodana Miloševicia, wojska NATO przeprowadziły naloty na serbskie cele wojskowe i strategiczne. Zmusiło to serbskiego przywódcę do podpisania w czerwcu 1999 r. porozumienia pokojowego. Od tego czasu w Kosowie stacjonowało około żołnierzy sił KFOR (Kosovo Force). Natomiast 10 czerwca 1999 r. Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję, na mocy której utworzona została Misja Tymczasowa Administracji Organizacji Narodów Zjednoczonych w Kosowie (UNMIK) (Konflikty w krajach byłej Jugosławii, dostęp: ). Po zakończeniu wojny, w 1999 r. w Kosowie dochodziło do czystek etnicznych ludności serbskiej, dokonywanych przez UCK, w wyniku których ok Serbów i Cyganów zmuszonych zostało do emigracji. Zniszczono też ponad 150 świątyń prawosławnych, w tym stanowiące światowe dziedzictwo kultury UNESCO XIIwieczne cerkwie. Ponowna fala agresji, zwana pogromami marcowymi, miała miejsce w 2004 r. Zginęło wtedy kilkadziesiąt osób narodowości serbskiej, a około cztery tysiące musiało opuścić swoje domy (por. Waldenberg 2005, s ). W cztery lata po tych wydarzeniach, 17 lutego 2008 r. Kosowo ogłosiło niepodległość, której nie uznało wiele państw poza Serbią, także m.in. Rosja, Hiszpania. 111 W wyniku wysiedleń schronienia za granicą (głównie w Albanii i Macedonii) musiało szukać ok ludzi (Konflikty w krajach byłej Jugosławii, dostęp: ). 81

82 2.3. Charakterystyka państw Bałkanów Zachodnich: ujęcie historyczno-społeczno-gospodarcze Podobieństwa i rozbieżności pomiędzy poszczególnymi krajami Bałkanów Zachodnich wiążą się z szeregiem czynników, spośród których najważniejsze wydają się być kwestie etniczne, wyznaniowe, językowe oraz ekonomiczne. Albańczycy i Kosowarzy stanowią odrębną pod względem etnicznym i językowym, a po części i religijnym, grupę wśród narodów bałkańskich 112. Kwestie wyznaniowe dzielą mieszkańców regionu jeszcze bardziej poza prawosławiem dominującym w Serbii i Czarnogórze, katolicyzmem w Chorwacji oraz islamem w Albanii i Kosowie, wskazać należy również na wielowyznaniową Bośnię i Hercegowinę. Z drugiej jednak strony, przez blisko pół wieku po II Wojnie Światowej narody te (za wyjątkiem Albańczyków) żyły w jednym państwie, co przyczyniło się nawet do powstania określenia Jugosłowianin, czyli osoba w większym stopniu identyfikująca się z państwem Słowian Południowych, niż z którąś z tworzących go nacji czy wyznań. Podobnie zróżnicowane są Bałkany pod względem ekonomicznym. Oparte na usługach, stosunkowo nowoczesne gospodarki Chorwacji i Czarnogóry kontrastują z typowo rolniczymi gospodarkami Kosowa i Albanii. Przemysł, w znacznej mierze zniszczony podczas wojen lat 90. XX wieku, stanowi w większości krajów mieszankę prywatnych małych bądź średnich przedsiębiorstw, sprywatyzowanych zakładów oraz opierających się zmianom firm państwowych. Znaczne dysproporcje w dochodach per capita poszczególnych państw pokrywają się w dużym stopniu z ich podziałem według struktury tworzenia PKB, w szczególności najbogatsza Chorwacja kontrastuje z ubogimi krajami położonymi na południu regionu. Im dalej na południe, tym większego znaczenia nabiera także problem korupcji, jako jednej z głównych przeszkód w rozwoju. Natomiast elementem rozwój ten wspomagającym jest aktywne uczestnictwo od początku lat wszystkich państw regionu w procesach regionalnej integracji gospodarczej, wyrażające się przede wszystkim w dwu- i wielostronnej liberalizacji handlu w obrębie regionu, a także w liberalizacji handlu z Unią Europejską Pamiętać jednak należy o procesie mieszania się narodowości, wyznań i języków, jaki zachodził przez wieki na tym terytorium. 113 Szerzej na ten temat w rozdziałach 2.5 i

83 Serbia Korzenie państwa serbskiego sięgają wczesnego średniowiecza, kiedy na terenach współczesnej Serbii rządziła dynastia Vlastimiroviciów. Odnowienie państwa w regionie Raszka w XII wieku przypisuje się wielkiemu żupanowi Stefanowi Nemanii, a szczytu potęgi ówczesne państwo Serbów doświadczyło po koronacji Stefana Duszana na cara Serbów i Greków w Skopie, w 1346 r. Imperium upadło po porażce z Turkami Osmańskimi na Kosowym Polu czerwca 1389 r., by przez blisko czterysta lat pozostać pod kontrolą Osmanów (por. Piekło 1999, s.153) 115. Dopiero w 1815 r. powstało częściowo niezależne Księstwo Serbii. Współczesna Serbia powstała 5 czerwca 2006 r. po rozpadzie Serbii i Czarnogóry (SiC). Do roku 2000 SiC rządzona była przez Slobodana Miloševicia, który w końcówce lat 80. XX wieku stał na czele SFR Jugosławii. Do Serbii należy jeden (bądź dwa, jeśli uznać stanowisko Serbii) region autonomiczny Wojwodina. W 2008 r. drugi z okręgów autonomicznych, Kosowo, ogłosił niepodległość. Niepodległość Kosowa, jak podkreślają Serbowie historycznej kolebki ich narodu, należy do głównych spornych kwestii w polityce zagranicznej kraju. Moderowany przez Unię Europejską dialog pomiędzy przywódcami obu państw rozpoczął się w 2011 r. W kwietniu 2013 r. podpisały one umowę o normalizacji stosunków. W roku 2009 Serbia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w Unii Europejskiej, by w marcu 2012 r. otrzymać status państwa kandydującego. Natomiast we wrześniu 2013 r. weszła w życie Umowa o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (SAA) (EC Serbia, dostęp: ). Z kolei 23 grudnia 2003 r. Serbia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w Światowej Organizacji Handlu (WTO Accessions: Serbia, dostęp: ). 114 Bitwa na Kosowym Polu jest mitem założycielskim państwa Serbskiego, w zbiorowej świadomości Serbów funkcjonuje jako symbol ich męczeństwa. Miała ona przesądzić o końcu państwa serbskiego i początku panowania Imperium Osmańskiego na Bałkanach. Faktycznie jej przebieg był inny, niż przedstawiany w zmitologizowanych przekazach. Rozegrana w dniu św. Wita (srb. Vidovdan) bitwa połączyła pod wodzą Serbów przeciwko Porcie różne narody zamieszkujące ziemie bałkańskie: Albańczyków, Bośniaków, Bułgarów, Mongołów, Słoweńców, Węgrów oraz Wołochów. W trakcie bitwy śmierć poniósł zarówno dowodzący wojskami koalicji chrześcijańskiej serbski książę Lazar, jak i sułtan Murad I, a jej rezultat był w zasadzie nie rozstrzygnięty (Rekść 2013, s. 301.). Szczegółową i wyczerpującą analizę funkcjonowania mitu kosowskiego w wyobraźni zbiorowej poszczególnych narodów bałkańskich zawiera praca M. Rekść (2013). 115 Islamizacja terenów Kosowa i Metochii spowodowała emigrację zamieszkujących je Serbów, głównie na tereny dolnej Sawy i Dunaju oraz do Wojwodiny (Piekło 1999, s. 153). 83

84 Największa w regionie, zamieszkała przez ponad 7,2 mln ludzi Serbia jest krajem etnicznie, religijnie i językowo relatywnie homogenicznym. Około 83,3% populacji stanowią Serbowie, najliczniejszymi mniejszościami narodowymi są Węgrzy (3,5%), Romowie (2,1%) i Bośniacy (2,0%). Podobnie kształtują się struktury wyznaniowe i językowe. Około 84,6% mieszkańców deklaruje się jako wyznawcy prawosławia, 5,0% katolicyzmu, 3,1% islamu, po około 1% to protestanci, wyznawcy pozostałych religii oraz ateiści. Jeżeli chodzi o język, to około 88,1% mieszkańców Serbii posługuje się serbskim, 3,4% węgierskim, 1,9% bośniackim, a 1,4% romskim (CIA: Serbia, dostęp: ). Gospodarka Serbii należy do gospodarek transformacji, pomimo reform rynkowych w niektórych sektorach udział państwa we własności przedsiębiorstw jest nadal istotny. Opiera się ona na przemyśle, w znacznej mierze pobudzanym przez inwestycje zagraniczne. Końcówka lat 90. XX wieku była dla gospodarki kraju okresem niezwykle trudnym. Po wojnie w Bośni lat , kiedy to kraj doświadczył drugiej co do tempa inflacji w historii (Rostowski 1995, s. 3), gospodarka podlegała sankcjom międzynarodowym, które potęgowały tylko skutki złej polityki makroekonomicznej i gospodarczej rządu Slobodana Miloševicia. Bombardowania NATO w roku 1999 dopełniły tylko katastrofy, niszcząc przemysł oraz infrastrukturę, co przyczyniło się do spadku PKB do około połowy jej poziomu sprzed dekady (CIA: Serbia, dostęp: ). Po odsunięciu od władzy Miloševicia w roku 2000, nowy rząd wdrożył działania stabilizacyjne, wznowił członkostwo w MFW, Banku Światowym oraz EBRD 116. Nie zdecydowano się jednakże na zdecydowane dokończenie reform rynkowych (por. Rosić 2002, s ). Na przeszkodzie w dalszej odbudowie gospodarki stanął także światowy kryzys gospodarczy, który przyczynił się do podwojenia długu publicznego w latach Najważniejsze w strukturze tworzenia PKB są usługi (61,7%), istotną rolę odgrywa także przemysł (28,1%) 117. Udział rolnictwa, choć znaczny w porównaniu do 116 Dość subiektywny, ale interesujący opis zmian politycznych w Serbii przełomu wieków zawiera praca M. Waldenberga (2005, s ). 117 Najsilniejsze gałęzie przemysłu Serbii wytwarzają: produkty motoryzacyjne, metale nieszlachetne, meble, produkty spożywcze, maszyny i urządzenia, produkty chemiczne, cukier, opony, ubrania oraz farmaceutyki. 84

85 średniej dla Unii Europejskiej, w skali regionu jest zaledwie przeciętny 10,2% Eksport Serbii jest zróżnicowany i obejmuje produkty zarówno surowcowe i o niskim wkładzie technologii i kwalifikacji, jaki i wysokotechnologiczne: żelazo i stal, guma, ubrania, pszenica, warzywa i owoce, metale nieżelazne, urządzenia elektryczne, produkty metalowe, uzbrojenie i amunicja oraz samochody. Do najważniejszych zasobów naturalnych kraju należą natomiast: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel, rudy żelaza, miedzi, cynku, antymonu, chromit, żelazo, złoto, srebro, magnez, piryt, wapień, marmur oraz sól. Najistotniejsze wyzwania stojące przed Serbią w najbliższych latach związane są z jednej strony z koniecznością reformowania kraju, a z drugiej strony z określeniem jednoznacznego kierunku w polityce wewnętrznej i zagranicznej. W pierwszym obszarze, wysuwane są zazwyczaj kwestie ponad dwudziestoprocentowego bezrobocia, wzrastającego zarówno publicznego, jak i prywatnego zadłużenia, wysokiego poziomu korupcji, niewydolnego sądownictwa oraz starzejącego się społeczeństwa. Do najmocniejszych stron kraju zalicza się wykwalifikowanych pracowników o niewygórowanym poziomie wynagrodzeń, strategiczne położenie oraz umowy o wolnym handlu z UE, krajami CEFTA, Rosją oraz Turcją Chorwacja Początki państwowości chorwackiej sięgają roku 925, kiedy to powstało Królestwo Chorwacji pod berłem Tomisława. W roku 1102 kraj został połączony unią personalną z Węgrami króla Kolomana. W XVI wieku natomiast dostał się on pod panowanie Habsburgów, jednakże z biegiem lat terytorium współczesnej Chorwacji było sukcesywnie zajmowane przez Imperium Osmańskie, aż do Pokoju Karłowickiego w 1699 r., kiedy wróciła ona do Węgier (por. Piekło 1999, s. 154). W wieku XIX znalazła się Chorwacja w Cesarstwie Austriackim, a w późniejszym okresie większość terytorium była w strefie wpływów Węgier (por. Bujwid-Kurek 2008, s.88). Na początku lat 90. XX wieku, dokładnie 25 czerwca 1991 r. Chorwacja wraz ze Słowenią jako pierwsze kraje federacyjne Jugosławii ogłosiły niepodległość. Było to 118 Do głównych produktów rolnych zaliczyć można: pszenicę, kukurydzę, słonecznik, buraki cukrowe, owoce (maliny, jabłka, wiśnie), warzywa (pomidory, papryka, ziemniaki), mięso wołowe i wieprzowe, przetwory mięsne, mleko i produkty mleczne, winogrona i wino. 119 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 85

86 powodem rozpoczęcia wojny z Jugosławią (de facto z Serbią), która zakończyła się formalnie pokojem w Dayton w 1995 r. Układ ten kończył także (a może przede wszystkim) wojnę w Bośni, w której Chorwaci również brali udział. Na terenie samej Chorwacji, terenami najcięższych walk były Slawonia oraz serbska Krajina, która 19 grudnia 1991 r. ogłosiła niepodległość. Krajem od 1990 r. aż do śmierci w roku 1999 w sposób autorytarny rządził Franjo Tuđman, przewodniczący Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (HDZ). W latach u władzy były siły umiarkowane, dążące do demokratyzacji kraju i jego zbliżenia z Unią Europejską. 30 listopada 2000 r. Chorwacja została przyjęta do WTO. W roku 2003 wystąpiła ona z wnioskiem o członkostwo w UE, negocjacje trwały w latach W 2005 r. weszła w życie Umowa o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, a 1 lipca 2013 r. kraj stał się dwudziestym szóstym państwem Unii (EC Croatia, dostęp: ). W kwietniu 2009 r. natomiast Chorwacja została przyjęta do NATO. Druga w regionie pod względem liczby mieszkańców Chorwacja (ok. 4,5 mln ludzi) jest krajem jeszcze bardziej jednolitym etnicznie, religijnie i językowo, niż Serbia. Chorwacji stanowią 90,4% populacji, w dalszej kolejności Serbowie 4,4%, natomiast inne mniejszości etniczne (Bośniacy, Węgrzy, Słoweńcy, Czesi, Romowie) stanowią jedynie kolejne 4,4% populacji. Podobnie wygląda sytuacja jeśli spojrzeć na kwestie religii i języka. 86,3% mieszkańców kraju deklaruje się jako rzymscy katolicy, 4,4% jako prawosławni, 1,5% jako muzułmanie, natomiast osoby niereligijne i ateiści to 3,8%. Wśród języków zdecydowanie najpopularniejszy jest język chorwacki (95,6% ludności), drugim w kolejności serbskim mówi tylko 1,2% mieszkańców (CIA: Croatia, dostęp: ). Choć gospodarka Chorwacji należała do najlepiej rozwiniętych w SFR Jugosławii, ucierpiała ona znacznie na skutek zniszczeń wojennych oraz utraty rynków zbytu w pozostałych krajach byłej Jugosławii. Szacowany spadek produkcji w latach to 40%, co wraz z wydatkami na zbrojenia oraz na utrzymanie imigrantów spowodowało wzrost deficytu budżetowego, ekspansję monetarną i hiperinflację. W momencie wprowadzenia przez rząd w 1993 r. programu stabilizacyjnego, sięgała ona 40% miesięcznie (Lejour i in. 2007, s.13). Sytuacja poprawiła się znacznie w latach 120 Szerzej o drodze Chorwacji do członkostwa w Unii Europejskiej w: Łakota-Micker 2013, s

87 , kiedy to wartość PKB rosła średniorocznie o 4,5% (por. rozdział 3.2), co było głównie efektem wzrostu ruchu turystycznego. Zarówno inflacja, jak i wartość kuny (waluty Chorwacji) w tym okresie pozostawały stabilne 121. Kryzys gospodarczy roku 2008 przełożył się na ostre wyhamowanie gospodarki, która od tego czasu odnotowuje bliskie zeru lub negatywne tempo wzrostu 122. Gospodarka Chorwacji jest w większym stopniu oparta na usługach (68,8% PKB), niż gospodarka Serbii. Mniejszy jest natomiast udział przemysłu (26,3%) 123 i rolnictwa (5%) 124 w tworzeniu PKB 125. Do głównych produktów eksportowych należą zarówno dobra nisko-, średnio- i wysokotechnologiczne, jak i surowce: urządzenia transportowe, maszyny, tekstylia, chemikalia, żywność oraz paliwa. Kraj jest bogaty w takie zasoby naturalne, jak: ropa naftowa, węgiel, boksyty, rudy żelaza, wapń, gips, asfalt naturalny, krzemionka, mika, iły, sól, energia wodna. Po udanym zakończeniu negocjacji akcesyjnych i przystąpieniu do Unii Europejskiej w 2013 r., do głównych wyzwań stojących przed państwem należy przezwyciężenie skutków kryzysu gospodarczego. Oprócz problemów z deficytem budżetowym, zaliczyć do nich można trwającą stagnację, wysoki poziom bezrobocia, a także nierównomierny rozwój regionalny. Poza atrakcyjnością turystyczną, wspomaganą rozwojem infrastruktury, zróżnicowanym przemysłem oraz członkostwem w UE (jako jedynej spośród krajów BZ), do atutów Chorwacji zaliczyć można również planowane wprowadzenie euro (przystąpiła ona do Mechanizmu Kursów Walutowych) Bośnia i Hercegowina Historia państwowości bośniackiej sięga XII wieku i najazdu króla Węgier Beli II w 1136 r. na tereny współczesnej Bośni 126. Wprowadził on tytuł Bana Bośni dla swego syna Władysława II. Z czasem Banat zyskiwał niezależność od Królestwa 121 W latach stopa inflacji w Chorwacji spadła o 1,2pp, do poziomu 2,9%. 122 Średnioroczna dynamika zmian PKB w latach wyniosła 98, Najsilniejsze gałęzie przemysłu Chorwacji wytwarzają: chemikalia, tworzywa sztuczne, obrabiarki, elektronikę, wyroby hutnicze, aluminium, papier, wyroby z drewna, materiały budowlane, tekstylia, statki, wyroby petrochemiczne, żywność i napoje. Do istotnych gałęzi należy także turystyka. 124 Do głównych produktów rolnych zaliczyć można: rośliny uprawne (pszenica, kukurydza, jęczmień, burak cukrowy, słonecznik, rzepak, lucerna, koniczyna), warzywa (ziemniaki, kapusta, cebula, pomidory, papryka), owoce (jabłka, śliwki, mandarynki, oliwki), winogrona do produkcji wina, zwierzęta gospodarskie (bydło, krowy, świnie), produkty mleczne. 125 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 126 Więcej o średniowiecznej Bośni w: Krysieniel 2012, s,

88 Węgier, względnie od Bizancjum. Pierwszym Wicekrólem Bośni został w 1154 r. Ban Borić. Natomiast w 1377 r. Bośnia stała się niezależnym królestwem, co zostało potwierdzone koronacją władcy kraju Tvrtko I na Króla Bośni. Po jego śmierci w roku 1391 kraj zaczął tracić na sile i znaczeniu, by w 1463 r. zostać całkowicie podbitym przez Imperium Osmańskie. Stan ten utrzymywał się do roku 1878, kiedy to Bośnia znalazła się pod panowaniem austro-węgierskim. Okres dominacji Austro-Węgier z kolei zakończyła I Wojna Światowa 127 (por. Muś 2013, s ; Piekło 1999, s. 155). Historia współczesnej Bośni i Hercegowiny zaczęła się od proklamowania niepodległości 3 marca 1992 r. Już 22 maja tego roku Bośnia została przyjęta w poczet państw członkowskich ONZ. Pierwsze lata po uzyskaniu niepodległości naznaczone jednak były piętnem niezwykle tragicznej wojny z Jugosławią, zakończonej podpisanym w listopadzie 1995 r. Układem w Dayton. Warunki porozumienia określiły obecny ustrój polityczno-administracyjny Bośni, który okazał się być niezwykle skomplikowany. Kraj został podzielony na dwie części Republikę Serbską i Federację Bośni i Hercegowiny oraz autonomiczny dystrykt Brčko (wydzielony później). Każda z dwóch części posiada własny parlament, rząd i autonomię w zakresie kształtowania spraw wewnętrznych. Do głównych kompetencji rządu centralnego należy polityka zagraniczna, monetarna i celna. Na czele państwa stoi trzyosobowe Prezydium, które składa się z przedstawicieli głównych grup etnicznych boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Przewodniczący Prezydium zmienia się rotacyjnie, raz na osiem miesięcy 128. Ważną rolę odgrywają też instytucje międzynarodowe, w tym Biuro Wysokiego Przedstawiciela 129. W 1999 r. Bośnia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w WTO. W czerwcu 2008 r. podpisała (jako ostatni kraj BZ za wyjątkiem Kosowa) Porozumienie 127 Rozpoczęta zamachem na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, dokonanym w Sarajewie przez Gavrilo Prinzipa w 1914 r. 128 Wobec niewydolności systemu politycznego Bośni i Hercegowiny ukształtowanego przez Porozumienie w Dayton, wysuwane były liczne propozycje jego zmiany, idące w często w kierunku utworzenia państwa unitarnego i zdecentralizowanego (szerzej na ten temat: M. Waldenberg 2005, s ). Przyjęte rozwiązanie dyskryminuje także pozostałe grupy etniczne, ograniczając ich bierne prawo wyborcze. W związku z tym Bośni grozi utrata członkostwa w Radzie Europy (Balkanistyka, BiH grozi wykluczenie z Rady Europy, dostęp: ). Wspomnieć także należy o roli Wysokiego Przedstawiciela (OHR), czyli organu zewnętrznego, który zgodnie z Porozumieniem z Dayton odpowiada za wdrażanie i implementację Porozumienia. Przedstawiciel, pomimo swojego realnego wpływu na kwestie wewnętrzne BiH, nie podlega żadnej kontroli prawej. Co za tym idzie, rola społeczności międzynarodowej w budowaniu państwowości Bośni została określona jako external state-building (Babić 2011, s. 16). 129 Obszerne opracowanie problematyki ustroju politycznego BiH zawierają prace J. Musia (2013, s ) oraz K. Krysieniela (2012, s ), a także P. Osóbki (2011). 88

89 o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (SAA) oraz Interim Agreement on trade and traderelated issues, a w lipcu 2008 r. Interim Agreement wszedł w życie. Do listopada 2014, pomimo podpisania w 2008 r., SAA nadal nie wszedł w życie, ze względu na nieprzyjęcie regulacji zapewniającej niedyskryminowanie w instytucjach państwowych osób spoza trójki konstytucyjnych narodów Bośni (Por. Babić 2011, s. 14.; Muś 2013, s. 7; EC Bosnia and Herzegovina Progress Report, s. 4., dostęp: ). W 2014 r. Bośnia była jedynym oprócz Kosowa państwem Bałkanów Zachodnich nie posiadającym statusu Państwa kandydującego (EC Bosnia and Herzegovina, dostęp: ). Nieznacznie mniejsza od Chorwacji pod względem liczby ludności Bośnia i Hercegowina (3,9 mln ludzi) jest państwem najbardziej zróżnicowanym etnicznie, religijnie i językowo spośród wszystkich krajów bałkańskich (stąd popularne określenie kraju jako Jugosławii w miniaturze ). Prawie połowę ludności (48,0%) stanowią Boszniacy 130, Serbowie 37,1%, a Chorwaci 14,3%. Podobnie wygląda struktura wyznaniowa, jednakże aż 14% ludności deklaruję inną religię (bądź ateizm), niż trzy dominujące. Jako muzułmanie deklaruje się 40% populacji, jako prawosławni 31%, natomiast jako katolicy 15%. W kraju obowiązują trzy języki urzędowe: bośniacki, chorwacki i serbski (CIA: Bosnia and Herzegovina, dostęp: ). Wojna lat spowodowała 80% spadek produkcji przemysłowej Bośni 131 (ponieważ ok. 45% fabryk oraz trzy czwarte rafinerii uległo zniszczeniu) oraz ogromne bezrobocie, oceniane przez Bank Światowy na 50-60% (Muś 2013, s. 84). Pierwsze lata po wojnie charakteryzowała odbudowa zniszczonej gospodarki. W latach doświadczyła ona względnie szybkiego tempo wzrostu, średnio o 4,4% rocznie. Bośnia nie uniknęła skutków globalnego kryzysu, skutkiem czego lata charakteryzowały się nieznacznym spadkiem PKB (por. rozdział 3.2). Gospodarka Bośni jest w znacznym stopniu uzależniona od eksportu metali, energii, tekstyliów i mebli oraz od transferów i pomocy zagranicznej. Poprawie trudnej sytuacji gospodarczej nie sprzyja decentralizacja kraju, utrudniająca przeprowadzanie reform. Z drugiej strony rozrośnięta biurokracja i podzielony rynek zniechęcają zagranicznych 130 Uściślenia wymaga kwestia nazewnictwa. Wyrażenie Boszniak (Bošnjak) przyjęto w 1993 r. jako identyfikujące bośniackich muzułmanów, podczas gdy Bośniak (Bosanac) to mieszkaniec Bośni (regionu geograficznego) niezależnie od przynależności etnicznej czy religijnej (Babić 2011, s. 1). 131 Jeszcze za czasów Tity w Bośni ulokowane zostało wiele zakładów przemysłowych, z uwagi na jej centralne położenie, które było postrzegane jako bezpieczne w razie konfliktu zbrojnego (Muś 2013, s. 55). 89

90 inwestorów. Waluta Bośni marka wymienna jest powiązana z EURO, a w sektorze bankowym dominują zachodni inwestorzy. Głównym problemem makroekonomicznym jest wciąż bardzo wysokie bezrobocie. Innymi istotnymi słabościami, których nie udało się wyeliminować jest czarny rynek, stanowiący znaczną część gospodarki, oraz przerośnięta i skorumpowana administracja na wszystkich szczeblach władzy 132. Udział przemysłu w wytwarzaniu PKB Bośni jest zbliżony do analogicznego wskaźnika w Chorwacji 26,1% 133. Gospodarka BiH jest natomiast w większym stopniu oparta na rolnictwie (8,4%) 134, niż gospodarka Chorwacji. Z kolei usługi stanowią 65,5% PKB kraju 135. Eksport Bośni opiera się na surowcach i wyrobach niskotechnologicznych, jak metale, tekstylia czy produkty z drewna (np. meble). Bośnia jest krajem bogatym w zasoby naturalne. Do głównych należą: węgiel, rudy żelaza, boksyt, miedź, ołów, cynk, chromit, kobalt, mangan, nikiel, glina, gips, sól, piasek, drewno oraz energia wodna. Przyszłość Bośni i Hercegowiny jest niepewna. Z jednej strony, kraj prowadzi dialog z Unią Europejską w sprawie członkostwa, a z drugiej strony coraz silniej objawiają się efekty niewydolnego systemu polityczno-administracyjnego, który wzmagając spory na tle etnicznym wydaje się być jedną z głównych przyczyn niewystarczającego tempa reform. Całą sytuację komplikuje fakt, że część społeczeństwa, w szczególności Bośniaccy Serbowie, dąży do oderwania regionów, które zamieszkują, od Bośni, podczas gdy Boszniacy starają się zmienić system federacyjny w unitarny i tym samym ograniczyć autonomię pozostałych narodów 136. Do głównych celów zaliczyć można zatem utrzymanie terytorialnej integralności państwa oraz przeprowadzenie reform ustrojowych i strukturalnych, między innymi w obszarze walki z korupcją i przestępczością Jak pisze M. Babić (2011, s.8), Bośnia wydaje połowę PKB na administrację i ma największą na świecie liczbę ministerstw (różnych szczebli) per capita. 133 Do głównych produktów wytwarzanych w Bośni należą: stal, węgiel, rudy żelaza, ołów, cynk, mangan, boksyt, aluminium, tekstylia, tytoń, meble, amunicja, sprzęty gospodarstwa domowego oraz produkty petrochemiczne. 134 Najważniejszymi produktami rolnymi Bośni są: pszenica, kukurydza, owoce, warzywa oraz zwierzęta hodowlane. 135 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 136 J. Muś (2013, s ) opublikował opracowanie naukowe zawierające różnorodne koncepcje dalszego rozwoju sytuacji w BiH. 137 Według wielu źródeł terytorium Bośni stanowi centrum rekrutacji islamskich terrorystów w Europie (szerzej w tym temacie: M. Waldenberg 2005, s ). 90

91 Albania Uważający się za potomków Ilirów Albańczycy 138 utworzyli państwo w XII wieku. Późne Średniowiecze charakteryzowały podboje terenów zajmowanych przez Albańczyków przez Serbię (XIV w.) i Turcję (XV w.), przy czym na krótko zostały one wyzwolone przez bohatera narodowego Albanii, Skanderbega. Kraj odzyskał niepodległość dopiero po I Wojnie Światowej (choć proklamował niepodległość już w 1912 r.). Po II Wojnie Światowej władzę w Albanii przejął Enver Hodża kierujący komunistyczną Albańską Partią Pracy (alb. Partia e Punës së Shqipërisë, PPSh). Kraj stał się niezależny od mocarstw. Do 1960 r. Albania była sojusznikiem ZSRR, następnie do 1978 r. Chin (CIA: Albania, dostęp: ). Hodża dążył do uzyskania stanu autarkii gospodarczej, co jednak nie przyniosło oczekiwanego efektu. W 1967 r. wprowadził on też zakaz wszelkich praktyk religijnych, tworząc z Albanii państwo oficjalnie ateistyczne. W roku 1991 w Albanii przeprowadzono pierwsze demokratyczne wybory. W sześć lat później, wskutek upadku piramid finansowych, doszło do krachu gospodarczego i związanych z nim zamieszek. Choć Albanię ominęła zarówno wojna w Bośni, jak i wojna w Kosowie, w tym drugim przypadku istniał wyraźny związek z jedną ze stron konfliktu Kosowarami. Kolejne rządy kraju poza napiętą sytuacją międzynarodową musiały również zajmować się palącymi kwestiami zorganizowanej przestępczości i korupcji. We wrześniu 2000 r. Albania została przyjęta do WTO (WTO: Protocols of Accessions, dostęp: ), w kwietniu 2009 r. do NATO i w tym samym roku złożyła wniosek o członkostwo w UE. 27 czerwca 2014 r. otrzymała ona status państwa kandydującego (EC Albania, dostęp: ). W roku 2014 liczba mieszkańców Albanii wynosiła 3,0 mln, z czego 82,6% to ludność albańska, a 0,9% grecka. Co ciekawe, aż 15,5% obywateli określa swoją narodowość jako nieoznaczoną. Dominującą religią jest islam, który wyznaje 56,7% mieszkańców, kolejną katolicyzm 10,0%, prawosławie 6,8%. W przypadku aż 16,2% ludności wyznanie jest nieokreślone, natomiast 2,5% obywateli deklaruje ateizm. W przeciwieństwie do innych krajów BZ, w Albanii zróżnicowanie religijne nie jest 138 Po podboju terenów BZ przez ludność słowiańską w VI i VII w., zamieszkujący ją od drugiego tysiąclecia przed Chrystusem Ilirowie zmuszeni zostali do ucieczki w trudniej dostępne tereny górskie. Jak pisze J. Borkowicz (2000, s. 56), około roku 1000 na terenie obecnej Albanii ostała się tylko jedna znacząca językowa enklawa iliryjska, Arbanon, o której można powiedzieć, że jej członkowie byli przodkami współczesnych Albańczyków. 91

92 związane ze zróżnicowaniem etnicznym, czy językowym. Aż 98,8% obywateli posługuje się językiem albańskim (CIA: Albania, dostęp: ). Albania przeszła długą drogę transformacji od bardzo zamkniętej, do względnie otwartej gospodarki. Nie udało się jej jednak stworzyć wystarczająco dogodnych warunków dla rozwoju biznesu, żeby przyciągnąć na większą skalę bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Znacznym zasileniem gospodarki są transfery zagraniczne (głównie z Włoch i Grecji), które jeszcze w 2009 r. odpowiadały za 10,9% PKB (w roku 2013 wartość ta wynosiła już tylko 6,2%) 139. Pierwszą falę kryzysu gospodarczego gospodarka Albanii przetrwała w niezłej kondycji. Podczas drugiej fali konieczne było zwrócenie się po pomoc do MFW. Tradycyjnie, gospodarka Albanii powiązana jest silnie w sferze finansowej i handlowej z Włochami i Grecją, co czyni ją podatną na kryzys w strefie euro (CIA: Albania, dostęp: ). Albania posiada zdecydowanie najmniej zindustrializowaną i najbardziej rolniczą gospodarkę wśród państw regionu BZ. Udział rolnictwa w tworzeniu PKB wynosi 20,4% 140, przemysłu tylko 19,6% 141, a usług 59,9% 142. Podobnie jak w przypadku innych krajów południowej części Bałkanów Zachodnich, główne produkty eksportowe należą do kategorii niskotechnologicznych oraz surowcowych: tkaniny i obuwie, asfalt, metale i rudy metali, ropa naftowa, warzywa, owoce oraz tytoń. Wydaje się, że najważniejsze wyzwania stojące przez przywódcami Albanii, związane są z postępami w polityce wewnętrznej, zarówno jeśli chodzi o sferę regulacyjną, jak i realną. Do najważniejszych z nich zaliczyć można walkę z korupcją i zorganizowaną przestępczością (w szczególności handel żywym towarem i narkotykami), ułatwienia w prowadzeniu biznesu i modernizację infrastruktury. W sytuacji, gdy nie istnieją zewnętrzne przeszkody dla członkostwa kraju w UE, jak w przypadku Macedonii, czy Kosowa, głównie tempo i skala reform wewnętrznych determinuje kalendarz akcesji. 139 Źródło: (dostęp: ). 140 Najważniejszymi produktami rolnymi Albanii są: pszenica, kukurydza, ziemniaki, warzywa, owoce, buraki cukrowe, winogrona, mięso, produkty mleczne oraz owce. 141 Do głównych produktów przemysłowych zalicza się: produkty spożywcze, wyroby tytoniowe, tekstylia, drewno, olej, chemikalia, cement, metale oraz energię wodną. 142 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 92

93 Macedonia Współczesna Macedonia odwołuje się do schedy po starożytnym Królestwie Macedonii, które za czasów Aleksandra Wielkiego 143 było najpotężniejszym państwem na Ziemi 144. Prawo do tej chlubnej tradycji jest obecnie przyczyną konfliktu między Macedonią a Grecją, na której terytorium położona jest część ziem dawnego królestwa i która również uważa się za spadkobierczynię jego tradycji. Spór dotyczy w głównej mierze narodowej symboliki oraz samej nazwy państwa Republika Macedonii. Z uwagi na protesty greckie, na forum międzynarodowym używana jest nazwa Była Jugosłowiańska Republika Macedonii (ang. Former Yugoslav Republic Of Macedonia - FYROM). Ogłoszenie przez Macedonię niepodległości miało miejsce 17 września 1991 r. Wojna w Bośni lat nie dotknęła kraju w zasadniczy sposób. Natomiast skutkiem wojny w Kosowie był napływ około 360 tysięcy uchodźców narodowości albańskiej, co spowodowało istotne napięcia. Efektem był tzw. konflikt w Tetowie (luty sierpień 2001 r.), podczas którego Albańczycy wystąpili zbrojnie przeciw władzy, dążąc do zaprzestania dyskryminacji. Walki zostały zakończone po międzynarodowych naciskach dyplomatycznych Porozumieniem z Ochrydy 13 sierpnia 2001 r. Zgodnie z jego głównymi ustaleniami, język albański zyskał status języka urzędowego w administracji państwowej oraz gminach zamieszkanych przynajmniej w 20% przez ludność albańską, szkolnictwo wyższe w języku albańskim uzyskało finansowanie z budżetu, a także wprowadzono parytety etniczne w policji, administracji i wojsku. 4 kwietnia 2003 r., po blisko 10 latach negocjacji, Macedonia została członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO News: Macedonia, dostęp: ). Na arenie europejskiej, Macedonia była pierwszym krajem, który podpisał układ SAA (9 kwietnia 2001 r.) i pierwszym, wobec którego wszedł on w życie (1 kwietnia 2004 r.) (Macedonia: Stabilisation, dostęp: r.). Wcześniej, 1 czerwca 2001 r. weszła w życie jego część handlowa Agreement on trade and trade-related matters. W marcu 2004 r. Macedonia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w Unii Europejskiej, a 16 grudnia 2005 r. otrzymała status państwa kandydującego (EC 143 Aleksander III Macedoński, zwany Aleksandrem Wielkim, był królem Macedonii w latach p.n.e. 144 Macedonia jeszcze na przełomie X i XI wieku była niezależnym państwem (Bujwid-Kurek 2008, s. 114). 93

94 FYROM, dostęp: r.). Rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych blokowane jest jednakże przez Ateny. Stanowiąca niewiele więcej niż połowę ludności Bośni Macedonia (2,1 mln ludzi) do czasu wojny w Kosowie była krajem względnie jednorodnym etnicznie. Napływ około 360 tysięcy Albańczyków sprawił, że zgodnie ze spisem ludności z 2002 r. stanowili oni aż 25,2% ludności, podczas gdy Macedończycy 64,2%, Turcy 3,9%, Romowie 2,7%, a Serbowie 1,8%. Natomiast jeżeli chodzi o strukturę wyznaniową, przynależność do Macedońskiego Kościoła Prawosławnego deklarowało 64,7% obywateli, natomiast jako wyznawców islamu aż 33,3%. Urzędowymi językami posługuje się ponad 91% populacji: macedońskim 66,5%, a albańskim 25,2% 145 (CIA: Macedonia, dostęp: ). Gospodarka Macedonii pomimo istotnych wysiłków liberalizacyjnych nie zdołała przyciągnąć znaczącej liczby inwestycji zagranicznych, w porównaniu do pozostałych krajów regionu BZ. Do głównych problemów należy szara strefa, szacowana na 20% do 45% PKB, oraz przekraczające 30% bezrobocie. Powiązanie denara macedońskiego z euro oraz restrykcyjna polityka fiskalna pozwoliły gospodarce Macedonii zachować stabilność makroekonomiczną po wybuchu kryzysu gospodarczego 2008 r. (CIA: Macedonia, dostęp: ). Gospodarka Macedonii jest w większej mierze oparta na rolnictwie, niż pozostałe gospodarki regionu, za wyjątkiem Albanii. Sektor ten odpowiada za 10,3% PKB 146, natomiast przemysł za 25,6% 147, a usługi za 64,1% 148. Podobnie jak w przypadku Bośni, eksport Macedonii opiera się na wyrobach niskotechnologicznych oraz surowcach i obejmuje głównie żywność, napoje, tytoń, tkaniny, rudę żelaza, stal i części samochodowe. Macedonia jest także zasobna w zasoby naturalne: rudy żelaza, miedź, ołów, cynk, chromit, mangan, nikiel, wolfram, złoto, srebro, azbest, gips, drewno, a także znaczne areały gruntów ornych. 145 Albański jest językiem urzędowym tylko w regionach zamieszkanych w co najmniej 20% przez ludność narodowości albańskiej. 146 Do głównych produktów rolnych należą: winogrona, tytoń, warzywa, owoce, mleko oraz jaja. 147 Najważniejszymi gałęziami przemysłu Macedonii są: przetwórstwo spożywcze, napoje, tekstylia, chemikalia, rudy żelaza, stal, cement, energia oraz farmaceutyki. 148 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 94

95 Wyzwania stojące przed Macedonią w najbliższych latach dotyczą zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Na arenie międzynarodowej aktywność kraju nadal blokuje Grecja i bez rozwiązania sporu o oficjalną nazwę państwa, dalsze kroki w kierunku członkostwa Macedonii w Unii Europejskiej, ale także i w NATO, wydają się być nierealne. Jeżeli chodzi o sprawy wewnętrzne, konflikt z mniejszością albańską, jak się wydaje, nadal stanowi jedną z głównej barier rozwoju. Istotną kwestią jest również pobudzenie aktywności gospodarczej i ograniczenie szarej strefy Kosowo Zamieszkałe od drugiego tysiąclecia przed Chrystusem przez ludność iliryjską terytorium współczesnego Kosowa, od pierwszych wieków naszej ery było częścią Imperium Rzymskiego i Bizantyńskiego, aż do czasu podbicia tych terenów przez Słowian w VII w., kiedy to ludność iliryjska musiała chronić się w trudnodostępnych obszarach Gór Dynarskich (por. Borkowicz 2000, s. 55). W kolejnych stuleciach stało się ono centrum państwowym i religijnym Królestwa Serbii, co znalazło wyraz w licznych obiektach sakralnych z tego okresu 149. Od roku 924 Serbia wraz z Kosowem znalazły się pod panowaniem Pierwszego Cesarstwa Bułgarskiego, a w XI i XII w. została podbita przez cesarza Bizancjum, Bazylego II Bułgarobójcę. W roku 1190 wielki żupan Raszki Stefan Nemanja doprowadził do niezależności Serbii. Z kolei za panowania Stefana Uroszy II Milutina centrum państwa zostało przeniesione z Raszki do Kosowa i Metochii. Z tego powodu Kosowo zyskało miano kolebki państwowości serbskiej, co tłumaczy podłoże sporów o to terytorium również współcześnie (Nowak 2010, s. 12). Bitwa na Kosowym Polu (1389 r.) zapoczątkowała stopniowy upadek Serbii i panowanie na terenie Kosowa Imperium Osmańskiego, co pociągnęło za sobą zmianę etnicznej charakterystyki regionu wyparci przez Turków Serbowie przenosili się w okolice Belgradu, a na ich miejsce napływała ludność albańska, która z czasem stała się grupą dominująca na tym terytorium (por. Borkowski 2000, s.56-57). Od 1912 r. kontrolę nad terytorium odzyskała Serbia. W czasach SFR Jugosławii Kosowo miało status regionu autonomicznego (CIA: Kosovo, dostęp: ). W roku 1989 Slobodan Milošević zniósł autonomię Kosowa, co stało się przyczyną konfliktów. W szczególności w 1991 r. przeprowadzono referendum 149 W położonym w zachodniej części Kosowa mieście Peć rezyduje głowa założonego w 1346 r. serbskiego kościoła prawosławnego (Borkowicz 2000, s. 56; Piekło 1999, s. 156). 95

96 niepodległościowe, nie uznane przez Serbię. Rząd Ibrahima Rugovy czynił starania o uzyskanie międzynarodowego poparcia dla niepodległości kraju. Sytuacja doprowadziła do wojny w Kosowie (opisanej szerzej w podrozdziale 2.2.). Od czasu jej zakończenia, stabilności regionu pilnują siły międzynarodowe 150. Od 2005 r. pod egidą Narodów Zjednoczonych toczyły się rozmowy w sprawie uregulowania statusu Kosowa, jednakże bezowocnie 151. Dlatego 17 lutego 2008 r. kraj ogłosił niepodległość, którą uznało większość państw członkowskich ONZ (CIA: Kosovo, dostęp: ). Serbia podejmowała próby zdelegalizowania deklaracji niepodległości Kosowa na arenie międzynarodowej. W czerwcu 2010 r. jednakże Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że deklaracja nie złamała prawa międzynarodowego ani Rezolucji Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych Nr W kwietniu 2013 r. oba kraje osiągnęły porozumienie w sprawie normalizacji stosunków (CIA: Kosovo, dostęp: ). Kosowo nie jest członkiem ONZ ani WTO, w czerwcu 2009 r. natomiast uzyskało członkostwo w Banku Światowym i Międzynarodowym Funduszu Walutowym (Kosovo s Economy, dostęp: ). 25 lipca 2014 r. zostało zainicjowane przystąpienie Kosowa do Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia (EC Kosovo, dostęp: ). Nieznacznie mniej liczne od Macedonii Kosowo jest krajem dość homogenicznym etnicznie, pomimo wieloletniego panowania na jego terenie Serbii. W 2008 r. 92% mieszkańców deklarowało się jako Albańczycy, podczas gdy na pozostałe 8% składały się następujące narodowości: Serbowie, Bośniacy, Gorani, Romowie, Turcy, Aszkali, Egipcjanie (por. Balkanistyka, Bałkańskie mniejszości..., dostęp: ). Do najważniejszych wyznań na terytorium Kosowa należą islam, prawosławie i katolicyzm, brak jednakże danych odnośnie udziałów poszczególnych religii w całym społeczeństwie Kosowa. Podobne trudności badawcze napotykają próby oceny struktury językowej kraju. Oficjalnymi językami są albański oraz serbski, 150 Stąd oficjalna nazwa terytorium Kosowa United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (UNMIK). Pełny tekst rezolucji ONZ dostępny pod adresem Opis sytuacji w Kosowie po wojnie wraz z subiektywną analizą zasadności dążenia tego kraju do niepodległości zawiera praca M. Waldenberga (2005, s ). 96

97 mieszkańcy posługują się także bośniackim, tureckim oraz romani (CIA: Kosovo, dostęp: ) 152. Pomimo znacznego postępu procesów transformacji z gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, Kosowo w dalszym ciągu jest w znacznej mierze uzależnione od pomocy międzynarodowej (ok. 10% PKB) oraz transferów diaspory, zamieszkującej głównie Niemcy, Szwajcarię oraz kraje Skandynawskie (ok. 15% PKB). Mieszkańcy Kosowa są najbiedniejszym narodem w Europie. Znaczną część gospodarki kraju stanowi szara strefa, co jest spowodowane między innymi 45% stopą bezrobocia. Rolnictwo charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem i niskim poziomem mechanizacji. Natomiast do głównych problemów przemysłu należą ograniczone i niepewne dostawy energii elektrycznej. Walutą Kosowa jest Euro, co pomaga w utrzymaniu inflacji na niskim poziomie. serbski dinar jest również używany nielegalnie wśród serbskiej mniejszości w Kosowie (CIA: Kosovo, dostęp: ). Gospodarka Kosowa, choć w znacznej mierze oparta na rolnictwie (12,9% PKB) 153, jest bardziej zindustrializowana niż gospodarka Albanii udział przemysłu w wytwarzaniu PKB wynosił w 2009 r. 22,6% 154. Udział usług natomiast był na poziomie 64,5% 155. W gamie towarów eksportowych Kosowa znaleźć można produkty o różnym stopniu zaawansowania technologicznego: produkty metalowe, złom, wyroby ze skóry, maszyny, urządzenia, artykułów spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe, produkty roślinne oraz wyroby włókiennicze (CIA: Kosovo, dostęp: ). Problemy Kosowa w handlu i tranzycie przez Bośnię i Serbię, które nie uznawały kosowskiego stempla celnego, zmniejszyły się w 2011 r., kiedy to oba kraje zgodziły się na handel z Kosowem. Głównym problemem na arenie międzynarodowej pozostaje jednak nadal formalne nie uznawanie kraju przez wiele państw świata. Do istotnych wyzwań polityki wewnętrznej należą niewątpliwie walka z przestępczością 152 Kwestie powiązań etniczno-religijno-językowych w tym regionie Bałkanów są szczególnie skomplikowane. Przykładem są zamieszkujący podnóża gór Šar Planina na granicy Kosowa i Macedonii Gorańcy, którzy będąc potomkami Ilirów, mówią prizreńskim dialektem języka serbskiego, ale nie są wyznawcami prawosławia jak większość Serbów, lecz Islamu (Borkowicz 2000, s. 56). 153 Do głównych produktów rolnych Kosowa zaliczyć można: pszenicę, kukurydzę, owoce, ziemniaki, paprykę, owoce, nabiał, zwierzęta gospodarskie oraz ryby. 154 Głównymi gałęziami przemysłu są: przemysł wydobywczy, materiały budowlane, metale nieszlachetne, skóry, maszyny, urządzenia, środki spożywcze i napoje oraz tkaniny. 155 Źródło: CIA: Kosovo (dostęp: ). 97

98 zorganizowaną, walka z korupcją 156, ograniczenie szarej strefy i bezrobocia, zapewnienie stabilności zaopatrzenia w energię elektryczną, modernizacja przemysłu i rolnictwa. Początkiem drogi jest jednak wypracowanie praworządnych i skutecznych instytucji państwowych, co pomimo zaangażowania w ten proces instytucji międzynarodowych nie przyniosło dotąd zadowalających efektów (por. Sokołowska 2013, s ) Czarnogóra Czarnogóra, jako niewielki, górzysty kraj, przez wieki była zbyt mała, żeby istnieć samodzielnie, ale jednocześnie zbyt trudnodostępna, żeby być całkowicie wcieloną przez obce mocarstwa. Do jej specyfiki zaliczyć można było także pasterski charakter gospodarki, teokratyczny charakter władzy oraz sukcesywnie rozbudowywane więzi międzynarodowe. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 r. i napływie na tereny współczesnej Czarnogóry Słowian w VI w., powstało tam państwo Duklja (później Zeta), początkowo zależne od Bizancjum, następnie od Księstwa Serbii. Od końca XV w. ten górzysty kraj dostał się pod władzę Imperium Osmańskiego, w ramach którego cieszył się sporą niezależnością, stając się teokracją rządzoną przez prawosławnych biskupów z rodu Petrović-Niegosz 157. W 1855 r. powstała pierwsza konstytucja Czarnogóry, a w 1910 r. rządzący krajem Mikołaj I Petrović proklamował Czarnogórę królestwem. Po I Wojnie Światowej została ona natomiast wcielona do Królestwa SHS (por.: Dymarski 2013, s. 397; Piekło 1999, s. 154; CIA: Montenegro, dostęp: ). Po rozpadzie SFR Jugosławii w 1992 r., Czarnogóra wraz z Serbią utworzyły Federacyjną Republiką Jugosławii, po czym nastąpiło rozluźnienie związku i przekształcenie Federacji w Unię Państw Serbia i Czarnogóra. W maju 2006 r. Czarnogóra zwołała referendum w sprawie niepodległości kraju, w wyniku którego 3 czerwca 2006 r. kraj proklamował niepodległość Praktyki korupcyjne w Kosowie są dla jego mieszkańców czymś oczywistym i wszechobecnym. Obejmują one wszystkie szczeble władzy, włącznie z najwyższymi, oraz wymiar sprawiedliwości. Podejrzenia dotyczą nawet członków misji unijnej EULEX, która pomaga krajowi uporać się z problemem korupcji (Kokot 2014, s. 12). 157 Z tego rodu wywodził się między innymi czarnogórski władyka Petar II Petrović-Niegosz, który jednocześnie stał się wieszczem narodowym Serbów, co dobrze ukazuje fakt przenikania się kultur obu krajów (por. Rekść 2013, s. 167). 158 Szerzej na temat drogi Czarnogóry do niepodległości w: Szczepański 2013, s oraz Walkiewicz 2013, s

99 Czarnogóra obrała drogę proeuropejską. W grudniu 2008 r. wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w UE. 1 maja 2010 r. weszło w życie porozumienie SAA, natomiast w grudniu tego roku kraj został ogłoszony jako kandydat do członkostwa w UE. Negocjacje akcesyjne rozpoczęły się 29 czerwca 2012 r. (EC Montenegro, dostęp: ). 29 kwietnia 2012 r. Czarnogóra została członkiem WTO (WTO: Montenegro and, dostęp: ). Czarnogóra jest zdecydowanie najmniejszym krajem Bałkanów Zachodnich populację stanowi 650 tys. mieszkańców. Jednocześnie jest krajem, w którym naród tytularny Czarnogórcy stanowi najmniejszy odsetek populacji (45%), w porównaniu do innych państw BZ. Aż 28,7% społeczeństwa stanowią Serbowie 159, 8,7% Bośniacy, 3,3% Muzułmanie oraz po 1% Romowie i Chorwaci. Jeszcze ciekawszą specyfiką kraju jest jego struktura językowa, w której język oficjalny czarnogórski nie jest najczęściej używanym językiem (posługuje się nim tylko 37% populacji). Nie bez znaczenia jest w tym przypadku fakt dużego podobieństwa języków czarnogórskiego i serbskiego. Najważniejszą religią jest prawosławie, które wyznaje 72% obywateli, następnie islam 19,1% i katolicyzm 3,4% (CIA: Montenegro, dostęp: ). Proces transformacji gospodarczej w Czarnogórze przebiega powoli, czego rezultatem jest ciągle duży udział w produkcji oraz eksporcie przedsiębiorstw państwowych, najczęściej niewydolnych ekonomicznie. Gospodarka opiera się w znacznej mierze na turystyce zagranicznej oraz eksporcie metali przetworzonych. Już w latach 90. XX w. kraj zaczął rozluźniać związek z Serbią, tworząc własny bank centralny, przyjmując jako walutę markę niemiecką (później euro), pobierając opłaty celne oraz utrzymując własny budżet. Po ostatecznym rozdziale obu krajów, Czarnogóra przystąpiła do Banku Światowego i MFW w styczniu 2007 r., a w grudniu 2011 r. stała się członkiem WTO. W gospodarkę kraju silnie uderzył światowy kryzys roku 2008, który przełożył się na problemy z podażą kredytów, załamanie sektora budowlanego oraz spadek popytu na eksportowane aluminium. Obecnie największymi problemami natury ekonomicznej są duże dysproporcje rozwoju regionalnego, w szczególności na północy kraju, oraz wysoki poziom bezrobocia (por. Dymarski 2013, s. 408; CIA: Montenegro, dostęp: ). 159 W przypadku mieszkańców Czarnogóry, kwestie tożsamości etnicznej, językowej i religijnej są istotnie powiązane z tożsamością serbską, o czym w wyczerpujący sposób piszą M. Dymarski (2013) oraz M. Rekść (2013, s ). 99

100 Struktura gospodarki Czarnogóry pod względem sektorów tworzących PKB jest najbardziej zbliżona do struktur państw rozwiniętych spośród wszystkich krajów BZ. PKB jest w 73,3% tworzone w sektorze usług, w 17,9% przez przemysł 160, a tylko w 8,8% przez rolnictwo Do produktów eksportowych, wśród których dominują towary niskoprzetworzone, zliczyć można w szczególności: prąd elektryczny, metale nieżelazne, napoje, drewno, żelazo i stal oraz produkty naftowe (UNCTAD STAT, dostęp: ). Wydaje się, że Czarnogóra jest w relatywnie dobrej sytuacji politycznogospodarczej. Brak większych problemów w stosunkach z sąsiadami sprawił, że proces integracji kraju z Unią Europejską postępuje dynamicznie. Walory turystyczne w połączeniu z euro jako walutą kraju powodują, że ta gałąź gospodarki powinna stanowić stabilne źródło dochodów Czarnogóry w najbliższych latach. Wyzwaniem jest natomiast dokończenie procesów prywatyzacji, pobudzenie niewielkiej aktywności przemysłu oraz wyrównanie poziomu rozwoju w przekroju międzyregionalnym Przesłanki i główne problemy współpracy gospodarczej Albanii oraz krajów powstałych po rozpadzie SFR Jugosławii Zaprezentowane w tym rozdziale zróżnicowanie regionu Bałkanów Zachodnich w obszarach takich, jak ekonomia, kultura, wyznanie czy język, w połączeniu z niełatwą wspólną historią, pozwala na wyodrębnienie kilku aspektów, w jakich rozpatrywać można kwestię przesłanek oraz problemów współpracy państw regionu Aspekty historyczne Najbardziej znana bitwa, jaka rozegrała się na terenie Bałkanów Zachodnich, Bitwa na Kosowym Polu z 28 czerwca 1389 r., gdy pozbawić ją narosłych mitologii poszczególnych narodów Słowian Południowych, stanowiła de facto jeden z bardziej znaczących przykładów ich współdziałania, w tym przypadku militarnego. W starciu 160 Do najważniejszych gałęzi przemysłu zalicza się: produkcję stali, aluminium oraz towarów konsumpcyjnych. 161 Najważniejszymi produktami rolnymi są: tytoń, ziemniaki, owoce cytrusowe, oliwki, winogrona oraz owce. 162 Dane dla roku 2012, źródło: (dostęp: ). 100

101 obok Serbów, udział brali bowiem Albańczycy, Bośniacy, Bułgarzy, Mongołowie, Słoweńcy, Węgrzy oraz Wołosi. Narosłe wokół tej potyczki mitologizacje, jak opisuje tę kwestię M. Rekść (2013), sprawiły jednak, że wydarzenie to wykorzystywane jest raczej do budowy przez poszczególne nacje (szczególnie przez Serbów) swojej tożsamości narodowej, niż do poszukiwania wzorca współpracy w regionie. W wieku XIX narodziła się idea wspólnoty południowosłowiańskiej, co sprawiło, że doraźne sojusze militarne zawierane przeciw mocarstwom w przeszłości otrzymały nadbudowę ideologiczną, która stanowić miała podstawę do trwałego połączenia w niedalekiej przyszłości zmagających się o niepodległość krajów. Mianem jugosłowiańskość w okresie Wiosny Ludów zaczęto określać w Chorwacji wspólnotę etnojęzykową, za czym poszło w 1867 r. powstanie w Zagrzebiu Jugosłowiańskiej Akademii Wiedzy i Sztuki. Coraz bliższa współpraca Zagrzebia i Belgradu w obliczu wzrastającego pangermanizmu, irredenty włoskiej oraz nacjonalizmu węgierskiego odbierana była w pierwszej z tych stolic jako krok w kierunku powstania Jugosławii, natomiast w drugiej, jako zbliżanie się nastania hegemonii serbskiej w regionie (Walkiewicz 2000, s.11-13). Do formalnego zjednoczenia Serbii, Chorwacji i Słowenii doszło 1 grudnia 1918 r. Pomimo starań dwóch ostatnich nacji, dokonało się ono pod berłem regenta Serbii, Aleksandra I Karadziordziewicia, co oznaczało prymat tego kraju w nowopowstałym królestwie. Stąd istniejące przez cały okres jego trwania silne tendencje federalistyczne w Chorwacji i Słowenii, a także w Macedonii. Sam Aleksander I w 1929 r. zawiesił demokratyczną konstytucję, zmienił nazwę państwa na Królestwo Jugosławii, przekształcając je w dyktaturę. Sprzeciw wobec tych działań był przyczyną udanego zamachu na jego życie dokonanego w 1934 r. przez Wewnętrzną Macedońską Organizację Rewolucyjną (VMRO). Rozpad Królestwa nastąpił w 1941 r., kiedy to po wkroczeniu do Jugosławii wojsk III Rzeszy Chorwacja przystąpiła do Paktu Trzech, a następnie dokonany został rozbiór Jugosławii. Kluczowym wydarzeniem dla późniejszych relacji serbsko-chorwackich było wymordowanie w latach przez ustaszowski reżim Ante Pavelicia kilkuset tysięcy osób narodowości serbskiej. Postanie Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii, a więc kolejnego tworu politycznego łączącego narody Słowian Południowych, nastąpiło po wojnie domowej, w której zarówno ustasze, jak i serbscy czetnicy (zwolennicy króla) ponieśli 101

102 klęskę. Zwyciężyli wspierani przez aliantów komunistyczni partyzanci Josipa Broza Tity. Utworzone przez niego ateistyczne państwo, które w kolejnych latach wykształciło unikatowy, w dwubiegunowym świecie, system polityczno-gospodarczy, przez blisko pół wieku skutecznie tłumiło nacjonalistyczne ciągoty poszczególnych republik federalnych. Dopiero śmierć Tity, serbski nacjonalizm jego następcy Slobodana Milosevica i pogarszający się stan gospodarki Jugosławii doprowadziły do wybuchu separatyzmu, który zakończył się krwawym rozpadem kraju. Początek oraz koniec lat 90. XX w., a więc wojna w Bośni oraz w Kosowie, stanowiły dla narodów bałkańskich okres ujawnienia się ich najgorszych instynktów. Wzajemna wrogość podsycana przez polityków i media ze wszystkich bez wyjątku skonfliktowanych krajów zaowocowała najkrwawszym konfliktem zbrojnym w Europie po zakończeniu II Wojny Światowej. Trzeba zaznaczyć, że zbrodnie wojenne dokonywane były przez wszystkie strony konfliktu, choć ich skala była największa po stronie wojsk Slobodana Milosevica. Te wydarzenia z uwagi na niewyobrażalny rozmiar wzajemnych krzywd z nieodległej przeszłości stanowią niewątpliwie największą przeszkodę natury historycznej we wzajemnej współpracy pomiędzy państwami BZ Aspekty polityczne Podobnie jak w historii, również i w bieżącej polityce zawierają się elementy wspomagające procesy współpracy państw bałkańskich, jak i stanowiące przeszkody w tychże procesach. Na plan pierwszy wysuwają się tutaj kwestie programu partii rządzących w poszczególnych krajach oraz otoczenia międzynarodowego. Pierwszą z nich sprowadzić można do dylematu: nacjonalizm czy otwartość? Podejście nacjonalistyczne rządzących może utrudniać procesy współpracy na arenie międzynarodowej, podczas gdy podejście otwarte, może stanowić czynnik je wspomagający. Do przełomu wieków, w trzech największych krajach regionu: Serbii (Jugosławii), Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie, rządzący reprezentowali opcję narodową lub wręcz nacjonalistyczną: w Jugosławii Slobodan Milosevic ustąpił w roku 2000 po masowych protestach, 102

103 w Chorwacji Franjo Tuđman rządził aż do śmierci w roku , w Bośni Alija Izetbegović rządził do czasu podpisania pokoju w Dayton w 1995 r. i wprowadzenia nowego ustroju, później współrządził jako członek Prezydium Bośni i Hercegowiny do 1999 r. Odsunięcie od władzy Milosevicia nie oznaczało jednoznacznej zmiany kierunku w polityce zagranicznej. Główny oponent Milosevica, jeden z założycieli Partii Demokratycznej, a od 2001 r. premier Serbii Zoran Đinđić, został zamordowany w roku 2003 przez byłego pracownika sił specjalnych. Đinđić wspierał proeuropejskie i prodemokratyczne zmiany w kraju (Zoran Đinđić, dostęp: ). W Chorwacji w latach rządziła prawicowa Chorwacka Unia Demokratyczna (HDZ), która powstrzymywała rozwój współpracy z Unią Europejską oraz USA, a także wypełnianie ustaleń z Dayton. Wbrew swojej nazwie, partia rządząca nie kwapiła się z przeprowadzaniem reform demokratycznych, co odbijało się negatywnie głównie na wolności słowa i niezależności mediów publicznych. Zmiana rządu nastąpiła w roku 2000, kiedy to stery kraju przejęła centrolewicowa Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji (SDP). W okresie jej rządów poczyniono istotne kroki w kierunku demokratyzacji kraju 164. Nastąpiło też otwarcie na współpracę międzynarodową. Podczas rządów SDP Chorwacja stała się członkiem WTO, CEFTA, programu NATO Partnerstwo dla Pokoju, podpisała SAA, wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w UE, współpracowała z Trybunałem w Hadze (Wikipedia: Foreign relations of Croatia, dostęp: ). W przypadku Bośni i Hercegowiny, sam ustrój kraju, oparty na podziałach etnicznych, stanowi główną przeszkodę natury politycznej w procesach integracji regionalnej. Po pierwsze, wzmaga on tendencje nacjonalistyczne poszczególnych tzw. narodów konstytutywnych Serbów, Chorwatów i Boszniaków, a po drugie jest fundamentalnie niezgodny ze wartościami, na których zbudowana jest Unia Europejska, stawiająca na pierwszym planie prawa człowieka, niezależnie od jego pochodzenia Po śmierci Tuđmana, system prezydencki Chorwacji zastąpiony został parlamentarno-prezydenckim. Wybory prezydenckie w latach 2000 i 2005 wygrywał Stjepan Mesić z partii Chorwacka Partia Ludowa Liberalni Demokraci (HNS), a kolejne w grudniu 2009/styczniu Ivo Josipović z Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji (SDP). 164 Szerzej problemy przemian polityczno-ustrojowych w Chorwacji przedstawia Bujwid-Kurek (2008, s ). 165 W grudniu 1973 r. na szczycie w Kopenhadze przyjęto Deklarację o tożsamości europejskiej, w której ustanowiono m.in., że pragnieniem państw członkowskich jest zapewnienie poszanowania wartości 103

104 Według Porozumienia z Dayton, kraj tworzą dwa podmioty: Federacja Bośni i Hercegowiny (FBiH), składająca się z terenów zamieszkałych głównie przez muzułmańskich Boszniaków i katolickich Chorwatów oraz Republika Serbska (RS), którą zamieszkują głównie bośniaccy prawosławni Serbowie. W roku 2000 wydzielono także niezależne miasto Brćko. Bośnia i Hercegowina jest więc państwem unikalnym, funkcjonującym jako federacja (bądź jak twierdzą inny konfederacja) na zasadzie jeden kraj, dwa podmioty, trzy narody konstytutywne (Babić 2011, s.8). Ewenementem jest także rola instytucji międzynarodowych w zarządzaniu krajem, którą określa się jako extrenal state-building (Babić 2011, s. 16) 166. Po okresie dominacji partii nacjonalistycznych, punktem zwrotnym (choć nie na długo) okazały się wybory w 2000 r., które wygrały partie obywatelskie, nieetniczne. Rok później sformułowały one koalicję Demokratyczny Sojusz na rzecz Zmian (DSZ), który podejmował próby zmian ustrojowych ukierunkowane na zmniejszenie znaczenia kwestii etnicznych. Sukcesem było wprowadzenie w życie w 2002 r. decyzji Sądu Konstytucyjnego BiH z 2000 r., która nakazywała równe traktowanie wszystkich tzw. narodów konstytutywnych we wszystkich częściach kraju, a nie tylko w poszczególnych entitetach. Bośniacka droga ku otwartości nie trwała jednak długo kolejne wybory, po niezwykle brutalnej kampanii, wygrały ponownie partie nacjonalistyczne, w których interesie nie był rozwój kraju, jako całości (Muś 2013, s.137). Kwestia integracji Bośni z UE pokazuje rozdźwięk pomiędzy dążeniami obywateli tego kraju, a jego liderów politycznych. W FBiH integrację z Unią popierało w 2010 r. 75% obywateli, w RS 59%, a także pozostaje ona w pierwszej trójce najważniejszych zadań kraju we wszystkich trzech grupach etnicznych. Nie przekłada się to jednakże na działania elit politycznych, w przypadku których integracja może osłabić ich pozycję. Dlatego też działania proeuropejskie generowane z zewnątrz, spotykają się z jednoczesnym oporem władz kraju (Babić 2011, s.17). Sytuacja w Jugosławii przełomu wieków, pomimo odejścia ze sceny politycznej Milosevica była wielce skomplikowana i niejednoznaczna. Bombardowania Serbii prawnych, politycznych i moralnych oraz dbanie o zachowanie bogactwa płynącego z różnorodności ich kultur narodowych (Sozański 2003, s. 112.). Pojęcie narodów konstytutywnych, użyte w Konstytucji BiH, podkreślające zbiorowe prawa grup etnicznych, stanowi naruszenie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ponieważ prawa człowieka odnoszą się do obywatela jako jednostki, a nie do przedstawiciela grupy etnicznej bądź religijnej. Konstytucja BiH ma więc charakter dyskryminacyjny, co potwierdził m.in. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Babić 2011, s.9). 166 Szerzej o ustroju Bośni i Hercegowiny oraz pomysłach a jego zmianę w: Krysieniel

105 przez wojska NATO i jej antyzachodni stosunek w polityce zagranicznej sprawił, że w Czarnogórze narastały tendencje separatystyczne. Znalazły one swój oddźwięk w rozluźnieniu związku obu krajów i przekształceniu Jugosławii w Federację Serbii i Czarnogóry (SCG) w 2003 r., a następnie w rozpad tego, w dużej mierze sztucznego tworu w roku Stosunkowo krótki, proeuropejski okres w polityce Serbii za czasów premiera Đinđicia, został zakończony wraz z jego zamordowaniem w 2003 r. W kolejnych wyborach parlamentarnych większość uzyskały antyzachodnie Serbska Radykalna Partia (SRS) oraz Demokratyczna Partia Serbii (DSS) prezydenta Vojislava Koštunicy. Rządząca od czasu obalenia Milosivicia Partia Demokratyczna (DS) zdobyła poniżej 15% mandatów 168 (Waldenberg 2005, s ). W Macedonii aż do końca 1998 r. u steru rządów byli postkomuniści (SDSM), współrządząc m.in. z postkomunistyczną partią Albańską PDP. Jesienne wybory roku 1998 wygrała antykomunistyczna WMRO-DPMNE, tworząc rząd z drugą Albańską partią DPA oraz niewielką partią komunistyczną DA. Ta dychotomia postkomunizmantykomunizm oraz istotne znaczenie partii albańskiej jest cechą charakterystyczną dla sceny politycznej Macedonii Aspekty ekonomiczne Ekonomiczne korzyści dla państw uczestniczących w procesach integracji regionalnej zostały przybliżone w Rozdziale 1. Na szczególną uwagę w przypadku regionu Bałkanów Zachodnich zasługują jak się wydaje kwestie wcześniejszego funkcjonowania w ramach wspólnego organizmu gospodarczego SFR Jugosławii, a także fakt względnie niewielkiego terytorium oraz relatywnie małego ludnościowego potencjału regionu, który wpływa na decyzje inwestycyjne firm produkcyjnych. Zaznaczyć należy, że pomimo, iż na skutek wojen lat oraz , a także procesów dostosowawczych związanych z transformacją od gospodarki 167 Według W. Szczepańskiego (2013, ), SCG była efemerydą, państwem pośrednim, stanowiącym jedynie etap pomiędzy tzw. Trzecią Jugosławią a ostatecznym rozpadem na odrębne kraje Serbii oraz Czarnogóry. W jej utworzenie wydatnie zaangażowani byli politycy europejscy, nie chcący dopuścić do ponownego wybuchu walk na terenie byłej SFRJ. Jak zauważa Szczepański, jedynymi kwestiami wspólnymi dla całego państwa (SCG) pozostały obronność i polityka zagraniczna. Duże obawy o przyszły podział państwa wiązały się natomiast z pogranicznym regionem Sandżaku. Czas pokazał, że nie rozdzielenie pomiędzy dwa nowe państwa tego specyficznego regionu, zamieszkałego w dużej części przez słowiańskich muzułmanów, nie przyniosło negatywnych efektów w postaci istotniejszych niepokojów społecznych. 168 Co ciekawe, mandaty uzyskali między innymi sądzeni i uwięzieni w Hadze Milosević i przewodniczący partii SRS V. Seselj (Waldenberg 2005, s. 437). 105

106 centralnie sterowanej do rynkowej, znaczna część przemysłu dawnego obszaru Jugosławii została bezpowrotnie zniszczona, w regionie nadal istnieją silne powiązania natury gospodarczej. Dokładny obraz tych zależności wyłania się podczas śledzenia powiązań przedsiębiorstw z poszczególnych krajów regionu. Dotyczy to między innymi branży handlu detalicznego, gdzie sieci handlowe ze Słowenii, Chorwacji i Serbii posiadają liczne oddziały w innych krajach regionu, albo wchodzą we wzajemne relacje właścicielskie, wykupując akcje bądź udziały w sieciach handlowych tamże zlokalizowanych. Podobna sytuacja występuje w przypadku handlu hurtowego, gdzie bardzo częstą praktyką jest otwierania przez importerów z danego kraju oddziałów w innych państwach regionu, w celu zwiększenia możliwości sprzedażowych. W sektorze produkcji natomiast, zakładanie oddziałów w krajach ościennych nie jest zbyt częstą praktyką z uwagi na niewielką liczebność państw regionu. Stanowią one natomiast pierwsze, naturalne rynki eksportowe dla producentów tam zlokalizowanych Aspekty kulturowe Kwestię współpracy narodów bałkańskich można rozpatrywać przez potrójny pryzmat wzajemnych relacji na poziomach etnicznym, wyznaniowym i językowym. Jest to podejście szczególnie uzasadnione jeśli zauważyć, że region Bałkanów Zachodnich znajdował się od czasów ekspansji Imperium Osmańskiego na froncie walk o wpływy pomiędzy trzema wyznaniami: katolicyzmem, prawosławiem i islamem. Od strony etnicznej, potomkowie Ilirów walczyli przez wieki o utrzymanie swej tożsamości, zagrożonej ekspansją Słowian na tych terenach. Język wydaje się w tym kontekście pochodną powyższych procesów, wypadkową kultury danej grupy etnicznej oraz specyficznych uwarunkowań, w jakich się ona znajdywała na przestrzeni wieków. Podczas, gdy kwestie etnogenezy oraz wyznania danej grupy można dość jednoznacznie wyodrębnić, na zasadzie Słowianin Albańczyk lub katolik muzułmanin, to badania językowe należą do bardziej zniuansowanych. Jak pokazano na Schemacie 2.1, poza zdecydowanie odróżniającym się od pozostałych językiem albańskim, inne języki regionu należą do wspólnej grupy języków południowosłowiańskich. W jej obrębie najbardziej odróżniającym się od pozostałych jest język macedoński (grupa południowo-wschodnich j. słowiańskich), który jest zbliżony do j. bułgarskiego. Pozostałe cztery oficjalne języki Bałkanów: serbski, chorwacki, 106

107 bośniacki i czarnogórski 169, należą do wspólnej podgrupy południowo-zachodnich języków słowiańskich i są bardzo zbliżone w wymowie i pisowni, jeśli nie liczyć cyrylicy funkcjonującej jako jeden z oficjalnych alfabetów w Serbii, Bośni i Macedonii. Wydaje się więc, że aspekt językowy powinien stanowić element wspomagający procesy integracji gospodarczej wszystkich państw regionu, nie licząc Albanii i Kosowa. Schemat 2.1. Struktura głównych grup językowych w regionie Bałkanów Zachodnich Indo- Europejskie Słowiańskie Albańskie Południowe Południowo- Zachodnie Południowo- Wschodnie Serbski Chorwacki Bośniacki Macedoński Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony ( ) Przedstawiony na Schemacie 2.1 podział, jak twierdzi wielu badaczy, jest sztuczny, szczególnie biorąc pod uwagę funkcjonowanie za czasów SFR Jugosławii języka serbsko-chorwackiego. Współczesne podziały językowe mają charakter głównie polityczny, mający podkreślić odrębność poszczególnych narodów bałkańskich 170. Poszczególne kraje Bałkanów Zachodnich bardziej niż pod względem języków (za wyjątkiem Albanii i Kosowa), różnią się pod względem struktury religijnej (Krysieniel 2012, s. 357), co pokazano w Tabeli 2.1. Nieufność, czy też wrogość na tle 169 Język czarnogórski, ze względu na swe podobieństwo do serbskiego, częstokroć nie jest w zestawieniach ujmowany, jako odrębny. 170 Jak pisze K. Krysieniel (2012, s ), w latach 90. XX w. Serbowie wykazali przywiązanie do cyrylicy (nie rezygnując zupełnie z alfabetu łacińskiego), Chorwaci starali się trzymać czystego chorwackiego, poprzez tworzenie nowych wyrazów lub też poprzez odwoływanie się do wyrazów pochodzących z innych dialektów. Natomiast język bośniacki zawiera konstrukcje składniowe obu powyższych wariantów językowych: pod względem struktury gramatycznej bliższy jest chorwackiemu, natomiast pod względem wykorzystywanego słownictwa, językowi serbskiemu. 107

108 wyznaniowym, ma jednak, jak się wydaje, charakter wtórny w porównaniu z podziałami etnicznymi. W sytuacji, kiedy zwłaszcza na południu regionu tożsamość etniczna i wyznaniowa bardzo często nie dają się zaklasyfikować do wspólnych grup, decydującą rolę w przypadku podziałów odgrywa ta pierwsza. Ilustracją tego problemu może być sytuacja Kosowarów (Albańczyków zamieszkujących Kosowo) czy Gorańców. Zamieszkujący Kosowo Albańczycy należą do grupy Gheg Albańczyków północnych którzy aż do wieku XVII byli w większości katolikami. Po najazdach tureckich przeszli na islam, w przeciwieństwie na przykład do Bośniackich Chorwatów, którzy zmuszeni wyrzec się katolicyzmu, przechodzili na prawosławie (Albańczycy nie przechodzili na prawosławie w obawie przed utratą swej tożsamości w słowiańskim otoczeniu, Borkowicz 2000, s. 58). Albańczycy nie traktują więc islamu jako swojej religii, nie identyfikują się ze współwyznawcami innych narodowości, jak na przykład słowiańskojęzycznymi muzułmanami w Bośni czy Sandżaku (region pograniczny Serbii i Czarnogóry). Albańscy muzułmanie nie mają problemu z akceptacją albańskich katolików czy (nielicznych) prawosławnych. Czystki etniczne Milosevicia w latach pokazały, że dla Serbów wyznanie Albańczyków nie grało istotniejszej roli. Podobnie, ofiarami działań odwetowych prowadzonych przez Albańczyków byli nie tylko Serbowie, ale też Gorańcy Słowianie wyznający islam (Borkowicz 2000, s. 58) 171. Tabela 2.1. Struktura wyznaniowa trzech głównych religii (katolicyzmu, prawosławia i islamu) w społeczeństwach państw Bałkanów Zachodnich w 2005 r. (w %) Kraj Katolicyzm Prawosławie Islam Albania Bośnia i Hercegowina Chorwacja Serbia i Czarnogóra Macedonia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych (dostęp: ). 171 O historii Albańsko Serbskich konfliktów, w których role ofiar i katów wielokrotnie się zamieniały, pisze J. Borkowicz (2000, s ). 108

109 Choć problemy na tle wyznania były i są przejawem wzajemnej nieufności na Bałkanach, w historii regionu pokazać można sojusze idące w poprzek tych podziałów (Muś 2013, s. 87): prawosławno-katolicki: przeciw Osmanom; prawosławno-muzułmański: przeciw Habsburgom; katolicko-muzułmański: przeciw Królestwu Jugosławii. Fakty te zdają się potwierdzać tezę przywołaną przez K. Krysieniela (2012, s. 353), że nie same różnice religijne, ale sposób ich wykorzystywania przez polityków powoduje wzrost napięcia i wrogość pomiędzy wyznawcami. Przez wiele lat bowiem muzułmanie, prawosławni i katolicy żyli w jednym państwie w dobrosąsiedzkich relacjach, a dopiero dwie ostatnie dekady, za sprawą upolitycznienia kwestii religii, charakteryzowały się napięciami na tym tle. Zmitologizowana wiara stała się symbolem dobra lub zła, zależnie której grupie etnicznej dotyczy 172. Poza przedstawionymi powyżej kwestiami etniczno-wyznaniowo-językowymi istnieje w obrębie regionu BZ jeszcze szereg innych, pomniejszych różnic natury kulturowej, jednakże ich znaczenie nie wydaje się być kluczowe dla procesów współpracy pomiędzy tymi narodami 173. Opisane w tym podrozdziale główne przesłanki i problemy we wzajemnej współpracy państw regionu Bałkanów Zachodnich miały i mają wpływ na toczące się procesy regionalnej integracji w obrębie tego regionu. Wydaje się, że do najistotniejszych przesłanek należą te natury ekonomicznej, bardziej szczegółowo opisane w rozdziale 1. Waga poszczególnych problemów natomiast ewoluuje. Na przełomie wieków istotną barierą we współpracy była żywa pamięć o zbrodniach wojennych sprzed zaledwie kilku lat. Silny nacjonalizm większości rządzących partii przekładał się na podsycanie nieufności związanej etnicznymi i religijnymi różnicami. Jednak w miarę postępowania procesów integracji te aspekty straciły nieco na znaczeniu, a na plan pierwszy wysunęły się problemy natury politycznej, jak niedookreślony status międzynarodowy Kosowa, spór o nazwę Macedonii czy niewydolność struktury państwowej Bośni i Hercegowiny. 172 W kontekście wielowyznaniowej Bośni i Hercegowiny K. Krysieniel uważa, że niezwykle trudno jest oddzielić religijne źródła konfliktów od jego politycznych przejawów. Odwoływanie się do wyznania tylko pogłębia kryzys władzy. 173 Poza silną identyfikacją etniczno-wyznaniową, w Serbii występowała do XIX w., a wśród Albańczyków występuje nadal, silna identyfikacja rodowa. Przejawiała się ona m.in. w przestrzeganiu przez Albańczyków prawa zwyczajowego kanun którego elementem praktykowanym nawet współcześnie jest obowiązek krwawej zemsty (Borkowicz 2000, s. 57). 109

110 2.5. Droga państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia Korzenie aktywności Wspólnot Europejskich w stosunkach z Bałkanami sięgają roku 1970, kiedy to pomiędzy Jugosławią a EWG zawarte zostało porozumienie w sprawach handlu (Górka-Winter 2003). Natomiast począwszy od 1980 r., na bazie Umowy o Współpracy, Republika Jugosławii korzystała z systemu autonomicznych preferencji handlowych (ang. autonomous trade preferences - ATP) z Europejską Wspólnotą Gospodarczą, zapewniających preferencyjny dostęp do rynku EWG dla jej produktów. Po rozpadzie kraju, z ATP korzystały dalej Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina. Jednakże słabością oferowanych preferencji było to, że nie zawierały one żadnych mechanizmów, które zachęcałyby rządy tych krajów do liberalizacji ich gospodarek oraz tworzenia przyjaznego biznesowi środowiska (Kaminski B., de le Rocha M., 2003). Po podpisaniu Układu z Dayton kończącego wojnę w Bośni, Unia Europejska przyjęła wobec krajów regionu tzw. podejście regionalne, uzgodnione przez Radę ds. Ogólnych UE w 1996 r. Układ ten zakładał jednakowe podejście do wszystkich państw regionu i zachęcanie ich do budowania wzajemnych relacji oraz współpracy. Fiasko tego podejścia, wojna w Kosowie i stopniowe zmniejszanie się zaangażowania NATO i USA w regionie wymusiły zmianę strategii Unii wobec Bałkanów. 10 czerwca 1999 r. podpisany został przez ponad 40 państw i organizacji międzynarodowych Pakt Stabilności dla Europy Południowo-Wschodniej, który zakładał rozpoczęcie transformacji systemowej w regionie, wzmacnianie stosunków dobrosąsiedzkich, budowę społeczeństwa obywatelskiego, odbudowę współpracy gospodarczej w oparciu o wolny rynek, a także znoszenie ograniczeń w handlu (Górka- Winter 2003, Molendowski 2012b, s. 30). Również po wojnie w Kosowie, w 1999 r. UE zapoczątkowała tzw. Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (PSS), obejmujący piątkę krajów Bałkanów Zachodnich 174. Uczestnicy Procesu, w ramach podpisywanych Umów o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (Stabilisation and Association Agreement SAA) zobowiązali się dostosować swoje instytucje i procedury do standardów Unii Europejskiej i stopniowo zmniejszać bariery handlowe, w zamian za pomoc finansową, dostęp do rynku unijnego oraz perspektywę członkostwa (Molendowski 2012b, s. 30). W 2000 roku Rada Europejska objęła nadzwyczajnymi preferencjami handlowymi 174 Kraje wstępnie objęte Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia to: Albania, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia oraz Serbia i Czarnogóra. 110

111 wszystkie kraje Bałkanów Zachodnich, przyznając nadzwyczajny nieograniczony bezcłowy dostęp do rynku unijnego dla prawie wszystkich produktów pochodzących z krajów i terytoriów objętych Procesem Stabilizacji i Stowarzyszania (Autonomiczne, dostęp, ) Charakterystyka Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia Zainaugurowany 1999 r. Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia jest narzędziem polityki Unii Europejskiej wobec państw regionu Bałkanów Zachodnich wynikającym ze zobowiązań podjętych w ramach Paktu Stabilizacji (Adam, Kosma, McHugh 2003, s.8). Jego celem jest przyszłe członkostwo krajów regionu w UE. W ramach Procesu, są one zaangażowane w stabilizację sytuacji w regionie oraz tworzenie strefy wolnego handlu, natomiast stopień realizacji tych zadań jest weryfikowany w oparciu o własne dokonania poszczególnych uczestników procesu. W czerwcu 2003 r. podczas szczytu w Salonikach rola procesu została istotnie zwiększona, poprzez włączenie elementów związanych z przygotowaniem do akcesji. PSS opiera się na czterech fundamentach (EC Glossary: SAP, dostęp: ): 1) Zobowiązaniach kontraktowych dwustronnych Umowach o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, które stanowią ramy współpracy dla PSS. Umowy są adaptowane do konkretnych sytuacji poszczególnych krajów, wprowadzając wspólne polityczne i ekonomiczne cele współpracy (EC Glossary: SAA, dostęp: ). 2) Autonomicznych preferencjach handlowych (ATPs) od roku 2000, wszystkie (poza nielicznymi wyjątkami) produkty pochodzące z krajów BZ objęte są bezcłowym dostępem do rynku unijnego (EC Glossary: ATMs, dostęp: ). 3) Instrumencie pomocy przedakcesyjnej (ang. Instrument for Pre-Accession Assistance IPA) od roku 2007 zarówno kraje kandydujące, jak i potencjalni kandydaci otrzymują wsparcie z tego jednego instrumentu, który zastąpił takie narzędzia, jak PHARE, ISPA, SAPARD, CARDS oraz wsparcie przedakcesyjne dla Turcji (EC Glossary: IPA, dostęp: ). 4) Współpracy regionalnej celem nadrzędnym współpracy regionalnej ma być zapewnienie bezpieczeństwa i stabilności w regionie, poprzez rozwój wspólnej infrastruktury i sieci powiązań, a także przez tworzenie stref wolnego handlu pomiędzy sąsiadującymi krajami (EC Glossary: Regional co-operation, dostęp: ). 111

112 Faktyczne rozpoczęcie Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia miało miejsce podczas szczytu UE państwa BZ w Zagrzebiu w listopadzie 2000 r., czyli wkrótce po prodemokratycznych zmianach w Serbii i Chorwacji. Była to pierwsza wspólna okazja po wojnach lat 90. XX w., aby państwa BZ rozpoczęły dialog oraz wyraziły chęć współpracy w celu poprawy wzajemnych relacji (por. Delević 2011, s. 9). Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia odgrywa obecnie kluczową rolę we włączaniu państw Bałkanów Zachodnich we współpracę z Unią Europejską, której pożądanym finałem ma być członkostwo tych państw w UE Państwa Bałkanów Zachodnich w Procesie Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz integracji europejskiej Choć na początku pierwszej dekady XXI wieku władze Unii Europejskiej wyznaczyły precyzyjne i jednolite perspektywy dla wszystkich krajów Bałkanów Zachodnich dążących do integracji z Unią, aspekty natury zewnętrznej bądź wewnętrznej poszczególnych państw wymusiły różne tempo procesów ich integracji z UE. Prymusem wśród państw BZ w pogłębianiu relacji z Unią była Chorwacja, dynamicznie i z konsekwencją dążąca do integracji. W październiku 2001 r. podpisała ona umowę SAA, by dwa lata później wystąpić z wnioskiem o członkostwo w UE i już po kolejnym roku zostać formalnie krajem kandydującym. Rozpoczęcie negocjacji, wyznaczone warunkowo na 17 marca 2005 r. zostało przesunięte o blisko pół roku, z uwagi na niewystarczającą współpracę z Międzynarodowym Trybunał Karnym dla byłej Jugosławii (ang. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia ICTY, por. Lejour i in. 2007, s.13). W kolejnym roku weszła w życie umowa SAA, stawiająca za cel m.in. stworzenie w ciągu sześciu lat strefy wolnego handlu 175. Po sześciu latach od rozpoczęcia, 30 czerwca 2011 r. negocjacje akcesyjne zostały pomyślnie zakończone. Po referendum akcesyjnym z 22 stycznia 2012 r., w którym 66,27% obywateli głosowało na tak, oraz po ratyfikowaniu przez parlament Chorwacji i wszystkie kraje członkowskie UE, 1 lipca 2013 Chorwacja została 28. członkiem Unii Pełny tekst umowy SAA z Chorwacją dostępny pod adresem: e98ee3c0_84f8_4666_9b99_1cfe3ad65a1f.pdf, dostęp: Szczegóły relacji Chorwacja UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: Croatia: Negotiations process, (dostęp: ); EC Croatia, (dostęp: ). 112

113 Napięte relacje między Serbią a Zachodem po wojnach w Bośni i w Kosowie długo były przyczyną braku zdecydowania tego kraju co do właściwej strategii geopolitycznej. Rozpoczęte dopiero jesienią 2005 r. negocjacje w sprawie podpisania umowy SAA zostały zawieszone niewiele ponad pół roku później, wskutek niewystarczającej współpracy Serbii z Międzynarodowym Trybunał Karnym dla byłej Jugosławii. Przełom nastąpił dopiero w 2008 r., kiedy to umowa została podpisana oraz wyznaczony został sześcioletni okres na utworzenie strefy wolnego handlu 177. Od tej pory nastąpiło przyspieszenie w relacjach dwustronnych. W grudniu 2009 r. Serbia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w UE, by w niewiele ponad dwa lata później uzyskać status państwa kandydującego. Drugim wydarzeniem przełomowym było podpisanie 19 kwietnia 2013 r. porozumienia nt. normalizacji wzajemnych relacji pomiędzy Prisztiną a Belgradem. We wrześniu 2013 r. weszła w życie umowa SAA (jej część handlowa w lutym 2010 r.), a w styczniu 2014 r. Serbia rozpoczęła negocjacje akcesyjne 178. Podobnie jak w przypadku Serbii, również Bośnia rozpoczęła swoją drogę ku zjednoczonej Europie późno, bo dopiero w 2005 r., kiedy to rozpoczęły się negocjacje umowy SAA. Powodów tak powolnego działania w przypadku Bośni jest wiele, zaznaczyć jednak trzeba przede wszystkim patologiczny ustrój kraju i, co za tym idzie, brak możliwości efektywnego rządzenia nim, a także niespójne interesy klas politycznych poszczególnych entitetów oraz ich mieszkańców. W trzy lata później, w 2008 r., umowa została podpisana, a jej część handlowa weszła w życie. Od tego czasu jednakże niewiele zostało poczynione w celu pogłębienia integracji, jeśli nie liczyć wprowadzenia ruchu bezwizowego w 2011 r. oraz rozpoczęcia w 2012 r. Dialogu na wysokim szczeblu w sprawie przystąpienia Bośni do UE 179. Przykładem kraju, którego akcesję blokują relacje zewnętrzne, jest Macedonia. Kraj ten jako pierwszy podpisał w kwietniu 2001 r. umowę SAA wraz z Interim Agreement, który to wszedł w życie już w dwa miesiące później (SAA weszła w życie 177 Określono trzy główne trzy grupy produktów ważnych dla gospodarki Serbii, dla których wyznaczono 2-, 3- i 5-cio letni okres przejściowy na zniesienie ceł importowych. Do przemysłów chronionych zaliczono m.in. przemysł samochodowy, zabawki, obuwie i ceramika (Serbia: SAA, dostęp: ). 178 Szczegóły relacji Serbia UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: EC Serbia, (dostęp: ); Serbia: SAA, (dostęp: ), natomiast informacje o implementacji SAA pod adresem: Balkan Inside: Serbia s EU, (dostęp: ). 179 Szczegóły relacji Bośnia UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: EC Bosnia and Herzegovina (dostęp: ); Delegation of the European (dostęp: ). 113

114 w kolejnym roku) 180. W marcu 2004 r. (jeden rok po Chorwacji) Macedonia wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w UE i zaledwie w półtora roku później była oficjalnym kandydatem. Choć od tego czasu minęła dekada i pomimo udzielonej w październiku 2009 r. pozytywnej rekomendacji ze strony Komisji Europejskiej, negocjacje akcesyjne nie zostały aż do początku 2015 r. rozpoczęte. Głównym powodem jest spór z Grecją o nazwę państwa, o czym wspomniano w podrozdziale Albania należy do krajów, które po nieszczególnie szybkim początku dołączyły do grona państw aktywnie zabiegających o członkostwo w Unii. Umowa SAA została podpisana dopiero w czerwcu 2006 r., a pół roku później wszedł w życie Interim Agreement 182. W kwietniu 2009 r. w życie weszła umowa SAA, a Albania złożyła wniosek o członkostwo w Unii. Po kolejnych pięciu latach, w czerwcu 2014 r., kraj uzyskał status państwa kandydującego 183. Niezwykłym dynamizmem charakteryzuje się proces starania się Czarnogóry o członkostwo w UE. W roku 2007, czyli niecały rok po deklaracji niepodległości, kraj ten podpisał umowę SAA, po kolejnych trzech miesiącach weszła w życie jego część handlowa, a z końcem 2008 r. Czarnogóra wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w Unii. Rok 2010 oznaczał wejście w życie SAA oraz wciągnięcie Czarnogóry na listę krajów kandydujących. Negocjacje akcesyjne rozpoczęły się w czerwcu 2012 r., czyniąc tym samym Czarnogórę najbardziej zaawansowanym (poza Chorwacją) państwem regionu BZ wśród krajów ubiegających się o członkostwo w Unii. pomimo, że jest to kraj najmłodszy (nie licząc Kosowa) 184. Relacje Kosowo UE mają zupełnie inny charakter, niż relacje pozostałych krajów regionu BZ. Od 2008 r. misja EULEX Kosowo przejęła odpowiedzialność za ten region po Tymczasowej Misji Administracyjnej Organizacji Narodów Zjednoczonych UNMIK Kosowo. Zadaniem misji jest wspieranie władz Kosowa w kwestiach rozwoju niezależnego i wieloetnicznego systemu sądowego, policji i służb celnych, które mają być wolne od nacisków politycznych i działać zgodnie ze 180 Zgodnie z zapisami kontraktowymi, Macedonia i UE winny były utworzyć strefę wolnego handlu w ciągu 10 lat od podpisania SAA (Serbia: SAA, dostep: ). 181 EC FYROM, (dostęp: ). Delegation of the European, (dostęp: ). 182 Zgodnie z zapisami kontraktowymi, Albania i UE winny były utworzyć strefę wolnego handlu w ciągu 10 lat od podpisania SAA (Serbia: SAA. dostęp: ). 183 Szczegóły relacji Albania UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: EC Albania, (dostęp: ). 184 Szczegóły relacji Czarnogóra UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: EC Montenegro, (dostęp: ); Montenegro and EU, (dostęp: ). 114

115 Podpisanie Interim Agreement Podpisanie SAA Wejście w życie Interim Agreement Wejście w życie SAA Wniosek o członkostwo Status państwa kandydującego Rozpoczęcie negocjacji Zakończenie negocjacji Podpisanie dokumentów akcesyjnych Przystąpienie do UE standardami międzynarodowymi. Za przełomowy moment w działaniu misji uznaje się podpisanie 19 kwietnia 2013 r. porozumienia nt. normalizacji wzajemnych relacji pomiędzy Prisztiną a Belgradem. Od tego czasu głównym celem EULEX jest ułatwienie implementacji tego porozumienia 185. Proces integracji Kosowa z Unią jest na bardzo wstępnym etapie dopiero r. została zainicjowana umowa SAA. Dalsze jej losy, jak również perspektywy europejskie Kosowa, zależą zarówno od uporządkowania spraw wewnętrznych, jak i poprawy relacji z Serbią. Poszczególne etapy procesu integracji z Unią Europejską krajów Bałkanów Zachodnich przedstawiono w Tabeli 2.2 oraz na Wykresie 2.1. Tabela 2.2. Etapy integracji państwa Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską Etapy integracji z Unią Europejską Kraj Albania BiH Chorwacja Czarnogóra Kosowo Macedonia Serbia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony (dostęp: ) 185 Szczegóły relacji Kosowo UE wraz z kluczowymi dokumentami dostępne są pod adresami: EC Kosovo, (dostęp: ); Operacje i misje UE, (dostęp: ); Eulex-Kosovo, (dostęp: ). 115

116 Etapy integracji z UE Wykres 2.1. Etapy integracji państwa Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską Albania BiH Chorwacja Czarnogóra Kosowo Macedonia Serbia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony (dostęp: ) Wyzwania dalszych etapów integracji Podobnie jak dotychczasowe drogi państw bałkańskich ku integracji z Unią Europejską naznaczone były różnymi przeciwnościami, tak i wyzwania, przed którymi one stoją, mają różnoraki charakter. Będąca od 1 lipca 2013 r. członkiem UE Chorwacja staje przed dylematem ewentualnego pogłębiania integracji, czyli przystąpienia do strefy euro. Spośród pozostałych krajów BZ na najlepszej drodze do członkostwa wydaje się być Czarnogóra. Kraj ten, od czasu powstania w 2006 r. ma klarowną strategię polityczną w tym zakresie, co owocuje szybkimi postępami w procesie integracji i najdalej posuniętymi negocjacjami akcesyjnymi. Nie widać istotniejszych przeszkód natury wewnętrznej bądź zewnętrznej, które miałyby powstrzymać dalszy ich rozwój. W raporcie z 2014 r. o postępach negocjacji akcesyjnych, Komisja Europejska wskazała jako na najbardziej palące rozwiązanie kwestii regulacji antykorupcyjnych, w tym odnośnie finansowania partii politycznych, kwestii wolności słowa i mediów, a także transparentności procesów elekcyjnych (EC Montenegro Progress Report 2014, s.1., dostęp: ). Zaawansowana w procesie integracji z UE jest także Serbia. Po poprawie współpracy z ICTY i normalizacji stosunków z Kosowem, główne wyzwania stojące 116

117 przed krajem mają charakter wewnętrzny. Raport Komisji Europejskiej wskazuje jako najważniejsze wyzwania ochronę praw mniejszości, wolność słowa i media, bardziej aktywny wkład we współpracę regionalną, a także szereg kwestii natury ekonomicznej, w tym zmniejszanie szarej strefy i aktywną walkę z bezrobociem (Serbia Progress 2013, s. 1-4, dostęp: ). Główną przeszkodą w dalszych postępach procesu integracyjnego Bośni jest sama forma organizacji wewnętrznej tego państwa, na mocy układu z Dayton i konstytucji opierająca podział administracyjny kraju oraz sposób wybierania władz na trzech tzw. narodach konstytutywnych. Taka organizacja państwa prowadzi do dwojakich problemów (opisanych szerzej w podrozdziale ). Po pierwsze, nadmiernie rozrośnięta i skorumpowana biurokracja zarządzana przez populistycznie nastawione elity poszczególnych nacji jest oporna wobec zmian mających zwiększyć transparentność procesów wewnątrzpaństwowych. Po drugie, jest ona sprzeczna z zasadą równości wobec prawa, gdyż dyskryminuje osoby narodowości innych niż trzy konstytutywne. W tej ostatniej kwestii wiążącym jest wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Sejdić i Finci vs. Bośnia i Hercegowina z grudnia 2009 r., zgodnie z którym konstytucja Bośni łamie prawa mniejszości etnicznych. Sprawa ta dała impuls do przygotowania reformy konstytucji, która jednakże nie została przeprowadzona, co stanowi jedną z głównych przeszkód w postępie procesu integracji Bośni z Unią Europejską (por. Bosnia and Herzegovina Progress Report 2013, s. 3-4, dostęp: ). Kwestia nazwy państwa określanego tymczasowym terminem Byłej Jugosłowiańskiej Republiki Macedonii (FYROM), stanowi główny problem w dalszym rozwoju jego procesu integracyjnego z Unią Europejską. Jak zauważają autorzy raportu o postępach akcesyjnych Macedonii (The former Yugoslav 2013, s. 1., dostęp: ), po dwudziestu latach od przystąpienia tego kraju do ONZ, kwestia jego nazwy powinna zostać rozstrzygnięta bez dalszej zwłoki. W przypadku większości obszarów objętych negocjacjami akcesyjnymi (które nie mogą się rozpocząć), Macedonia jest bardziej zaawansowana, niż wymagałby tego obecny formalny stan procesu integracyjnego. Ważnymi wyzwaniami przed otrzymaniem przez Albanię statusu kraju kandydującego była walka z korupcją i przestępczością zorganizowaną. W ostatnich 117

118 latach kraj ten poczynił w tych obszarach istotne postępy 186, co zostało docenione przez Komisję Europejską, która przyznała Albanii w czerwcu 2014 r. status państwa kandydującego. Zdaniem Komisji, postępy te stanowią jednak początek koniecznych, długofalowych zmian, które kraj ten musi przeprowadzić w kolejnych latach. Istotne jest także budowanie ponadpartyjnego konsensusu wokół przekształceń dostosowawczych, co wymaga lepszej współpracy i dialogu pomiędzy rządem a opozycją (EC Albania Progress Report 2013, s. 3-4, dostęp: ; Report from the Commission 2014, s.11, dostęp: ). Po podpisaniu w kwietniu 2013 r. porozumienia nt. normalizacji wzajemnych relacji pomiędzy Prisztiną a Belgradem, poprawiły się perspektywy współpracy na linii UE Kosowo. Pamiętać jednak należy, że toczące się rozmowy dotyczą cały czas kwestii fundamentalnych dla funkcjonowania tego nieuznawanego przez wiele państw kraju, a integracja z Unią wydaje się wciąż kwestią niezwykle odległą. Za sprawą porozumienia osiągnięto postępy głównie w kwestiach związanych z nieingerowaniem Serbii w działanie lokalnej administracji w północnym Kosowie (zamieszkałym w znacznej części przez ludność Serbską), a także w przestrzeganiu praw mniejszości narodowych. Komisja Europejska wyznaczyła obszary priorytetowe dla dalszych zmian w kraju: praworządność (szczególnie zwalczanie korupcji i przestępczości zorganizowanej), sądownictwo, administracja publiczna, reforma systemu wyborczego i parlamentu, prawa człowieka i prawa podstawowe, ochrona mniejszości, kwestie handlu i rynku wewnętrznego, a także zagadnienia fitosanitarne i weterynaryjne (EC Kosovo Progress Report 2013, s.2, dostęp ). Dotychczasowe doświadczenia państw Bałkanów Zachodnich w niełatwym procesie integracji z Unią Europejską ponownie, tym razem z innej perspektywy, ukazują wewnętrzne zróżnicowanie tego regionu. Można pokusić się o próbę kategoryzacji krajów BZ z uwagi na charakter procesu integracyjnego oraz główne problemy na drodze do integracji: kraje podążające dynamicznie i konsekwentnie w kierunku Unii (Chorwacja, Czarnogóra), kraje o zmieniającej się strategii geopolitycznej (Serbia) 186 Szerzej o postępach Albanii w walce z korupcją i przestępczością zorganizowaną w: Report from the Commission, 2014, (dostęp: ). 118

119 kraje z istotnymi wewnętrznymi problemami strukturalnymi (Albania, Bośnia, Kosowo) kraje blokowane przez część środowiska międzynarodowego (Macedonia, Kosowo). W tym kontekście za sukces uznać należy fakt, że wszystkie, poza Bośnią i Kosowem, kraje regionu mają obecnie status państw kandydujących lub, jak Chorwacja, swą drogę do Unii zakończyły powodzeniem. Największym wyzwaniem dla regionu jako całości będzie pokojowe i dalekowzroczne rozwiązanie nie do końca pewnej przyszłości Bośni i Hercegowiny oraz Kosowa Państwa Bałkanów Zachodnich w Środkowoeuropejskiej Umowie o Wolnym Handlu CEFTA-2006 Ważnym kierunkiem liberalizacji handlu Bałkanów Zachodnich była Europa Środkowo-Wschodnia oraz Południowo-Wschodnia. Dokonało się to w głównej mierze za sprawą ich przystąpienia do Środkowoeuropejskiej Umowy o Wolnym Handlu CEFTA Jako pierwsza do integrującej się Europy Środkowo-Wschodniej przyłączyła się już w 2003 roku Chorwacja, stając się członkiem pierwotnego, podpisanego w 1992 roku Porozumienia CEFTA. Co prawda większość z krajówsygnatariuszy CEFTA w 2004 roku opuściła tę organizację w związku z przystąpieniem do UE 187, jednakże już w grudniu 2006 r. została podpisana nowelizacja umowy. Otrzymała ona nazwę CEFTA-2006, przystąpiło do niej sześć państw Bałkanów Zachodnich oraz Mołdowa. Porozumienie umożliwiło zintensyfikowanie handlu wśród państw Bałkanów Zachodnich, co po rozpadzie Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii i wskutek prowadzonych później działań wojennych było znacznie utrudnione. Była to więc szansa na normalizację stosunków gospodarczych po trudnych latach 90., które charakteryzowały się napiętą sytuacją polityczną oraz wysokimi barierami handlu. Porozumienie zastąpiło skomplikowany system 32 dwustronnych porozumień między 187 S. Miklaszewski (2000, s.39-48) przeanalizował motywy, koszty oraz korzyści przystąpienia krajów CEFTA do Unii Europejskiej, natomiast P. Bożyk (2000, s.49-58) oraz W.M. Orłowski (2000, s ) ocenili dystans pomiędzy poziomem rozwoju krajów CEFTA a krajami członkowskimi UE oraz możliwości jego zmniejszania. 119

120 krajami Europy Południowo-Wschodniej i jest traktowane jako działanie komplementarne w stosunku do Porozumień o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, zawieranych przez Unię z poszczególnymi krajami Bałkanów Zachodnich Charakterystyka porozumienia CEFTA oraz CEFTA-2006 Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (ang. Central European Free Trade Agreement CEFTA) zostało podpisane w Krakowie 21 grudnia 1992 r. przez przedstawicieli Polski, Węgier, Czech i Słowacji 188, weszło w życie natomiast 1 marca 1993 r 189. Wzorowane ono była na częściach handlowych umów o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. Do czterech państw Grupy Wyszehradzkiej w kolejnych latach dołączyły inne państwa regionu: Słowenia w 1996 r., Rumunia w 1997 r., Bułgaria w 1998 r., Chorwacja w 2003 r. oraz Macedonia w 2006 r. Nakreślone w porozumieniu CEFTA cele wykraczają poza zakres klasycznych stref wolnego handlu, definiowanych w art. XXIV GATT, jako że obejmują one (Miklaszewski 2005, s.6; Molendowski 2007b, s. 95; Molendowski 2012a, s. 98): popieranie rozwoju stosunków gospodarczych poprzez rozszerzenie wymiany handlowej; zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w handlu pomiędzy sygnatariuszami; przyczynienie się do harmonijnego rozwoju handlu światowego poprzez znoszenie barier w handlu. Efektem Umowy miała być liberalizacja handlu pomiędzy sygnatariuszami. Jednakże jak pisze E. Molendowski (2006, s.67-68; 2012, s. 95), początkowo nie było pełnej zgody co do likwidacji barier 190. Stąd choć Umowa stanowiła krok do przodu w kierunku swobodnego przepływu dóbr, to jednak początkowa skala liberalizacji nie była imponująca, wziąwszy pod uwagę ośmioletni okres dochodzenia do strefy wolnego 188 Negocjacje prowadzili jeszcze przedstawiciele Czechosłowacji, natomiast r. nastąpił pokojowy podział tego kraju na Czechy i Słowację. 189 Komentarz do umowy CEFTA zawiera praca A. Sołtysińskiej i P. Czubika (1997). 190 S. Miklaszewski (2005, s. 5) pisze nawet o destrukcyjnej roli premiera Czech Vaclava Klausa podczas prac nad CEFTA. Interesujące zestawienie cech polityk handlowych sygnatariuszy umowy CEFTA zawiera praca A.B. Kisiel-Łowczyc (1995, s. 82). 120

121 handlu 191. Według początkowych uzgodnień, strefa wolnego handlu obejmować miała przede wszystkim towary przemysłowe, natomiast towary rolne objęte miały być liberalizacją selektywną. W kwestii zakresu i harmonogramu liberalizacji ceł, państwa sygnatariusze przyjęły zasadę symetrii i ekwiwalentności wzajemnych ustępstw (Kisiel- Łowczyc 1996, s.38). Zgodnie z zapisami Umowy, towary przemysłowe podzielono na trzy grupy (A, B i C) 192 i każda z nich miała osobny kalendarz znoszenia ceł 193. Liberalizacja wymiany handlowej produktami rolnymi 194 była natomiast początkowo niewielka, głównie z uwagi na nadwyżki produkcyjne często w odniesieniu do tych samych produktów rolnych, np. wieprzowiny, drobiu, czy jaj (Molendowski 2012a, s. 100). Jeżeli chodzi o ogólne warunki handlu, przyjęto zasadę standstill nie mogły od tej pory zostać wprowadzone żadne nowe cła, opłaty powodujące podobne skutki, ani ograniczenia ilościowe eksportu czy importu 195. Wejście w życie umowy CEFTA przyczyniło się do odbudowania handlu pomiędzy sygnatariuszami po okresie jego gwałtownego spadku w latach Jak pokazuje E. Molendowski (2006, s. 82), w przypadku Polski handel z krajami 191 Szczegółowy opis negocjacji umowy CEFTA zawierają prace E. Molendowskiego (2007b, s.85-93; 2012, s ), ustalenia wynikające z jej zapisów prezentują m.in. A.B. Kisiel-Łowczyc (1996, s.37-46) oraz E. Molendowski (2007b, s ; 2012, s ), ci sami autorzy analizują także efekty gospodarcze wprowadzenia zapisów CEFTA (Kisiel-Łowczyc 1996, s ; Molendowski 2007b, s ). 192 Do poszczególnych grup należały (Kisiel-Łowczyc 1996, s. 39; Molendowski 2007b, s. 97 oraz 2012a, s.101): - Lista A: surowce i półprodukty, a także wyroby gotowe o niskim stopniu przetworzenia, które nie stanowiły konkurencji dla produktów krajowych. Zostały one objęte od pierwszego dnia stosowania porozumienia zerową stawką celną. - Lista B: towary średnio wrażliwe na konkurencję (m.in. duża część towarów przemysłowych, nie ujętych na listach A i C). Cła na te towary miały być znoszone według schematu trzech transz w latach , po 1/3 w stosunku do stawki podstawowej. - Lista C: tekstylia, wyroby hutnicze, elektroniczne, motoryzacyjne, czyli towary najbardziej wrażliwe na istnienie konkurencji, których szybka liberalizacja mogłaby spowodować zaburzenia w gospodarce. Ich liberalizacja miała przebiegać w sposób stopniowy aż do 2001 r. 193 Poza tymi trzema grupami znalazły się także towary szczególnie wrażliwe, w stosunku do których zastosowano jeszcze inny harmonogram liberalizacji, zgodnie z którym dopiero r. miało nastąpić pełne zniesienie ceł (Molendowski 2006, s.70). 194 Jak pisze S. Miklaszewski (2005, s. 7), problemem w procesie liberalizacji handlu produktami rolnymi było odmienne podejście poszczególnych krajów do kwestii dotacji do produkcji rolnej oraz subsydiów eksportowych, a także nieprecyzyjne rozwiązania odnośnie reguł pochodzenia towarów, które prowadziły do efektu odchylenia handlu. Analizę handlu produktami rolno-spożywczymi pomiędzy krajami CEFTA zawiera praca A. Rytko (2003). 195 Stawkami podstawowymi poszczególnych produktów były stawki bazowe obowiązujące wobec krajów korzystających z KNU w dniu r. Jakakolwiek obniżka stawek celnych, w szczególności wynikająca z postanowień Rundy Urugwajskiej, miała znaleźć zastosowanie również w handlu pomiędzy sygnatariuszami porozumienia CEFTA (Kisiel-Łowczyc 1996, s.39; Molendowski 2012a, s. 100). W porozumieniu przyjęto także rozwiązania charakterystyczne dla podobnych umów, a odnoszących się do przywracania niektórych ograniczeń, czyli klauzule ochronne, a także wykluczenia praktyk korzystania ze stawek preferencyjnych przez towary niepochodzące z krajów objętych porozumieniem, czyli reguły pochodzenia (Kisiel-Łowczyc 1996, s.41-44; Molendowski 2012a, s. 125). 121

122 CEFTA rósł w latach nie tylko szybciej, niż handel ogółem, ale także szybciej, niż handel z krajami UE 196, a struktura wymiany handlowej pomiędzy Polską a UE zaczęły się upodabniać (Czubek 2006, s ). Ważnym efektem był intensywny napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), w istotny sposób wspomagających modernizację gospodarek regionu (por. Kisiel-Łowczyc 2000, s ). Wzrósł także udział charakterystycznego dla krajów wysokorozwiniętych handlu wewnątrzgałęziowego (IIT) w handlu wzajemnym ogółem pomiędzy sygnatariuszami CEFTA (Molendowski 2007b, s.2009). Sukces Porozumienia przyczynił się także do postępów w negocjacjach jego sygnatariuszy z UE, w efekcie czego większość z nich wstąpiła do tej organizacji w 2004 r., natomiast Rumunia i Bułgaria w 2007 r. Za sprawą tego skurczenia się CEFTA po kolejnych etapach rozszerzenia Unii, a także w związku z chęcią podpisania Porozumienia przez nowe kraje, przyjęło ono w 2006 r. nowy kształt CEFTA Na Rys. 2.1 przedstawiono ewolucję zmian sygnatariuszy porozumienia CEFTA oraz CEFTA Rys Zmiany wśród sygnatariuszy porozumienia CEFTA* Źródło: CEFTA Official Website (dostęp: ) * Data w przypadku krajów zaznaczonych na niebiesko odnosi się do terminu ich wystąpienia z CEFTA (na skutek wstąpienia do UE), natomiast w przypadku krajów zaznaczonych na żółto do wejścia w życie porozumienia CEFTA-2006 (dotyczy to państw sygnatariuszy aktywnych na ). CEFTA-2006 jest Umową 197 dotyczącą nowelizacji oraz przyjęcia nowych członków w poczet pierwotnego Środkowo-Europejskiego Porozumienia o Wolnym 196 Z drugiej strony dodać należy, że według J. Misali (2000, s. 112) do roku 1998 udział wymiany wewnątrzgałęziowej Polski z UE oraz z CEFTA nie wzrósł istotnie. Hajdukiewicz (2000, s. 71) stwierdza z kolei, iż wzrósł on znacznie, jeśli przeanalizować lata B. Pera (2006, s ) bada natomiast pozycję konkurencyjną Polski wobec krajów UE oraz CEFTA. 197 Pełny tekst Umowy CEFTA-2006 dostępny jest pod adresem: (dostęp: ). 122

123 Handlu. Było ono negocjowane pomiędzy kwietniem a grudniem 2006 r. pod auspicjami Paktu Stabilizacji dla Europy Środkowo-Wschodniej oraz ze wsparciem Komisji Europejskiej i podpisane w Bukareszcie 19 grudnia 2006 r (CEFTA Official Website, dostęp: ) 198. Porozumienie miało nadać impet liberalizacji handlu w regionie (Pjetoric 2006, s. 501). W porównaniu do umowy z 1992 roku, umowa CEFTA-2006 uzupełniona została o kilka nowych elementów [Molendowski, 2007a, s.10]: liberalizację przepływu usług, współdziałanie w zakresie zamówień publicznych, inwestycji, ochrony własności intelektualnej, a także zbliżanie standardów sanitarnych i fitosanitarnych. Odnośnie przepływu usług, sygnatariusze zobowiązali się do jego stopniowej liberalizacji oraz do wzajemnego otwierania ich rynków. Innym zobowiązaniem było promowanie handlu elektronicznego, który miał stać się narzędziem zapewniającym zwiększenie możliwości handlowych. Organem zarządzającym CEFTA-2006 jest Komitet Wspólny (ang. Joint Committee), utworzony na mocy Art. 40 Umowy. Składa się on z przedstawicieli każdej ze stron, w osobie ministra właściwego dla kwestii handlu. Komitet spotyka się regularnie, nie rzadziej niż raz na rok i podejmuje decyzje na podstawie konsensusu. Przewodnictwo Komitetu jest rotacyjne i trwa rok, co pomaga w ustalaniu priorytetów i określaniu planu działań na kolejne roczne okresy (CEFTA Official Website, dostęp: ). Częścią Komitetu Wspólnego są trzy podkomitety (ang. Sub-committees): ds. Rolnictwa, ds. Ceł i Zasad Pochodzenia oraz ds. Technicznych Barier Handlu i Barier Pozataryfowych 199. Wsparcie techniczne i administracyjne dla Komitetu Wspólnego oraz podkomitetów zapewnia stały Sekretariat znajdujący się w Brukseli (Todorović 2011, s. 17). W przypadku egzekwowania zapisów umowy CEFTA-2006 zastosowanie ma system preferencyjnych zasad pochodzenia (ang. rules of origin), mający swe źródło w legislaturze UE odnoszącej się do krajów znajdujących się w procesie akcesji (Stanić 2011, s.41). 198 Umowa weszła w życie: w przypadku Albanii, Macedonii, Mołdowy, Czarnogóry i Kosowa, w przypadku Chorwacji, w przypadku Serbii, a w przypadku Bośni (CEFTA Trade Portal, dostęp: ). 199 Szczegółowy opis zakresu kompetencji poszczególnych podkomitetów zawiera praca J. Zenić- Zeljković (2011, s. 25). 123

124 Państwa Bałkanów Zachodnich w CEFTA-2006 Początki szerokiej liberalizacji handlu w regionie zarówno Bałkanów Zachodnich, jak i Wschodnich (Rumunia, Bułgaria, Mołdowa) związane są z podpisaniem pod auspicjami Paktu Stabilizacji Memorandum of Understanding (MoU) w czerwcu 2001 r., którego celem był rozwój sieci bilateralnych umów o wolnym handlu 200. Do końca 2002 r. zostało podpisanych 31 umów dwustronnych, jednakże około dwie trzecie spośród nich weszło w życie dopiero w 2004 r. W imieniu Kosowa przedstawiciel administracji UNMIK podpisał umowy o wolnym handlu z Albanią i Macedonią, przy protestach ze strony Serbii (Delević 2011, s. 10) 201. Multilateralizacja skomplikowanego układu dwustronnych umów również nie przebiegała bez kontrowersji natury politycznej. Po nieformalnym spotkaniu ministrów spraw zagranicznych UE w Salzburgu w marcu 2006 r., podczas którego postawiono za cel utworzenie regionalnej FTA w regionie Bałkanów Zachodnich, pojawiły się negatywne reakcje ze strony Chorwacji, której mieszańcy postrzegali swój kraj bardziej jako część EŚW, niż Bałkanów. Także skład przyszłego porozumienia o wolnym handlu, prawie identyczny ze składem republik byłej Jugosławii, budził obawy o chęć reaktywacji tego państwa w nowej formie. Ostatecznie podczas szczytu w Bukareszcie w grudniu 2006 r. został ustalona ścieżka integracji Bałkanów Zachodnich poprzez odnowioną umowę CEFTA. Rozluźnione zostać miały warunki członkostwa, umożliwiając wszystkim krajom SEE (nawet nie mającym podpisanej umowy SAA ani nie będącym członkami WTO) na przystąpienie do niej 202. Wydaje się, że CEFTA-2006 spełniła swoją rolę oraz pokładane w niej nadzieje. Do głównych sukcesów Porozumienia zalicza się: 1) Pełną liberalizację handlu artykułami przemysłowymi. Z dniem r. zniesiono na mocy Porozumienia wszystkie cła natury fiskalnej w handlu między członkami CEFTA ) Aktywne podejście w eliminowaniu pozataryfowych barier w handlu. 200 Do czasu podpisania MoU w regionie funkcjonowało sześć umów o wolnym handlu (Adam, Kosma, McHugh 2003). 201 Kwestia jednej umowy wielostronnej była na tym etapie już dyskutowana, jednakże zabrakło woli politycznej, aby zawrzeć konsensus w tej sprawie (Adam, Kosma, McHugh 2003, s.8). 202 O szczególnej roli porozumienia CEFTA-2006 w przygotowaniu państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej pisze E. Molendowski (2010). 124

125 Bariery pozataryfowe stanowią niejednokrotnie większy problem w rozwoju handlu, niż cła. Zalicza się do nich: procedury celne, bariery administracyjne, bariery techniczne, standardy (np. sanitarne i fitosanitarne), czy reżim wizowy. Tego typu bariery są bardziej skomplikowane i mniej przejrzyste, przez co trudniejsze do wyeliminowania. W Tabeli 2.3 przedstawiono ważniejsze bariery pozataryfowe w pomiędzy krajami CEFTA Tabela 2.3. Główne pozataryfowe bariery w handlu wewnątrz CEFTA-2006 Bariery techniczne Aspekty sanitarne i Procedury Niewspółgrająca fitosanitarne administracyjne infrastruktura Różne tempo wdrażania Kosztowne i długotrwałe Na granicach W: przepisów zgodnych procedury państwowych: - logistyce handlu z dyrektywami UE związane z dwukrotnym - długie i niejasne - transporcie w kwestiach technicznych testowaniem produktów procedury celne - bankowości - niezharmonizowane i ubezpieczeniach godziny pracy - telekomunikacji - arbitralne - usługach dla biznesu klasyfikowanie i ustalanie taryf celnych Brak akceptacji Brak akceptacji Brak informacji dokumentów oceny certyfikatów wydanych o regulacjach zgodności towarów przez organy związane i procedurach oraz z oceną zgodności o zmianach w nich Oznakowanie i pakowanie Oznakowanie Skomplikowane, produktów długotrwałe i drogie żywnościowych procedury uzyskiwania zezwoleń Korupcja Źródło: Zenić-Zeljković J., Influence of CEFTA 2006 Agreement on Serbian trade of Industrial Goods in the region: Conditions, Issues, Prospects, CEFTA 2006: Challanges and Opportunities, ISAC Fond, Beograd 2011 W 2010 r. zostało wdrożone regularne monitorowanie wdrażania zasad ochrony konkurencji, zharmonizowane z prawem UE. Zasady konkurencji ściśle definiują, które kwestie zakłócają poprawne funkcjonowanie umowy CEFTA, w zakresie, w jakim mogą zaburzać handel pomiędzy stronami: wszelkie uzgodnienia między firmami, które jako swój przedmiot lub rezultat mają prewencję, ograniczenie lub zaburzenie konkurencji lub też nadużywanie pozycji dominującej na terytoriach krajów sygnatariuszy. Wszelkie tego typu praktyki powinny podlegać zasadom określonym przez UE (Zenić-Zeljković 2011, s.27). Sukcesem porozumienia CEFTA-2006 było 125

126 wprowadzenie zasady diagonalnej kumulacji, umożliwiającej traktowanie produktu wykorzystującego półprodukt z innego kraju objętego kumulacją, jako posiadający status preferencyjny (por. Zenić-Zeljković 2011, s. 39). Liberalizacja handlu w regionie Bałkanów Zachodnich, początkowo bilateralna, następnie multilateralna za sprawą CEFTA-2006, przyczyniła się do wzrostu obrotów handlowych wewnątrz regionu. Zmieniła się również ich struktura produktowa, co znalazło odzwierciedlenie w dynamicznym wzroście udziału handlu wewnątrzgałęziowego, wskazując na pogłębioną integrację handlową (por. rozdział 3.5.3). Jednakże, jak twierdzi Zenić-Zeljković (2011, s.28), dalsze zwiększanie wolumenu wymiany wewnątrzgałęziowej w krajach CEFTA-2006 stymulowane powinno być harmonizacją standardów i regulacji, ochroną własności intelektualnej oraz wykreowaniem odpowiedniego klimatu inwestycyjnego Nowe zadania wynikające z porozumienia CEFTA-2006 Wraz z pokonywaniem kolejnych barier w handlu pomiędzy państwami CEFTA-2006, zmienia się rola tego Porozumienia oraz cele mu wytyczane w zakresie dalszej liberalizacji handlu. Najważniejszym wyzwaniem dla dalszego funkcjonowania CEFTA-2006 jest rozwój regionalnej współpracy gospodarczej, która prowadziłaby do możliwości wprowadzania na rynek tak unijny, jak i krajów trzecich, ponadprzeciętnie konkurencyjnych produktów (Milivojević 2011, s. 54). Koprodukcja stymulowana obniżeniem kosztu produkcji na poszczególnych szczeblach łańcucha wartości dodanej zlokalizowanych w różnych krajach jednego ugrupowania integracyjnego powinna przyczyniać się do restrukturyzacji całych gałęzi przemysłu, pomagając zmienić ich strukturę w kierunku nowoczesnych, poszukiwanych przez rynek branż 203. Za jej sprawą rozwijać się także powinna współpraca międzynarodowa w takich dziedzinach, jak edukacja, czy nauka i technologia. Kwestia handlu usługami (ang. trade in services) została przewidziana w porozumieniu CEFTA-2006 i jest ona obecnie przedmiotem dyskusji między jej sygnatariuszami. W pierwszym etapie liberalizacji sfery usług, cztery dziedziny są 203 Strukturalnym deficytem całego regionu jest brak zrównoważonej i efektywnej polityki restrukturyzacji sektora przemysłowego. Powstrzymało to napływ inwestycji zagranicznych i spowodowało, że wzrost był finansowany i zależny od obcych oszczędności (Milivojević 2011, s. 54). 126

127 brane pod uwagę: usługi prawne, inżynieryjne, rachunkowość oraz architektura. Potencjalnymi branżami są natomiast usługi budowlane, telekomunikacyjne, dystrybucyjne oraz transportowe (CEFTA Trade in Services, dostęp: ) 204. Inicjatywą finansowaną przez rząd Węgier jest Aid for Trade - Implementing CEFTA; Overcoming Non-Tariff Barriers, OECD. Inicjatywa ta ma na celu eliminację barier pozataryfowych w handlu, w szczególności tych, które wpływają na główne przepływy handlowe między stronami 205. Dzieje się to poprzez identyfikację, klasyfikację oraz eliminację poszczególnych typów barier. Zaimplementowany system na bazie metodologii przygotowanej przez OECD 206 zawiera zdefiniowanie środków i ram czasowych dla eliminacji tychże barier (Zenić-Zeljković 2011, s.26). Istotnym projektem jest uruchomiony w 2008 r. CEFTA 2006, Improving Opportunities for Trade, który składa się z dwóch części: informacji dla biznesu oraz regionalnego podejścia w eliminacji barier pozataryfowych. W celu realizacji tych zadań powstały dwa instrumenty: CEFTA Trade Portal oraz Market Access Data Base. Pierwszy z nich, uruchomiony w 2010 r. przy współudziale środków German Technical Cooperation (GTZ), służy przedsiębiorcom oraz administracji do zdobywania informacji na temat wszystkich regulacji i zasad handlu panujących w regionie. Natomiast utworzona w 2009 r. baza danych jest efektem pracy nad identyfikacją barier w handlu wzajemnym (Zenić-Zeljković 2011, s. 26; CEFTA Related Projects, dostęp: ). Pokrewną inicjatywą jest stworzenie bazy danych ograniczeń sanitarnych i fitosanitarnych (SPS), CEFTA SPS Database. Głównym celem jest wzmocnienie przejrzystości oraz wymiany danych w wyżej wymienionym obszarze. Baza zawierać ma stosowane środki SPS oraz prawodawstwo dotyczące tej tematyki 207. Ważnym projektem jest Monitoring the Investment Related Clauses of CEFTA, OECD, przedsięwzięcie finansowane przez Komisję Europejską, a prowadzone przez Wydział Rozwoju Sektora Prywatnego OECD. Projekt ma dwa główne cele 208 : 204 Problematyka liberalizacji sfery usług była już dyskutowana na forum pierwotnej CEFTA, nie było jednakże pełnej zgody pomiędzy jej sygnatariuszami odnośnie wprowadzenia liberalizacji (Molendowski 2012a, s. 126; Rutkowski 2000, s.19). 205 Więcej na ten temat: CEFTA Aid For Trade (dostęp: ). 206 Szczegóły metodologii wraz z tabelą przedstawiającą elementy podlegające ocenie przez OECD zawiera praca J. Zenić-Zeljković (2011, s. 26). 207 Więcej na ten temat: CEFTA Project Facility (dostęp: ). 208 Więcej na ten temat: CEFTA Monitoring (dostęp: ); OECD Investment Compact (dostęp: ). 127

128 monitorowanie wdrażania zapisów CEFTA odnośnie inwestycji, tj. niedyskryminacji i traktowania narodowego, zamówień publicznych 209 i ochrony własności intelektualnej; ocenę potencjalnego wpływu CEFTA-2006 na koncentrację przemysłu i lokalizację nowych BIZ. Jest to więc projekt pokrewny do Evaluation of the impact of regional trade integration on investment location, OECD, zawierającego w znacznej mierze pokrywające się obszary tematyczne 210. Wcześniej inwestycje w regionie związane były przede wszystkim z prywatyzacją i restrukturyzacją tradycyjnych gałęzi, w szczególności średnio- lub niskotechnologicznych, a ukierunkowane one były głównie na rynek wewnętrzny. Przyciąganie nowych inwestycji ukierunkowanych na eksport, w szczególności inwestycji typu greenfield, stanowi więc istotne wyzwanie dla CEFTA (Zenić-Zeljković 2011, s.26-27). Projektem związanym z logistyką handlu jest Regional Trade Logistics IFC Project. Przyjęto w nim za cel zmniejszenie ograniczeń regulacyjnych i administracyjnych związanych z logistyką handlu oraz harmonizację transgranicznych systemów celnych i usług. Ma to zostać zrealizowane poprzez: uproszczenie i harmonizację regulacji i procedur administracyjnych odnoszących się do sfery handlu; zbudowanie całościowego podejścia regionalnego do kwestii logistyki handlu; uproszczenie procedur celnych dla transportu towarów wodami śródlądowymi oraz transportem powietrznym 211. Dostrzec można istotny wpływ zapisów Rundy Urugwajskiej WTO (opisanej w podrozdziale ) na ukształtowanie obecnych celów porozumienia CEFTA Zgodnie z tendencjami, które kształtowały regulacje WTO od połowy lat 90., w porozumieniu odchodzi się od kwestii handlu towarami sensu stricte, rozszerzając spectrum zainteresowań na takie sfery, jak usługi czy inwestycje bezpośrednie. Zgodnie z tymi tendencjami oczekiwać można bardziej zdecydowanego zajęcia się 209 Z dniem r. weszły w życie zapisy o równym traktowaniu dostawców ze wszystkich krajów CEFTA w zamówieniach publicznych (Zenić-Zeljković 2011, s.27). 210 Więcej na ten temat w: CEFTA Evaluation Impact (dostęp: ). Wcześniejsze inicjatywy CEFTA-2006 odnośnie BIZ opisuje J. Zenić-Zeljković (2011, s. 27). 211 Więcej na ten temat: Zenić-Zeljković 2011, s.39; CEFTA Related Projects (dostęp: ). 128

129 przez sygnatariuszy CEFTA-2006 prawami własności intelektualnej, co regulowała jeszcze Runda Urugwajska. Dostrzegając z kolei nowe kierunki negocjacji na forum WTO, spodziewać się można wzrostu znaczenia w przyszłych ustaleniach państwsygnatariuszy CEFTA takich kwestii, jak uczciwy handel (ang. fair trade) oraz harmonizacja warunków prowadzenia działalności gospodarczej pomiędzy krajami. Oczywiście na tempo rozwiązywania tych istotnych problemów będzie również wpływał proces przystępowania poszczególnych krajów Bałkanów Zachodnich do Unii Europejskiej Podsumowanie Skupiające jak w soczewce wiele problemów świata, Bałkany Zachodnie od wieków borykają się z darem i przekleństwem znajdowania się na styku kultur, cywilizacji, religii. Pierwotnie zamieszkane przez ludność Iliryjską, podbite przez Słowian, następnie podległe Turkom, którym czoła stawiali Austriacy i Węgrzy, z niemałymi wpływami carskiej Rosji, aż w końcu ponownie pod władaniem Słowian i potomków Ilirów. Od wieków na styku katolicyzmu, prawosławia i islamu (które to podziały niejednokrotnie nie pokrywały się z podziałami etnicznymi), wprzęgnięte poprzez to w zideologizowaną wojnę, w której silnie zmitologizowane kultura i religia stanowiły wygodny pretekst do użycia siły w celach czysto politycznych. Dawniej współpracujące ze sobą w celu samoobrony przed dominacją mocarstw, ostatnio współpracujące pod silnym naciskiem ich części, gdyż doświadczenia końca XX wieku tejże współpracy na pewno nie sprzyjały. A dla samych mocarstw, region o strategicznym znaczeniu, europejski przyczółek zarówno dla prawosławnej Rosji, jak i dla muzułmańskiego Bliskiego Wschodu. W tym kontekście, integracja regionalna rozumiana jako współpraca pomiędzy krajami bałkańskimi, której gospodarczym sztandarem jest porozumienie CEFTA-2006, jawi się głównie jako środek do ich przyszłego członkowstwa w Unii Europejskiej. Szlak ten został wytyczony wcześniej przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej, w przypadku których podpisana końcem 1992 r. umowa CEFTA przyniosła, poza korzyściami natury gospodarczej wynikającymi z liberalizacji handlu, również możliwość szybszej integracji z Unią. Państwa Bałkanów Zachodnich z dniem 31 grudnia 2008 r. zniosły w obrębie Porozumienia wszystkie opłaty celne i opłaty 129

130 mające podobny skutek oraz wszystkie opłaty importowe natury fiskalnej. Zostały też istotnie ograniczone bariery natury pozataryfowej. Kierunek europejski, choć naturalny z punktu widzenia logiki interesu społeczeństw regionu, nie jest jednakże do końca oczywisty dla wszystkich jego krajów. W największym państwie regionu Serbii dopiero w ostatnich latach nastąpiło przyspieszenie procesu integracji. Bośnia jest zakładnikiem swojej własnej, przyjętej układem z Dayton konstytucji, paraliżującej wszelkie reformy i dalekosiężne projekty. Integrację Macedonii blokuje skutecznie Grecja, sprzeciwiająca się używaniu przez ten kraj jego historycznie naznaczonej nazwy. Kosowo, pomimo normalizacji stosunków z Serbią w 2011 r. nadal nie ma perspektyw na ściślejsze formalne postępy w integracji z Unią z uwagi to, że jest nie uznawane nie tylko przez Serbię czy Rosję, ale też przez część państw członkowskich UE. Oddzielną, choć nie mniej ważną kwestią jest faktyczna zdolność Kosowa do funkcjonowania bez kurateli międzynarodowej. Na przeciwległym biegunie znajduje się Chorwacja, od 1 lipca 2013 r. przyjęta w poczet państw członkowskich Unii Europejskiej. W jej ślady szybko podąża najmłodsze, nie licząc Kosowa, państwo Bałkanów Zachodnich, czyli Czarnogóra. Jeżeli upora się ono z korupcją i zdoła pobudzić aktywność przemysłową, ma szansę wkrótce również przystąpić do Unii. Najistotniejsze przeszkody na europejskiej drodze Albanii stanowią obecnie kwestie walki z korupcją i zorganizowaną przestępczością. Wydaje się więc, że droga do integracji regionalnej w ramach Unii Europejskiej w przypadku tych trzech krajów wygląda najlepiej. 130

131 Rozdział 3. Analiza porównawcza zagranicznej wymiany handlowej krajów Bałkanów Zachodnich w latach Uwagi wstępne Procesy liberalizacji handlu państw regionu Bałkanów Zachodnich opisane w rozdziale 2. Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (PSS) oraz umowa CEFTA-2006 służyć miały w głównej mierze zwiększeniu wymiany handlowej państw Bałkanów Zachodnich oraz przyspieszeniu ich integracji gospodarczej. Celem analizy prezentowanej w rozdziale 3. jest weryfikacja postawionych we Wstępie pracy hipotezy głównej oraz hipotez pomocniczych. Zgodnie z hipotezą główną, procesy liberalizacji handlu państw Bałkanów Zachodnich były istotnymi determinantami wpływającymi na zmiany wartości oraz na przekształcenia struktury ich eksportu i importu. Procesy te w szczególności PSS i CEFTA-2006 miały także skutkować: występowaniem efektów kreacji i przesunięcia handlu, spadkiem koncentracji geograficznej handlu, wzrostem udziału produktów kapitałochłonnych oraz technologicznie intensywnych w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich, kosztem zmniejszenia roli produktów surowcowych i pracochłonnych. Zweryfikowano także postawioną we Wstępie pracy hipotezę, zgodnie z którą udział handlu wewnątrzgałęziowego w handlu państw BZ z Unią Europejską powinien być większy, niż w relacjach wewnątrzregionalnych, natomiast za sprawą porozumienia CEFTA-2006 powinna była nastąpić poprawa tej relacji na rzecz handlu wewnątrzregionalnego. Z uwagi na fakt, że za najważniejsze etapy liberalizacji handlu państw Bałkanów Zachodnich uznaje się zainaugurowany w 1999 r. Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (PSS) oraz podpisaną w grudniu 2006 r. umowę CEFTA-2006, okres którego dotyczy analiza podzielono na trzy etapy: lata (okres po zakończeniu wojny w Bośni) 131

132 lata (od rozpoczęcia Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia do wejścia w życie umowy CEFTA-2006), lata (od pierwszego roku wejścia w życie porozumienie CEFTA we wszystkich badanych krajach, do końca okresu, dla którego są dostępne dane statystyczne). Światowy kryzys gospodarczy, który wybuchł w 2008 r., doprowadził m.in. do drastycznych spadków wielkości takich wskaźników, jak PKB, czy obroty handlu zagranicznego. W związku z tym, ostatni etap analizy podzielono na dwie części: rok 2008 (jedyny rok, w którym kraje będące sygnatariuszami CEFTA-2006 nie odczuły jeszcze skutków kryzysu), lata (okres funkcjonowania w warunkach trwającego kryzysu i jego skutków). Niniejszy rozdział, oprócz weryfikacji postawionych hipotez, ma na celu także możliwie szczegółowe zaprezentowanie wyników analizy dotyczącej specyfiki relacji handlowych pomiędzy państwami regionu Bałkanów Zachodnich Podstawowe wskaźniki społeczno-gospodarcze Kraje, które powstały po rozpadzie Jugosławii w latach , charakteryzowały się znacznymi różnicami w wielkościach gospodarek. W roku 1995, jak pokazano w Tabeli 3.1 oraz na Wykresie 3.1, największe były gospodarki Chorwacji z PKB przekraczającym 30 mld USD oraz Serbii i Czarnogóry 212 z PKB nieznacznie mniejszym niż 20 mld USD. Pozostałe gospodarki regionu były kilkukrotnie mniejsze: Albania i Macedonia po 4,8 mld USD, Bośnia i Hercegowina 3,1 mld USD. Państwa bałkańskie w latach charakteryzowały się względnie niewielkimi (nie licząc odbudowującej się Bośni) średniorocznymi tempami wzrostu PKB. Przyspieszenie nastąpiło w latach , który to etap cechowała względna stabilizacja sytuacji politycznej w regionie, dokonująca się między innymi za sprawą zainaugurowanego 212 De facto nazwa państwa w latach brzmiała Federalna Republika Jugosławii, niemniej w celu zwiększenia przejrzystości analizy w rozdziale tym posłużono się nazwą późniejszą Serbia i Czarnogóra. 132

133 w roku 1999 Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia 213. Ostatni analizowany okres ( ) związany był umową CEFTA-2006, która wchodziła w życie w poszczególnych krajach BZ w drugim półroczu 2007 r 214. Analizę wpływu porozumienia na gospodarki państw Bałkanów Zachodnich utrudnia jednakże fakt wystąpienia w roku 2008 światowego kryzysu gospodarczego. Stąd konieczność dokonania oddzielnej analizy dla roku 2008, ponieważ był on jedynym rokiem, w którym ustalenia CEFTA-2006 mogły być realizowane w dotychczasowych uwarunkowaniach makroekonomicznych. Należy więc zauważyć, że pomimo iż w latach PKB analizowanych krajów nie wykazały wyraźnej wspólnej tendencji (spadek PKB Chorwacji, nieznaczne wzrosty w pozostałych krajach), to w samym roku 2008 wszystkie gospodarki bałkańskie charakteryzowały wzrosty PKB, w tempie między 2,1% (Chorwacja) a 7,5% (Albania). Z kolei w kolejnych pięciu latach, z uwagi na wybuch światowego kryzysu, wszystkie gospodarki poza Albanią i Macedonią cechowały spadki tego wskaźnika. Tabela 3.1. Kształtowanie się PKB państw Bałkanów Zachodnich w latach (mld USD) Kraj Wartość (mld USD)* Średnioroczne tempo wzrostu (rok poprzedni = 100)** Albania 4,8 5,8 7,3 9,1 9,8 10,1 11,1 104,7 105,9 103,3 107,5 102,5 Bośnia i H. 3,1 8,4 9,9 12,2 12,9 12,6 12,8 128,1 104,8 100,7 105,6 99,8 Chorwacja 30,5 34,7 41,3 49,4 50,4 46,9 44,5 103,3 104,5 98,3 102,1 97,5 Czarnogóra n/d n/d n/d 2,8 2,9 2,7 2,9 n/d n/d 100,3 102,9 99,8 Serbia (i Cz.) 19,7 20,2 24,0 27,4 28,6 27,6 28,1 100,6 103,9 100,4 104,2 99,7 Macedonia 4,8 5,3 5,5 6,7 7,0 6,9 7,5 102,6 102,9 101,9 105,0 101,3 * Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. ** Dla roku 2008 tempo wzrostu względem roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 213 W jego ramach, od roku 2000 państwa Bałkańskie korzystały z systemu Autonomicznych preferencji handlowych (ATPs), zgodnie z którym produkty pochodzące z Bałkanów uzyskały bezcłowy dostęp do rynku unijnego, co jak się wydaje powinno było wpłynąć korzystnie na gospodarki tych państw. 214 Umowa CEFTA-2006 miała na celu m.in. rozwój handlu w regionie, który miał się przyczynić do poprawy kondycji ekonomicznej poszczególnych jej sygnatariuszy. 133

134 Wykres 3.1. Kształtowanie się PKB państw Bałkanów Zachodnich w latach (mld USD) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia 0 *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.1. W całym analizowanym okresie zdecydowanie najwyższe wartości PKB pc. odnotowywała Chorwacja. W roku 1995 wartość PKB pc. Chorwacji wynosiła 6506 USD, co stanowiło ponad 7,5-krotność wartości tego wskaźnika dla Bośni (885 USD). Odbudowa zniszczonej w 80% przez wojnę gospodarki tego ostatniego kraju przyniosła relatywnie szybki efekt w postaci wzrostu PKB pc. powyżej poziomu drugiego najbiedniejszego państwa w regionie Albanii już w roku Albania pozostała najbiedniejszym państwem Bałkanów aż do czasu wejścia w życie porozumienia CEFTA-2006, jako że w kolejnym, 2008 r., PKB pc. Albanii wzrósł znacząco (o 7,9%), dzięki czemu kraj ten osiągnął poziom 3103 USD. Za najbiedniejszy kraj Bałkanów w 2008 r. można było uznać Serbię (2929 USD). Aż do końca analizowanego okresu Albania była jedynym krajem obok Macedonii, w którym kryzys nie spowodował istotnego zatrzymania dynamiki PKB pc. (średnioroczne tempo wzrostu w latach wyniosło 3,3%, natomiast w Macedonii 1,8%). W przypadku pozostałych krajów wartość PKB pc. w roku 2013 była praktycznie równa wartości sprzed wybuchu kryzysu, Chorwacja odnotowała nawet spadek o 1,4% w porównaniu do roku

135 Tabela 3.2. PKB per capita w państwach Bałkanów Zachodnich w cenach stałych i stałym kursie wymiany (z 2005 r.) w latach Kraj Wartość (tys. USD)* Średnioroczne tempo wzrostu (rok poprzedni = 100) Albania 1,4 1,7 2,3 2,9 3,1 3,2 3,5 105,1 106,5 103,3 107,9 102,4 Bośnia i H. 0,9 2,2 2,5 3,2 3,3 3,3 3,3 126,1 104,4 100,9 105,8 99,9 Chorwacja 6,5 7,7 9,4 11,3 11,6 10,8 10,4 104,3 104,9 98,6 102,3 97,8 Czarnogóra n/d n/d n/d 4,6 4,7 4,4 4,6 n/d n/d 100,2 102,9 99,7 Serbia (i Cz.) 1,8 1,8 2,2 2,9 2,9 2,8 3,0 100,7 105,8 100,4 101,1 100,2 Macedonia 2,4 2,6 2,6 3,2 3,3 3,3 3,5 101,7 102,5 101,8 104,8 101,2 *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres 3.2. PKB per capita w państwach Bałkanów Zachodnich w cenach stałych i stałym kursie wymiany (z 2005 r.) w latach Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.2. Istotnym problemem społeczno-gospodarczym regionu BZ w całym badanym okresie było bezrobocie, co odzwierciedlają dane zawarte w Tabeli 3.3 oraz zobrazowane na Wykresie 3.3. Nie licząc Macedonii, wśród państw bałkańskich nie widać było niestety długofalowych trendów spadkowych jeśli chodzi o stopę bezrobocia, a wręcz przeciwnie. Nawet nie biorąc pod uwagę krajów o niezwykle wysokim poziome tego wskaźnika, Macedonii i Bośni, jego wartość wśród krajów BZ 135

136 oscylowała w roku 1997 pomiędzy 9,9% (Chorwacja) a 14,9% (Albania), podczas gdy w roku 2013 pomiędzy 15,6% (Albania) a 29,0% (Macedonia). Najwyższą stopę bezrobocia 215 w pierwszym etapie analizy, obejmującym pięć lat po zakończeniu wojny w Bośni , notowała Macedonia (40,6% w 1997 r.). Co prawda dla tego okresu niedostępne są dane dla Bośni, jednakże przypuszczać można, że i w jej przypadku stopa bezrobocia była bardzo wysoka. Wartość tego wskaźnika dla pozostałych krajów wahała się między 9,9% (Chorwacja) a 14,9% (Albania) w 1997 r. Drugi analizowany etap, związany z Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia (lata ), charakteryzowały spadki stopy bezrobocia we wszystkich krajach, oprócz Serbii. Tak jak w przypadku PKB, choć gospodarki analizowanych państw po wejściu w życie porozumienia CEFTA-2006 charakteryzowały się zróżnicowanymi kierunkami zmian stopy bezrobocia, to rozróżnienie na przed i po kryzysie pozwala zauważyć istotne prawidłowości. Otóż w roku 2008 stopa bezrobocia spadła we wszystkich krajach BZ w przedziale między 0,5 pp (Albania) a 5,6 pp (Bośnia). Natomiast w latach wzrosła ona w różnym stopniu we wszystkich krajach poza Macedonią (spadek o 4,8 pp). Tabela 3.3. Stopa bezrobocia w państwach Bałkanów Zachodnich w latach (w %) Kraj Stopa bezrobocia (w %)* Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap (w pp) Albania 14,9 18,4 15,0 13,5 13,0 13,8 15,6 3,5-4,9 2,1-0,5 2,6 Bośnia i H. bd. bd. bd. 28,9 23,3 24,1 27,5 bd. bd. -1,4-5,6 4,2 Chorwacja 9,9 13,5 13,9 9,6 8,4 9,1 17,3 3,6-3,9 7,7-1,2 8,9 Czarnogóra n/d n/d n/d 17,8 17,2 19,1 19,5 n/d n/d 1,7-0,6 2,3 Serbia (i Cz.) 13,8 13,7 15,2 18,1 13,6 16,1 22,1-0,1 4,4 4,0-4,5 8,5 Macedonia 40,6 51,5 36,7 34,9 33,8 32,2 29,0 10,9-16,6-5,9-1,1-4, *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych (dostęp: ) 215 Szerokie opracowanie problematyki bezrobocia, w tym opis metedologii jego pomiaru przez Międzynarodową Organizację Pracy (ILO), zawiera monografia T. Budnikowskiego (2009). 216 Dostępność porównywalnych danych dotyczących stopy bezrobocia wymusza ograniczenie analizy do lat

137 Wykres 3.3. Stopa bezrobocia w państwach Bałkanów Zachodnich w latach (w %) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.3. Pierwsze lata po Wojnie w Bośni charakteryzowały się, jak przedstawiono w Tabeli 3.4 i na Wykresie 3.4, umiarkowaną inflacją w Chorwacji i Macedonii 217 oraz galopującą inflacją w Albanii (inflacja osiągnęła poziom 33,2% w 1997 r.) oraz w Serbii (w roku ,6%). W przypadku tego ostatniego kraju, była to druga najwyższa inflacja w historii (Rostowski 1995, s. 3). Stanowiła ona pokłosie błędnej polityki makroekonomicznej rządu, a także dotkliwych sankcji międzynarodowych. W drugim etapie objętym analizą, związanym z PSS (lata ), wszystkie kraje BZ oprócz Serbii charakteryzowały się umiarkowaną stopą inflacji (nie przekraczającej poziomu 6,6%). W tym ostatnim państwie miała miejsca inflacja galopująca, która w 2001 r. osiągnęła ponownie poziom 95%. Działo się to pomimo wdrożenia przez nowy rząd działań stabilizacyjnych oraz wznowienia członkostwa w MFW, Banku Światowym oraz EBRD. Zmiany stopy inflacji w państwach BZ w ostatnim, związanym z umową CEFTA-2006, etapem analizy, charakteryzowały się zróżnicowanymi zmianami poziomu tego wskaźnika. W roku 2008 można było zaobserwować wzrost stopy inflacji w Chorwacji, Bośni i Macedonii do poziomu między 6,1% a 8,3%. W roku kolejnym na skutek kryzysu nastąpił jej gwałtowny spadek, w Bośni i Macedonii zakończony deflacją. Do końca analizowanego okresu (do roku 2013) gospodarka Serbii nie mogła przezwyciężyć nadmiernej inflacji. Jej stopa spadła w latach zaledwie o 0,3 pp., z 8,1% do 7,7%. 217 Jedynie w roku 1995 stopa inflacji w Macedonii była relatywnie wysoka 16,4%. 137

138 Tabela 3.4. Stopa inflacji w państwach Bałkanów Zachodnich w latach (w %) Kraj Stopa inflacji (w %)* Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap (w pp) Albania 7,8 0,4 2,6 2,9 3,4 2,3 1,9-7,4 2,5-1,0 0,4-1,4 Bośnia i H. bd. bd. bd. 1,5 7,4-0,4-0,1 bd. bd. -1,6 5,9-7,5 Chorwacja 4,0 4,0 1,8 2,9 6,1 2,4 2,2 0,0-1,2-0,7 3,2-3,9 Czarnogóra n/d n/d n/d bd. 2,6 3,5 2,1 n/d n/d bd. bd. -0,5 Serbia (i Cz.) 68,0 42,5 9,9 6,4 8,0 8,1 7,7-25,6-36,1 1,3 1,6-0,3 Macedonia 16,4-1,3 1,1 2,3 8,3-0,7 2,8-17,7 3,5 0,5 6,1-5,5 *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2008 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres 3.4. Stopa inflacji w państwach Bałkanów Zachodnich w latach i (w %) 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Uwagi: Wykres podzielony na dwie części ( oraz ) w celu bardziej czytelnej prezentacji danych. Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2008 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.4. Kolejnym czynnikiem mającym istotny wpływ na ogólną sytuację gospodarczą krajów BZ była relacja salda obrotów handlowych z zagranicą do PKB. Dane charakteryzujące główne tendencje w tym zakresie przedstawiono w Tabeli 3.5 oraz na Wykresie 3.5. W latach powojennych (jak również i w całym analizowanym okresie), zdecydowanie najwyższy poziom deficytu handlowego w stosunku do PKB (między 32,2% a 22,7%) wykazywała zniszczona w czasie wojny gospodarka Bośni. Wśród 138

139 pozostałych krajów BZ etap ten nie cechował się narastaniem deficytów, których wartości w relacji do PKB poszczególnych krajów zamykały się w przedziałach od 15,5% do 5,8%. Drugi etap analizy, związany z PSS ( ), charakteryzował się stałym zwiększaniem deficytów handlowych w relacji do PKB wszystkich krajów BZ. Można to uznać za negatywny efekt otwierania się gospodarek państw rozwijających się. Trend ten można było zaobserwować aż do roku 2009, kiedy to skutki kryzysu światowego dotknęły również Bałkany. Najniższe wartości tego wskaźnika były w roku 2008, w którym jednocześnie wystąpiły: w znacznej mierze zliberalizowany handel w relacji z UE i wewnątrz regionu, niekorzystna koniunktura światowa oraz ciągle względnie niewysoki potencjał produkcyjny w większości ubogich gospodarek regionu. W najgorszej sytuacji znalazło się nowopowstałe państwo Czarnogóra, której deficyt obrotów handlowych z zagranicą sięgnął w 2008 r. aż 68,2% PKB. Na skutek kryzysu wartości wskaźnika powróciły do poziomów porównywalnych z rokiem 2005, czyli między około 40% (w przypadki Bośni i Czarnogóry) a 20% (w przypadku Chorwacji). Tabela 3.5. Saldo handlu zagranicznego jako % PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach Kraj Udział salda obrotów handlowy w PKB (w %)* Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap (w pp) Albania -10,7-15,5-19,4-34,3-39,8-34,2-23,0-4,8-18,8 11,2-5,5 16,7 Bośnia i H. -29,8-22,7-34,5-45,5-55,5-35,1-36,1 7,1-22,8 9,4-10,0 19,4 Chorwacja -9,4-10,1-19,4-27,3-32,9-22,8-20,3-0,6-17,2 7,0-5,7 12,6 Czarnogóra n/d n/d n/d -68,2-76,3-47,5-41,2 n/d n/d 27,0-8,1 35,1 Serbia (i Cz.) -5,8-8,9-20,2-32,9-40,9-27,3-20,5-3,1-24,0 12,4-8,0 20,4 Macedonia -10,8-11,0-17,1-28,0-41,4-33,9-31,2-0,3-17,0-3,2-13,3 10,2 *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 139

140 Wykres 3.5. Saldo handlu zagranicznego jako % PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogora Serbia (i Cz.) Macedonia *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.5. Istotną kwestią w kontekście występowania w krajach BZ względnie wysokich deficytów w handlu zagranicznym były transfery zagraniczne 218, których relację do PKB zaprezentowano w Tabeli 3.6 oraz na Wykresie 3.6. Na przestrzeni całego analizowanego okresu wielkości tego wskaźnika dla Chorwacji i Macedonii były najniższe (nie przekroczyły 5% PKB). Wydaje się więc, że nie miały one istotnego wpływu na gospodarki tych krajów. Zupełnie inne wnioski płyną z analizy transferów zagranicznych do Albanii i, w szczególności, do Bośni. W przypadku tego ostatniego kraju brak jest danych za lata , jednakże w roku 1998 wartość transferów zagranicznych osiągnęła poziom blisko połowy PKB. I choć w kolejnych latach poziom wskaźnika spadał, można stwierdzić, że do roku 2009, po którym to roku poziom wskaźnika zbliżył się do 10%, gospodarka Bośni była napędzana transferami zagranicznymi. Również gospodarka Albanii, chociaż w mniejszym stopniu, skorzystała ze źródła finansowania rozwoju, jakim były transfery zagraniczne aż do roku 2006 ich udział w PKB Albanii rzadko spadał poniżej poziomu 15%. Po roku 2008 zaobserwować można trend zbliżania się do siebie udziałów transferów zagranicznych 218 W przypadku Serbii i Czarnogóry napotkano problem braku danych dla lat , okres ten więc został pominięty w analizie. 140

141 w PKB państw bałkańskich. Udziały te (nie licząc Chorwacji i Macedonii) pozostawały pomiędzy 6,2% (dla Albanii) a 10,4% (dla Bośni i Hercegowiny). Tabela 3.6. Transfery zagraniczne jako % PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach Kraj Wartość (mld USD)* Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap (w pp) Albania 17,2 11,9 15,6 13,7 11,5 10,9 6,2-5,3 1,8-7,6-2,2-5,4 Bośnia i H. b.d. 40,6 20,6 17,5 14,6 12,4 10,4 b.d. -23,2-7,0-2,9-4,1 Chorwacja 2,5 2,4 1,5 1,8 1,8 1,9 2,6 0,0-0,6 0,8 0,0 0,8 Czarnogóra n/d n/d n/d 6,4 6,6 7,3 8,3 n/d n/d 1,9 0,2 1,7 Serbia (i Cz.) n/d n/d n/d 9,8 7,9 12,4 10,3 n/d n/d 0,5-1,9 2,4 Macedonia 1,6 2,1 3,7 4,2 4,1 4,1 4,0 0,4 2,1-0,2-0,1-0, *Wartości obrotów handlowych Macedonii dla roku 1995 oraz Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres 3.6. Relacja transferów zagranicznych do PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach % 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia *Wartości obrotów handlowych Macedonii dla roku 1995 oraz Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.6. Jednym z mierników obrazujących rozwój gospodarczy kraju jest struktura jego PKB. PKB krajów wysokorozwiniętych, np. większości państw członkowskich UE, wytwarzane jest w znacznej mierze w sektorze usług. Przemysł odgrywa drugorzędną rolę, natomiast rolnictwo marginalną. Z analizowanych w tym kontekście zmian 141

142 struktur tworzenia PKB w państwach BZ w latach , zaprezentowanych w Tabeli 3.7 i na Wykresie 3.7, wynikają interesujące spostrzeżenia. W roku 1995, najbardziej rolniczą gospodarką była gospodarka Albanii, w której ponad połowa PKB była wytwarzana w sektorze rolnym. Dość znaczący udział rolnictwa miały także Bośnia (22,0%) oraz Serbia (16,1%). Najbardziej przemysłowymi krajami były Bośnia, Chorwacja i Macedonia, wszystkie z ok. 32% udziałem tego sektora w tworzeniu PKB. Chorwacja była też gospodarką relatywnie najbardziej rozwiniętą, z ponad 60%-owym udziałem sektora usług, choć nie wiele niższy udział charakteryzował Serbię i Macedonię (ok. 56%). Po osiemnastu latach gospodarki Albanii i Bośni miały już zdecydowanie inny charakter, niż w roku 1995, natomiast w większości pozostałych krajów zmiany nie były aż tak daleko idące. W Albanii udział rolnictwa spadł do 20,4%, a usług wzrósł do 59,9%, natomiast w Bośni udziały tych sektorów osiągnęły odpowiednio 8,4% i 65,5%. Do grupy drugiej należały Chorwacja, Serbia i Macedonia. W ich przypadku udział rolnictwa spadł o 2,1 5,9 pp, natomiast usług wzrósł o 5,5 8,5 pp., co można uznać za stopniową poprawę sytuacji. Jednakże najbardziej rozwiniętą pod względem struktury PKB gospodarką bałkańską w 2012 r. była Czarnogóra, z 73,3% udziałem usług w PKB. W przypadku tego kraju nasuwa się jednakże pytanie, czy względnie wysoki udział usług nie wynika w istotnej mierze ze słabości przemysłu. Jego udział w PKB w 2013 r. wyniósł 17,9% i był najniższy spośród wszystkich państw BZ. Jednocześnie Czarnogóra odnotowywała od początku swego powstania najwyższe deficyty obrotów handlowych z zagranicą w relacji do PKB. Tabela 3.7. Struktura PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach (w %) Sektor Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Rolnictwo 54,6 20,4 22,0 8,4 7,5 5,0 n/d 8,8 16,1 10,2 12,4 10,3 Przemysł 22,0 19,6 31,8 26,1 31,9 26,3 n/d 17,9 27,7 28,1 32,0 25,6 Usługi 23,4 59,9 46,2 65,5 60,5 68,8 n/d 73,3 56,2 61,7 55,6 64,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 219 Dane roku 2013 nie były jeszcze dostępne w momencie dokonywania analizy. 142

143 Wykres 3.7. Struktura PKB w państwach Bałkanów Zachodnich w latach % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Usługi Przemysł Rolnictwo Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.7. Analizę najważniejszych parametrów ekonomicznych badanych krajów warto uzupełnić o cztery wskaźniki. Spośród nich dwa odnoszą się pośrednio do kwestii redystrybucji dochodów w gospodarce, trzeci do poziomu wykształcenia, będącego według T. Piketty ego (2015, s.36) kluczowym czynnikiem niwelującym nadmierną ich dyspersję, natomiast czwarty służy opisowi jednego z bodźców wpływających na innowacyjność gospodarki: 1) Współczynnik Giniego dla dochodów indywidualnych 220 2) Wielowymiarowy Indeks Ubóstwa 221 3) Edukacja III stopnia (% społeczeństwa w wieku szkolnym) 222 4) Nakłady na B+R (% PKB) 223. Chociaż jest to ujęcie dość fragmentaryczne, pozwala jednak na zasygnalizowanie pewnych dysproporcji wśród państw regionu w obszarach, których dotyczą te wskaźniki. 220 Współczynnik Giniego mierzy stopień, w jakim dystrybucja dochodów indywidualnych lub wydatków konsumpcyjnych odbiega od idealnie równej dystrybucji ( dostęp: ). 221 Wielowymiarowy Indeks Ubóstwa (Multidimensional Poverty Index - MPI) jest porównywalną międzynarodowo miarą dotkliwego ubóstwa obejmującą ponad 100 krajów rozwijających się ( dostęp: ). Od roku 2010 jest ona publikowana w raporcie ONZ Human Development Report. 222 Wskaźnik obrazujący procent osób w wieku szkolnym rozpoczynających edukację III stopnia ( dostęp: ) 223 Nakłady na badania i rozwój wyrażone jako procent PKB ( dostęp: ). 143

144 Tabela 3.8. Wybrane wskaźniki ekonomiczno-społeczne państw Bałkanów Zachodnich w roku 2012 Kraj Współczynnik Giniego dla dochodów indywidualnych* Wielowymiarowy Indeks Ubóstwa** Edukacja III stopnia (% społeczeństwa)*** Nakłady na B+R (% PKB)*** Albania 34,5 1,2 55 0,2 Bośnia i H. 36,2 1,7 38 0,0 Chorwacja 33,7 b.d. 59 0,7 Czarnogóra 28, ,1 Serbia (i Cz.) 29,6 0,3 52 0,9 Macedonia 43,6 1,7 41 0,2 * Źródło: World Bank (2013). "World Development Indicators 2013." Washington, D.C.: World Bank. (dostęp: ); (dostęp: ) ** Nazwa oryginalna: Multidimensional Poverty Index. Źródło: (dostęp: ) *** Źródło: (dostęp: ) Wskaźnik Giniego dla dochodów indywidualnych oraz Wielowymiarowy Indeks Ubóstwa zestawione razem mogą dać pewien obraz sytuacji społeczno-ekonomicznej uboższych warstw społeczeństwa. Z uwagi na relatywnie niski poziom rozwoju części państw Bałkanów Zachodnich, wydaje się to być istotną kwestią. Analizując wartości współczynnika Giniego dla dochodów indywidualnych należy zauważyć, że najniższy poziom nierówności społecznych występował w Czarnogórze i Serbii (poziom niższy od analogicznego wskaźnika np. dla Polski). Bardzo wysoki poziom nierówności społecznych występował natomiast w Macedonii, która z wartością współczynnika 43,6, okazała się być krajem z nie najlepszymi perspektywami rozwoju klasy średniej. W szczególności, że dysproporcjom dochodowym towarzyszyła względnie wysoka wartość Wielowymiarowego Indeksu Ubóstwa (1,7), obrazującego poziom ubóstwa w kraju. Co ciekawe, najwyższą jego wartość odnotowano w Czarnogórze, natomiast najniższą w Serbii (dane dla Chorwacji nie są dostępne). Kolejne dwa wskaźniki mają ukazać (przy uwzględnieniu ograniczeń uniemożliwiających kompleksowość takiej analizy), w jakim stopniu państwa Bałkanów Zachodnich starają się kreować przyszły rozwój gospodarczy. Pod względem poziomu wykształcenia społeczeństwa, na czoło wysunęłą się Chorwacja, przed Czarnogórą i Albanią, natomiast najgorzej sytuacja wyglądała w ubogich Bośni i H. oraz Macedonii. Również jeśli chodzi o nakłady na badania i rozwój, to Czarnogóra, 144

145 Serbia i Chorwacja odnotowały najwyższe wartości w regionie, natomiast w Albanii, Bośni i Macedonii były one znikome Wartość, dynamika, struktura i koncentracja geograficzna handlu zagranicznego Celem analizy handlu zagranicznego państw Bałkanów Zachodnich w ujęciu geograficznym jest zbadanie roli ich handlu wzajemnego oraz w relacji z Unią Europejską, jak również związanych z nimi efektów kreacji i przesunięcia handlu, na dotychczasowych etapach integracji gospodarczej. Innym celem badawczym jest ustalenie w jakim kierunku zmieniała się koncentracja przestrzenna eksportu i importu. Natomiast uzupełniającym zadaniem badania jest zidentyfikowanie głównych partnerów w eksporcie i imporcie państw bałkańskich oraz analiza podobieństwa ich geograficznych struktur handlu. Handel zagraniczny w okresie pierwszych czterech lat po zakończeniu Wojny w Bośni ( ) charakteryzował się zróżnicowanym tempem wzrostu eksportu państw Bałkanów Zachodnich (średnio o 0,8% rocznie), przy czym zdecydowanie najszybciej rozwijał się eksport Bośni (49,0% rocznie), co związane jest jednak z efektem niskiej bazy roku Jak pokazano w Tabelach 3.9 i A.1 oraz na Wykresie 3.8, w tym okresie dynamicznie rozwijał się eksport wzajemny państw BZ (średnio 9,5%) i nieznacznie zmalała wartość eksportu do państw UE-27. Z kolei wymiana towarowa w latach , czyli w okresie stabilizacji politycznej w regionie, charakteryzowała się dynamicznym wzrostem eksportu w obu analizowanych relacjach: średnio o 18,1% rocznie do UE-27 i o 19,3% rocznie do BZ. Natomiast okres po wejściu w życie umowy CEFTA-2006 do roku 2013 należy analizować dwuetapowo, z uwagi na wystąpienie światowego kryzysu gospodarczego. W roku 2008, eksport do UE-27 wzrósł aż o 20,4%, a do BZ o 12,8%. Warto jednak zauważyć, że na ten ostatni wynik wpłynęło jednoroczne załamanie eksportu w Macedonii (spadek o ponad połowę) 224. Kolejne lata analizy przypadły na lata kryzysu, który w głównej mierze dotknął handel wewnątrz regionu (spadek średnio o 1,7% rocznie), przy czym wartość eksportu ogółem, w tym do UE-27, wzrosła w tym okresie nieznacznie. 224 Bez uwzględnienia Macedonii, tempo wzrostu handlu wzajemnego Bałkanów w roku 2008 wyniosło 23,1%. 145

146 Warto zauważyć, że w okresie wartość eksportu do UE-27 każdego z państw BZ poza Bośnią charakteryzowała się wyższym średniorocznym tempem wzrostu, niż w latach , co wskazuje na efekt kreacji handlu w związku z wejściem w życie Paktu o Stabilności i Stowarzyszeniu. Podobny wniosek można wysnuć w odniesieniu do skutków porozumienia CEFTA W roku 2008, a więc w jedynym, w którym państwa BZ funkcjonowały w warunkach porozumienia zanim odczuły skutki światowego kryzysu gospodarczego, tempo wzrostu eksportu do krajów bałkańskich we wszystkich państwach regionu poza Macedonią było wyższe, niż w poprzednim etapie badania oraz wyższe, niż dla eksportu ogółem. Analizując tempo zmian importu państw Bałkanów Zachodnich (Tabele 3.9 i A.2 oraz Wykres 3.9) można dostrzec podobne tendencje, jak w eksporcie. W pierwszych czterech latach po wojnie średnioroczne tempo wzrostu importu ogółem oraz z UE-27 było wyższe niż eksportu (odpowiednio 5,0% i 5,1% rocznie), natomiast import z BZ rósł średniorocznie o 8,6%. Okres charakteryzował się podobnym, jak w przypadku eksportu, wzrostem wartości importu w relacjach ze wszystkimi grupami partnerów handlowych. Należy jednak zaznaczyć, że eksport państw bałkańskich do Unii Europejskiej rósł szybciej, niż import z UE, między innymi za sprawą Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia. Można więc przyjąć, że proces, w ramach którego Unia zagwarantowała Bałkanom Zachodnim bezcłowy dostęp do swojego rynku, spowodował oczekiwany efekt. Rozpatrując okres po wejściu w życie porozumienia CEFTA-2006 warto zauważyć, że w pierwszym roku obowiązywania jej ustaleń 2008 import ogółem wzrósł o 22,8%, w tym z Bałkanów Zachodnich o 22,7%, natomiast z UE-27 o 20,6%. Następne lata, naznaczone negatywnymi konsekwencjami kryzysu, przyniosły jednakże spadek importu ogółem (średnio o 4,3% rocznie), w tym z UE-27 (o 2,6% rocznie) oraz, pomimo obniżonych za sprawą CEFTA barier, spadek wartości handlu wzajemnego w regionie (o 4,1% rocznie). Analiza średniorocznego tempa wzrostu importu w latach w porównaniu do okresu poprzedzającego ( ) wskazuje na wystąpienie efektu kreacji handlu w relacji z Unią Europejską w przypadku Chorwacji, Serbii i Cz. oraz Macedonii. W pozostałych krajach BZ wartości tego wskaźnika w analizowanych etapach kształtowały się odwrotnie. Wystąpienie efektu kreacji handlu zostało również stwierdzone w odniesieniu do importu Albanii, Serbii i Cz. oraz Macedonii w roku Liberalizacja handlu związana z porozumieniem CEFTA-2006 spowodowała 146

147 w roku tym dynamiczny wzrost wartości importu pochodzącego z większości krajów regionu. W przypadku Bałkanów Zachodnich ogółem jego tempo było wyższe niż tempo średnioroczne w latach Tabela 3.9. Średnioroczne tempo wzrostu obrotów handlowych państw Bałkanów Zachodnich wg grup partnerów handlowych (w %) Kraj Eksport ogółem Import ogółem Albania 106,9 119,2 113,7 125,7 111,5 112,8 117,5 102,5 125,0 98,5 Bośnia i H. 149,0 123,9 105,4 120,9 102,5 125,1 117,6 101,0 125,4 96,7 Chorwacja 98,0 114,2 99,4 114,3 96,7 100,9 116,2 96,6 119,0 92,6 Serbia (i Cz.) 99,4 126,2 106,5 105,0 106,8 105,4 125,7 101,2 123,8 97,1 Macedonia 99,7 113,8 104,1 117,8 101,5 100,8 114,4 104,0 131,1 99,3 BZ - razem 100,8 118,3 103,8 113,0 102,1 105,0 118,7 99,8 122,8 95,7 Eksport do krajów UE-27 Import z krajów UE-27 Albania 109,7 117,8 110,7 121,1 108,7 118,7 113,8 102,7 124,2 98,8 Bośnia i H. 185,7 125,2 106,0 117,2 103,9 144,1 115,2 101,1 126,8 96,7 Chorwacja 94,9 112,7 99,1 115,4 96,1 98,5 114,7 98,4 117,8 94,9 Serbia (i Cz.) 110,4 128,7 108,8 118,0 107,0 112,4 125,0 102,2 119,7 99,0 Macedonia 94,8 116,8 105,4 146,3 98,8 98,0 112,0 107,6 127,3 104,1 BZ - razem 99,3 118,1 104,6 120,4 101,7 105,1 116,8 101,0 120,6 97,4 Eksport do krajów BZ Import z krajów BZ Albania 82,1 133,6 108,7 163,1 100,2 88,4 130,2 106,5 150,4 99,4 Bośnia i H. 126,1 123,0 101,5 125,0 97,4 110,2 118,9 98,8 122,5 94,6 Chorwacja 109,2 119,8 98,4 120,9 94,5 141,9 126,8 100,0 118,8 96,7 Serbia (i Cz.) 99,3 118,8 103,7 123,7 100,1 102,5 122,3 99,5 121,5 95,6 Macedonia 124,1 114,4 97,5 48,1 112,3 103,3 111,4 103,9 123,7 100,3 BZ - razem 109,5 119,3 100,6 112,8 98,3 108,6 120,1 99,9 122,7 95,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Przedstawione na Wykresach 3.8 oraz 3.9 wartości eksportu i importu krajów BZ w latach wiązały się z tylko jedną istotną zmianą w zaprezentowanej w Tabeli strukturze geograficznej ich handlu zagranicznego. Mianowicie, w latach , przypadających na najważniejszy okres liberalizacji handlu z Unią Europejską, udział UE-27 w imporcie BZ zmniejszył się o ok. 8,1 pp., na rzecz wzrostu o ok. 7,1 pp. udziału Pozostałych krajów. Jednocześnie nie występowały istotniejsze zmiany w udziałach Unii Europejskiej, Bałkanów i Pozostałych krajów w eksporcie ogółem państw regionu. 147

148 Wykres 3.8. Eksport państw Bałkanów Zachodnich w latach wg grup partnerów handlowych (mln USD) Eksport do krajow BZ Eksport do krajow UE-27 Eksport do pozostałych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.9. Wykres 3.9. Import państw Bałkanów Zachodnich w latach wg grup partnerów handlowych (mln USD) Import z krajów BZ Import z krajów UE-27 Import z pozostałych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.9. Z kolei w okresie , związanych z porozumieniem CEFTA-2006, spadł o 4,1 pp. 225 udział BZ w eksporcie państw regionu, a jego udział w imporcie nie zmienił się znacząco. Można więc przyjąć, że w okresach dotychczasowych etapów liberalizacji handlu państw Bałkanów Zachodnich (związanych z CEFTA-2006 oraz z PSS) nie wystąpiły jednoznaczne efekty przesunięcia handlu 226. Również hipoteza 225 W porównaniu do roku Co ciekawe, badania innych autorów wskazały, że w przypadku Umowy Stowarzyszeniowej Polski ze Wspólnotami Europejskimi, efekt przesunięcia handlu wystąpił (por. Milner, Śledziewska 2008). 148

149 o rosnącej roli Unii Europejskiej oraz Bałkanów Zachodnich w handlu regionu nie znajduje w tej części analizy jednoznacznego potwierdzenia. Tabela Struktura geograficzna eksportu i importu państw Bałkanów Zachodnich w wybranych latach okresu (w %) Kraj Udziały w eksporcie BZ (%) UE-27 64,6 60,9 60,1 64,0 58,8 63,0 Bałkany Z. 15,8 22,0 23,5 23,4 24,9 19,4 Pozostałe 19,6 17,2 16,4 12,6 16,3 17,6 Udziały w imporcie BZ (%) UE-27 66,8 67,0 58,9 57,9 59,4 63,2 Bałkany Z. 8,8 10,1 11,1 11,1 10,8 11,2 Pozostałe 24,4 22,9 30,0 31,1 29,7 25,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Analiza koncentracji geograficznej handlu zagranicznego miała umożliwić zweryfikowanie hipotezy, zgodnie z którą jej poziom powinien na przestrzeni analizowanego okresu maleć, w szczególności w okresach charakteryzujących się procesami liberalizacji handlu za sprawą PSS i CEFTA Zaprezentowane w Tabeli 3.11 i na Wykresie 3.10 wartości wskaźnika Herfindahla- Hirschmana 228 (H-H) wskazują, że poza trzema krajami Albanią, Bośnią i Czarnogórą państwa bałkańskie charakteryzowały się raczej stabilnym poziomem tego wskaźnika, którego wartości oscylowały w przedziale od 0,06 do 0,16. Do tej grupy państw można dołączyć także Bośnię, jeśli nie brać pod uwagę pierwszych pięciu lat po toczącej się w tym kraju wojnie, w których handel zagraniczny dopiero był odbudowywany. W tym okresie wartość wskaźnika H-H istotnie spadała, wraz ze wzrostem obrotów. Za nietypowy uznać można przebieg wykresu wskaźnika H-H dla Albanii, której eksport wzrastał stale w latach , za wyjątkiem 2009 r., a wskaźnik H-H, przyjmujący w całym okresie bardzo wysokie wartości w porównaniu do pozostałych państw regionu, zmieniał się nieregularnie. Przyjmował on najwyższe 227 Na zależność, zgodnie z którą gospodarki bardziej otwarte posiadają relatywnie bardziej zdywersyfikowany geograficznie eksport, niż gospodarki zamknięte, wskazują m.in. wyniki badań przeprowadzonych przez WTO (por. Low, Olarreaga, Suarez 1998), a także innych autorów (por. Snorrason 2012, s. 39). 228 Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana jako miarę koncentracji geograficznej sprzedaży definiuje się jako sumę kwadratów udziałów w sprzedaży poszczególnych rynków. Wartość wskaźnika oscyluje pomiędzy 0 a 1, przy czym 0 oznacza brak koncentracji, a 1 100% koncentrację. 149

150 wartości (powyżej 0,5) w latach Okres , związany w głównej mierze z Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia, wiązał się zgodnie z przyjętą hipotezą ze spadkami wartości indeksu H-H we wszystkich krajach. Natomiast po wejściu w życie porozumienia CEFTA-2006, tendencje w kształtowaniu się wartości wskaźnika koncentracji geograficznej były różne w poszczególnych krajach bałkańskich, co nie pozwala na wysnucie jednoznacznych konkluzji odnośnie zmian w koncentracji geograficznej w tym okresie. Tabela Koncentracja geograficzna eksportu państw Bałkanów Zachodnich w latach (wskaźnik Herfindahla-Hirschmana) Kraj Wartość indeksu H-H Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap Albania 0,27 0,44 0,53 0,42 0,36 0,34 0,24 0,17-0,02-0,18-0,06-0,12 Bośnia i H. 0,47 0,14 0,13 0,11 0,10 0,10 0,09-0,33-0,02-0,02-0,01-0,01 Chorwacja 0,13 0,09 0,12 0,09 0,09 0,08 0,07-0,04-0,01-0,02 0,00-0,02 Czarnogóra n/d n/d n/d n/d 0,20 0,18 0,19 n/d n/d 0,19 0,20-0,01 Serbia (i Cz.) 0,11 0,09 0,08 0,07 0,07 0,06 0,07-0,01-0,02 0,00-0,01 0,00 Macedonia 0,10 0,12 0,12 0,10 0,10 0,12 0,16 0,02-0,02 0,06 0,00 0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres Koncentracja geograficzna eksportu państw Bałkanów Zachodnich w latach (wskaźnik Herfindahla-Hirschmana) 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli Hipotezę o zależności koncentracji geograficznej handlu od liberalizacji handlu można potwierdzić w odniesieniu do importu państw Bałkanów Zachodnich tylko dla okresu (Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia), w którym wartości indeksu 150

151 H-H spadały, choć nieznacznie, w większości krajów 229. W okresie po wejściu w życie porozumienia CEFTA-2006 natomiast, jak wynika z danych zaprezentowanych w Tabeli 3.12 i na Wykresie 3.11, tendencje zmiany wskaźnika H-H kształtowały się różnie w poszczególnych krajach. Podobnie więc, jak dla eksportu, testowana hipoteza badawcza nie znajduje w tym przypadku potwierdzenia. Tabela Koncentracja geograficzna importu państw Bałkanów Zachodnich w latach (wskaźnik Herfindahla-Hirschmana) Kraj Wartość indeksu H-H Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego dany etap Albania 0,16 0,19 0,18 0,13 0,12 0,12 0,15 0,03-0,06 0,02-0,01 0,02 Bośnia i H. 0,19 0,11 0,11 0,10 0,10 0,10 0,09-0,08 0,00-0,02 0,00-0,01 Chorwacja 0,10 0,09 0,08 0,07 0,07 0,07 0,07-0,01-0,01 0,00 0,00 0,00 Czarnogóra n/d n/d n/d n/d 0,10 0,11 0,12 n/d n/d 0,12 0,10 0,02 Serbia (i Cz.) 0,05 0,05 0,06 0,06 0,06 0,06 0,05 0,00 0,01-0,01 0,00-0,01 Macedonia 0,09 0,06 0,07 0,06 0,06 0,05 0,06-0,02-0,01 0,00 0,00 0,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres Koncentracja geograficzna importu państw Bałkanów Zachodnich w latach (wskaźnik Herfindahla-Hirschmana) 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli Analiza relacji handlowych z najważniejszymi partnerami państw Bałkanów Zachodnich i ich udziałów w obrotach (Tabela 3.14) prowadzi do interesujących wniosków. Krajem najbardziej nietypowym na tle regionu pod względem kierunków 229 Choć w przypadku Serbii i Czarnogóry mieliśmy do czynienia z nieznacznym wzrostem, natomiast w przypadku Bośni wartość wskaźnika w 2007 r. była taka sama, jak w 2000 r. 151

152 eksportu była Albania. Jej główny partner Włochy odpowiadał za blisko połowę wartości sprzedawanych za granicę towarów i udział ten praktycznie nie zmienił się na przestrzeni analizowanych 18 lat. Na kolejnych miejscach były Chiny, Hiszpania i Indie, a pierwsze państwo bałkańskie pojawiło się wśród największych odbiorców dopiero na dziewiątym miejscu (Macedonia, 1,8% eksportu). Struktura geograficzna eksportu Albanii zmieniła się relatywnie nieznacznie między 1995 a 2013 rokiem wskaźnik obrazujący odległość struktur geograficznych 230, przedstawiony w Tabeli 3.13, przyjął wartość 0, W przypadku Bośni natomiast, głównymi odbiorcami towarów eksportowanych były kraje Bałkanów oraz UE. Pierwszą piątkę stanowiły bowiem z porównywalnymi udziałami (10,4% - 13,8%) Chorwacja, Włochy, Słowenia, Niemcy i Austria. Co ciekawe, Serbia czyli największy sąsiad Bośni, znalazł się dopiero na miejscu szóstym, z 9,1% udziałem w eksporcie. Biorąc pod uwagę bliskość geograficzną, a także po części etniczną i kulturową obu krajów, wydaje się, że jedynym powodem tak niskich wartości handlu wzajemnego są kwestie polityczne, które przekładają się na, w głównej mierze pozataryfowe, bariery w handlu. Na przestrzeni analizowanych 18 lat struktura eksportu Bośni zmieniła się najbardziej spośród wszystkich krajów bałkańskich wartość wskaźnika odległości struktur wyniosła aż 0,61. Głównymi partnerami w eksporcie Chorwacji były Włochy, Bośnia, Niemcy i Słowenia (udziały między 10,2% a 14,0%). Również w tym przypadku zaskoczeniem może być relatywnie niski udział Serbii (5,1%) oraz Węgier (2,3%), sąsiadujących z Chorwacją, Wskaźnik odległości struktur równy 0,17 świadczy o tym, że na tle innych państw regionu, odbiorcy eksportu Chorwacji nie zmienili się znacząco od 1995 r. Krajem o najsilniejszym ukierunkowaniu regionalnym eksportu była Czarnogóra. Aż 37,8% jego wartości w roku 2013 przypadło na Serbię, co oznacza, że relacje handlowe obu krajów były znacznie silniejsze, niż zaraz po oddzieleniu się Czarnogóry w roku Na kolejnych miejscach były Chorwacja i Słowenia (odpowiednio 16,9% i 10,2%), natomiast zaskakujący jest drastyczny spadek udziału Włoch (z 31,2% w 2008 r. do 4,5% w 2013 r.), które w roku 2008 były głównym klientem na towary eksportowane przez Czarnogórę. Sama struktura eksportu zmieniła 230 Wszystkie wskaźniki odległości struktur wykorzystane w niniejszej pracy opierają się o tzw. odległość Euklidesową. 231 Wskaźnik odległości struktur przyjmuje wartości z przedziału <0;1>, przy czym wartość 0 oznacza struktury tożsame, natomiast wartość 1 struktury w 100% odmienne. 152

153 się w tym czasie w stopniu, który można uznać za przeciętny 232 poziom wskaźnika 0,35. W przypadku eksportu Serbii, głównymi partnerami były Włochy i Niemcy (odpowiednio 16,3% i 11,9%), natomiast na kolejnych miejscach znalazły się Bośnia, Rosja, Czarnogóra i Rumunia. Z kolei do najważniejszych partnerów w eksporcie Macedonii należały Niemcy (aż 35,9%) i Serbia (12,8%), a także Bułgaria, Włochy oraz Grecja (pomimo sporów politycznych). Struktura eksportu Serbii zmieniła się w latach w niewielkim (0,17), natomiast Macedonii w przeciętnym (0,30), na tle regionu, stopniu. Reasumując, kraje BZ charakteryzują się zróżnicowanymi kierunkami eksportu. Krajem, w którym udział regionu Bałkanów w eksporcie był największy, była Czarnogóra, natomiast najmniejszy Albania. Dla większości państw BZ najważniejszymi partnerami są kraje Unii Europejskiej. Wydaje się, że na dobór partnerów handlowych pewien wpływ mogły mieć czynniki natury historycznej i kulturowej. Przykładami mogą być relatywnie niskie udziały Chorwacji i Serbii w obrotach wzajemnych, Węgier w eksporcie obu tych krajów, czy też relatywnie wysoki udział Rosji w eksporcie Serbii oraz Chin w eksporcie Albanii. Tabela Odległość struktur geograficznych eksportu państw Bałkanów Zachodnich pomiędzy latami 1995 a 2013 (według odległości Euklidesa 233 ; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra* Serbia (i Cz.) Macedonia 0,20 0,61 0,17 0,35 0,17 0,30 *Rok bazowy 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 232 Należy pamiętać, że w przypadku pozostałych krajów punktem odniesienia jest struktura z roku Por. analiza podobieństwa struktur w pracy E. Molendowskiego (2007, s ). 153

154 Eksporter Partner Udział 1995 Tabela Najwięksi partnerzy w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich w 2013 r. oraz ich udziały w eksporcie w 1995 r. (w %) Albania Eksporter Bośnia i H. Eksporter Chorwacja Eksporter Czarnogóra Eksporter Serbia (i Cz.) Eksporter Macedonia Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 2008 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Włochy 47,9 46,2 Chorwacja 4,6 13,8 Włochy 23,7 14,0 Serbia(iCz) 28,0 37,8 Włochy 12,2 16,3 Niemcy 13,8 35,9 Chiny 0,0 9,8 Włochy 10,0 13,1 Bośnia i H. 8,3 13,2 Chorwacja 1,2 16,9 Niemcy 7,7 11,9 Serbia(iCz.) 7,6 12,8 Hiszpania 0,2 9,2 Słowenia 4,2 12,6 Niemcy 21,5 10,9 Słowenia 9,0 10,2 Bośnia i H. 20,1 8,2 Bułgaria 23,0 7,6 Indie 0,0 5,7 Niemcy 6,7 12,1 Słowenia 13,1 10,2 Bośnia ih. 4,8 5,2 Rosja 8,3 7,3 Włochy 10,7 6,5 Niemcy 8,8 4,1 Austria 0,2 10,4 Austria 4,3 6,2 Włochy 31,2 4,5 Czarnogóra 0,0 5,8 Grecja 1,3 5,0 Grecja 15,3 3,5 Serbia (i Cz) 66,9 9,1 Serbia(iCz) 0,0 5,1 Albania 1,4 3,4 Rumunia 3,3 5,4 Chiny 0,0 2,4 Turcja 2,8 3,5 Czarnogóra 0,0 3,1 Rosja 3,3 3,2 Niemcy 2,6 3,1 Macedonia 11,2 3,9 Chorwacja 2,9 2,4 Francja 3,0 3,1 Turcja 0,1 2,2 USA 1,9 2,8 Turcja 0,1 2,8 USA 1,8 3,4 Bośnia i H. 0,1 2,2 Macedonia 3,8 1,8 Węgry 0,1 2,2 Węgry 1,5 2,3 Libia 0,0 1,7 Słowenia 1,5 3,3 Rumunia 1,2 2,0 Serbia(iCz) 1,5 1,1 Czechy 0,1 1,6 Wielka Br. 1,2 1,9 Rosja 0,3 1,6 Chorwacja 0,1 2,8 W. Brytania 1,9 1,9 Czarnogóra 0,0 1,0 Szwajcaria 0,1 1,5 Francja 2,4 1,7 Czechy 1,1 1,3 Węgry 1,6 2,7 Albania 2,2 1,8 Bułgaria 0,1 1,0 Rumunia 0,0 1,4 Turcja 0,1 1,5 Polska 0,0 1,2 Austria 1,4 2,5 Słowacja 0,0 1,8 USA 3,4 0,9 Francja 0,0 1,3 Holandia 1,7 1,4 Chiny 0,0 1,1 Francja 4,1 2,4 Turcja 3,4 1,7 Austria 1,1 0,9 Holandia 0,0 1,1 Słowacja 0,5 1,3 Grecja 12,8 1,0 Bułgaria 3,3 2,3 Holandia 2,7 1,6 Szwajcaria 0,6 0,7 Macedonia 0,4 1,1 Szwajcaria 1,2 1,2 Wielka Br. 1,0 0,9 Czechy 0,8 2,2 Belgia 0,9 1,6 Libia 0,0 0,7 Słowacja 0,2 1,1 Czarnogóra 0,0 1,2 Francja 0,1 0,9 Polska 0,3 1,9 Słowenia 6,5 1,4 Malta 0,1 0,6 Rosja 0,1 1,0 Czechy 0,8 1,2 Austria 0,4 0,9 Słowacja 0,3 1,8 Austria 2,7 1,1 Wielka Br. 0,5 0,6 USA 1,9 1,0 Malta 0,8 1,2 Macedonia 0,2 0,8 Turcja 0,6 1,5 USA 3,2 1,1 Holandia 2,2 0,6 Polska 0,0 0,9 Polska 1,0 1,1 Szwajcaria 0,4 0,8 Grecja 5,0 1,5 Hiszpania 0,2 1,0 Rosja 0,0 0,5 Szwecja 0,1 0,9 Macedonia 1,5 1,1 Japonia 0,0 0,7 Ukraina 0,8 1,2 Szwajcaria 3,3 1,0 Łącznie 91,4 95,6 Łącznie 95,8 91,6 Łącznie 89,0 82,5 Łącznie 94,6 96,8 Łącznie 84,5 88,3 Łącznie 87,7 92,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) 154

155 Analizując przedstawione w Tabeli 3.15 zmiany struktury importu krajów bałkańskich zauważyć należy, że pomiędzy rokiem 1995 a 2013 struktury wszystkich krajów (poza Czarnogórą oczywiście) zmieniły się w bardzo podobnym stopniu wskaźnik podobieństwa w ich przypadku przyjmował wartości pomiędzy 0,13 a 0,20. Biorąc natomiast pod uwagę głównych partnerów handlowych państw BZ (Tabela 3.16) zauważyć można, że w imporcie Albanii, Włochy pozostawały najważniejszym partnerem (34,9%), choć w mniejszym stopniu, niż miało to miejsce w przypadku eksportu. Istotnymi dostawcami były także Grecja, Chiny i Turcja. Natomiast najważniejsi partnerzy w imporcie Bośni byli podobni, jak w eksporcie, choć większą rolę odgrywała Serbia (druga pozycja, udział w 2013 r. 12,6%). Z kolei import Chorwacji pochodził głównie z krajów Unii Europejskiej pięciu najważniejszych partnerów to Niemcy (13,9%), Włochy (12,7%), Słowenia (11,4%), Austria i Węgry. Udział państw BZ w imporcie Czarnogóry, podobnie jak w jej eksporcie, był największy spośród krajów regionu. Głównym partnerem była Serbia (28,7% importu), następnie Grecja, Chiny i Bośnia (udziały 7,1% - 8,5%). W przypadku Serbii, jej główni partnerzy w imporcie byli podobni do tych w eksporcie Włochy (11,5%) i Niemcy (11,0%). Ważnymi partnerami w imporcie były poza tym Rosja, Chiny, Węgry i Polska (udziały 4,7% - 9,3%). Za dosyć nietypowe na tle regionu można z kolei uznać główne relacje handlowe w imporcie Macedonii. Jej dwoma najważniejszymi partnerami w roku 2013 były Wielka Brytania i Grecja (udziały 11,0% i 10,6%), a dopiero na dalszych miejscach Niemcy, Serbia i Włochy. Reasumując, jak wynika z Tabeli 3.16, znaczenie wymiany wewnątrzregionalnej w imporcie państw BZ w analizowanym okresie było znacznie mniejsze, niż w eksporcie. Tylko w wymianie Bośni i Czarnogóry import z państw regionu miał stosunkowo istotne znaczenie. Z kolei w obrotach Chorwacji i Serbii kluczową rolę od grywały partnerzy spoza Bałkanów. Tabela Odległość struktur geograficznych importu państw Bałkanów Zachodnich pomiędzy latami 1995 a 2013 (według odległości Euklidesa; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) *Rok bazowy 2008 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra* Serbia (i Cz.) Macedonia 0,19 0,20 0,13 0,08 0,13 0,20 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 155

156 Tabela Najwięksi partnerzy w imporcie państw Bałkanów Zachodnich w 2013 r. oraz ich udziały w imporcie w 1995 r. (w %) Partner Importer Udział 1995 Albania Importer Bośnia i H. Importer Chorwacja Importer Czarnogóra Importer Serbia (i Cz.) Importer Macedonia Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 2008 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Partner Udział 1995 Udział 2013 Włochy 28,9 34,9 Chorwacja 34,6 17,2 Niemcy 20,1 13,9 Serbia 24,8 28,7 Włochy 13,2 11,5 W. Brytania 1,2 11,0 Grecja 25,2 9,7 Serbia 19,5 12,6 Włochy 18,2 12,7 Grecja 7,4 8,5 Niemcy 12,4 11,0 Grecja 1,7 10,6 Chiny 0,2 7,2 Niemcy 7,0 11,2 Słowenia 10,7 11,4 Chiny 5,0 8,1 Rosja 5,3 9,3 Niemcy 16,2 10,5 Turcja 5,2 6,1 Słowenia 10,7 9,4 Austria 7,6 9,0 Bośnia i H. 4,6 7,1 Chiny 1,1 7,4 Serbia 9,2 8,4 Niemcy 7,2 4,6 Włochy 8,1 8,8 Węgry 2,1 6,3 Włochy 8,0 6,7 Węgry 3,0 4,9 Włochy 10,3 6,5 Serbia 0,9 3,0 Rosja 6,3 7,7 Rosja 2,1 5,1 Niemcy 9,1 6,4 Polska 1,4 4,7 Chiny 0,3 5,8 Francja 3,4 2,0 Austria 1,6 5,2 Bośnia i H. 0,1 3,7 Chorwacja 4,5 5,5 Kazachstan 0,0 4,3 Bułgaria 14,6 5,5 Libia 0,0 1,9 Węgry 2,4 4,5 Chiny 0,6 3,7 Słowenia 3,6 3,6 Austria 2,9 3,1 Turcja 3,2 4,8 USA 2,0 1,9 Turcja 0,6 3,1 Holandia 2,3 3,2 Hiszpania 1,1 2,1 Francja 3,8 2,9 Słowenia 6,7 2,5 Bułgaria 4,7 1,8 Polska 0,4 2,3 Czechy 2,0 2,3 Turcja 1,3 1,9 Rumunia 2,9 2,8 Rosja 5,5 2,5 Macedonia 2,5 1,7 Holandia 1,8 1,6 Polska 0,6 2,2 Austria 3,1 1,8 Słowenia 1,3 2,8 Austria 2,6 2,2 Chorwacja 1,8 1,5 Czechy 0,7 1,6 Francja 2,5 2,1 Holandia 1,0 1,7 Turcja 1,0 2,6 Szwajcaria 1,1 2,0 Austria 1,4 1,4 Chiny 0,0 1,4 Kazachstan 0,0 2,0 Albania 0,7 1,5 Bośnia i H. 5,5 2,3 Rumunia 1,0 1,9 Węgry 1,0 1,4 Rumunia 0,1 1,2 Serbia 0,0 2,0 Macedonia 1,2 1,4 Chorwacja 0,3 2,3 USA 3,3 1,9 Hiszpania 0,1 1,4 Słowacja 0,5 1,2 Belgia 1,1 1,6 Węgry 1,2 1,2 Czechy 1,9 2,1 Chorwacja 3,2 1,7 Rosja 0,3 1,4 Grecja 0,0 1,2 Słowacja 1,0 1,5 Rumunia 0,9 1,1 Bułgaria 5,2 2,1 Polska 0,5 1,5 Brazylia 0,7 1,1 Macedonia 0,1 1,1 Turcja 0,4 1,5 Francja 2,5 1,0 Słowacja 1,1 1,8 Francja 2,1 1,4 Holandia 1,1 1,1 Francja 0,0 1,1 Szwajcaria 2,3 1,4 Polska 0,7 0,9 Belgia 1,0 1,7 Ukraina 2,1 1,4 Rumunia 3,0 1,1 Belgia 0,0 0,8 Hiszpania 0,7 1,4 Japonia 1,6 0,9 Holandia 1,8 1,6 Czechy 1,2 1,4 Polska 0,1 1,1 Hiszpania 0,2 0,7 Dania 0,7 1,2 USA 2,3 0,9 USA 2,8 1,5 Holandia 2,5 1,1 Łącznie 89,6 86,3 Łącznie 94,9 93,8 Łącznie 75,2 88,2 Łącznie 84,4 91,0 Łącznie 68,0 82,8 Łącznie 88,3 84,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) Uwaga: Brakujące dane dotyczące importu Albani z Włoch, Macedonii z Rosji, Serbi i Czarnogóry z Włoch, Belgii i Francji uzupełnione metodą ekstrapolacji trendu wykładniczego. 156

157 3.4. Struktura handlu zagranicznego według głównych grup towarowych oraz wykorzystywanych czynników produkcji Analiza handlu zagranicznego państw bałkańskich w ujęciu towarowym ma na celu w szczególności przedstawienie specyfiki handlu wyrobami o różnym stopniu wykorzystania czynników produkcji oraz zmian w poziomie koncentracji produktowej wymiany handlowej. Z kolei zadaniem uzupełniającym badania jest zaprezentowanie, na jakich sekcjach klasyfikacji SITC opierają się eksport i import państw Bałkanów Zachodnich oraz na ile podobne, a zatem i wzajemnie konkurencyjne, są ich struktury produktowe handlu. W związku z faktem, że państwa regionu BZ należą do relatywnie ubogich, postawiono hipotezę badawczą, zgodnie z którą ich eksport charakteryzował się dominacją produktów surowcochłonnych i pracochłonnych, których rola pod wpływem procesów liberalizacji handlu malała na rzecz produktów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie 234. Zaprezentowane w Tabeli 3.17 i na Wykresie 3.12 dane potwierdzają tę hipotezę, choć z pewnymi zastrzeżeniami. W roku 1995 około 1/3 eksportu państw BZ stanowiły produkty pracochłonne, po 1/4 surowcochłonne i technologicznie intensywne (głównie łatwe do imitowania), natomiast 1/6 produkty kapitałochłonne. W pierwszych latach po wojnie udział produktów pracochłonnych jeszcze się powiększył (do 34,9%), natomiast spadł udział produktów surowcochłonnych (do 22,1%). Okres , przypadający na udział państw Bałkańskich w Procesie Stabilizacji i Stowarzyszenia, charakteryzował się spadkiem znaczenia produktów pracochłonnych (28,9%) głównie na rzecz kapitałochłonnych (21,9%). Ten pozytywny trend nasilił się po wejściu w życie porozumienia CEFTA Światowy kryzys gospodarczy bardzo negatywnie wpłynął na strukturę eksportu. Już w pierwszym roku od jego wybuchu udział produktów pracochłonnych wzrósł z 27,3% w 2008 r. do 29,7% w 2009 r., a kapitałochłonnych spadł z 22,8% do 17,8%. 234 W literaturze przedmiotu można znaleźć sprzeczne koncepcje określające wpływ liberalizacji handlu na jego strukturę produktową ze względu na wykorzystane czynniki produkcji. Część autorów wskazuje, że wraz z postępującymi na skutek liberalizacji handlu procesami konwergencji, następuje wyrównywanie się relatywnych cen czynników produkcji (por. Molendowski 2007a, s. 18). Z drugiej jednak strony, istnieją koncepcje, zgodnie z którymi liberalizacja handlu w przypadku państw rozwijających się przyczynia się do pogłębienia specjalizacji w produkcji i eksporcie dóbr surowcowych i pracochłonnych [Rodriguez, Rodrik 2001, UNCTAD 2002]. 157

158 Należy zauważyć, że w całym analizowanym okresie udział produktów technologicznie intensywnych pozostawał na bardzo podobnym poziomie (około 25% - 26%). Tabela Struktura eksportu wg nasycenia czynników produkcji państw Bałkanów Zachodnich w latach (w %) Produkty Surowcochłonne 25,1 22,1 24,8 23,8 26,5 27,7 Pracochłonne 33,3 34,9 28,2 27,3 29,7 26,0 Kapitałochłonne 16,6 16,7 21,9 22,8 17,8 21,7 Technologicznie intensywne, w tym: 25,0 26,4 25,1 26,0 26,1 24,7 - łatwe do imitowania 6,6 6,1 5,3 5,6 6,2 7,7 - trudne do imitowania 18,4 20,3 19,7 20,4 19,9 17,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Podział sekcji SITC ze względu na nasycenie wykorzystywanymi czynnikami produkcji za: (Misala, Pluciński 2000, s. 153). Wykres Struktura eksportu wg nasycenia czynników produkcji państw Bałkanów Zachodnich w latach (w %) 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 Surowcochłonne Pracochłonne Kapitałochłonne Technologicznie intensywne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.17 Z przedstawionych danych można wyciągnąć kilka wniosków dotyczących zależności między liberalizacją handlu, a udziałem w eksporcie produktów o różnym stopniu nasycenia wykorzystywanymi czynnikami produkcji. Po pierwsze, można przyjąć, że udział w eksporcie produktów surowcochłonnych i intensywnych technologicznie nie zależy od postępów procesów liberalizacyjnych. Po drugie, potwierdzona została hipoteza głosząca, że względnie ubogie państwa bałkańskie powinny eksportować głównie produkty pracochłonne, a w mniejszym stopniu kapitałochłonne, oraz że wraz z postępującą liberalizacją handlu różnica między ich 158

159 udziałami powinna się niwelować. Po trzecie, kryzys gospodarczy miał największy wpływ na udział produktów pracochłonnych i kapitałochłonnych, znacznie bardziej osłabiając eksport dóbr kapitałochłonnych, niż pracochłonnych. Podobnie jak w przypadku koncentracji geograficznej, wnioski ze wstępnej analizy koncentracji produktowej eksportu państw bałkańskich, przeprowadzonej na podstawie danych zaprezentowanych w Tabeli 3.18 i na Wykresie 3.13, pozwoliły na identyfikację krajów nietypowych dla regionu. Na tle stosunkowo zdywersyfikowanych przepływów handlowych większości państw BZ, dwa kraje Albania i Czarnogóra wydają się zdecydowanie różnić od reszty regionu. Podczas, gdy w przypadku pozostałych państw regionu wartość wskaźnika H-H praktycznie nie przekraczała poziomu 0,07 w całym analizowanym okresie, jego wartości dla Albanii i Czarnogóry oscylowały w przedziale 0,12 0,25. Jakkolwiek wysoka koncentracja, czy to geograficzna, czy produktowa, może nie dziwić w przypadku gospodarki relatywnie niewielkiej, jaką jest Czarnogóra 235, o tyle gospodarka Albanii, przeciętna co do wielkości na tle regionu, powinna charakteryzować się większym zdywersyfikowaniem oferty eksportowej. W pierwszych czterech analizowanych latach wszystkie, za wyjątkiem Macedonii, kraje BZ wykazywały się wzrostem wskaźnika koncentracji produktowej. Następnie, w okresie charakteryzującym się rozpoczęciem Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia ( ) oraz towarzyszącą mu wysoką dynamiką eksportu, następowała dywersyfikacja w przypadku wszystkich krajów, za wyjątkiem znów Macedonii. Trend ten był kontynuowany w pierwszym roku po podpisaniu porozumienia CEFTA Natomiast w okresie kryzysu gospodarczego (po roku 2008) kierunek zmian analizowanego wskaźnika w przypadku poszczególnych państw bałkańskich był różny. W przeciwieństwie do analizy koncentracji geograficznej, trudno więc wyciągnąć z badania koncentracji produktowej państw Bałkanów Zachodnich jednoznaczne wnioski. Niemniej jednak przedstawiona w Tabeli 3.19 analiza odległości struktur produktowych eksportu między rokiem 1995 a 2013 pokazuje, że ewoluowały one w różnym stopniu (wartość wskaźnika podobieństwa między 0,11 a 0,31), przy czym najmniej zmieniła się struktura Chorwacji (0,11). 235 Struktura handlu państw relatywnie małych (niezależnie od przyjętej miary wielkości kraju) charakteryzuje się wysokim stopniem specjalizacji i niewielką dywersyfikacją produktową. Wiąże się to z ograniczonym popytem, którego stosunkowo mała skala wpływa na opłacalności działalności gospodarczej (Snorrason 2012, s.37). 159

160 Tabela Koncentracja produktowa eksportu państw Bałkanów Zachodnich (wartość indeksu Herfindahla-Hirschmana dla 3-cyfrowych sekcji SITC) Kraj Wartość indeksu H-H Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego Albania 0,16 0,19 0,18 0,13 0,12 0,12 0,15 0,03-0,06 0,02-0,01 0,02 Bośnia i H. 0,05 0,06 0,05 0,03 0,03 0,03 0,03 0,01-0,02-0,01 0,00 0,00 Chorwacja 0,03 0,04 0,03 0,03 0,03 0,02 0,02 0,02-0,01-0,01 0,00-0,01 Czarnogóra n/d n/d n/d n/d 0,21 0,18 0,12 n/d n/d 0,12 0,21-0,09 Serbia (i Cz.) 0,02 0,02 0,02 0,03 0,02 0,02 0,03 0,00 0,01 0,00-0,01 0,01 Macedonia 0,03 0,05 0,05 0,07 0,08 0,04 0,05 0,01 0,02-0,02 0,01-0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres Koncentracja produktowa eksportu państw Bałkanów Zachodnich (wartość indeksu Herfindahla-Hirschmana dla 3-cyfrowych sekcji SITC) w latach ,25 0,2 0,15 0,1 0,05 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych jak w Tabeli 3.18 Tabela Odległość struktur produktowych eksportu poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich pomiędzy latami 1995 a 2013 (według odległości Euklidesa; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra* Serbia (i Cz.) Macedonia 0,31 0,18 0,11 0,36 0,16 0,22 *Rok bazowy 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) 160

161 W kolejnym etapie analizy zbadano odległości pomiędzy strukturami produktowymi eksportu poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (Tabela 3.20 i Wykres 3.14) oraz przeprowadzono analizę ich skupień (Wykres A1). Opierając się na wynikach badania, można wskazać, które kraje posiadają konkurencyjne wobec siebie oferty eksportowe. Do najbardziej podobnych, a zatem wzajemnie konkurencyjnych struktur eksportu, należały te Chorwacji i Bośni oraz Chorwacji i Serbii (wartość wskaźnika podobieństwa wynosiła odpowiednio 0,15 i 0,18). Natomiast najmniej konkurują między sobą gospodarki Albanii i Czarnogóry (0,47) oraz Czarnogóry i Macedonii (0,40). Można stąd wyciągnąć ostrożny wniosek, że oferty eksportowe krajów lepiej rozwiniętych mają charakter bardziej konkurencyjny wobec siebie, niż oferty krajów na niższym poziomie rozwoju. Wyniki analizy odległości struktur eksportu w roku 1995 zaprezentowano w Aneksie (w Tabeli A3 oraz na Wykresie A3). Głównym wnioskiem z niej płynącym jest to, że struktura eksportu Bośni w roku 1995 różniła się w dużo większym stopniu od struktur pozostałych krajów, niż miało to miejsce w roku Tabela Odległość struktur produktowych eksportu pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Kraj Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia Macedonia Albania x 0,32 0,35 0,47 0,36 0,38 Bośnia i H. 0,32 x 0,15 0,30 0,19 0,24 Chorwacja 0,35 0,15 x 0,34 0,18 0,24 Czarnogóra 0,47 0,30 0,34 x 0,36 0,40 Serbia 0,36 0,19 0,18 0,36 x 0,26 Macedonia 0,38 0,24 0,24 0,40 0,26 x Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 236 Należy dodać, że 1995 był rokiem zakończenia wojny w tym kraju. 161

162 Wykres Odległość struktur produktowych eksportu pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Macedoni a Bośnia i H. 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Chowacja Macedonia 0,5 Albania 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Chowacja Serbia Czarnogór a Serbia Czarnogór a Chorwacja Czarnogóra Macedoni a 0,5 Albania 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Bośnia i H. Macedonia 0,5 Albania 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Bośnia i H. Serbia Czarnogór a Serbia Chowacja Serbia Macedonia Macedoni a 0,5 Albania 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Bośnia i H. Serbia 0,5 Albania 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Bośnia i H. Czarnogór a Chowacja Czarnogór a Chowacja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) 162

163 Interesującym zagadnieniem są tzw. lokomotywy eksportu państw bałkańskich i ich udział w całości obrotów (Tabela 3.22). W przypadku Albanii, pierwszych pięć sekcji stanowiło w 2013 r. aż 59% wartości eksportu tego kraju (najwięcej wśród państw BZ). Z tego aż 28,1% pochodziło ze sprzedaży surowych olejów ropy naftowej i olejów otrzymanych z materiałów bitumicznych (sekcja SITC 333), a 14,7% ze sprzedaży obuwia. Na kolejnych miejscach były rudy metali i tekstylia. Obuwie było z kolei najważniejszym produktem w eksporcie Bośni (8,3%), a także meble, aluminium, prąd elektryczny oraz wyroby metalowe. W grupie produktów eksportowych Chorwacji charakteryzujących się największą wartością obrotów znalazły się przetworzone oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z materiałów bitumicznych (10,2%, sekcja SITC 334), farmaceutyki (4,3%), łodzie i statki, meble oraz drewno. Udział w eksporcie Czarnogóry pięciu najważniejszych grup produktów był w 2013 r. równie duży, jak w przypadki Albanii (59,0%). Ponad 1/4 wartości eksportu stanowił prąd elektryczny, 1/5 aluminium, natomiast w dalszej kolejności napoje alkoholowe, odpady metalowe oraz drewno. Odmienną strukturą towarową charakteryzował się eksport Serbii. Najważniejszą sekcją eksportową były pojazdy samochodowe do przewozu osób (13,4%), w dalszej kolejności urządzenia do dystrybucji energii elektrycznej, miedź, opony oraz owoce. Z kolei wśród głównych grup towarów eksportowych Macedonii znalazły się produkty chemiczne różnego typu (15,0%), surówka hutnicza (10,0%), pompy i kompresory gazu oraz tekstylia. Reasumując, największe udziały w eksporcie poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich przypadały w analizowanym okresie na stosunkowo zróżnicowane grupy produktów. Wśród głównych produktów eksportowych Albanii, Bośni, Czarnogóry i Macedonii zdecydowanie przeważały surowce i wyroby pracochłonne. Z kolei w eksporcie Chorwacji i Serbii udział produktów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie był relatywnie większy. 163

164 Tabela Najważniejsze sekcje towarowe w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich w 2013 r. oraz ich udziały w eksporcie w 1995 r. (w %) Produkt [333] Surowe oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Albania Bośnia i H. Chorwacja Udział 2013 Produkt Udział 1995 Udział ,0 28,1 [851] Obuwie 7,2 8,3 Produkt [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Udział ,1 10,2 [851] Obuwie 18,8 14,7 [821] Meble i ich części 4,9 6,4 [542] Leki (także weterynaryjne) 1,6 4,3 [287] Rudy i koncentraty metali nieszlachetnych, gdzie indziej niewymien. [841] Odzież z tkanin dla mężczyzn i chłopców [845] Odzież z tkanin i dzianin, gdzie indziej niewymieniona 3,7 7,4 [684] Aluminium 2,0 5,7 [793] Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 5,6 3,0 6,3 5,0 [351] Energia elektryczna 0,0 4,0 [821] Meble i ich części 3,3 2,9 3,8 3,8 [676] Sztaby, pręty, kątowniki, kształtowniki i profile z żeliwa lub stali 1,0 3,7 [248] Drewno wstępnie obrobione oraz podkłady kolejowe z drewna 2,9 2,7 Łącznie 32,7 59,0 Łącznie 15,0 28,1 Łącznie 20,5 23,1 Produkt Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Udział 2008 Udział 2013 Produkt [351] Energia elektryczna 0,0 25,7 [781] Pojazdy samochodowe do przewozu [598] Różne produkty chemiczne, 0,5 13,4 osób gdzie indziej niewymienione [684] Aluminium 43,2 21,4 [671] Surówka, surówka zwierciadlista, [773] Urządzenia do rozdziału energii 2,4 3,9 żelazo gąbczaste, granulki i proszki, z żeliwa elektrycznej lub stali, żelazostopy [112] Napoje alkoholowe 5,7 4,9 [682] Miedź 8,4 2,8 [743] Pompy (inne niż do cieczy), sprężarki i wentylatory Udział 1995 Udział 2013 Produkt Udział 1995 Udział ,1 15,0 6,7 10,0 0,2 6,3 [282] Odpady i złom żeliwa i stali 0,8 3,9 [625] Opony i dętki z kauczuku 2,1 2,8 [842] Odzież z tkanin dla kobiet i dziewcząt 3,4 5,9 [248] Drewno wstępnie obrobione oraz podkłady kolejowe z drewna 2,5 3,2 [058] Owoce zakonserwowane i przetwory owocowe 2,4 [841] Odzież z tkanin dla mężczyzn i chłopców 3,9 4,7 Łącznie 52,2 59,0 Łącznie 18,3 25,3 Łącznie 14,3 41,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) 164

165 Z analizy zmian koncentracji produktowej importu wynika względnie podobny ich przebieg w latach we wszystkich państwach regionu, za wyjątkiem Albanii. Podczas gdy przedstawiona w Tabeli 3.22 i na Wykresie 3.15 wartość wskaźnika H-H dla Albanii zmieniała się dość gwałtownie w szerokim przedziale 0,03 0,11, jego wartości dla pozostałych krajów BZ były relatywnie stabilne, na poziomie 0,01 0,03. Można wskazać trzy charakterystyczne okresy, w których wartości wskaźnika H-H zmieniały się podobnie w kilku krajach. W latach 2000, oraz wartości indeksu wykazywały wzrosty. Jednak w przypadku Albanii dotyczyło to tylko lat Zaznaczyć należy, że w kryzysowym roku 2009 w połowie krajów nastąpił spadek wartości indeksu H-H, oznaczający większe zróżnicowanie dostaw przez państwa BZ. Biorąc pod uwagę zaprezentowane w Tabeli 3.23 wskaźniki podobieństwa struktur towarowych importu państw bałkańskich między 1995 r. a 2013 r., można dostrzec interesującą zależność. Struktury importu zmieniały się bowiem w przypadku każdego z krajów w mniejszym stopniu, niż struktury eksportu. Podobnie jak w eksporcie, między rokiem 1995 a 2013 najbardziej zmieniła się struktura importu Albanii (wartość wskaźnika podobieństwa 0,17), natomiast (0,07) 237. najmniej - Chorwacji Tabela Koncentracja produktowa importu państw Bałkanów Zachodnich (wartość indeksu Herfindahla-Hirschmana dla 3-cyfrowych sekcji SITC) Kraj Wartość indeksu H-H Zmiana w stosunku do roku poprzedzającego Albania 0,06 0,11 0,11 0,07 0,05 0,03 0,11 0,05-0,04 0,04-0,02 0,06 Bośnia i H. 0,02 0,01 0,01 0,02 0,02 0,01 0,02-0,01 0,01 0,00 0,00-0,01 Chorwacja 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Czarnogóra n/d n/d n/d n/d 0,02 0,02 0,02 n/d n/d 0,02 0,02 0,00 Serbia (i Cz.) 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,00 0,00 0,01 0,00 0,00 Macedonia 0,02 0,01 0,02 0,03 0,03 0,01 0,02-0,01 0,01 0,00 0,00 0, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). 237 Przypadek Czarnogóry trudno porównywać, jako że jako rok bazowy jest przyjmowany rok

166 Wykres Koncentracja produktowa importu państw Bałkanów Zachodnich (wartość indeksu Herfindahla-Hirschmana dla 3-cyfrowych sekcji SITC) 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Tabela Odległość struktur produktowych importu poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich pomiędzy latami 1995 a 2013 (według odległości Euklidesa; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra* Serbia (i Cz.) Macedonia 0,17 0,12 0,07 0,06 0,12 0,12 * Rok bazowy 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). W kolejnym etapie analizy zbadano odległości pomiędzy strukturami produktowymi importu poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (Tabela 3.24 i Wykres 3.16) oraz przeprowadzono analizę ich skupień (Wykres A2). Na uwagę zasługuje fakt, że do najbardziej podobnych struktur importu, jaki i eksportu, należą te Bośni i Chorwacji (0,06). Natomiast najmniej podobne między sobą są Serbia i Albania (0,17), Serbia i Czarnogóra (0,16) oraz Serbia i Macedonia (0,16). 166

167 Tabela Odległość struktur produktowych importu pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (według odległości Euklidesa; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Chorwacja Czarnogóra Serbia Macedonia Albania x 0,10 0,14 0,08 0,17 0,11 Bośnia i H. 0,10 x 0,06 0,09 0,10 0,12 Chowacja 0,14 0,06 x 0,12 0,10 0,14 Czarnogóra 0,08 0,09 0,12 x 0,16 0,11 Serbia 0,17 0,10 0,10 0,16 x 0,16 Macedonia 0,11 0,12 0,14 0,11 0,16 x Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Wykres Odległość struktur produktowych importu pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich w roku 2013 (według odległości Euklidesa; 0 struktury tożsame; 1 struktury w 100% odmienne) Albania Bośnia i H. Macedoni a Bośnia i H. 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Chowacja Macedoni a 0,2 Albania 0,15 0,1 0,05 0 Chowacja Serbia Czarnogór a Serbia Czarnogór a Chorwacja Czarnogóra Macedoni a 0,2 Albania 0,15 0,1 0,05 0 Bośnia i H. Macedoni a 0,2 Albania 0,15 0,1 0,05 0 Bośnia i H. Serbia Czarnogór a Serbia Chowacja 167

168 Macedonia Serbia Serbia 0,2 Albania 0,15 0,1 0,05 0 Bośnia i H. Macedoni a 0,2 Albania 0,15 0,1 0,05 0 Bośnia i H. Czarnogór a Chowacja Czarnogór a Chowacja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Kraje BZ dzielą się wyraźnie na dwie grupy o podobnych strukturach importu. Do pierwszej należą położone w północnej części regionu Bośnia, Chorwacja i Serbia, natomiast do drugiej położne w części południowej Czarnogóra, Macedonia i Albania (por. Wykres A2) 238. Dla porównania, w Aneksie (Tabela A1, Wykres A3) przedstawiono wyniki analizy odległości struktur importu w roku Można z nich wyciągnąć wniosek, że położenie geograficzne nie miało w 1995 r. wpływu na podobieństwo struktur produktowych importu państw Bałkanów Zachodnich. Kolejnym zagadnieniem analizowanym w tej części pracy było wyodrębnienie głównych sekcji w imporcie krajów Bałkanów Zachodnich. Odpowednie dane przedstawiono w Tabeli Do najważniejszych grup produktowych w imporcie w 2013 r. we wszystkich krajach BZ należały surowe i przetworzone oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z materiałów bitumicznych (oznaczenia sekcji SITC odpowiednio 333 i 334). W imporcie Albanii, druga z tych sekcji miała w roku 2013 najwyższy udział, na poziomie 14,8%. Kolejnymi grupami produktów były pojazdy samochodowe do przewozu osób, farmaceutyki, obuwie oraz skóry. Obie wyżej wymienione sekcje związane z ropą naftową otwierają listę produktów importowych 238 Próba znalezienia prawidłowości w podziale na część północną i południową regionu Bałkanów Zachodnich wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, historycznie rzecz ujmując, terytoria leżące w północnej części regionu BZ przez wiele wieków wchodziły w skład państw położonych na północ od niego (Austria, Węgry), natomiast terytoria położone w południowej części w skład niezwykle odrębnego kulturowo Imperium Osmańskiego (por. rozdział 2.2). Po drugie natomiast, ciekawym wydaje się zbadanie, czy przyjęty w literaturze światowej podział na Północ (jako kraje uprzemysłowione) i Południe (jako kraje rozwijające się) ma swoje odwzorowanie geograficzne w obrębie niewielkiego regionu Bałkanów Zachodnich. 168

169 Bośni (z udziałami: 334-7,8%, 333 6,3%), natomiast do kolejnych grup produktów należały farmaceutyki, pojazdy samochodowe oraz obuwie. Podobnie kształtowały się udziały najważniejszych sekcji produktów w imporcie Chorwacji. Po sekcjach 333 i 334 (odpowiednio 9,4% i 5,6%) następowały kolejno gaz ziemny, farmaceutyki oraz energia elektryczna. W imporcie Czarnogóry na pierwszym miejscu była sekcja 334 (10,2%), natomiast na kolejnych miejscach znalazły się pojazdy samochodowe, mięso (inne), energia elektryczna oraz farmaceutyki. Natomiast w imporcie Serbii najbardziej znaczącą grupą produktów były części i akcesoria pojazdowe (8,7%), które są powiązane procesem technologicznym z najważniejszą sekcją produktową w eksporcie tego kraju samochodami do transportu osób (13,4%). Na dalszych miejscach w imporcie tego kraju znalazły się sekcja 333, gaz ziemny, farmaceutyki oraz sekcja 334. W przypadku Macedonii natomiast, po sekcji 334 (z udziałem 10,1%), otwierającej listę najważniejszych produktów, w dalszej kolejności występują srebro, platyna i metale z grupy platynowców, wyroby walcowane, płaskie, kątowniki, energia elektryczna oraz materiały bawełniane. Reasumując, znaczną część importu poszczególnych krajów Bałkanów Zachodnich stanowiły podobne produkty. Były to w głównej mierze surowce (głównie wyroby przemysłu petrochemicznego), ale także farmaceutyki i produkty przemysłu motoryzacyjnego. 169

170 Produkt [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych [781] Pojazdy samochodowe do przewozu osób Tabela Najważniejsze sekcje towarowe w imporcie państw Bałkanów Zachodnich w 2013 r. oraz ich udziały w imporcie w 1995 r. (w %) Udział 1995 Albania Bośnia i H. Chorwacja Udział 2013 Produkt 1,7 14,8 [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych 2,4 2,8 [333] Surowe oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Udział 2013 Produkt 4,1 7,8 [333] Surowe oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z minerałów bitumicznych 0,0 6,3 [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Udział ,5 9,4 0,8 5,6 [542] Leki (także weterynaryjne) 1,3 2,7 [542] Leki (także weterynaryjne) 1,4 3,1 [343] Gaz ziemny 0,5 3,5 [851] Obuwie 6,2 2,2 [781] Pojazdy samochodowe do przewozu osób 0,9 2,7 [542] Leki (także weterynaryjne) 1,7 3,0 [611] Skóra 1,9 2,1 [851] Obuwie 2,3 2,1 [351] Energia elektryczna 1,2 2,7 Łącznie 13,5 24,6 Łącznie 8,7 22,1 Łącznie 13,7 24,1 Produkt [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych [781] Pojazdy samochodowe do przewozu osób [012] Mięso i jadalne podroby świeże, schłodzone lub zamrożone (bez mięsa wołowego Czarnogóra Serbia (i Cz.) Macedonia Udział 2008 Udział ,8 10,2 5,6 3,5 Produkt [784] Części i akcesoria do pojazdów mechanicznych objętych grupami 722, 781, 782 oraz 783 [333] Surowe oleje ropy naftowej i oleje otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Udział ,6 8,7 1,9 3,4 [343] Gaz ziemny 0,2 3,9 Produkt [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i otrzymane z minerałów bitumicznych Udział 1995 Udział ,0 10,1 5,6 7,0 [681] Srebro, platyna i pozostałe platynowce 0,1 8,0 [673] Wyroby walcowane płaskie, z żeliwa lub stali niestopowej, nieplaterowane, niepokryte ani niepowleczone 1,1 2,7 [351] Energia elektryczna 4,7 3,1 [542] Leki (także weterynaryjne) 0,8 3,3 [351] Energia elektryczna 0,0 2,6 [334] Przetworzone oleje ropy naftowej i [542] Leki (także weterynaryjne) 1,6 2,6 5,7 3,1 [652] Tkaniny bawełniane, tkane 0,2 2,2 otrzymane z minerałów bitumicznych Łącznie 22,6 22,8 Łącznie 12,9 26,0 Łącznie 11,5 25,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ) 170

171 3.5. Handel wewnątrzgałęziowy w relacjach wzajemnych oraz z Unią Europejską Handel wewnątrzgałęziowy aspekty teoretyczne Jedną z najważniejszych tendencji charakteryzujących współczesną wymianę towarową jest rosnący w niej udział handlu wewnątrzgałęziowego (ang. intra-industry trade lub two-way trade). Pojęcie handlu wewnątrzgałęziowego odnosi się do równoczesnego eksportu i importu produktów sklasyfikowanych w tej samej gałęzi, odbywający się w tym samym okresie. Produkty te należą zazwyczaj do kategorii dóbr zróżnicowanych i mają wobec siebie najczęściej charakter substytucyjny. Zjawisko handlu wewnątrzgałęziowego jest efektem szeregu zmian zachodzących w gospodarce światowej po stronie podaży i popytu. W pierwszej z tych kategorii zauważyć można takie tendencje, jak zmniejszanie się kosztów transportu, zwiększoną mobilność kapitału, ujednolicanie się cen czynników produkcji, dyfuzję technologii, różnicowanie się dóbr finalnych (por. Molendowski 2007b, s. 42, Misala, Pluciński 2000, s ). Natomiast po stronie popytu charakterystycznymi tendencjami są ujednolicanie się gustów konsumentów w różnych krajach (tzw. macdonaldyzacja) oraz ich rosnące zamiłowanie do różnorodności nabywanych produktów (ang. love for variety). Zmiany te prowadzą do sytuacji, w której coraz większa część wymiany towarowej odbywa się pomiędzy państwami charakteryzującymi się podobnymi strukturami zarówno produkcji, jak i konsumpcji. Dlatego też, jak pokazują liczne badania empiryczne, udziały handlu wewnątrzgałęziowego są najwyższe w relacjach pomiędzy krajami uprzemysłowionymi (tzw. handel Północ Północ), które to kraje cechuje podobne wyposażenie w czynniki produkcji. Wzrostowi wymiany wewnątrzgałęziowej sprzyja bowiem fakt zbliżonego poziomu rozwoju gospodarek oraz ich wielkości, a także podobnego poziomu PKB per capita (por. Brodzicki 2011; Cieślik 2005, s. 922; Czarny 2002, s. 195). Handel wewnątrzgałęziowy powinien zatem utrzymywać się na niższym poziomie w relacjach pomiędzy państwami słabiej rozwiniętymi, w których to krajach przemysł nie jest wystarczająco rozbudowany, aby móc wytwarzać wiele odmian tego samego dobra. W relacjach handlowych typu Południe Południe, należy oczekiwać raczej wymiany międzygałęziowej, opierającej 171

172 się na komplementarności struktur produkcji. Te wnioski znajdują potwierdzenie w analizach dotyczących wymiany towarowej pomiędzy państwami Bałkanów Zachodnich. Według S. Brkić (2013), handel dwukierunkowy Bośni i Hercegowiny z państwami regionu jest niewielki, choć rosnący. Do podobnych wniosków w odniesieniu do całych Bałkanów Zachodnich doszli Vapa-Tankosić i in. (2011, s.28), przy czym zauważyli oni, że handel typu IIT pomiędzy państwami regionu opiera się zaledwie na kilku branżach przemysłu ciężkiego. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku handlu pomiędzy państwami o różnym stopniu rozwoju (Północ Południe). Cechami charakterystycznymi takiego typu wymiany są z jednej strony dysproporcje w potencjale produkcyjnym, a z drugiej strony różne zachowania konsumentów w obu krajach. Pomimo tego, że część badań światowych wskazuje na rozwój handlu typu IIT w relacjach między krajami rozwiniętymi, a rozwijającymi się, tendencji tej nie potwierdzają analizy dotyczące handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską. Botrić (2012, s. 23) zauważa, że handel tego typu był na relatywnie niskim poziomie, w szczególności z nowymi państwami UE. Autorka wskazuje także na niekorzystną dla państw bałkańskich strukturę produktową handlu z Unią. Również wyniki analizy Ž. Marić (2011) pokazują, że w przypadku Bośni i Hercegowiny handel wewnątrzgałęziowy z Unią Europejską stał na bardzo niskim poziomie, głównie z uwagi na surowcowy charakter jej eksportu Rodzaje i miary handlu wewnątrzgałęziowego Najpowszechniej stosowaną miarą udziału handlu wewnątrzgałęziowego w handlu ogółem jest miara zaproponowana przez H. Grubela i P.J. Lloyda (1975) i zwana od nazwisk autorów indeksem Grubela-Lloyda (G-L) 239. Występuje ona w kilku wersjach. Indeks G-L określający intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej w jednej gałęzi, wyrażony jest poprzez udział wielkości handlu typu IIT w całości obrotów w i- tej branży, w relacji bilateralnej z krajem j, co zapisuje się w sposób następujący:, (3.1) 239 Prezentację innych metod pomiaru handlu wewnątrzgałęziowego zawierają m.in. prace: Cieślik (2000), Czarny (2002), Misala, Pluciński (2000), Molendowski (2007b). 172

173 gdzie i to wartości eksportu i importu i-tej gałęzi z j-tym krajem. Indeks ten przyjmuje wartości od 0 do 1, przy czym sytuacja, gdy indeks = 1 oznacza, że sto procent handlu w danej gałęzi stanowi handel IIT. Przeciwnie, gdy = 0, handel wewnątrzgałęziowy w ramach danej branży nie występuje. Zagregowany indeks bilateralny G-L dla relacji z j-tym krajem określa z kolei udział handlu wewnątrzgałęziowego w całości wzajemnych obrotów. Indeks ten stanowi średnia ważona po indeksach IIT. Jako wagi stosowane są wartości obrotów w poszczególnych gałęziach w relacji do obrotów ogółem (Molendowski 2007b, s. 47, Misala, Pluciński 2000, s. 100). Po przekształceniach matematycznych, zagregowany indeks G-L przyjmuje następującą postać:. (3.2) Kolejny wariant indeksu G-L określa natomiast udział handlu wewnątrzgałęziowego w relacji multilateralnej, czyli jako wymianę towarową danego kraju z pewną grupą krajów, która najczęściej jest wyodrębniona na zasadzie terytorialnej (np. Bałkany Zachodnie) lub stanowi ugrupowanie handlowe (np. Unia Europejska). W przypadku tego wariantu indeksu G-L, sumy obrotów w poszczególnych gałęziach oraz wartości bezwzględne z różnic pomiędzy eksportem a importem odnoszą się do danych zagregowanych dla całej grupy krajów, jako partnera handlowego. Równanie wyrażające matematyczną postać indeksu G-L przyjmuje w takim przypadku postać:. (3.3) Zarówno bilateralny, jak i multilateralny indeks G-L, przyjmują wartość w przedziale od 0 do 1. Sama konstrukcja obu wersji wskaźnika determinuje natomiast fakt, że wielkość indeksu multilateralnego dla danej grupy państw jest większa, niż średnia z ich indeksów bilateralnych 240. Istotnym kierunkiem współczesnych badań handlu wewnątrzgałęziowego jest rozróżnienie na handel typu poziomego (horyzontalnego) i pionowego (wertykalnego). Za handel poziomy uznaje się wymianę dóbr substytucyjnych względem siebie, 240 Zakładając, że obroty handlowe tych krajów są większe od zera oraz że struktury produktowe handlu z poszczególnymi krajami nie są takie same (por. Cieślik 2000, s. 90). 173

174 o zbliżonej jakości, która aproksymowana jest przez cenę jednostki miary produktu (najczęściej kilograma). Natomiast handel pionowy występować może jako (por. Czarny 2002, s. 191, 196): wymiana dóbr substytucyjnych względem siebie, ale o różnej jakości, lub wymiana w ramach jednej gałęzi dóbr będących w różnym stadium przetworzenia. Ta druga sytuacja dotyczy na przykład importu komponentu wchodzącego w skład eksportowanego wyrobu finalnego, jeżeli oba należą do jednej gałęzi. Istotne znaczenie ma w tym przypadku stopień dezagregacji danych, o czym jest mowa w dalszej części rozdziału. Metoda określania wymiany handlowej typu poziomego i pionowego została zaproponowana przez D. Greenaway a, R. Hine a oraz C. Milner a (1995). Autorzy ci określili handel horyzontalny jako taki, który spełnia warunek zamknięcia się wielkości relacji jednostkowej wartości produktu eksportowanego i importowanego w pewnym, arbitralnie określonym przedziale wartości <1- ; 1+ >. Jeżeli założyć, że = 0,15, co jest często przyjmowaną wartością, kryterium wyodrębnienia handlu poziomego przyjmuje następującą postać (Czarny 2002, s. 192):. (3.4) Wartości wyrażenia niespełniające warunku (3.4) kwalifikują handel wewnątrzgałęziowy w danej branży jako pionowy. Jeżeli taka sytuacja ma miejsce, wyodrębnia się następnie handel wertykalny produktami o wyższej oraz o niższej jakości (z punktu widzenia kraju reportera). Wymiana typu pionowego dóbr o niższej jakości ma miejsce wtedy, gdy relacja przyjmuje wartości niższe lub równe 0,85. Interpretacja takiego wyniku wskazuje, że kraj reporter eksportuje w danej gałęzi produkty niższej jakości, niż importuje z kraju partnera. O odwrotnej sytuacji można mówić, gdy relacja przyjmuje wartości wyższe lub równe 1,15. Istotnymi kwestiami związanymi z pomiarem handlu wewnątrzgałęziowego są występowanie deficytów handlowych oraz stopień dezagregazji danych wykorzystanych w analizie. Fakt występowania deficytów w handlu wpływa na wyniki pomiaru IIT w ten sposób, że zwiększony deficyt pomniejsza udział IIT w obrotach 174

175 ogółem. Pomimo prób uwzględniania w analizach kwestii deficytu, nie została wypracowana powszechnie akceptowana metoda w tym obszarze (por. Molendowski 2007b, s. 49). Kwestia stopnia dezagregacji analizowanych danych ma również wpływ na wielkości indeksów handlu wewnątrzgałęziowego. Występuje w tym przypadku prosta zależność wyższy stopień dezagregacji zmniejsza wartości wskaźnika G-L. Należy podkreślić, że analizy handlu poziomego i pionowego wymagają maksymalnej dezagregacji danych. W przeciwnym przypadku wartości relacji ceny jednostkowej w eksporcie i w imporcie mogą dotyczyć nieporównywalnych produktów i, co za tym idzie, prowadzić do błędnych wniosków Wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich Celem analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich było zweryfikowanie hipotezy, zgodnie z którą jego udział w handlu ogółem, mierzony wskaźnikiem Grubela-Lloyda, był większy w relacji z Unią Europejską, niż w handlu wzajemnym. Starano się również ustalić kierunki zmian, aby zweryfikować hipotezę, że wraz z podpisaniem porozumienia CEFTA-2006, szybciej rósł udział IIT w ich handlu wzajemnym, niż w handlu z Unią Europejską 241. W ostatnim etapie badania dokonano podziału handlu wewnątrzgałęziowego w regionie Bałkanów Zachodnich na IIT poziomy, pionowy dobrami o wyższej jakości oraz pionowy dobrami o niższej jakości, w celu zidentyfikowania różnic w jakości i cenie dóbr będących przedmiotem wymiany. Analizę handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich przeprowadzono w oparciu o dane statystyczne dotyczące obrotów handlowych publikowane przez UNCTAD (3-cyfrowe kody SITC) oraz UN Comtrade (6-cyfrowe kody HS). Zastosowano w niej wzory 3.2 i 3.3 na wskaźnik G-L, które najczęściej są wykorzystywane w tego typu badaniach. Analizę przeprowadzono dla dwóch lat: 2007 oraz 2013, co związane jest z kilkoma czynnikami. Pierwsze lata po rozpadzie Jugosławii charakteryzowały się bardzo niskim wolumenem wymiany bilateralnej z krajami regionu, który zaczął rosnąć dynamicznie dopiero w latach Z drugiej strony podpisana w grudniu 2006 r. umowa CEFTA-2006, weszła w życie we wszystkich krajach sygnatariuszach 241 Zniesienie barier w handlu prowadzi w głównej mierze do wzrostu obrotów towarami, które stanowią bliskie substytuty i, co za tym idzie, charakteryzują się znaczną cenową elastycznością popytu. Sytuacja taka ma miejsce w przypadku handlu wewnątrzgałęziowego (Molendowski 2007a., s. 41). 175

176 porozumienia w drugiej połowie 2007 r. Stąd wydaje się, że zbadanie dynamiki wymiany wewnątrzgałęziowej w latach w istotnym stopniu pomoże pokazać wpływ, jaki wywarło podpisanie porozumienia na handel w regionie. Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 3.26, w roku 2007 wartości IIT dla trzech krajów bałkańskich były wyższe w relacji z UE-27, niż z BZ, a w przypadku pozostałych trzech odwrotnie (Tabela 3.26 i Wykres 3.17). Do pierwszej grupy należała Serbia (wartości indeksu G-L dla odpowiednio BZ i UE-27 40,3% i 30,6%), Macedonia (38,2% i 20,0%) oraz Czarnogóra (14,2% i 6,7%). Natomiast do krajów o większym natężeniu IIT w relacji z UE, należały Chorwacja (wartości indeksu G-L dla odpowiednio BZ i UE-27 32,8% i 43,3%), Bośnia (30,3% i 36,3%) oraz Albania (19,4% i 28,4%). Tabela Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych oraz z krajami UE-27 w latach 2007 i 2013 (wg 3-cyfrowych kodów SITC rev. 4)* Kraj Dynamika (rok 2007 = 100) Przyrost (w punktach procentowych) BZ EU-27 BZ EU-27 BZ EU-27 BZ EU-27 Albania 19,4 28,4 18,6 25,0 95,5 87,9-0,9-3,4 Bośnia i H. 30,3 36,3 39,0 40,3 128,5 110,9 8,6 4,0 Chorwacja 32,8 43,3 41,1 49,9 125,6 115,2 8,4 6,6 Czarnogóra 14,2 6,7 22,8 7,6 160,8 114,7 8,6 1,0 Serbia 40,3 30,6 55,7 47,4 138,1 154,7 15,4 16,7 Macedonia 38,2 20,0 48,1 18,7 125,9 93,5 9,9-1,3 *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Na przestrzeni analizowanych sześciu lat, przypadających na okres po podpisaniu umowy CEFTA-2006, wszystkie kraje poza Serbią odnotowały wyższą dynamikę wskaźnika G-L w relacji z Bałkanami Zachodnimi, niż z Unią Europejską. Można to uznać za pozytywny wpływ Porozumienia. W przypadku prawie wszystkich krajów w obu analizowanych relacjach wartości wskaźnika G-L w 2013 r. były wyższe, niż w 2007 r. Wyjątek stanowił handel Macedonii w relacji z UE-27 (spadek o 6,5%) oraz Albanii w relacji zarówno z BZ (spadek o 4,5%), jak i z UE-27 (spadek o 12,1%). 176

177 Natomiast największe wzrosty tego wskaźnika odnotowały Czarnogóra z BZ (60,8%) oraz Serbia zarówno z BZ (38,1%), jak i z UE-27 (54,7%). W roku 2013, nadal połowa analizowanych krajów odnotowywała wyższy poziom handlu wewnątrzgałęziowego z BZ, niż z UE-27. Liderami, jeśli chodzi o wartości IIT z BZ były Serbia (55,7% dla BZ i 47,4% dla UE-27) oraz Macedonia (48,1% i 18,7%), natomiast jego wartości dla Czarnogóry (22,8% i 7,6%) były najniższe wśród tej grupy państw. Wśród krajów o większym ukierunkowaniu IIT na Unię Europejską, najwyższe wartości indeksu odnotowała Chorwacja (41,1% i 49,9%) i Bośnia (39,0% i 40,3%), natomiast najniższe Albania (18,6% i 25,0%). Wykres Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych oraz z krajami UE-27 w latach 2007 i 2013 (wg 3-cyfrowych kodów SITC rev. 4)* 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10, ,0 BZ EU BZ EU BZ EU BZ EU BZ EU BZ EU *Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Jak w Tabeli Albania Bośnia i H. ChorwacjaCzarnogóra Serbia Macedonia Hipoteza pomocnicza, zgodnie z którą handel wewnątrzgałęziowy stanowi istotną część obrotu towarowego państw BZ z UE, ale niewielką część obrotu wewnątrz regionu, co odzwierciedla podział na Północ i Południe, nie znajduje potwierdzenia w wynikach uzyskanych w toku prezentowanej analizy. W połowie krajów regionu BZ, udział handlu typu IIT był większy w relacjach wewnątrzregionalnych, niż w relacji z UE-27. Przy czym we wszystkich krajach oprócz Serbii przewaga wewnątrzregionalnego handlu typu IIT, w porównaniu do handlu z UE-27, jeszcze wzrosła. Ta szybsza dynamika udziałów IIT w relacjach z BZ, niż z UE-27, w latach , potwierdza z kolei hipotezę o pozytywnych efektach porozumienia CEFTA-2006 na handel wewnątrzgałęziowy w regionie. 177

178 Ważnym elementem prezentowanej analizy było zbadanie najważniejszych tendencji w zakresie handlu wewnątrzgałęziowego w rozbiciu na 6-cyfrowe grupy produktów. Wyniki odpowiednich obliczeń zestawiono w Tabeli i zilustrowano na Wykresie Umożliwiło to zidentyfikowanie zmian w udziałach handlu horyzontalnego, wertykalnego produktami o niskiej oraz wysokiej wartości jakości w relacjach bilateralnych państw BZ. W roku 2007 cztery kraje Bośnia, Chorwacja, Serbia i Macedonia charakteryzowały się podobnymi, względnie wysokimi udziałami handlu wewnątrzgałęziowego (między 2,8% a 2,9%) i podobną strukturą IIT. W okresie sześciu lat ( ) udziały handlu wewnątrzgałęziowego wzrosły w podobnym stopniu we wszystkich czterech krajach (do wartości pomiędzy 3,7% a 4,0%), jednakże tylko w przypadku Serbii i Macedonii struktura IIT pozostała podobna. W przypadku Bośni udział handlu wertykalnego produktami o niskiej jakości spadł o ponad połowę (do 0,4%), wzrósł natomiast ponad dwuipółkrotnie udział handlu produktami o wysokiej jakości (do 1,9%). Przeciwną tendencję można zaobserwować w przypadku Chorwacji dziesięciokrotny spadek udziału VIIT (HQ) do poziomu zaledwie 0,1% i prawie siedmiokrotny wzrost udziału VIIT (LQ) do poziomu 3,4% w roku Tabela Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda, w podziale na poziomy i pionowy, dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS)* Kraj HIIT Dynamika (rok 2007 = 100) Przyrost (w pp) VIIT, w VIIT, w VIIT, w VIIT, w tym: razem HIIT tym: razem HIIT tym: razem HIIT tym: IIT IIT IIT LQ HQ LQ HQ LQ HQ LQ HQ Albania 0,2 1,1 0,8 74-0,3 1,2 0,1 0, ,1 0,3 0,7 0,5 0, ,2-0,5 Bośnia i H. 1,1 1,7 2, ,7 2,8 1,3 3, ,2 1,0 0,7 0,4 1, ,5 1,2 Chorwacja 1,2 1,7 3, ,8 2,9 0,5 4, ,7 0,5 1,2 3,4 0, ,9-1,1 Czarnogóra 0,4 0,8 0,7 80-0,2 1,2 0,1 0, ,3 0,6 0,3 0,5 0, ,0-0,1 Serbia 0,9 2,0 2, ,4 2,9 1,2 3, ,4 1,0 1,0 0,8 1, ,3 0,7 Macedonia 1,0 1,9 2, ,6 2,9 1,4 3, ,4 1,3 0,7 1,0 1, ,3 0,8 * Podane wartości są średnią ważoną dla danego kraju. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). razem IIT -0,4 0,9 1,1-0,5 0,8 0,9 242 Należy zwrócić uwagę na fakt, że w Tabeli 3.26 podawane były wartości indeksu G-L dla 3-cyfrowych kodów SITC, natomiast w Tabeli 3.27 i kolejnych dla 6-cyfrowych kodów HS. Sama konstrukcja indeksu G-L sprawia, że jego wartości dla kodów 6-cyfrowych muszą być niższe, niż dla 3-cyfrowych (niezależnie od przyjętej klasyfikacji). 178

179 Wykres Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda, w podziale na poziomy i pionowy, dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS)* * Podane wartości są średnią ważoną dla danego kraju. Źródło: Jak w Tabeli Analizując sytuację Albanii i Czarnogóry na przestrzeni analizowanych sześciu lat można zauważyć, że niskim i spadającym wartościom wskaźników handlu wewnątrzgałęziowego towarzyszyły zmiany w jego strukturze. Udział handlu VIIT (LQ) Albanii wzrósł w latach półtorakrotnie do poziomu 0,5%, natomiast udział VIIT (HQ) spadł blisko trzykrotnie, do poziomu 0,3%. Z kolei udział handlu wertykalnego produktami o niskiej jakości w przypadku Czarnogóry spadł nieznacznie do poziomu 0,5%, natomiast produktami o wysokiej jakości spadł o ponad połowę, do poziomu 0,1%. W Tabeli 3.28 i na Wykresie 3.19 przedstawiono wartości wskaźnika G-L dla handlu państw Bałkanów Zachodnich w układach bilateralnych. Te same udziały wraz z podziałem na HIIT, VIIT (LQ) i VIIT (HQ) zaprezentowano natomiast w Aneksie w Tabelach A5 A10. Handel Albanii z państwami regionu w roku 2007 charakteryzowały nieznaczne wartości wskaźnika G-L, które tylko w relacji z Macedonią przekroczyły 10% (dokładnie 11,1%), a średnia dla BZ wyniosła 6,2%. Bliskie zeru wartości wskaźnika HIIT sugerują, że handel wewnątrzgałęziowy opierał się głównie na produktach zróżnicowanych jakościowo, spośród których w relacji z każdym z krajów BZ przeważały towary wyższej jakości (VIIT HQ). Natomiast po sześciu latach można odnotować wzrost wskaźnika G-L dla produktów niższej jakości 179

180 dla relacji z wszystkimi partnerami z regionu BZ. Nie licząc Chorwacji i Czarnogóry, spadły jednakże wartości tego wskaźnika dla dóbr wyższej jakości. W 2013 r. Albania odnotowywała nadal największy odsetek przepływów wewnątrzgałęziowych w handlu ogółem w relacji z Macedonią (7,8%), a dotyczyły one zasadniczo dóbr zróżnicowanych jakościowo (6,4%), w tym głównie o niższej jakości (5,2%). Handel Bośni i Hercegowiny w roku 2007 miał w większej mierze charakter wewnątrzgałęziowy, niż handel Albanii. Najwyższe wartości wskaźnika G-L odnotowano w relacjach z Serbią (15,4%) oraz Chorwacją (13,9%), przy czym średnia dla BZ wyniosła również 13,9%. Względnie dużą, choć nie przeważającą jego część stanowił HIIT (5,5%), natomiast wśród VIIT (8,4%) większą część stanowił handel dobrami o niższej jakości (4,8%), choć dysproporcja nie była duża. Po sześciu latach wartości wskaźnika G-L wzrosły średnio o 4,7 pp, do wartości 18,6%, co było efektem wzrostu wymiany wewnątrzgałęziowej Bośni w relacjach z Chorwacją (do 19,8%) i Serbią (do 21,1%), pomimo jej spadków w relacjach z pozostałymi krajami regionu. W przypadku Bośni dostrzec więc można wyraźną tendencję w kierunku rozwoju handlu IIT z wyżej wymienionymi krajami, przy jednoczesnym pogłębianiu się międzygałęziowej specjalizacji na pozostałych kierunkach. Co ciekawe, z 19,8% wartości wskaźnika G-L dla handlu z Chorwacją, aż 15,4% przypada na handel produktami o wyższej jakości, co wydaje się być nienaturalne, biorąc pod uwagę fakt, że to Chorwacja jest państwem znacznie bardziej rozwiniętym gospodarczo 243. W przypadku Chorwacji, średnia wartość wskaźnika G-L dla handlu z państwami BZ w roku 2007 była nieznacznie wyższa, niż w przypadku Bośni, i wyniosła 14,6%. Najwyższe wartości odnotowano w relacjach z Serbią (19,9%) oraz Bośnią (13,9%), przy czym w obu tych przypadkach dość istotną część stanowił handel typu poziomego (odpowiednio 6,1% i 7,1%). Średnio około dwukrotnie wyższa wartość wskaźnika dla dóbr o wyższej jakości, niż dla o niższej (odpowiednio 5,9% i 2,5%) związana była w szczególności ze względnie wysokimi wartościami wskaźnika VIIT (HQ) w handlu z Macedonią (9,9%), Serbią (8,8%), czy Bośnią (4,8%). Zmiany, które zaszły do roku 2013, oznaczały przede wszystkim wzrost wymiany wewnątrzgałęziowej (do wartości 20,2%), głównie za sprawą dóbr o niższej jakości (wzrost o 14,6 pp), przy czym wartości wskaźników HIIT i VIIT (HQ) spadły, średnio o odpowiednio 3,6 pp 243 Więcej o tej kwestii w przypisie do relacji Chorwacja Serbia. 180

181 i 5,3 pp. Może zaskakiwać fakt, że w 2013 r. znaczny udział w ogólnym IIT przypadł w kilku relacjach handlowi typu VIIT (LQ), np. w relacji z Bośnią stanowił 15,4% z 19,8%, z Serbią 23,6% z 25,9%, a z Macedonią 25,0% z 26,2% 244. W roku 2007 handel Czarnogóry z większością partnerów w regionie miał charakter zdecydowanie międzygałęziowy, z wartością wskaźnika G-L powyżej 5% tylko dla relacji z Bośnią (6,9%) i Serbią (6,7%). Część wewnątrzgałęziowa wykazywała skłonność do preferowania produktów eksportowych z kategorii niższej jakości, względem wyższej (odpowiednio 2,8% i 1,4%), przy czym sytuacja taka występowała we wszystkich relacjach bilateralnych, za wyjątkiem Chorwacji. Po sześciu latach można odnotować dość nietypową sytuację spadku wartości wskaźnika G-L dla prawie wszystkich jego rodzajów i dla prawie wszystkich kierunków (średnia ważona dla ogólnego wskaźnika G-L spadła o 38%). Nieznaczny wzrost wystąpił jedynie w obu kategoriach VIIT handlu z Albanią, w handlu typu VIIT (HQ) z Bośnią i Macedonią, oraz typu VIIT (LQ) z Serbią. Można więc mówić w przypadku Czarnogóry o pogłębiającej się specjalizacji międzygałęziowej. Zgoła odmienna tendencja wystąpiła w Serbii. Kraj ten w 2007 r. charakteryzował względnie wysoki wskaźnik indeksu G-L (średnio 14,4%) oraz zrównoważona jego struktura (HIIT 4,3%, VIIT LQ 5,2%, VIIT HQ 4,8%). Najwyższe wartości ogólnego wskaźnika G-L występowały w handlu w relacjach z Chorwacją (19,9%), Macedonią (17,1%) oraz Bośnią (15,4%). W przypadku tychże krajów dominował też handel typu VIIT (LQ). Na ogólny wzrost handlu wewnątrzgałęziowego do roku 2013 złożyły się przede wszystkim wysoki wzrost handlu produktami o wyższej jakości (o 3,5 pp) oraz handlu typu horyzontalnego (1,9%). Warto jednak 244 Po dogłębnej analizie handlu typu VIIT LQ i HQ Chorwacji okazało się, że w przypadku niektórych sekcji produktów występują bardzo duże różnice w wartości wskaźnika Unit Export Value (UEV), stanowiącego podstawę rozróżnienia pomiędzy dobrami o wyższej i niższej jakości, a wynikające z czasem kilkudziesięciokrotnych różnic w kategorii waga eksportowanych produktów przy zbliżonej ich wartości. Wydaje się więc, że albo występowały problemy w raportowaniu wag eksportowanych produktów, albo że pomimo maksymalnej dezagregacji danych, i tak sekcje 6-cyfrowe klasyfikacji HS skupiają zbyt różnorodne produkty. Sekcjami o największych różnicach w UEV w przypadku handlu Chorwacji i Serbii były: : Cocoa and cocoa preparations // Chocolate and other food preparations containing cocoa. // - Other : Articles of apparel and clothing accessories, knitted or crocheted // Jerseys, pullovers, cardigans, waistcoats and similar articles, knitted or crocheted. // - Of wool or fine animal hair : // -- Of wool. W pierwszym przypadku, wartości UEV różniły się ponad 50-krotnie, w drugim przypadku prawie 130- krotnie. 181

182 zauważyć, że w przypadku 2 spośród 5 analizowanych relacji handlowych (z Albanią i z Czarnogórą) nastąpił spadek wskaźnika ogólnego G-L. Tabela Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS) Kraj Albania Bośnia Chorwacja Czarnogóra Serbia Macedonia 2007 Albania x 0,9 0,2 1,2 5,5 11,1 Bośnia i H. 0,9 x 13,9 6,9 15,4 6,2 Chorwacja 0,2 13,9 x 1,8 19,9 11,4 Czarnogóra 1,2 6,9 1,8 x 6,7 2,2 Serbia 5,5 15,4 19,9 6,7 x 17,1 Macedonia 11,1 6,2 11,4 2,2 17,1 x 2013 Albania x 0,5 2,6 0,6 4,1 7,8 Bośnia i H. 0,5 x 19,9 4,5 21,1 0,0 Chorwacja 2,6 19,9 x 0,5 25,9 26,2 Czarnogóra 0,6 4,5 0,5 x 4,9 0,9 Serbia 4,1 21,1 25,9 4,9 x 22,6 Macedonia 7,8 0,0 26,2 0,9 22,6 x Dynamika (rok 2007 = 100) Albania x 51,4 1196,4 53,2 74,8 70,2 Bośnia i H. 51,4 x 143,2 66,1 136,9 0,0 Chorwacja 1196,4 143,2 x 29,0 130,3 229,8 Czarnogóra 53,2 66,1 29,0 x 73,2 40,1 Serbia 74,8 136,9 130,3 73,2 x 132,1 Macedonia 70,2 0,0 229,8 40,1 132,1 x Przyrost (w pp) Albania x -0,4 2,3-0,6-1,4-3,3 Bośnia i H. -0,4 x 6,0-2,3 5,7-6,2 Chorwacja 2,3 6,0 x -1,3 6,0 14,8 Czarnogóra -0,6-2,3-1,3 x -1,8-1,3 Serbia -1,4 5,7 6,0-1,8 x 5,5 Macedonia -3,3-6,2 14,8-1,3 5,5 x Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). W roku 2007 Macedonia była krajem o najwyższym udziale handlu wewnątrzgałęziowego z państwami regionu BZ (14,7%), na co wpłynęła w głównej mierze wysoka wartość tego wskaźnika w relacji z Serbią (17,1%). Jego niski poziom występował jedynie w handlu z Bośnią (6,2%) i Czarnogórą (2,2%). Również te dwa kraje charakteryzowała przewaga innego, niż dominujący w pozostałych krajach, handlu produktami gorszymi jakościowo. Rok 2013 przyniósł wzrost średniego poziomu ogólnego wskaźnika G-L do poziomu 19,4%, choć jedynie za sprawą rosnących jego wartości dla handlu z Chorwacją (aż o 14,8 pp) i Serbią (o 5,5 pp). 182

183 Albania Bośnia Chorwacja Czarnogóra Serbia Macedonia Albania Bośnia Chorwacja Czarnogóra Serbia Macedonia W przypadku pozostałych kierunków odnotowano spadki. Na przestrzeni analizowanych sześciu lat zmieniła się także struktura IIT Macedonii. Wzrosła o 4,2% wartość wskaźnika VIIT (HQ), o 1,9% wskaźnika HIIT, natomiast o -1,4% spadła wartość wskaźnika VIIT (LQ). Wykres Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS) %-30% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Serbia Macedonia Czarnogóra Chorwacja Bośnia Albania 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 20%-25% 15%-20% 10%-15% 5%-10% 0%-5% Macedonia Serbia Czarnogóra Chorwacja Bośnia Albania Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: (dostęp: ). Podsumowując, w latach handel wewnątrzgałęziowy w regionie Bałkanów Zachodnich charakteryzowały zróżnicowane tendencje. W roku 2007, najwyższymi wartościami ogólnego wskaźnika G-L charakteryzowały się bilateralne relacje Serbii z Chorwacją, Macedonią oraz Bośnią, a najniższymi Albanii z Chorwacją i z Bośnią. Dominującą składową IIT w handlu państw regionu był handel typu pionowego, którego udział w IIT był prawie dwukrotnie wyższy, niż handlu poziomego. Z kolei w 2013 r., najwyższe wartości wskaźnika G-L występowały w handlu Macedonii z Chorwacją oraz z Serbią, natomiast najniższe w handlu Bośni z Macedonią oraz z Albanią. W roku tym dysproporcja pomiędzy udziałem handlu poziomego i pionowego jeszcze się pogłębiła, gdyż udział VIIT w IIIT był ponad dwuipółkrotnie wyższy, niż udział HIIT. 183

184 3.6. Podsumowanie Z przedstawionej w Rozdziale 3. analizy sytuacji ogólnogospodarczej państw regionu Bałkanów Zachodnich na przestrzeni lat wynika duże zróżnicowanie tego niewielkiego regionu, a także istotne zmiany, jakie w tym okresie nastąpiły. Odbudowujące się po wojnach w Bośni oraz w Kosowie gospodarki bałkańskie borykały się z wieloma trudnościami. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: galopująca inflacja (w Serbii w latach i ), ponad 50-procentowa stopa bezrobocia (w Macedonii w latach ), ponad 50-procentowy udział deficytu obrotów handlowych z zagranicą w PKB (w Bośni i Hercegowinie oraz w Czarnogórze w roku 2008), prawie 50-procentowy udział transferów zagranicznych w PKB (w Bośni w roku 1998), ponad 50-procentowy udział rolnictwa w PKB (w Albanii w 1995 r.). Wydaje się więc, że rozwój państw bałkańskich w analizowanych osiemnastu latach miał charakter niezwykle burzliwy i zróżnicowany, w zależności od kraju. Wyniki zaprezentowanej w Rozdziale 3. analizy gospodarek i handlu krajów Bałkanów Zachodnich pozwoliły na pozytywną weryfikację hipotezy głównej. W przypadku zdecydowanej większości spośród analizowanych krajów, procesy liberalizacji handlu przyczyniły się do zwiększenia dynamiki eksportu i importu. Przyczyniły się one również do istotnych zmian w ich strukturach. Należy przy tym zauważyć, że struktury geograficzne podlegały w analizowanym okresie większym przekształceniom, niż produktowe, oraz że w obu tych przypadkach struktury eksportu zmieniały się bardziej, niż importu. Wyniki przeprowadzonej analizy pozwoliły także na weryfikację, nie zawsze pozytywną, kilku hipotez pomocniczych. Po pierwsze, hipoteza o powstaniu efektów kreacji i przesunięcia handlu na skutek liberalizacji handlu w ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz umowy CEFTA-2006 została potwierdzona tylko w odniesieniu do efektu kreacji. Nie wzrosła natomiast rola handlu wzajemnego, ani handlu z Unią Europejską, na tle pozostałych 184

185 partnerów handlowych państw regionu Bałkanów Zachodnich w analizowany okresie, co zaprzecza występowaniu efektu przesunięcia handlu. Odnotować należy fakt, że po zainaugurowaniu w 1999 r. Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia, aż do roku 2007, eksport państw Bałkanów Zachodnich do UE-27 rósł szybciej, niż import. Uznać więc można, że proces, w ramach którego Unia zagwarantowała Bałkanom Zachodnim bezcłowy dostęp do swojego rynku, spowodował oczekiwany efekt. Dynamiczny wzrost wartości handlu wewnątrzregionalnego oraz do państw UE-27 miał także miejsce w pierwszym roku po wejściu w życie porozumienia CEFTA Jednakże negatywne skutki światowego kryzysu gospodarczego przeważyły nad efektami liberalizacji, powodując spadki wartości obrotów handlowych w państwach bałkańskich oraz ich późniejszą stagnację. Po drugie, tylko w przypadku Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia potwierdzono hipotezę związaną z wynikami badań WTO (Low, Olarreaga, Suarez 1998), a także innych autorów (por. Snorrason 2012, s. 39), zgodnie z którą w okresach liberalizacji handlu powinna zmniejszać się jego koncentracja geograficzna. Wyniki analizy koncentracji wskazują, że związek taki nie był zauważalny w odniesieniu do porozumienia CEFTA Procesy liberalizacji handlu wydają się natomiast nie mieć wpływu na koncentrację produktową handlu państw bałkańskich, niezależnie czy dotyczą one okresu PSS, czy CEFTA Jest to szczególnie istotne z uwagi na fakt, że w wielu badaniach zostało potwierdzone, iż w przypadku państw rozwijających sie, dywersyfikacja handlu miała pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy (por. Misztal 2011). Wyniki analizy wskazują, że w okresie w większym stopniu zmienili się partnerzy w eksporcie państw bałkańskich, niż w ich imporcie. W eksporcie też, bardziej niż w imporcie, istotną rolę odgrywał handel wewnątrzregionalny, przy czym największy udział handlu wewnątrzregionalnego w handlu ogółem odnotowany był w przypadku Czarnogóry, natomiast najmniejszy Albanii. Po trzecie, hipotezę, zgodnie z którą wraz z postępem procesów liberalizacji handlu zwiększać się miał udział produktów kapitałochłonnych oraz technologicznie intensywnych w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich, kosztem zmniejszenia się roli produktów surowcowych i pracochłonnych, potwierdzono tylko dla dóbr pracoi kapitałochłonnych. Udziały dóbr surowcowych i technologicznie intensywnych nie 185

186 wykazywały istotnych zmian. Wyniki te są sprzeczne z rezultatami badań F. Rodriguez a i D. Rodrik a (1999) oraz UNCTAD (2002), zgodnie z którymi liberalizacja handlu w przypadku państw rozwijających się ma przyczyniać się do pogłębienia specjalizacji w produkcji i eksporcie dóbr surowcowych i pracochłonnych. Ważnym wnioskiem z przeprowadzonej analizy jest także fakt, że udział produktów kapitałochłonnych zmieniał się dokładnie w przeciwnym kierunku, niż udział produktów pracochłonnych, a wykres te zmiany obrazujący przypomina lustrzane odbicie. Potwierdza to substytucyjny charakter czynników kapitału i pracy. Bardziej szczegółowe badanie struktury obrotów handlowych pozwoliło wyodrębnić główne grupy produktów eksportowych oraz importowych poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich. Wśród głównych produktów eksportowych Albanii, Bośni, Czarnogóry i Macedonii zdecydowanie przeważały surowce i wyroby pracochłonne, natomiast w eksporcie Chorwacji i Serbii relatywnie większy był udział produktów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie. Z kolei znaczną część importu państw BZ stanowiły surowce, w tym produkty przemysłu petrochemicznego, a także farmaceutyki i produkty przemysłu motoryzacyjnego. Wyniki analizy podobieństwa struktury produktowej eksportu i importu w 2013 r. pozwalają na wyodrębnienie grupy trzech krajów, o relatywnie podobnych strukturach. Tworzyły ją Bośnia i Hercegowina, Chorwacja oraz Serbia, czyli kraje, które poza faktem lokalizacji w północnej części Bałkanów Zachodnich, łączyło także to, że były one największymi gospodarkami w regionie. W przypadku struktur eksportu, do grupy tej należała także Macedonia. W przypadku importu z kolei, wyodrębnić można także drugą grupę o zbliżonych strukturach, w skład której weszły Albania i Czarnogóra. Wyniki analizy skupień dla roku 1995 nie prowadzą do tak jednoznacznych wniosków. Po czwarte, wyniki analizy nie pozwalają na pozytywne zweryfikowanie hipotezy, zgodnie z którą udział handlu wewnątrzgałęziowego w wymianie towarowej państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską miał być większy, niż w relacjach wewnątrzregionalnych, co wskazywałoby na relacje typu Północ Południe i Południe Południe. W połowie krajów regionu BZ, udział handlu typu IIT był większy w relacjach wewnątrzregionalnych, niż w relacji z UE-27. Potwierdzono natomiast, że w okresie od czasu wejścia w życie porozumienia CEFTA-2006 do 186

187 ostatniego roku, dla którego dostępne były dane statystyczne, udział handlu IIT w relacjach wewnątrzregionalnych umocnił się, w porównaniu do relacji z Unią. Wniosek ten jest zgodny z założeniami teorii handlu wewnątrzgałęziowego (por. Molendowski 2007a, s.41). W relacjach wewnątrzregionalnych względnie wysokimi i rosnącymi w latach udziałami handlu wewnątrzgałęziowego charakteryzowały się obroty handlowe czterech krajów Bośni, Chorwacji, Serbii i Macedonii. Zgoła inaczej kształtowały się udziały handlu wewnątrzgałęziowego Albanii i Czarnogóry, których relatywnie niewielkie wartości wskaźnika G-L w latach zmniejszyły się. Wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego w podziale na poziomy oraz pionowy wskazują na większy i rosnący udział tego drugiego typu handlu w IIT ogółem. W roku 2007 udział VIIT był prawie dwukrotnie, a w 2013 r. ponad dwuipółkrotnie wyższy, niż udział HIIT. Konkludując należy stwierdzić, że pomimo wielu pozytywnych zmian, jakie zaszły po 1995 r., w szczególności stabilizacji politycznej oraz trwających procesów regionalnej integracji gospodarczej, w roku 2013 kraje regionu borykały się nadal z istotnymi problemami, jak relatywnie wysokie deficyty obrotów handlowych z zagranicą, bezrobocie czy rozwarstwienie społeczne. Procesy liberalizacji handlu, odbywające się w szczególności w ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006, przyczyniły się niewątpliwie do rozwoju współpracy gospodarczej w regionie, a także z państwami Unii Europejskiej. Niemniej, na drodze ku pełnemu wykorzystaniu potencjału związanego z obniżonymi barierami w handlu stanął światowy kryzys gospodarczy, który doprowadził do znacznego osłabienia dynamiki obrotów handlowych państw Bałkanów Zachodnich. 187

188 Rozdział 4. Determinanty wymiany handlowej pomiędzy krajami Bałkanów Zachodnich w latach : analiza z zastosowaniem modelu grawitacji 4.1. Uwagi wstępne Procesy liberalizacji handlu stanowią zaledwie jedną z wielu potencjalnych determinant handlu zagranicznego, obok szerokiej grupy czynników natury geograficznej, ekonomicznej, politycznej, kulturowej, komunikacyjnej czy historycznej. Z uwagi na specyfikę regionu Bałkanów Zachodnich, wyrażającą się w skomplikowanej strukturze religijnej oraz językowej, a także w niestabilnej sytuacji politycznej, która skutkowała działaniami wojennymi i falą emigracji, ważnym zagadnieniem wydaje się być wpływ szerokiego spektrum determinant na handel bilateralny pomiędzy krajami bałkańskimi 245. Analizą objęto okres , czyli od roku podpisania układu w Dayton, kończącego wojnę w Bośni, aż do roku, w którym Chorwacja wstąpiła do Unii Europejskiej. Jako narzędzie badawcze wykorzystano model grawitacyjny handlu zagranicznego. Model ten jest często stosowany zarówno przy poszukiwaniu determinant handlu, jak i przy próbach odpowiedzi na pytania o potencjalną wartość eksportu danego kraju, a także przy prognozowaniu wpływu decyzji politycznych (np. przystąpienia do unii walutowej) na zmiany w strumieniach handlu 246. Podstawowym celem analizy prezentowanej w rozdziale czwartym jest zweryfikowanie hipotezy głównej, ale tylko w zakresie obejmującym kształtowanie się strumieni handlu wewnątrzregionalnego. Zgodnie tą hipotezą, procesy liberalizacji handlu są istotnymi determinantami wpływającymi na zmiany wartości oraz na przekształcenia struktury ich eksportu i importu. W analizie prezentowanej w niniejszym rozdziale, bazującej na modelu grawitacyjnym, uwzględniono jako potencjalne determinanty handlu zarówno bilateralne umowy o wolnym handlu miedzy państwami Bałkanów Zachodnich, jaki i umowę CEFTA Kolejną, również niezwykle istotną kwestią, była weryfikacja dwóch hipotez pomocniczych. Zgodnie 245 Nie uwzględniono w tej części analizy relacji pozaregionalnych. 246 Wyniki wcześniejszych badań autora nad determinantami handlu w regionie Bałkanów Zachodnich były publikowane m.in. w pracach: Klimczak (2014a), Klimczak (2014b) oraz Trivić i Klimczak (2015). 188

189 z pierwszą z nich, bezpośrednie inwestycje zagraniczne miały w analizowanym okresie pozytywny wpływ na wartość handlu wzajemnego państw BZ. Stąd w badaniu uwzględniono zmienną reprezentującą zasób BIZ w kraju eksportera. Natomiast druga z weryfikowanych hipotez pomocniczyc odnosi się stricte do analizy wykorzystującej model grawitacyjny. Zgodnie z nią, specyficzne determinanty, wspólne dla państw regionu Bałkanów Zachodnich, takie jak: możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktur religijnych, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory w kraju importera, wspólna granica, różnica w PKB per capita, podpisanie porozumienia CEFTA-2006, miały statystycznie istotny wpływ na strumienie handlu zagranicznego w obrębie tego regionu Model grawitacji jako narzędzie analizy handlu zagranicznego Teoretyczne podstawy modelu grawitacji oraz jego zastosowania w badaniach nad handlem krajów Bałkanów Zachodnich Model grawitacyjny 247 handlu zagranicznego jest obecny w literaturze od początku lat 60. XX wieku i wiąże się z pracami Tinbergena (1962), Pöyhönena (1963) i Linnemana (1966). Autorzy ci wykorzystali do analizy handlu założenia zbliżone do prawa grawitacji Newtona, przyjmując, że siła oddziaływania między jednostkami jest wprost proporcjonalna do ich mas oraz odwrotnie proporcjonalna do odległości pomiędzy nimi. W analizie handlu, jako masy wykorzystywane są zazwyczaj PKB i/lub liczba ludności krajów eksportera i importera. Odległość natomiast przyjęto z początku interpretować jako dystans fizyczny pomiędzy stolicami lub największymi aglomeracjami w obu krajach. Jakkolwiek zależność, w której większe kraje położone bliżej siebie handlują bardziej intensywnie, jest intuicyjnie do przyjęcia, przez długi czas modelowi grawitacyjnemu brakowało solidnych podstaw teoretycznych, które nadałyby mu wymiar w pełni naukowy. Przywołane wcześniej prace z lat 60. XX wieku odwoływały się do uzasadnień intuicyjnych. Choć Leamer i Stern (1970) wywodzili model grawitacyjny z probabilistycznego modelu transakcji, to jednak do niedawna nie miało 247 W literaturze wykorzystywane jest zarówno określenie model grawitacji (por. Czarny, Śledziewska 2012), jak i model grawitacyjny (por. Cieślik et al. 2009). W niniejszej pracy oba sformułowania stosowane są zamiennie. 189

190 miejsca zakorzenienie go w teorii handlu (por. Greenaway, Milner 2002). Od końca lat 70. XX wieku trwają próby wypełnienia tej istotnej luki, sprawiającej, że modele dobrze pasujące do danych empirycznych, nie mają wystarczającego uzasadnienia w teorii. Pierwsze próby wiązały się z wykorzystaniem teorii korzyści skali. Anderson (1979) uzasadnił użycie zmiennych PKB w modelu wykorzystując założenie Armingtona, zgodnie z którym dobra krajowe i importowane nie są doskonałymi substytutami, ale dobrami podobnymi (Armington 1969). Bergstrand (1985, 1989) rozwinął to podejście, wyprowadzając równanie grawitacji z funkcji preferencji CES i zróżnicowania produktów typu Armingtona. Z kolei Helpman (1981) oraz Helpman i Krugman (1985) podali alternatywne uzasadnienie dla modelu grawitacji, w którym zrezygnowano z neoklasycznych założeń, w tym założenia Armingtona, na rzecz zróżnicowania produktów między firmami (nie krajami) i konkurencji monopolistycznej, zgodnie z Nową Teorią Handlu (por. Kandogan 2009). Istotnym krokiem w rozwoju teorii grawitacji w handlu była praca Helpmana (1987). Bazując na krajach należących do OECD wykazał on, przy założeniu homogeniczności gustów, braku kosztów transportu i ceł, że wymiana handlowa jest również uzależniona od różnicy w potencjałach badanych krajów (mniejsza różnica sprzyja rozwojowi handlu). Ten tzw. teoremat Helpmana przetestowali następnie Hummels i Levinsohn (1995) oraz Debaere (2005), rozszerzając zakres badań o kraje nienależące do OECD, które z pewnym przybliżeniem można traktować jako kraje słabiej rozwinięte. Wyniki badań były sprzeczne w przeciwieństwie do Hummelsa i Levinsohna, Debaere nie potwierdził znaczenia różnicy w poziomie rozwoju na handel państw słabiej rozwiniętych (por. Śledziewska 2012). Oddzielną grupę stanowiły prace próbujące wyprowadzić model grawitacyjny handlu z założeń teorii Heckschera-Ohlina (H-O). Deardorff (1998) przedstawił takie uzasadnienie dla dwóch przypadków tej teorii, natomiast Feenstra (2004) potwierdził tę interpretację, ukazując kompatybilność modelu ze specyficznym przypadkiem, bazującej na H-O, teorii przewag komparatywnych. Co ważne, obie teorie zakładają pełną specjalizację krajów w produkcji konkretnych dóbr. Niejako zamykając kwestię teoretycznego uzasadnienia modelu grawitacji, Evenett i Keller (2002) pokazali, że może on być wykorzystany do rozróżnienia pomiędzy alternatywnymi teoriami handlu. Badania wykorzystujące model grawitacyjny, w szczególności w oparciu o nurt konkurencji monopolistycznej, stanowiły istotny przyczynek dla rozwoju Nowej 190

191 Geografii Ekonomicznej. Wśród jej głównych założeń znalazła się endogeniczność lokalizacji podaży oraz popytu, która doprowadziła do konkluzji, że mobilność oraz rentowność czynników produkcji prowadzą do jej realokacji 248. Opracowania dotyczące handlu państw Bałkanów Zachodnich, wykorzystujące model grawitacyjny, są dość zróżnicowane stawiają sobie różne cele, obejmują różne kraje oraz okresy, a także wykorzystują różne specyfikacje modelu. Większość autorów stawia sobie za główny cel określenie potencjału handlowego badanych krajów (Bussière et al. 2005; Damijan et.al. 2006; Ilic 2012; Kaminski, de la Rocha, 2003; Sosic, Vujcic 2005), dochodząc niejednokrotnie do sprzecznych wniosków. Zarówno Sosic, Vujcic (2005), jak i Damijan et.al. (2006) twierdzą, że państwa regionu Bałkanów Zachodnich osiągnęły lub nawet przekroczyły poziom potencjalnego eksportu, wynikający z przeprowadzonych analiz. Natomiast według Bussière et al. (2005), poziom ten jest relatywnie niewysoki, choć się zwiększa, a kraje południa regionu (Albania, Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia) wykazują się niskim stopniem integracji z Unią Europejską. Z kolei Kaminski i de la Rocha (2003) pokazali, że w niektórych relacjach handel wewnątrzregionalny nie osiągnął poziomu potencjalnego (Chorwacja z Serbią), natomiast w innych przekroczył go (Bośnia z Chorwacją, a także z Serbią). Damijan et al. (2006) twierdzą, że liberalizacja handlu miała pozytywny wpływ na jego poziom w regionie, aczkolwiek sama liberalizacja nie jest do końca egzogeniczna w stosunku do handlu, ponieważ na poziom stawek celnych ma wpływ lobbying lokalnych producentów. Jedną z niewielu prac, wykorzystujących model grawitacyjny do określenia istotności poszczególnych determinant handlu, jest badanie przeprowadzone przez Holzner a et al. (2012). Autorzy stwierdzają dużą rolę dystansu fizycznego w eksporcie, istotne znaczenie stopnia korupcji w kraju importera oraz posiadania diaspory w kraju eksportera bądź importera. Spośród analiz obejmujących również pozaekonomiczne determinanty handlu w regionie BZ warto wspomnieć o pracy Gjipali et al. (2012). Autorzy wykazują, że kraje posiadające wspólną granicę, spokrewnione językowo oraz będące w przeszłości częścią jednego kraju (była Jugosławia) prowadzą bardziej wzmożoną wymianę handlową. Z kolej Adam et al. (2003), analizując skutki multilateralnych umów handlowych CEFTA i BAFTA, stwierdzili, że w przypadku 248 Bardziej szczegółowe opisy uzasadnień teoretycznych modelu grawitacji zawierają prace: Cafiso 2007, Cieślik 2009, Kandogan

192 państw Europy Południowo-Wschodniej podpisanie regionalnych umów o wolnym handlu powinno pozytywnie przyczynić się do rozwoju wymiany handlowej. Zdaniem Damijana et al. (2006) miało to nie mieć istotnego znaczenia, z uwagi na fakt, że poziom handlu w regionie był wyższy od potencjalnego. Z kolei Bjelić et al. (2013) zbadali skutki podpisania Umów o Stabilizacji i Stowarzyszeniu w państwach Bałkanów Zachodnich, stwierdzając, że nie przyczyniły się one do istotnego wzrostu obrotów handlowych. Autorzy ci zbadali również wpływ barier administracyjnych i technicznych na handel zarówno w regionie, jak i w relacji z Unią Europejską. Oba rodzaje barier okazały się blokować w istotnym stopniu handel z krajami UE, natomiast dla relacji wewnątrzregionalnych bardziej problematycznymi były bariery techniczne. Inny cel badawczy postawił sobie Christie (2002). Chciał on ustalić, czy kraje regionu Bałkanów Zachodnich można w ogóle traktować jako całość, tzn. czy ich handel podlega tym samym determinantom. Negatywna odpowiedź na to pytanie wynikająca z rezultatów analizy autora, jeśli uznać jej wiarygodność, rodzić może wątpliwości odnośnie badań handlu w regionie Bałkanów Zachodnich jako całości Pojęcia masy oraz dystansu w modelach grawitacji Założenia teorii grawitacji w handlu opierają się na dwóch kluczowych pojęciach: masie oraz dystansie, które określają zbiór zmiennych mających charakteryzować odpowiednio: każdy z dwóch krajów uczestniczących w bilateralnej wymianie handlowej z osobna, różnorakie relacje, w jakich się te kraje znajdują. Literatura przedmiotu dostarcza wielu przykładów równań grawitacji wykorzystujących szereg zmiennych nie rozdzielanych w sposób czytelny pomiędzy dwie powyższe kategorie. W analizie prezentowanej w niniejszej pracy zaproponowano podział wszystkich zmiennych w równaniu na zmienne charakteryzujące masę lub dystans, w zależności od tego, czy dotyczą one jednego z partnerów handlowych, czy też relacji pomiędzy nimi. Podział ten skutkuje większą przejrzystością, a także bardziej adekwatną interpretacją wyników, w szczególności efektów stałych dla krajów, bądź par krajów. 192

193 Wobec dynamicznego rozwoju badań wykorzystujących model grawitacyjny w handlu, w opisywanej analizie rozgraniczono tzw. model standardowy (podstawowy) od modelu rozszerzonego, zawierającego niestandardowe zmienne objaśniające bądź inną od standardowej specyfikację modelu regresji. W tak zwanym modelu standardowym, zbiór zmiennych wykorzystywanych do opisania prawej strony równania grawitacyjnego obejmuje: w przypadku mas partnerów ich PKB i/lub populację, w przypadku dystansu między partnerami odległość geograficzną między ich stolicami lub centrami gospodarczymi. Model podstawowy zapisywany jest najczęściej równaniem w postaci: gdzie: eksport z kraju i do kraju j w roku t PKB kraju i w roku t PKB kraju j w roku t populacja kraju i w roku t populacja kraju j w roku t stała parametry modelu wyraz wolny (4.1) Wybór do modelu standardowego powyższych zmiennych charakteryzujących masy partnerów, a w szczególności ich PKB, związany jest z tym, że w dobry sposób oddają one zarówno wielkość potencjalnej podaży eksportera, jak również stronę popytu w przypadku importera (por. Czarny, Folfas 2011). Jako alternatywną wersję miar mas w modelu standardowym spotkać można w literaturze także PKB per capita, co wydaje się być jednak podejściem błędnym, gdyż miara ta określa bardziej stopień rozwoju kraju lub jego wyposażanie w czynniki produkcji (kapitał/praca), niż podaż lub popyt. Stanowić ona może więc raczej miarę uzupełniającą, niż główną. Trzeba też zauważyć, że różnica w PKB per capita badanych krajów wykorzystywana jest niejednokrotnie jako miara zróżnicowania w wyposażeniu w czynniki produkcji, a więc miara dystansu. 193

194 Odległość geograficzna pomiędzy stolicami lub centrami gospodarczymi państw (określana w literaturze anglojęzycznej jako great circle distance) stanowi najczęściej wykorzystywaną w literaturze miarę dystansu. Ma ona w założeniu odzwierciedlać koszty transportu towarów pomiędzy krajami. Wątpliwości, które się nasuwają wobec traktowania tak mierzonej odległości geograficznej jako jedynej miary dystansu w modelu grawitacyjnym wiążą się z trzema kwestiami: czy sprowadzanie aktywności ekonomicznej w danym kraju do jednego punktu na mapie (stolicy bądź centrum ekonomicznego 249 ) odpowiada rzeczywistości? czy koszty transportu we współczesnym handlu są faktycznie wprost proporcjonalne do odległości geograficznej 250? czy koszty transportu są główną barierą w handlu międzynarodowym? Kwestia traktowania odległości geograficznej jako prostej pomiędzy dwoma punktami (np. stolicami) ma szczególnie istotne znaczenie w przypadku krajów o dużej powierzchni oraz krajów o zdekoncentrowanym geograficznie potencjale produkcyjnym. Duża powierzchnia kraju sprawia, że zmienna określająca odległość geograficzną będzie przyjmować przeciętnie wyższe wartości, niż w przypadku kraju niewielkiego terytorialnie. W literaturze spotyka się dwojakie rozwiązania tego problemu. Część autorów dodaje do modelu zmienną zawierającą w sobie wartości powierzchni obu krajów (np. ich iloczyn Maliszewska, 2004), bądź też dwie zmienne wyrażające powierzchnie każdego z krajów z osobna. Ta druga wersja należy jednak do grupy zmiennych mas. Jako przykłady można tu podać prace Nitsch a (2000) oraz Leamer a (1997), zawierające zmienną określaną jako dystans wewnętrzny (internal distance) i stanowiącą pierwiastek kwadratowy z powierzchni danego kraju. Z kolei Head i Maier (2000) skonstruowali swoją miarę dystansu liczoną jako suma odległości pomiędzy poszczególnymi regionami obu krajów ważona ich wielkością ekonomiczną. 249 Niektórzy autorzy posługują się też miastami najbardziej zaludnionymi (Cieślik, Michałek, Mycielski 2009). Fidrmuc et al. (2001) stosują natomiast inną wersję prezentowanej zmiennej, określając odległość geograficzną jako najkrótszy dystans spośród możliwych pokonania trzema typami transportu: drogowym, kolejowym bądź morskim. Zaletą tego podejścia jest uwzględnienie faktycznych dróg, które pokonuje towar pomiędzy państwami eksportera i importera. Nie są w niej jednak ujęte faktyczne koszty przewozu towarów. 250 Nawet pomiędzy tymi samymi dwoma krajami koszty transportu często są różne w zależności od tego, w którym kierunku towary są przewożone. Z zasady koszty transportu z kraju mającego nadwyżkę w bilateralnej wymianie handlowej do kraju partnera są wyższe, niż w odwrotną stronę. 194

195 Odpowiedź na trzecie spośród powyższych pytań oraz szersze ujęcie kwestii dystansu w handlu zostały przedstawione w dalszej części tego podrozdziału. Wspomnieć także należy, że i lewa strona równania grawitacji może przybrać różnoraką formę. Badać można bowiem eksport, import lub też obroty handlowe ogółem. Wydaje się jednak, że badanie handlu ogółem uniemożliwia analizę wielu aspektów związanych z danym kierunkiem handlu. Model rozszerzony Duży sukces modeli grawitacji w badaniach empirycznych handlu zagranicznego przyczynił się do powstania na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat znacznej ilości analiz na nim bazujących, a co za tym idzie do powstania wielu wersji modelu. Wykorzystano w nich obok zmiennych znanych z modelu podstawowego, także szereg dodatkowych zmiennych, które zgodnie z powyżej przedstawionym podziałem zakwalifikować można jako masę lub odległość. Tak wzbogacony model określa się mianem rozszerzonego. Zasadniczo nie istnieje skatalogowany zestaw zmiennych, które powinny znaleźć się w modelu rozszerzonym. W prezentowanej analizie przyjęto, że, ich dobór zależy przede wszystkim od: celu badania, dostępności danych oraz dopuszczalności współwystępowania poszczególnych zmiennych w jednym modelu, z uwagi na ich możliwe związki przyczynowo-skutkowe. Założono również, że zmienne określające masę powinny z jednej strony odzwierciedlać potencjał podażowy kraju eksportera, a z drugiej potencjał popytowy kraju importera. W konsekwencji zaproponowano dla obu powyższych przypadków podział tych zmiennych na zmienne określające potencjał: 1) Gospodarczy (np. PKB, PKB/capita) 2) Ludnościowy (np. populacja, zasób siły roboczej, odsetek ludności z wyższym wykształceniem) 3) Technologiczny (np. zasób BIZ, Unit Export Value). Znacznie więcej miejsca w literaturze zajmują jednakże analizy czynników określających relację pomiędzy dwoma konkretnymi krajami, a więc określające 195

196 dystans je dzielący. Podział zmiennych reprezentujących dystans wprowadzono w pracy pod redakcją Zeliasia (1991), dzieląc odległości na: 1) Fizyczną (dzieloną dalej na: geograficzną, mierzoną po ortodromie; lotniczą, po linii prostej; drogową, wg taryf drogowych; kolejową, wg taryf kolejowych; morską, jako odległość między portami), 2) Czasową (czas konieczny do pokonania danej odległości), 3) Ekonomiczną (nakład pracy niezbędny do pokonania dystansu wyrażony jako koszt transportu, zużycie paliwa lub energii), 4) Społeczną (liczba wolnych miejsc pracy, natężenie rozmów telefonicznych, liczba sprzedanych gazet, itd.), 5) Polityczną (jako zmienna 0-1, oznaczająca preferowanie stosunków między jednostkami i przeciwwskazania do podtrzymania tychże stosunków). Należy jednakże zwrócić uwagę, że pierwsze trzy typy dystansu są de facto różnymi miarami tej samej cechy, czyli odległości fizycznej. Niezależnie, czy jest ona mierzona w kilometrach, w godzinach koniecznych na jej pokonanie, czy też w złotówkach, które trzeba wydać ażeby przesłać partię towaru, odległość fizyczna pozostaje jedną i tą samą cechą. Natomiast typy 4 i 5 stanowią z pewnością odrębne kategorie. W literaturze anglojęzycznej, punktem odniesienia jest często praca Andersona i van Wincoopa (2004), w której zebrano i uporządkowano znaczną część dotychczasowego dorobku, przyczyniając się jednocześnie do rozpoczęcia szerszej dyskusji na temat kosztów w handlu. Autorzy ci, powołując się na opisany przez McCallum a (1995) tzw. efekt granicy (border effect), poszerzają analizę na większą liczbę krajów oraz, w szczególności, prezentują nowy podział kosztów ( odległości ), na: 1) Polityczne (policy barier, bazujące na stawkach celnych i ograniczeniach pozataryfowych), 2) Transportowe (transport costs, bezpośrednie stawki transportowe i ubezpieczeniowe, pośrednie związane z procesem przygotowania produkcji eksportowej), 3) Dystrybucji hurtowej i detalicznej (wholesale and retail distribution costs). 196

197 W cytowanej pracy Anderson i van Wincoop wyszczególniają dystans związany z posiadaniem lub nie wspólnego języka, a także przedstawiają prace, badające odległość jako poziom dyspersji cenowej pomiędzy krajami. Taka charakterystyka ujmować ma w sobie całokształt kosztów pomiędzy krajami. Co do tej ostatniej miary można mieć jednakże pewne zastrzeżenia. Zakłada ona bowiem, że różnice w cenach dobra zróżnicowanego, zgodnie z teorią konkurencji monopolistycznej, będą odzwierciedlać ogół barier pomiędzy danymi dwoma krajami. Nie uwzględnia ona jednak faktu, że ceny detaliczne są w wielu przypadkach (szczególnie gdy badane są dobra zróżnicowane) nie związane sztywno z kosztami, a stanowią odzwierciedlenie polityki cenowej producenta w danym kraju. Za kolejne kamienie milowe w badaniach nad znaczeniem odległości w handlu można uznać prace Melitza (2008) oraz Melitza i Toubala (2012). W odróżnieniu od większości wcześniejszych badań, stawiających w centrum uwagi głównie bariery geograficzne (np. dystans fizyczny, granica) oraz polityczne (np. umowa o wolnym handlu, unia monetarna), autorzy kierują swą uwagę na bariery komunikacyjne i kulturowe. Choć już w wielu wcześniejszych pracach kwestia wpływu języka na handel się pojawiała, była ona jednakże sprowadzana do zmiennej binarnej, przyjmującej wartość 1 w przypadku, gdy oba handlujące kraje posiadały ten sam język urzędowy. W obu powyższych pracach, ich autorzy wprowadzają bardziej kompleksowe miary możliwości komunikacyjnych pomiędzy obywatelami poszczególnych krajów. Melitz i Toubal (2012), oprócz badania zagregowanego wpływu kwestii językowych na handel, rozróżniają wpływ za sprawą łatwości komunikacji lub bliskości etnicznej krajów. Dochodzą oni do wniosku, że to właśnie łatwość komunikacji jest kluczowym czynnikiem rozwoju handlu, bardziej istotnym, niż wpływ kwestii etnicznych. Innym wnioskiem wynikającym z ich badania jest stwierdzenie, że imigranci wpływają na handel głównie poprzez język (łatwość komunikacji z ludźmi w ich kraju macierzystym). W prezentowanej analizie wprowadzono podział dystansu (lub też odległości, barier bądź kosztu ) pomiędzy krajami na sześć grup: 1) Fizyczny, związany z geograficznym położeniem jednego kraju względem drugiego. Nie ma przy tym znaczenia, czy ten dystans jest wyrażony w kilometrach, godzinach potrzebnych na jego pokonanie, czy też wartościach 197

198 pieniężnych, które trzeba wydać na przemieszczenie określonego ładunku pomiędzy krajami. Do dystansu fizycznego zaliczono także kwestie związane z istnieniem granic państwowych. 2) Polityczny, związany z efektami decyzji politycznych wpływającymi na handel bilateralny. Do tej kategorii zaliczono takie kwestie, jak członkostwo w WTO, wspólna przynależność do strefy wolnego handlu, do unii celnej bądź walutowej. 3) Ekonomiczny, wyrażający zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego badanych krajów lub też ich wyposażenia w czynniki produkcji. Przykładowymi zmiennymi należącymi do tej kategorii są: różnica w poziomie PKB per capita, czy też różnica w unit export value. 4) Kulturowy, określający wpływ na handel szeroko pojętej różnorodności kulturowej, w tym religijnej badanych krajów. Do kategorii tej zaliczono np. podobieństwo struktur wyznaniowych, liczbę lub procent imigrantów z kraju eksportera. 5) Komunikacyjny, odzwierciedlający problemy związane z brakiem możliwości bezpośredniej komunikacji. Typowymi zmiennymi w tej kategorii są: wspólny język urzędowy, możliwość bezpośredniej komunikacji. 6) Historyczny, pokazujący jak wspólna historia determinuje obecne relacje handlowe. Do zmiennych w tej kategorii zaliczono: dawne relacje kolonialne, prowadzenie działań wojennych, dawną wspólną państwowość. Przykłady zastosowań zmiennych z poszczególnych sześciu kategorii w analizach handlu bazujących na modelu grawitacyjnym przedstawiono w Tabelach 4.1 i 4.2. Tabela 4.1. Rodzaje dystansu w handlu (autorzy zagraniczni, wybrane opracowania) Opracowanie McCallum 1995 Anderson, van Wincop 2001 Bergstrand 1985 Frankel, Rose 2002 Rodzaj dystansu (odległości, kosztu) Fizyczny Polityczny Ekonomiczny Kulturowy Komunikacyjny Odległość, interprovincial /interstate trade Odległość, granica, koszt transportu Odległość, granica Stawki celne i ogranicz. pozataryf. EEC, EFTA Currency Union lub Cur.Board Poziom dyspersji cenowej Wspólny język Historyczny 198

199 Greeneway, Milner 2002 Gould 1994 Guiso et al Head, Mayer 2000 Head, Ries 1998 Helble 2007 Hutchinson 2005 Kandogan 2009 Lewer, van den Berg 2007 Odległość, granica Odległość, granica Odległość między krajami uwzględniająca ważony dystans między ich regionami Odległość, granica Odległość, granica Odległość Odległość, granica EA, EU, NAFTA EU RTA Blok krajów Martin 2005 Odległość FTA, GATT, komunisty czny reżim Melitz 2008* Odległość, CU, FTA granica Melitz, Toubal 2012 Odległość, granica Podobny system prawny Export/Import Unit Value Index, deflator PKB (miary dla obu krajów z osobna) Export/Import Unit Value Podobieństwo wielkości gospodarczej, podobieństwo w wyposażeniu w czynniki produkcji Długość trwania emigracji; stosunek wykwalif. do niewykwalif. emigrantów Współczynnik zaufania, podobieństwo wyznaniowe Liczba emigrantów z Kanady Własne wskaźniki podobieństwa wyznaniow. Liczba emigrantów, stopień ich wykwalifikow ania, długość pobytu Własny wskaźnik dystansu religijnego, bazujący na odległości euklidesowej Instytucje głównych religii, średnia arytmetyczna udziału wyznawców danej religii w badanych krajach Dystans wyznaniowy, migranci Wspólny język, Podobieńst wo językowe Wspólny język Wspólny język Miara oparta o trudność nauczenia się języka lokalnego Wspólny język Wspólny język Podobieńst wo językowe Język oficjalny, możliwość bezpośred niej komunikacji oraz tzw. open-circuit Język oficjalny, mówiony Wspólne korzenie systemu prawnego, liczba lat w stanie wojny od roku 1000 Kolonia, Wspólny kolonizator Kolonia (jakakolwiek relacja), kolonia (importer) Kolonia, kolonizator, wojna Kolonia, wspólny kolonizator, wspólna państwowość, ex-zsrr Ilość lat wojen, wojna, kolonia, 199

200 Rauch 1999 Rauch, Trynidade 2002 Wei 1996 Wolf 1997 Odległość, granica Odległość, granica, względna odległość w porównaniu z in. krajami Odległość między centrami gospod.oraz wewnętrzna odległość (do najbliż. centrum gospodarczego), granica Odległość między centrami gospod.oraz wewnętrzna odległość (między dwoma głównymi miastami w kraju) EEC, EFTA EEC, EFTA EFTA, EC oraz odległość językowa Wspólny język Iloczyn odsetek populacji chińskiej w badanych krajach Wspólny język wspólny kolonizator, wspólna państwowość Kolonia Kolonia * Wskaźnik open circuit przyjmuje wartość 1 w przypadku, jeżeli dla danej pary krajów istnieje co najmniej jeden język, który w obu z nich byłby albo językiem oficjalnym, albo używanym przez co najmniej 20% populacji. Źródło: Opracowanie własne Tabela 4.2. Rodzaje dystansu w handlu (autorzy polscy, wybrane opracowania) Opracowanie Brodzicki 2009 Brodzicki, Umiński 2013 Dystans (odległość, koszt) Fizyczny Polityczny Ekonomiczny Kulturowy Komunikacyjny Odległość, granica Odległość, granica CEFTA, EFTA, różne FTA, wspólna pol. handlowa UE EU, strefa EURO Cieślik 2007 Odległość UE, EFTA, CEFTA, państwa z preferencyjn. porozumienia mi handlow. Cieślik, Michałek, Mycielski 2009 Odległość (najbardziej zaludnione) EU, EMU, ERM2, CPEMU, GATT/WTO, OECD, Zmienność kursowa (tylko PLN- EUR i PLN- USD) Własne miary podobieństwa wielkości (bazująca na PKB) oraz podobieństwa rozwoju (baz. na PKB per cap.) Zmienność kursowa Diaspora polska w kraju importera Wspólna grupa językowa języki słowiańskie Wspólnota językowa Historyczny Kolonia Wspólna przeszłość w ramach jednego organizmu państwowego Kolonia 200

201 Czarny, Menkes, Śledziewska 2010 Fidrmuc, Huber, Michałek (2001) Maliszewska 2004 Śledziewska 2012 Odległość (najkrótszy dystans transportowy: kolejowy, drogowy lub morski) Odległość, granica, iloczyn powierzchni Odległość (najbardziej zaludnione miasta), granica BAFTA, EA, inne preferencyjne ugrupowania oraz etapy wprowadza nia wspólnej waluty EU, EFTA, FTA UE, EMU, FTA Średnia ważona stawka celna, RTA, PSA, FTA, EIA, CU Dyspersja udziałów PKB krajów w PKB regionu, oraz PKB regionu w PKB świata Różnica w PKB pc. Wspólny język Wspólny język Źródło: Opracowanie własne Dystans fizyczny stanowi podstawową kategorię spośród sześciu przyjętych w prezentowanej analizie z uwagi na to, że w przeciwieństwie do pozostałych zmiennych stanowi on część modelu podstawowego. Najczęściej mierzy się go jako długość linii prostej pomiędzy centrami dwóch krajów (great circle distance), przeważnie ich stolicami. Alternatywą są miary czasu koniecznego do jej pokonania bądź wartości pieniężnej koniecznej do przetransportowania na tę odległość określonego ładunku (Zeliaś et al. 1991). Niektórzy autorzy podejmują próby dokładniejszego określenia dystansu geograficznego. Wei (1996) i Wolf (1997) biorą pod uwagę nie stolice państw, ale ich największe centra gospodarcze, co odgrywa istotną rolę w sytuacji, gdy stolica danego państwa pełni głównie funkcje administracyjne, nie łącząc ich z funkcjami biznesowymi. Dla odmiany Śledziewska (2012) oraz Cieślik, Michałek i Mycielski (2009) liczą odległość geograficzną pomiędzy najbardziej zaludnionymi miastami, co ma uzasadnienie, gdyż najludniejsze miasto w danym kraju powinno generować największy popyt, a także wytwarzać najwięcej towarów i usług. Z kolei Fidrmuc, Huber i Michałek (2001) do określenia 201

202 dystansu geograficznego wybierają najkrótszy spośród trzech rodzajów dystansu transportowego: kolejowy, drogowy lub morski. Również i to podejście wydaje się uzasadnione, gdyż koszty transportu zależą w większym stopniu od faktycznej odległości, jaką muszą pokonać towary pomiędzy krajami przy wykorzystaniu dostępnych środków transportu, niż od teoretycznej wartości, jaką jest linia prosta pomiędzy miastami. W literaturze występuje też bardziej złożone podejście do kwestii dystansu geograficznego, uwzględniające fakt, że zarówno podaż, jak i popyt, w obrębie każdego kraju nie ograniczają się do jednego wybranego miasta (niezależnie, która z powyżej przedstawionych metod jego wyboru jest przyjmowana), ale że są one rozproszone pomiędzy pewną liczbą regionów danego kraju, kraju który może zajmować mniejszą lub większą powierzchnię. Biorąc to pod uwagę, Head i Mayer (2000) liczą dystans pomiędzy krajami, uwzględniając dystans pomiędzy ich poszczególnymi regionami i ważąc go aktywnością gospodarczą tychże regionów. Inne podejście prezentuje Maliszewska (2004), do modelu grawitacyjnego wprowadzając zmienną kontrolną w postaci iloczynu powierzchni obu krajów. To podejście wydaje się być także uzasadnione, w szczególności w przypadku handlu pomiędzy krajami o względnie dużej powierzchni w stosunku do odległości pomiędzy ich stolicami (lub innymi miastami). Do odległości fizycznej zaliczono w prezentowanej analizie także wszelkie czynniki związane z istnieniem granic państwowych, w szczególności zaś istnienie wspólnej granicy, czyli sąsiedztwo (contiguity). Kwestia wpływu granic państwowych na wartość obrotów handlowych stała się powszechna w badaniach wykorzysujących model grawitacyjny od czasu publikacji McCallum a (1995). Zbadał on handel pomiędzy stanami USA oraz Kanady, stwierdzając bardzo duży wpływ granicy państwowej na wartość handlu. Co prawda praca i jej wyniki budziły poważne zastrzeżenia metodologiczne (por. Anderson, van Wincoop 2001), niemniej problem wpływu granic na handel zagościł na stałe w analizach handlu przeprowadzanych metodą grawitacji. W przypadku badania handlu międzypaństwowego, a nie międzyregionalnego w układzie wielopaństwowym, kwestię granic ujmuje się najczęściej jako zmienną binarną, przyjmującą wartość 1 w przypadku, gdy handlujące kraje sąsiadują ze sobą posiadają wspólną granicę (por. Frankel et al. 1995). 202

203 Wspólna granica występuje tu więc w innym charakterze, niż w badaniach handlu regionalnego 251. Zmienna taka występuje obecnie w znacznej większości analiz. Dystans polityczny odzwierciedla wielkość barier w handlu pomiędzy dwoma krajami, będących następstwem decyzji o charakterze politycznym. Do tej kategorii zaliczono w szczególności zmienne binarne przyjmujące wartość 1 w przypadku, gdy oba analizowane kraje należą do wspólnego ugrupowania integracyjnego bądź też mają podpisaną umowę o wolnym handlu (por. Helble 2007; Lewer, van den Berg 2007; Melitz 2008; Cieślik 2007; Cieślik, Michałek, Mycielski 2009; Fidrmuc, Huber, Michałek 2001; Maliszewska 2004; Śledziewska 2012). Niejednokrotnie analizie poddawane są poszczególne ugrupowania integracyjne, w celu uchwycenia ich wpływu na handel państw do nich należących. Do często spotykanych w literaturze ugrupowań będących przedmiotami analiz należą m.in.: Unia Europejska (por. Bergstrand 1985; Greenaway, Millner 2002; Head, Mayer 2000; Rauch 1999; Wei 1996; Brodzicki, Umiński 2013; Cieślik 2007; Cieślik, Michałek, Mycielski 2009; Fidrmus, Huber, Michałek 2001; Maliszewska 2004), EFTA (por. Bergstrand 1985; Rauch 1999; Wei 1996; Brodzicki 2009; Cieślik 2007; Fidrmus, Huber, Michałek 2001), CEFTA (por. Brodzicki 2009; Cieślik 2007), NAFTA (por. Greenaway, Millner 2002), RWPG (por. Zeliaś et al. 1991) Do dystansu politycznego zaliczane jest także członkostwo w organizacjach międzynarodowych i ponadnarodowych, w szczególności tych o charakterze gospodarczym, jak OECD lub WTO (por. Cieślik, Michałek, Mycielski 2009). Alternatywnie rolę dystansu politycznego może przyjmować fakt przynależności obu krajów do unii walutowej (lub dążenia do niej) bądź też posługiwania się tą samą walutą (currency board). Celem badań jest w tym przypadku określenie wpływu wspólnej waluty na handel bilateralny (por. Frankel, Rose 2002; 251 W badaniach handlu regionalnego (np. McCallum a, 1995), granica państwowa rozpatrywana jest jako przeszkoda w naturalnym handlu pomiędzy regionami położonymi w dwóch krajach. W analizach dotyczących handlu międzynarodowego na poziomie państw, wspólna granica oznacza tylko jedną granicę, jaką musi pokonać eksportowany towar. Występuje więc ona w charakterze czynnika stymulującego handel. 203

204 Melitz 2008; Brodzicki, Umiński 2013; Cieślik, Michałek, Mycielski 2009; Maliszewska 2004; Śledziewska 2012). Do odległości politycznej zliczyć także można inne miary związane z efektami decyzji politycznych. Jedną z nich jest średnia (ważona) stawka celna pomiędzy badanymi krajami (por. Śledziewska 2012), która to miara wymaga szczegółowych danych na temat ceł w handlu wzajemnym, stąd nie należy do popularnych. Melitz i Toubal (2012) analizują z kolei wpływ na handel podobieństwa w systemie prawnym, co również zaklasyfikować należy do kategorii odległości politycznej. Grupa zmiennych określających dystans ekonomiczny, jest grupą specyficzną z uwagi na to, że ekonomiczne charakterystyki każdego z krajów z osobna zawarte są zazwyczaj w zmiennych opisujących masę tych krajów (np. PKB). Niemniej część autorów sięga po tę kategorię zmiennych, porównując najczęściej wielkości bezwzględne gospodarek (teoremat Helpmana) albo stopień ich rozwoju, odpowiadający wyposażeniu w czynniki produkcji. W obu przypadkach nietypowe miary zaproponowane zostały w pracach Kandogana (2009) oraz Brodzickiego i Umińskiego (2013). Śledziewska (2012) z kolei wykorzystuje bardziej powszechną miarę, jaką jest różnica w PKB per capita, natomiast Hutchinson (2005) do określenia wyposażenia w czynniki produkcji używa stosunku export/import unit value. Nieco odrębną kategorię odległości ekonomicznej stanowią miary zmienności kursowej. Przedstawione są one m.in. w pracach Brodzickiego (2009) oraz Cieślika, Michałka i Mycielskiego (2009), przy czym Brodzicki bada tylko wpływ wahań PLN/EUR i PLN/USD, abstrahując od pozostałych walut, co stawia tę zmienną niejako poza nawias kategorii odległości ekonomicznej sensu stricte. Analiza wpływu dystansu kulturowego na handel stanowi jedno z najnowszych, a zarazem najdynamiczniej rozwijających się ujęć zagadnienia odległości w handlu. W prezentowanej analizie dokonano rozróżnienia pomiędzy dystansem kulturowym a komunikacyjnym, do którego zaliczono m.in. podobieństwo językowe społeczeństw danych krajów. Taki podział, a także odpowiednie zaklasyfikowanie kwestii językowych, podpowiadają najnowsze badania nad wpływem kultury, języka i emigracji na handel (por. Melitz, Toubal 2012). Według tych autorów, podobieństwo językowe promuje handel, głównie za sprawą łatwiejszej komunikacji, 204

205 a w mniejszym stopniu dzięki podobieństwom etnicznym. Do dystansu kulturowego w prezentowanej analizie zaliczono więc wszelkie kwestie związane z: podobieństwem wyznaniowym/religijnym między krajami oraz emigracją, w tym z wielkością diaspory. Podobieństwo wyznaniowe jest zazwyczaj mierzone sumą iloczynów odsetek osób w obu krajach deklarujących się jako wyznawcy poszczególnych religii. W ten sposób określane jest prawdopodobieństwo, że dwie losowo wybrane osoby w krajach tych będą wyznawcami tej samej religii (por. Helble 2007, Guiso et al. 2004, Melitz, Toubal 2012). Helble (2007) testuje także, czy istotny (ponad 5%) udział wyznawców poszczególnych religii ma znaczenie dla handlu. Lewer i van den Berg (2007) natomiast wykorzystują zmienną stanowiącą średnią arytmetyczną z udziału wyznawców danej religii w obu krajach. Metodę tę powielają dla głównych religii światowych. Ciekawe podejście proponuje Kandogan (2009), który uwzględnia fakt istnienia różnych wyznań w obrębie poszczególnych religii. Mierzy on też dystans wyznaniowy, posługując się odległością euklidesową, zamiast sumą iloczynów, jak w wyżej zaprezentowanych pracach. Wyniki jednej z najbardziej kompleksowych analiz wpływu religii na handel (Helble, 2007) wskazują, że niekoniecznie podobieństwo struktur religijnych przyczynia się do wzrostu wartości bilateralnych obrotów, ale poziom zróżnicowania tychże struktur w poszczególnych krajach. Powiązania imigrantów z ich krajem macierzystym mogą potencjalnie odgrywać istotną rolę w promowaniu handlu. Zależnie od kierunku handlu (eksport lub import), dzieje się to poprzez (por. Gould 1994): znajomość lokalnego rynku, języka, preferencji, a także dzięki sieci kontaktów, które posiadają (eksport do kraju macierzystego); preferencje zakupowe w kierunku produktów z kraju macierzystego (import). Najczęściej wykorzystywaną zmienną jest wielkość diaspory w jednym bądź obu krajach, pomiędzy którymi odbywa się handel. W przypadkach, gdy badanie obejmuje handel wielu krajów z wieloma krajami, wykorzystywane są wszystkie bilateralne kierunki migracji (por. Hutchinson 2005; Melitz 2012), rzadziej diaspora jednego wybranego kraju, np. Chińczyków w pracy Rauch a i Trynidade (2002). Jeżeli badanie obejmuje handel jednego wybranego kraju z resztą świata, zazwyczaj diaspora 205

206 tylko tego kraju brana jest pod uwagę. Jako przykład można podać diasporę Kanadyjczyków w pracy Head i Ries (1998), czy Polaków w pracy Brodzickiego (2009). Są też stosowane są alternatywne miary, takie jak: przeciętna długość pozostawania na emigracji (Gould 1994); stosunek wykwalifikowanych do niewykwalifikowanych emigrantów (Gould 1994, Hutchinson 2005). Dystans komunikacyjny był do niedawna sprowadzany w zdecydowanej większości prac do zmiennej binarnej przyjmującej wartość 1 w przypadku, gdy oba badane kraje posiadają ten sam język oficjalny (por. Head, Mayer 2000; Helble 2007; Lewer, van den Berg 2007; Rauch 1999; Wei 1996; Maliszewska 2004; Śledziewska 2012). Choć takie podejście miało niewątpliwą zaletę w postaci prostoty obliczeń oraz odstępności danych, ma ono także wiele mankamentów dotykających jego głównej funkcji, czyli opisu potencjalnych problemów oraz ułatwień we wzajemnej komunikacji. Traktowanie w tak uproszczony sposób podobieństwa językowego krajów abstrahuje bowiem, zdaniem autora, od takich kwestii, jak: fakt, że języki urzędowe nie musza się pokrywać z językami, którymi posługuje się ludność danego kraju 252 ; fakt, że języki wykazują różny stopień podobieństwa do siebie nawzajem, co jest do pewnego stopnia odzwierciedlone w tzw. drzewach językowych. Pierwsza z powyższych kwestii wskazuje na potrzebę posługiwania się nie językami urzędowymi, ale faktycznie używanymi przez społeczeństwa danych krajów. Wiąże się to z pewnymi utrudnieniami, gdyż dane takie są nie zawsze pełne i do pewnego stopnia szacunkowe. Sam sposób konstrukcji odpowiedniego wskaźnika także może rodzić wiele wątpliwości. Melitz (2008) badając kwestię wpływu języka na handel, tworzy wskaźnik Open Circuit Communication (OCC), który przyjmuje wartość 1 w przypadku, jeżeli dla danej pary krajów istnieje co najmniej jeden język, który w obu z nich byłby albo językiem oficjalnym, albo używanym przez co najmniej 20% populacji. Jest to próba uwzględnienia faktu posługiwania się przez społeczeństwa językami nieurzędowymi. Słabością tej miary jest niewątpliwie arbitralność 252 Zazwyczaj mamy do czynienia z sytuacją, w której ludność danego państwa posługuje się większą liczbą języków, niż urzędowe. Z drugiej jednak strony są państwa, w których językiem urzędowym posługuje się bardzo niewielki odsetek mieszkańców, jak na przykład język irlandzki w Irlandii. 206

207 zastosowanej dwudziestoprocentowej cezury. Melitz tworzy także drugą miarę, Direct Communication (DC), podobną w swej konstrukcji do miary zaprezentowanej przez Guiso et al. (2004) oraz Boisso and Ferrantino (1997). Pokazuje ona odsetek osób w obu krajach, które mogą komunikować się bezpośrednio. Jej konstrukcja polega na zsumowaniu iloczynów odsetek ludzi mówiących poszczególnymi językami w obu krajach. Odchodzi więc ona od traktowania podobieństwa językowego na zasadzie zerojedynkowej, nie uwzględnia jednak możliwości posługiwania się przez ludzi więcej niż jednym językiem, ani stopnia podobieństwa poszczególnych języków do siebie nawzajem. Ten problem Melitz rozwiązał częściowo w pracy (2012), wprowadzając m.in. dwie nowe miary podobieństwa językowego. Nawiązując do prac Fearon a (2003) i Laitin a (2000), pierwszą z nich oparł o drzewo języków, przypisując każdej parze języków wagę 0,25, 0,50 lub 0,75 w zależności od tego, na jakim poziomie drzewa językowego się one spotykają 253. Nie uwzględnia ona jednak wszystkich istotnych języków, jakimi posługują się badane społeczeństwa, a tylko jeden główny język. Druga miara natomiast bazuje na stopniu podobieństwa języków, pochodzącym z zaawansowanych badań lingwistycznych 254, wykorzystujących podobieństwo leksykalne pomiędzy dwustu słowami każdego z badanych języków (por. Swadesh 1952, Holman et al. 2007). Wspomnieć należy jeszcze o analizie Rauch a (1999), której wyniki pokazały, że wspólny język ma większy wpływ na handel w przypadku dóbr zróżnicowanych, niż homogenicznych. Dystans historyczny jest najczęściej uwzględniany w modelach grawitacyjnych w postaci zidentyfikowania dawnych relacji kolonialnych (por. Heble 2007, Kandogan 2009, Melitz 2008, Melizt Toubal 2012, Rauch 1999, Brodzicki, Umiński 2013, Cieślik, Michałek, Mycielski 2009). Występują dwa typy tychże relacji: pomiędzy byłymi kolonizatorem i kolonią, pomiędzy dwiema byłymi koloniami tego samego kolonizatora. W przypadku obu typów relacji, zmienna ta wpływa zazwyczaj pozytywnie na wartość handlu. Zdaniem autora, dzieje się to głównie za sprawą: 253 Na przykład para angielski-francuski miała wagę 0,25, ponieważ należy do różnych gałęzi jednej rodziny językowej, natomiast para angielski-niemiecki miała wagę 0,50, ponieważ należy do tej samej gałęzi. 254 Międzynarodowy projekt pod nazwą Automated Similarity Judgment Program (ASJP), kierowany przez etnologów i etnostatystyków, posiadający bazę danych zawierającą aspekty leksykalne ponad 2400 spośród 7000 języków świata. 207

208 relacji biznesowych, ciągle funkcjonujących pomimo upadku systemu kolonialnego, migracji pomiędzy oboma krajami, funkcjonowaniem języka kolonizatora jako jednego z języków urzędowych w kolonii. Innego typu zmienną charakteryzującą odległość historyczną jest dawne funkcjonowanie w ramach jednego organizmu państwowego. Jednoznaczne zdefiniowanie faktu wspólnej państwowości w konkretnych przypadkach nastręcza jednak trudności z uwagi na konieczność wyznaczenia okresu czasu, jaki jest brany pod uwagę, a także na nieścisłość pojęcia wspólna państwowość 255. Dlatego też zmienna ta nie jest często wykorzystywana w badaniach. Na uwagę zasługują tu prace Melitz a (2008), Melitz a i Toubala (2012) oraz Cieślika (2007) uwzględniające fakt przynależności do jednego państwa. Kolejną zmienną w tej grupie, również nieczęsto wykorzystywaną w badaniach, są wojny pomiędzy badanymi krajami. Fakt, że nie jest ona najczęściej uwzględniana jako determinanta handlu, wynika prawdopodobnie ze względnie niewielkiej ilości wojen w okresie, którego dotyczą analizy. Jest jednak tym samym pomijany wpływ konfliktów wojennych w przeszłości na poziom handlu w następnych latach. Guiso et al. (2004) analizują dawne wojny jako czynnik zmniejszający poziom zaufania pomiędzy społeczeństwami i poprzez to utrudniający handel 256. Autorzy badają wpływ ilości lat trwania konfliktów wojennych między rokiem 1000 a 1970 na wzajemne zaufanie oraz na handel, przy czym jako cezurę przyjmując datę Kongresu Wiedeńskiego (1815). Z kolei Melitz i Toubal (2012), podobnie jak Sarkees i Wayman (2010), analogiczną zmienną ograniczają w czasie, rozpoczynając analizę od roku 1823, a kończąc na roku Z kolei Martin et al. (2005) bazując na danych z lat , analizują wpływ nie tylko wojny na handel ale i handlu na prawdopodobieństwo eskalacji konfliktu zbrojnego, potwierdzając popularną tezę, że kto z kim handluje, ten z nim nie walczy. Wniosek ten wysnuwają ci autorzy jednak tylko w odniesieniu do 255 Podczas, gdy sytuacja krajów powstałych po rozpadzie ZSRR jest w tym kontekście w miarę jasna, trudności może nastręczać na przykład zaklasyfikowanie w tej zmiennej wzajemnych relacji Polski i Litwy. 256 Guiso et al. (2004) podają jako przykład Francję i Wielką Brytanię, jako kraje, które za sprawą bardzo odległych w czasie konfliktów zbrojnych nadal nie darzą się zaufaniem. 208

209 handlu bilateralnego. Wielostronna otwartość na handel (openness to trade) zwiększa ich zdaniem ryzyko wystąpienia konfliktów. Podsumowując tę część rozważań stwierdzić należy, że pod pojęciami masy oraz dystansu w modelach grawitacyjnych rozumieć można cały szereg zmiennych, stanowiących determinanty handlu. Zaprezentowane ich klasyfikacje, w szczególności dystansu, posłużyły w poszczególnych etapach analizy do właściwej interpretacji jej wyników Model ekonometryczny zastosowany w analizie Specyfikacja modelu W celu stwierdzenia, czy istnieją specyficzne determinanty wymiany handlowej pomiędzy państwami regionu Bałkanów Zachodnich, porównano stopień dopasowania do danych empirycznych modelu grawitacyjnego w jego podstawowej postaci z modelem rozszerzonym o specyficzne dla regionu zmienne. Niski stopień dopasowania modelu podstawowego sugerowałby konieczność uwzględniania kilku lub wszystkich dodatkowych zmiennych w analizie handlu wzajemnego badanych krajów. Model podstawowy W modelu podstawowym objaśniającym wartość eksportu z kraju i do kraju j w roku t, jako zmienne egzogeniczne przyjęto wartości PKB oraz populacji obu partnerów handlowych (jako reprezentację ich mas ) oraz dystans fizyczny pomiędzy ich stolicami. Model ma charakter potęgowy, co umożliwia interpretacją parametrów stojących przy zmiennych jako elastyczności. (4.2) gdzie: eksport z kraju i do kraju j w roku t - PKB kraju i w roku t - PKB kraju j w roku t 209

210 - populacja kraju i w roku t - populacja kraju j w roku t wyraz wolny parametry modelu składnik losowy Poprzez obustronne zlogarytmowanie uzyskano następnie postać liniową, umożliwiającą szacowanie parametrów poprzez regresję liniową. Badaniem objęto eksport krajów Bałkanów Zachodnich 257 do siebie nawzajem w latach (dziewiętnaście lat), co dało 429 obserwacji 258. Okres analizy związany był z jednej strony z podpisaniem w 1995 roku układu w Dayton, kończącego wojnę w Bośni, a z drugiej strony ze wstąpieniem Chorwacji do Unii Europejskiej w roku Decyzja o przyjęciu eksportu, a nie eksportu i importu, jako zmiennej zależnej spowodowana była faktem, że inne czynniki mogą wpływać na eksport, a inne na import 259. Tym samym przyjęcie jako zmiennej zależnej tylko eksportu czyni analizę dokładniejszą (por. Śledziewska 2012). Warto zwrócić uwagę, że takie podejście do badania handlu z wykorzystaniem modelu grawitacji, w ramach którego analizowano by handel wszystkich ze wszystkimi w pewnym regionie, jest raczej rzadkie (por. Zeliaś et al. 1991). Większość tego typu analiz zawęża liczbę krajów raportujących, rozszerzając jednocześnie liczbę krajów partnerów handlowych. Wysoki stopień dopasowania modelu podstawowego do danych empirycznych mógłby oznaczać brak przesłanek dla rozszerzania go o kolejne zmienne, reprezentujące potencjalne determinanty handlu. Szczególnie miarodajne wydaje się w tym przypadku oszacowanie modelu bez efektów stałych dla par krajów, gdyż efekty te zawierają w sobie informacje dostarczane przez zmienne dystansu. Jako, że stopień ten, mierzony współczynnikiem determinacji R-kwadrat, okazał się stosunkowo niewysoki (szczegóły przedstawiono w dalszej części rozdziału), poszerzenie modelu 257 Albanii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Macedonii oraz Serbii i Czarnogóry (jako jednego państwa do 2007 roku lub oddzielnie od roku 2008). W analizie nie uwzględniono Kosowa z uwagi na brak danych dla większości zmiennych. 258 Z wyłączeniem obserwacji zerowych. 259 Na przykład zasób bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kraju eksportera, czy diaspora eksportera w kraju importera. 210

211 podstawowego o szereg dodatkowych zmiennych egzogenicznych wydało się uzasadnione. Model rozszerzony We wzorze (4.3), który opisuje model rozszerzony, z uwagi na dużą liczbę zmiennych przyjęto zapis wektorowy. Dwa pierwsze wektory ujmują zmienne charakteryzujące masy odpowiednio eksportera i importera, natomiast sześć kolejnych zawiera zmienne charakteryzujące dystans według podziału przedstawionego w podrozdziale (4.3) gdzie: eksport z kraju i do kraju j w roku t,,,,,,, - wektory zmiennych charakteryzujących: masę kraju eksportera (i) masę kraju importera (j) dystans fizyczny między krajami i oraz j dystans polityczny między krajem i oraz j dystans ekonomiczny między krajem i oraz j dystans kulturowy między krajem i oraz j dystans komunikacyjny między krajem i oraz j dystans historyczny między krajem i oraz j stała wektory parametrów stojących przy zmiennych z poszczególnych grup w modelu wyraz wolny Ogólny opis poszczególnych zmiennych określających dystans zawartych w modelu rozszerzonym przedstawiono w Tabeli

212 Tabela 4.3. Zmienne określające dystans zastosowane w modelu rozszerzonym Nazwa zmiennej DIST BORDER FTA PERCAP_DIFF MINOR RELIG LANG WAR WAR + x CEFTA-2006 Źródło: Opracowanie własne Rodzaj dystansu Fizyczny Fizyczny Polityczny Ekonomiczny Kulturowy Kulturowy Komunikacyjny Historyczny Historyczny Polityczny Opis zmiennej Określa odległość geograficzną pomiędzy stolicami danych krajów (great circle distance) Przyjmuje wartość 1 w przypadku, gdy kraje sąsiadują ze sobą Przyjmuje wartość 1 w przypadku, gdy kraje mają podpisana umowę o wolnym handlu Wartość bezwzględna z różnicy w poziomie PKB per capita obu krajów Liczebność diaspory eksportera u importera Suma wartości bezwzględnej różnic procentowych udziałów każdej z trzech głównych religii w obu krajach Wskaźnik wyrażający prawdopodobieństwo, że dowolnie wybrane dwie osoby będą mogły się porozumieć, ważony podobieństwem języków Przyjmuje wartość 1 w przypadku, gdy oba kraje w danym roku były w stanie wojny (dla wojny w Kosowie wskaźnik dotyczy Albanii) Przyjmuje wartość 1 w przypadku, gdy oba kraje x lat przed analizowanym rokiem były w stanie wojny (dla wojny w Kosowie wskaźnik dotyczy Albanii) Przyjmuje wartość 1 od roku 2008, kiedy we wszystkich krajach BZ weszła w życie umowa CEFTA-2006 Źródło danych CEPII Atlas geograficzny Różne źródła UNCTAD Różne źródła Uniwersytet Uppsala Uniwersytet Uppsala 212

213 W podrozdziale przedstawiono szczegółowy opis powyższych zmiennych. W przypadku tych spośród nich, dla których opracowano nowe miary, przybliżono metodologię ich konstruowania oraz skonfrontowano je ze wskaźnikami najczęściej stosowanymi w podobnych badaniach Zmienne modelu rozszerzonego W modelu rozszerzonym dodano szereg zmiennych, które na podstawie teorii handlu zagranicznego, dotychczasowych badań, bądź specyfiki regionu Bałkanów Zachodnich, można było podejrzewać o wpływ na handel wewnątrz regionu. Dużą część spośród nich przyjęto w formach spotykanych w literaturze przedmiotu i opisanych w podrozdziale Jednakże z uwagi na duże zróżnicowanie kulturowe państw regionu Bałkanów Zachodnich oraz na ich wielce skomplikowaną historię najnowszą, postanowiono dla określenia dystansu kulturowego, komunikacyjnego oraz historycznego skonstruować także dodatkowe specyficzne miary. Poza szeregiem opisanych poniżej miar dystansu, do modelu rozszerzonego wprowadzono jedną dodatkową miarę masy zasób bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kraju eksportera (BIZ) 260. Teoria BIZ nie określa jednoznacznie charakteru wpływu inwestycji zagranicznych na handel. Z jednej strony nowa inwestycja może ograniczyć import danego dobra z kraju pochodzenia inwestora (zastępować handel), ale z drugiej strony może przyczynić się do rozpoczęcia eksportu tego dobra na rynki krajów trzecich (Fontagné, Pajot 1997). Jak wskazują wcześniejsze badania, charakter wpływu może zależeć od typu BIZ inwestycje horyzontalne ( poszukujące rynku ) mogą ograniczać handel, natomiast wertykalne ( poszukujące kosztów ) powodować jego wzrost (Camarero, Tamarit 2003). Szczegółową analizę szerokiego spektrum motywów i skutków BIZ zawiera praca Brakmana et al. (2010). Warto zauważyć, że Estrin i Uvalic (2013, s.35) wykazali, że napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów bałkańskich nie przyczynił się ani do wzrostu wartości ich eksportu, ani do zmiany jego struktury czy dywersyfikacji. Z drugiej strony, z badania Mehić i Babić-Hodović (2011) płyną odmienne wnioski (choć dotyczące całego regionu SEE), a mianowicie, że inwestycje zagraniczne miały pozytywny i statystycznie istotny wpływ na eksport państw regionu. Stąd potrzeba 260 Dane odnośnie zasobu BIZ w poszczególnych krajach zaprezentowane są w Tabeli A11 oraz na Wykresie A5. 213

214 znalezienia odpowiedzi na pytanie o wpływ BIZ na wartość eksportu wzajemnego krajów Bałkanów Zachodnich. Postawiono hipotezę, że wpływ ten był pozytywny. Wśród zmiennych określających dystans, w prezentowanej analizie zaproponowano pięć zmiennych najczęściej stosowanych w literaturze: Wspólna granica (BORDER) Umowa o wolnym handlu (FTA) Różnica w poziomie rozwoju (PERCAPDIFF) Mniejszość narodowa (MINOR) Umowa CEFTA-2006 (CEFTA-2006). Wspólna granica (BORDER) Wpływ bezpośredniego graniczenia państw na wzrost handlu między nimi został empirycznie potwierdzony w wielu badaniach wykorzystujących model grawitacji, żeby przywołać tylko badania Adama et al. (2003) dla państw Europy Środkowo- Wschodniej, a także klasyczne pozycje literatury w badaniach grawitacyjnych: Bergstrand (1985), Greeneway, Milner (2002), Rauch (1999). W przypadku państw bałkańskich powstaje jednak wątpliwość, na ile w tak niewielkim powierzchniowo regionie fakt bezpośredniego graniczenia miał znaczenie. Wśród zmiennych określających dystans wprowadzono więc jedną zmienną mierzącą odległość fizyczną posiadanie wspólnej granicy. Umowa o wolnym handlu (FTA) Za kolejną z potencjalnych determinant handlu w regionie Bałkanów Zachodnich, należącą do kategorii dystansu politycznego, przyjęto fakt podpisania przez analizowane kraje bilateralnej umowy o wolnym handlu, będącej efektem szerszego procesu jego liberalizacji. Wiele badań wykorzystujących model grawitacyjny ma na celu zmierzenie efektu strefy wolnego handlu. Jeżeli chodzi o region Bałkanów Zachodnich, Ilić (2012) wykazał, że Serbia eksportuje do krajów należących do porozumienia CEFTA-2006 więcej, niż do pozostałych krajów, przy uwzględnieniu ich wielkości oraz dzielącego ich dystansu. Wnioski te stoją niejako w opozycji do badań przeprowadzonych przez Damijana et al. (2006), wskazujących na niewielki efekt liberalizacji handlu w regionie w latach oraz na niewielki spodziewany wzrost obrotów handlowych w związku z planowanym podpisaniem 214

215 porozumienia CEFTA W prezentowanym badaniu uwzględniono zarówno porozumienie CEFTA-2006 (osobna zmienna), jak również szereg umów o wolnym handlu podpisywanych od roku 2000 pomiędzy krajami Bałkanów Zachodnich zmienna FTA (por. Molendowski 2007a, Molendowski 2011). Zmienna FTA ma w badaniu postać binarną, przyjmując wartość 1 dla pary krajów, które w danym roku miały podpisaną umowę o wolnym handlu. Różnica w poziomie rozwoju (PERCAPDIFF) Zgodnie z Nową teorią handlu, kraje zbliżone pod względem poziomu rozwoju powinna charakteryzować wyższa wartość obrotów handlowych, co potwierdziła w swoim badaniu K. Śledziewska (2012). W celu przetestowania tej hipotezy, do modelu wprowadzono zmienną należącą do kategorii dystansu ekonomicznego wartość bezwzględną z różnicy PKB per capita partnerów handlowych. Stanowi ona także miarę różnicy w wyposażeniu w czynniki produkcji, jako że wyższy poziom PKB per capita sugeruje wyższy stosunek kapitału do pracy w danym kraju. Mniejszość narodowa (MINOR) Efektem obejmujących znaczną część Bałkanów działań wojennych, była duża liczba emigrantów, zamieszkujących nie tylko kraje Europy Zachodniej, ale także sąsiednie kraje regionu. Na znaczenie diaspory w Niemczech i Szwajcarii dla handlu Kosowa wskazali Holzner i Peci (2012). Dane wykorzystane w prezentowanym badaniu obejmują diasporę kraju eksportera w kraju importera 261, ponieważ, jak się wydaje, może ona zgłaszać zwiększony popyt na import z kraju macierzystego 262. Umowa CEFTA-2006 (CEFTA-2006) Ważnym etapem liberalizacji handlu w regionie BZ, po szeregu umów bilateralnych reprezentowanych w badaniu poprzez zmienną FTA, było podpisanie porozumienia CEFTA Bazując na wcześniejszych badaniach można było oczekiwać dużego wpływu porozumienia na wartość obrotów handlowych w regionie na przykład Herderschee i Qiao (2007) prognozowali, że umowa ta przyczyni się do wzrostu obrotów w handlu wzajemnym regionu o około procent. 261 Ograniczeniem badawczym w tym przypadku jest fakt, że dane są niezmienne w czasie i pochodzą z roku Dla Serbii i Czarnogóry przyjęto dane z Serbii, jako kraju blisko dziesięciokrotnie liczniejszego. Wyniki analizy należy w tym przypadku traktować więc z pewną ostrożnością. 262 Inny aspekt powiązany z diasporą, umiędzynarodowienie rynku pracy, porusza J. Schroeder (2003). 215

216 W prezentowanym badaniu zmienna CEFTA-2006 jest zmienną binarną, przyjmującą wartość 1 dla lat 2008 i późniejszych. Jako, że umowa wchodziła w życie w poszczególnych krajach aż do listopada 2007 r., uzasadnionym wydaje się badanie wpływu porozumienia na handel począwszy od roku Niemniej, w celu sprawdzenia odporności uzyskanych wyników, przeprowadzono analizę również z wykorzystaniem zmiennej alternatywnej CEFTA 1 która przyjęła wartość 1 dla lat 2007 i późniejszych. Wśród zmiennych określających dystans, zaproponowano także trzy zmienne, dla których skonstruowano własne miary: Działania wojenne (WAR, WAR X); Podobieństwo struktury wyznaniowej (RELIG); Podobieństwo struktury językowej (LANG). Działania wojenne (WAR, WAR X) Włączenie działań wojennych jako potencjalnej zmiennej objaśniającej poziom handlu między krajami jest podejściem rzadko spotykanym w literaturze przedmiotu. Intuicja podpowiada, że kraje, które są w stanie wojny raczej nie będą ze sobą handlować. Jako, że sytuacja taka dotyczyła części krajów bałkańskich w latach 90. XX wieku, włączenie zmiennej lub zmiennych tę kwestię opisujących do modelu wydaje się uzasadnione. W literaturze przeważają dwa podejścia do traktowania dystansu związanego z wojną: jako efektu wzajemnej niechęci spowodowanej zakończonymi już, nawet wiele lat wcześniej, wojnami (Guiso et al. 2004; Melitz i Toubal 2012, Sarkees i Wayman 2010); jako realnej bariery związanej z działaniami zbrojnymi prowadzonymi w roku, którego dotyczą badania (Martin et al. 2005). W tym drugim przypadku, zmienna określająca wpływ wojny na handel ma charakter binarny i przyjmuje wartość 1 w sytuacji, gdy kraje, których dotyczy dana obserwacja, były w danym roku w stanie wojny. Taką zmienną zastosowano 216

217 w prezentowanym badaniu 263. Powstaje jednakże pytanie, czy od razu po zakończeniu działań zbrojnych relacje gospodarcze pomiędzy walczącymi do niedawna krajami wracają do pełnej normalności? Wydaje się, że zerwane kontakty, a także narosły przez okres wojny wzajemny antagonizm, mogą stanowić istotną barierę w handlu. Powstaje więc potrzeba odzwierciedlenia tej sytuacji w modelach wyjaśniających handel bilateralny, w tym w modelu grawitacyjny. W prezentowanym badaniu wprowadzono zatem do modelu pięć zmiennych binarnych, przyjmujących wartość 1 dla kolejnych lat po zakończeniu konfliktu zbrojnego pomiędzy danymi państwami. Spodziewany znak tych zmiennych jest oczywiście ujemny, a współczynnik przy nich stojący świadczy o tym, jak silnie zakończone już konflikty ograniczają handel 264. Podobieństwo struktury wyznaniowej (RELIG) Zasadność włączenia tej zmiennej wynika z zaobserwowanego faktu dużej różnorodności wyznań na względnie niewielkim terenie, jaki stanowią Bałkany Zachodnie. W Tabeli 4.4 zestawiono przybliżony udział trzech wyznań: katolicyzmu, prawosławia i islamu w poszczególnych krajach BZ. Obok krajów względnie jednorodnych, jak katolicka Chorwacja (91%), prawosławne Serbia i Czarnogóra 265 (71%) oraz Macedonia (67%), występują także kraje o bardziej skomplikowanej strukturze religijnej, jak Bośnia czy Albania. Tabela 4.4. Przybliżone udziały wyznawców katolicyzmu, prawosławia i islamu w społeczeństwach państw Bałkanów Zachodnich (w %) Katolicyzm Prawosławie Islam Albania Bośnia i Hercegowina Chorwacja Serbia i Czarnogóra Macedonia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ( ) 263 Dane odnośnie państw pozostających w stanie wojny pochodzą z bazy Uniwersytetu Uppsala, ( ). 264 Zaznaczyć należy, że proponowana zmienna ma wadę, polegającą na tym, że poprzez wartość jeden przybliża stan wojny między państwami, nie odzwierciedlając jednakże faktycznego poziomu nasilenia działań zbrojnych. 265 Jako, że dane pochodzą z roku 2005, we wskaźniku tym dane dla Serbii i Czarnogóry jako jednego państwa powielone zostały dla tychże krajów oddzielnie po roku

218 Uwzględnienie w modelu grawitacyjnym różnic w strukturach społecznych badanych krajów pod względem deklarowanego wyznania pojawiło się w literaturze przedmiotu dopiero po roku Część opracowań bazuje na sumie iloczynów odsetek osób w obu krajach deklarujących się jako wyznawcy poszczególnych religii (por. Helble 2007, Guiso et al. 2004, Melitz, Toubal 2012). Kandogan (2009) proponuje z kolei wykorzystanie odległości euklidesowej do mierzenia dystansu wyznaniowego pomiędzy krajami. W prezentowanej analizie do pomiaru podobieństwa struktur wyznaniowych zaproponowano nowy wskaźnik pokazujący, w jakim stopniu udziały danych wyznań w ogóle społeczeństwa dwóch badanych krajów pokrywają się. Obliczono więc, a następnie zsumowano wartości bezwzględne różnic procentowych udziałów każdej z trzech grup religijnych w obu krajach, których podobieństwo wyznaniowe badano. Uogólniony do n- grup wyznaniowych matematyczny zapis przedstawia wzór (4.4) 266. (4.4) gdzie: wskaźnik podobieństwa struktur wyznaniowych krajów i i j udział osób należących do grupy wyznaniowej k w kraju i udział osób należących do grupy wyznaniowej k w kraju j. Zaprezentowany wskaźnik nie jest wolny od pewnych ograniczeń, jeżeli chodzi o możliwości stosowania praktycznego. Po pierwsze, dane dotyczące przynależności do określonej grupy wyznaniowej są często szacunkowe. To ograniczenie dotyczy jednak wszystkich opisanych powyżej wskaźników. Po drugie, ilość wyznań skatalogowanych w bazie danych, z której korzystano, jest znacznie większa niż zaprezentowane trzy dominujące wyznania w krajach bałkańskich. Stąd w przypadku badań dotyczących większej grupy krajów, konieczne jest przyjęcie określonego kryterium doboru religii branych pod uwagę. W prezentowanym badaniu przyjęto trzy wymienione religie, 266 Ta miara podobieństwa struktur jest specjalnym przypadkiem indeksu Bray a-curtisa, który jest często wykorzystywany w naukach przyrodniczych (Tajoli i De Benedictis 2006). Indeks został wyprowadzony teoretycznie przez Sun a i Ng a (2000). 218

219 ponieważ ich wyznawcy włącznie z osobami niewierzącymi stanowili w każdym z badanych krajów powyżej 95% populacji 267. Podobieństwo struktury językowej (LANG) W przeciwieństwie do wyznania, problem języka, jakim posługują się mieszkańcy krajów, pomiędzy którymi badany jest handel, znajduje wielokrotnie miejsce w literaturze przedmiotu. W zdecydowanej większości przypadków jest ona jednak sprowadzana do zmiennej binarnej przyjmującej wartość 1, gdy oba kraje posiadają ten sam język urzędowy. Wady tej zmiennej zostały przedstawione w podrozdziale O całkowitej nieadekwatności takiego podejścia w badaniu obejmującym kraje bałkańskie niech świadczy fakt, że językami urzędowymi w Chorwacji i Serbii są odpowiednio chorwacki i serbski, czyli zgodnie z tą metodą zmienna podobieństwa językowego obu krajów powinna wynosić 0, podczas gdy oba języki są do siebie bardzo podobne i mieszkańcy tych krajów nie mają najmniejszych problemów ze wzajemną komunikacją. Sytuacja taka występuje w mniejszym lub większym stopniu we wszystkich krajach Bałkanów Zachodnich, za wyjątkiem Albanii. Podobnie jak w przypadku podobieństwa wyznaniowego, bardziej złożone wskaźniki zaczęły pojawiać się w literaturze dopiero około roku Po pierwsze, zaczęto korzystać z dorobku lingwistów i badać podobieństwo struktur języków faktycznie używanych w danych krajach, a nie tylko języków urzędowych (por. Guiso et al. 2004; Boisso and Ferrantino 1997; Melitz, Toubal 2012). Po drugie, dostrzeżono fakt, że niektóre języki są bardziej podobne do siebie, niż inne. Skutkiem tego, ludzie mówiący różnymi językami, ale należącymi do jednej gałęzi języków, będą się w stanie w pewnym stopniu porozumieć. Wprowadzono więc zmienną podobieństwa głównych języków w danych krajach, wykorzystując ich odległość określoną poprzez hierarchię drzewa języków (por. Fearon 2003, Laitin a 2000, Melitz 2012). W dotychczasowych analizach zabrakło jednakże połączenia problemu faktycznego posługiwania się poszczególnymi językami w obu krajach, z podobieństwem tychże języków. W celu wypełnienia tej luki, w prezentowanej analizie skonstruowano wskaźnik mający w zamyśle spełniać dwa główne warunki: 267 Kwestią otwartą pozostaje dylemat jak poprawnie liczyć prezentowany wskaźnik w przypadku osób niewierzących. 219

220 Bośnia bazować nie na językach urzędowych, ale na procentowych udziałach osób faktycznie mówiących poszczególnymi językami w badanych krajach; uwzględniać stopień podobieństwa pomiędzy poszczególnymi językami. W tym celu skonstruowano macierz iloczynów procentowych udziałów osób mówiących w każdym spośród n języków w dwóch wybranych krajach. W Tabeli 4.5 przedstawiono przykład dla Albanii i Bośni oraz języków, którymi posługuje się co najmniej 5% mieszańców któregokolwiek spośród państw Bałkanów Zachodnich. Wykorzystano przy tym bazę danych dostępną na stronie internetowej projektu Ethnologue 268. Tabela 4.5. Udziały osób posługujących się poszczególnymi językami w społeczeństwach Albanii i Bośni oraz ich iloczyny Kraj Albania Języki albański bośniacki chorwacki serbski macedoński Udział (w %) 0, ,09 0,04 albański bośniacki 0,51 0, ,04 0,02 chorwacki 0,12 0, ,01 0,01 serbski 0,37 0, ,03 0,02 macedoński Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ( ) Następnie macierz tę przemnożono przez współczynniki charakteryzujące podobieństwo danej pary języków. Wykorzystano tu podział na rodziny języków, przypisując tym wyższe wartości podobieństwa danych języków, na im niższym poziomie dezagregacji ich wspólna grupa językowa się znajduje. I tak, w przypadku trzech poziomów dezagregacji przyjęto wartości równe odpowiednio 0,75, 0,50 oraz 0,25 dla danych par języków (por. Melitz, Toubal 2012). W celu zobrazowania opisanego problemu dezagregacji grup językowych, na Schemacie 4.1 przedstawiono

221 Bośnia jej przykład dla języków używanych w państwach Bałkanów Zachodnich, których dotyczy prezentowana analiza 269. Schemat 4.1 Wskaźnik podobieństwa głównych grup językowych w regionie Bałkanów Zachodnich Wskaźnik podobieństwa Indo- Europejskie 0 Słowiańskie Albańskie 0,25 Południowe 0,50 Południowo- Zachodnie Południowo- Wschodnie 0,75 Serbski Chorwacki Bośniacki Macedoński Źródło: Opracowanie własne na podstawie ( ) Zgodnie ze Schematem 4.1, podobieństwo języków serbskiego i chorwackiego określono w prezentowanej analizie współczynnikiem 0,75, podczas gdy serbskiego i macedońskiego 0,50, natomiast serbskiego i albańskiego współczynnikiem 0. Tabela 4.6. Udziały osób posługujących się poszczególnymi językami w Albanii i Bośni oraz ich iloczyny uwzględniające podobieństwo danej pary języków Kraj Języki Albania albański bośniacki chorwacki serbski macedoński Udział 0, ,09 0,04 albański 0 0, bośniacki 0, ,03 0,01 chorwacki 0, ,01 0 serbski 0, ,03 0,01 macedoński Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Tabeli 4.5 i Schematu W przypadku tego wskaźnika, dane odnoszące się do Serbii oraz języka serbskiego zastosowano także dla Czarnogóry oraz, do roku 2007, dla Serbii i Czarnogóry. 221