OCENA EFEKTYWNOŚCI SYSTEMÓW PRODUKCJI ZIEMNIAKÓW JADALNYCH

Transkrypt

1 Ziemniak Polski 29 nr 3 1 OCENA EFEKTYWNOŚCI SYSTEMÓW PRODUKCJI ZIEMNIAKÓW JADALNYCH dr Wojciech Nowacki IHAR Oddział w Jadwisinie, 514 Serock w.nowacki@ihar.edu.pl W procesie decyzyjnym każdego rolnika ważne miejsce stanowi ocena efektywności własnych działań. Jeśli rolnik powziął już decyzję o produkcji ziemniaków jadalnych, musi jednocześnie określić, dla kogo będzie produkował ziemniaki i w jakim systemie. Do wyboru ma cztery systemy gospodarowania. W m, nie wymagającym certyfikacji, może uprawiać w sposób intensywny, którego zasadniczym celem jest maksymalizacja plonu i uzyskanie plonu o wysokiej jakości handlowej, lub ekstensywny, niskonakładowy, uzyskując jednak dużo niższe plony i najczęściej gorszej jakości pod względem wyglądu bulw. Z systemów ch, a więc poddanych kontroli poszczególnych etapów produkcji, rolnik ma do wyboru system integrowany (IP) oraz ekologiczny. Ideą tych systemów jest całkowite wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum syntetycznych środków chemicznych w nawożeniu, pielęgnacji i ochronie roślin uprawnych. Wyeliminowanie łatwych w użyciu chemicznych środków plonotwórczych prowadzi najczęściej do obniżenia plonowania wielu upraw, w tym także ziemniaków. Wymienione wyżej systemy gospodarowania różnią się między sobą wieloma cechami natury technologicznej, poziomem uzyskiwanych plonów oraz efektywnością ekonomiczną. Ziemniak należy do gatunków trudniejszych w uprawie z uwagi na częste i powszechne występowanie na plantacjach wielu chorób i szkodników, jak zaraza czy stonka ziemniaczana. Wyeliminowanie lub ograniczenie stosowania agrochemikaliów w uprawie ziemniaków powoduje obniżki plonów. W badaniach IHAR i IUNG stwierdzono, że plon ziemniaków w systemie ekologicznym jest o około 35% mniejszy niż w systemie integrowanym. Produkcja ekologiczna pomimo niższych plonów nie musi jednak oznaczać dla producenta ziemniaków obniżenia dochodów. Jest to możliwe dzięki uzyskaniu wyższych cen rynkowych za te produkty w stosunku do towaru produkowanego w systemie integrowanym czy m. Produkcja w systemie integrowanym nie jest jednoznacznie zdefiniowanym systemem i w wielu krajach poziom plonowania jest zbliżony lub tylko minimalnie mniejszy w stosunku do uzyskiwanego w systemie m. W wielu jednak krajach integrowana produkcja jest bliższa technologii stosowanej w systemie ekologicznym. Ceny produktów pochodzących z rolnictwa integrowanego są zbliżone do cen w rolnictwie m, ale produkty te odznaczają się większą konkurencyjnością na rynku ze względu na posiadane logo. Aby więc produkcja ziemniaków w systemie m, ekologicznym lub integrowanym cieszyła się zainteresowaniem rolników, musi przynosić zysk. Ważne są więc relacje wartości uzyskiwanego plonu (poziom plonu handlowego x cena) oraz kosztów uprawy. Celem niniejszego opracowania jest ocena efektywności tych systemów. Wykorzystano tu wyniki doświadczeń ścisłych w oddziale IHAR w Jadwisinie oraz wyniki badań monitoringowych prowadzonych przez

2 2 Ziemniak Polski 29 nr 3 autora na terenie całego kraju przy współpracy z ośrodkami doradztwa rolniczego. W tabeli 1 zestawiono wybrane elementy technologii różnicujące systemy produkcji ziemniaków stosowane w Polsce. Ocenie poddano poziom i metody nawożenia plantacji, jakość stosowanego materiału sadzeniakowego, metody pielęgnacji, intensywność ochrony roślin oraz zabiegi specjalistyczne, takie jak nawadnianie czy odkamienianie pól. Tabela 1 Podstawowe elementy technologii uprawy ziemniaków w różnych systemach gospodarowania Wyróżniki technologiczne charakteryzujące poszczególne systemy produkcji ziemniaka Element technologii uprawy Nawożenie mineralne NPK (kg/ha) Nawożenie obornikiem (t/ha) gnojowica Gospodarstwa stosujące obornik (%) < Gospodarstwa stosujące dolistne dokarmianie (%) Liczba uprawianych odmian Gospodarstwa zaprawiające sadzeniaki (%) Częstotliwość wymiany sadzeniaków (% rocznie) 1 < Rozstawa międzyrzędzi ,5 62,575 62,575 Kontrola zachwaszczenia Gospodarstwa stosujące niszczenie chwastów (%): chemiczne mechanicznochemiczne mechaniczne Nawadnianie (% pow.) Odkamienianie (% pow.) 25 Liczba zabiegów przeciw chorobom grzybowym (miedź) 3 Liczba zabiegów (preparaty zwalczających szkodniki biologiczne) Analizując dane w tabeli, należy zwrócić uwagę na następujące fakty: bardzo mały procent gospodarstw stosujących obornik (częściej gnojowicę) w m intensywnym systemie uprawy, dość popularne w wielu gospodarstwach dolistne dokarmianie roślin, sadzeniaki zaprawia się tylko w gospodarstwach stosujących intensywną technologię uprawy, bardzo ograniczone stosowanie w gospodarstwach nawadniania ziemniaków, a tym bardziej odkamieniania pól, bardzo silnie zróżnicowana liczba zabiegów zwalczania chorób grzybowych w okresie wegetacji.

3 Ziemniak Polski 29 nr 3 3 Tak duże zróżnicowanie technologii w gospodarstwach w sposób oczywisty decyduje o efektywności produkcji w poszczególnych systemach gospodarowania. Wpływ technologii uprawy na poziom plonu ogólnego i handlowego Poziom plonu ogólnego jest głównym miernikiem oceny poszczególnych systemów uprawy. Sześcioletnie wyniki badań potwierdziły, że najwyższy plon ogólny uzyskuje się w intensywnym systemie m uprawy ziemniaków, a w następnej kolejności w systemie integrowanym i ekologicznym. Plon bulw w systemie ekstensywnym stanowił tylko 4,5% plonu uzyskanego w systemie intensywnym, a w systemie ekologicznym był niższy o 59%. Plon ziemniaków w systemie integrowanym był wyższy od uzyskanego w systemie ekologicznym aż o 3%. Największą stabilność plonowania ziemniaków w latach uzyskano w intensywnym systemie uprawy. Wynika to ze stosowania nawadniania uzupełniającego deficyt opadów oraz pełnej ochrony plantacji przed zarazą. W pozostałych systemach uprawy wysokość plonów odznaczała się dużą zmiennością w poszczególnych latach. Szczególnie dużą zmiennością plonowania charakteryzuje się system ekstensywny. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że plon w tym systemie jest uzależniony tylko od przebiegu warunków klimatycznych w okresie wegetacji, a stosowane zabiegi agrotechniczne nie gwarantują wysokiego plonu. Korzystny rozkład opadów okresu wegetacji sprzyjał wysokim plonom w systemie ekologicznym w 24 roku 33,9 t/ha (tab. 2). Rok badań Plon ogólny ziemniaków (t/ha) w zależności od stosowanych systemów uprawy (2227) Tabela 2 4,5 16,8 32,8 29,1 39,1 16,2 33,8 17,7 4,3 17,4 43,6 33,9 38,1 15,2 26,8 16,5 36,7 13,1 21,4 22, 45,2 18,3 32, 22,6 Średnio 4, 16,2 31,7 23,6 NIR,5 dla systemów 3,5 Rok badań Udział plonu handlowego w plonie ogólnym (%) w różnych systemach uprawy ziemniaków Tabela 3 73,1 67,5 71,6 71,1 8,9 69,5 84,6 71,2 88,5 73,1 93,3 7,5 72,3 66,6 75,4 7,3 55,1 33,7 35,5 34,5 8,8 61, 56,9 57,1 Średnio 75,1 61,9 7,7 63,1 Ważnym elementem wpływającym na wartość uzyskanego plonu jest udział plonu handlowego w plonie ogólnym. Plon handlowy stanowi tę część plonu ogólnego, która

4 4 Ziemniak Polski 29 nr 3 może być sprzedana, ponieważ pod względem wielkości bulw (ø 35 mm) i ich wyglądu odpowiada wymaganiom rynku ziemniaka jadalnego. W tabeli 3 przedstawiono procentowy udział plonu handlowego w plonie ogólnym ziemniaków, jaki uzyskiwano w 6 letnim okresie badań w różnych systemach gospodarowania. Najwyższy wskaźnik uzyskano w systemie intensywnym, a w dalszej kolejności odpowiednio w systemie integrowanym, ekologicznym i ekstensywnym. Należy jednak zwrócić uwagę generalnie na problem ilości bulw odpadowych w plonie ogólnym, który kształtuje się od 25 aż do blisko 4%. Tak duży udział odpadów obniża efektywność ekonomiczną produkcji ziemniaków jadalnych i dla przetwórstwa spożywczego, a także stanowi problem z racjonalnym zagospodarowaniem tej części plonu (może on być przeznaczony tylko na paszę, dla krochmalnictwa lub gorzelnictwa). Przy dużej skali produkcji ziemniaków jest to znacząca pozycja w bilansie zagospodarowania zbiorów. Ekstremalnie niekorzystny rozkład opadów w 26 roku (po suszy nastały intensywne opady i nastąpił wtórny wzrost bulw) obniżył udział plonu handlowego w plonie ogólnym do 3455% plonu ogólnego w zależności od systemu uprawy ziemniaków. Głównymi przyczynami powstawania odpadów są: bulwy drobne (o średnicy poniżej 35 mm), a ponadto silnie porażone parchem zwykłym, uszkodzone mechanicznie i przez szkodniki glebowe, bulwy zdeformowane oraz zazielenione. Zabiegi ograniczające ilość bulw odpadowych to nawadnianie, większa rozstawa międzyrzędzi, zaprawianie bulw oraz właściwe zmianowanie, niszczące populacje szkodników glebowych. W produkcji ekologicznej największym problemem są szkodniki glebowe oraz zazielenienie bulw. Nakłady i koszty uprawy ziemniaków w różnych systemach W tabeli 4 zestawiono bezpośrednie koszty uprawy ziemniaków jadalnych z wyodrębnieniem kosztów zakupu środków produkcji, kosztów użycia maszyn, nakładów energetycznych oraz kosztów pracy. Zróżnicowane koszty zakupu sadzeniaków w poszczególnych systemach produkcji ziemniaków wynikają z różnego udziału zakupu kwalifikowanego materiału oraz użycia sadzeniaków własnych. Tabela 4 Bezpośrednie koszty uprawy (zł/ha) ziemniaków jadalnych w różnych systemach gospodarowania (poziom cen z 27 r.) Rodzaj kosztów Zakup sadzeniaków Obornik (5%) Nawozy mineralne Insektycydy Herbicydy Fungicydy Inne (desykant, woda itp.) 3, 15, 2, 225, 69, 69, 69, 9, 32, 52, 32, 174, 116, 116, 675, 3, 196, 125, 175, 472, 447, 5, Razem materiały 6124, 281, 3994, 4382, Eksploatacja maszyn (zł/ha) Siła pociągowa (zł/ha) Nakłady pracy (zł/ha) 143, 213,5 18, 85, 152, 757, 148,2 213,5 489,9 1296,3 2443,5 1127, Razem 1737,5 5928, 7635,6 9248,8 przyjęto: zużycie sadzeniaków 2,5 t/ha kwalifikowane 12 zł/t; wykorzystanie wartości nawozowej obornika w I roku przy dawce 2 t/ha 5%; wartość 1 roboczogodziny 8 zł; ceny środków produkcji poziom 27 roku Intensywna uprawa charakteryzuje się tym, że 1% zużywanych sadzeniaków stanowi kwalifikowany materiał, natomiast w systemie ekstensywnym kwalifikowane sadzeniaki z zakupu stanowią najwyżej 2 25% całkowitego ich użycia, a pozostałe po

5 Ziemniak Polski 29 nr 3 5 chodzą z własnych rozmnożeń. W ch systemach uprawy (integrowanym i ekologicznym) najczęściej kwalifikowany materiał stanowi 5% zużywanych sadzeniaków. Stosowanie obornika w systemie ekstensywnym oraz w systemach ch wprawdzie obniża koszty zakupu nawozów mineralnych, ale zwiększają się koszty związane z jego aplikacją. W analizowanej kalkulacji wyceniono jednak wartość obornika (pochodzącego z zakupu), z tym że przyjęto 5 proc. wykorzystanie jego wartości nawozowej przez ziemniaki. Wraz z intensyfikacją uprawy ziemniaków wzrasta także poziom nawożenia mineralnego, co istotnie zwiększa koszty uprawy. Aby utrzymać optymalną zawartość w glebie fosforu i potasu, w produkcji ekologicznej również często stosuje się nawożenie mineralne, używając oczywiście form nawozów dozwolonych w tym systemie. Wysokie koszty ochrony przed stonką ziemniaczaną w ekologicznym systemie gospodarowania wynikają z konieczności wielokrotnego stosowania (34 x) biologicznego preparatu Novodor, który jest bardzo drogim środkiem na polskim rynku. Wysoka cena wynika z konieczności jego importu, ponieważ preparat ten nie jest dopuszczony do obrotu w Polsce. Warto podkreślić, że ochrona plantacji ziemniaka przed stonką jest obecnie w systemie ekologicznym największym problemem, co w wielu przypadkach limituje plonowanie ziemniaków. Preparaty syntetyczne zwalczające stonkę w pozostałych systemach uprawy ziemniaków są względnie tanie, a przede wszystkim wysoce skuteczne. Eliminacja herbicydów w systemach ekstensywnym i ekologicznym powinna być i jest rekompensowana przez stosowanie intensywnej wielokrotnej pielęgnacji mechanicznej. Brak obredlania i skutecznego zwalczania chwastów w systemie ekstensywnym prowadzi do wtórnego zachwaszczenia na tego typu plantacjach. Efektem jest powszechny późnym latem widok plantacji ziemniaczanych, które trudno odróżnić od nieużytków w krajobrazie. Wysokie koszty ochrony plantacji przed chorobami grzybowymi w intensywnej technologii wynikają z bardzo częstego (612 x w sezonie) stosowania fungicydów, głównie o działaniu kontaktowym i wgłębnym. W systemie ekologicznym stosuje się tylko preparaty miedziowe, a ich 34krotna aplikacja w zadowalający sposób utrzymywała zdrowotność plantacji ziemniaka w ostatnich latach. Koszty użycia siły pociągowej (ciągników) są względnie wyrównane we wszystkich analizowanych systemach, z wyjątkiem ekstensywnego. Wynika to z ograniczonej liczby zabiegów pielęgnacyjnych i ochronnych na tego typu plantacjach, ale także z mniejszych plonów. Najwyższe koszty użycia siły pociągowej są w systemie ekologicznym. Ma to swoje uzasadnienie w stosowaniu dużej liczby zabiegów pielęgnacyjnych. Również nakłady pracy i związane z tym koszty są najwyższe w systemie ekologicznym. Ręczne odchwaszczanie plantacji, co jest często koniecznością, uzasadnia taki poziom kosztów. Najbardziej oszczędny, jeśli chodzi o koszty pracy, okazał się system integrowanej produkcji. Ogółem najwyższe koszty bezpośrednie ponosi się w systemie intensywnym, przekraczają 1 tys. zł na hektar. Najniższe koszty występują w systemie ekstensywnym, stanowią one około 6% kosztów ponoszonych w technologii intensywnej. Z systemów ch droższy o około 2% w stosunku do IP jest ekologiczny system gospodarowania. Wynika to głównie z wyższych kosztów pracy, wyższych kosztów siły pociągowej i droższej technologii zwalczania stonki ziemniaczanej. Opłacalność uprawy ziemniaków w różnych systemach uprawy O opłacalności uprawy ziemniaków, podobnie jak i innych gatunków uprawnych, w każdym systemie gospodarowania decyduje relacja wartości uzyskanego plonu oraz poniesionych kosztów uprawy. Z kolei o wartości plonu decyduje wysokość plonu, głównie plonu handlowego, który ma wyższą cenę niż plon uboczny. Na wartość plonu wpływ ma także uzyskiwana cena rynkowa gotowego towaru. W tabeli 5 zestawiono bilans przychodów oraz poniesionych kosztów w analizowanych systemach gospodarowania. Wartość całkowita uzyskanego plonu jest pochodną poziomu plonu handlowego i ubocznego oraz ich cen rynkowych, które przyjęto według wyso

6 6 Ziemniak Polski 29 nr 3 kości, jakie aktualnie występowały w Polsce w latach badań. Dla systemu ekologicznego przyjęto dwie wartości cen plonu handlowego: stanowiące 15 lub 2% cen uzyskiwanych za produkty konwencjonalne i pochodzące z upraw integrowanych. Należy podkreślić, że dotychczasowy niski udział (lub nawet brak) oferty rynkowej ziemniaków pochodzących z upraw IP nie wykreował jeszcze wyższej ceny tych produktów w stosunku do produktów pochodzących z upraw ch i stąd przyjęto tę samą wysokość ceny dla ziemniaków jadalnych. Specyfikacja Plon ogólny (t/ha) w tym: plon handlowy plon uboczny Cena sprzedaży (zł/t) plonu handlowego plonu ubocznego Wartość całkowita plonu (zł/ha) Opłacalność uprawy ziemniaków jadalnych (zł/ha) w różnych systemach gospodarowania Tabela 5 4, 16,2 31,7 23,6 3, 1, 22,4 14,9 1, 6,2 9,3 8,7 4, 2, 35, 1, 35, 1, 525, (7) 2, 14, 412, 877, 9563, (1217) Koszty bezpośrednie (zł/ha) 1737,5 5928, 7635,6 9248,8 Marża brutto (nadwyżka +314, ,5 188, +1134,4 bezpośrednia), zł/ha (+2921,2) Dla systemu intensywnego przyjęto cenę 4 zł/t plonu handlowego z uwagi na to, że towar z tych gospodarstw stanowi głównie surowiec dla przetwórstwa spożywczego, a cena ta jest ustabilizowana od wielu lat. Wyższą wartość plonu ubocznego w tym systemie przyjęto z kolei dlatego, że trafia on najczęściej do krochmalnictwa, a taki poziom cen jest często stosowany przez krochmalnie. Marża brutto (nadwyżka bezpośrednia), stanowiąca różnicę między wartością plonu a poniesionymi bezpośrednimi kosztami uprawy ziemniaków, jest syntetycznym miernikiem efektywności uprawy tego gatunku. Uzyskane wyniki wskazują, że największą nadwyżką cechuje się system intensywny uprawy ziemniaków, natomiast poziom opłacalności w systemie ekologicznym jest bardzo ściśle uzależniony od wysokości cen rynkowych. Badania rynku prowadzone przez autora dowodzą, że najczęściej cena detaliczna produktów ekologicznych stanowi dwukrotność cen produktów ch. Nie oznacza to jednak dwukrotności ceny płaconej producentom przez sklepy w stosunku do cen produktów ch. Najczęściej cena płacona rolnikowi za ziemniaki ekologiczne jest wyższa od ceny za ziemniaki konwencjonalne o ok.35%. Istotna dla opłacalności uprawy ziemniaków, obok stosowanych systemów uprawy, jest uzyskiwana cena gotowego towaru, która zależy od miejsca sprzedaży zbiorów. Opłacalność uprawy ziemniaków, podobnie jak i innych produktów żywnościowych, kształtuje się więc w ramach gospodarstwa, ale także poza jego granicami. Ważną pozycję w przychodach każdego certyfikowanego gospodarstwa ekologicznego stanowią dopłaty, stosowane z mocy prawa do rolnictwa ekologicznego. Poprawiają one wynik finansowy także uprawy ziemniaków. Gatunek ten jest zakwalifikowany do grupy warzyw z wyższą stawką dopłat. Produkcja w systemie integrowanym jest wspierana finansowo w minimalny sposób, co bu

7 Ziemniak Polski 29 nr 3 7 dzi niezadowolenie wśród rolników i nie zachęca do stosowania tego systemu w przyszłości. Dopłaty do ch systemów mają rekompensować niższe plony i ponoszone wyższe koszty uprawy (np. certyfikacji) w stosunku do upraw ch. Wnioski 1. Najwyższe plony ogólne, a także handlowe, oraz największą nadwyżkę uzyskuje się w intensywnym systemie m uprawy ziemniaków jadalnych. 2. Ekstensywny system uprawy ziemniaków, chociaż najbardziej popularny w Polsce, nie ma żadnego ekonomicznego uzasadnienia, ponieważ najczęściej przynosi producentowi stratę. 3. Dwukrotnie wyższe ceny za ekologiczne ziemniaki jadalne w stosunku do cen ziemniaków ch zbliżają tę metodę uprawy do poziomu opłacalności uprawy ziemniaków w systemie intensywnym. 4. Integrowany system produkcji przy większej jego popularyzacji i wykreowaniu jego produktów na rynku artykułów żywnościowych może w przyszłości stać się najbardziej polecanym i masowym systemem uprawy ziemniaków w Polsce. Literatura uzupełniająca 1. Kuś J. 24. Badania dotyczące rolnictwa ekologicznego w Polsce. IUNG Puławy: 6172; 2. Muzalewski A. 26. Koszty eksploatacji maszyn. Nr 21. IB MER Warszawa: 46 s.; 3. Nowacki W. 25. Efektywność produkcyjnoekonomiczna integrowanej i ekologicznej uprawy ziemniaka. [W:] Efektywne i bezpieczne technologie produkcji roślinnej. IX Konf. Nauk. IUN GPIB. Puławy, IUNG Puławy: 17 18; 4. Nowacki W. 28. Porównanie opłacalności upraw ch i ekologicznych na przykładzie ziemniaka. [W:] Poszukiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekologicznych. Monogr. Red. E. Matyjaszczyk. IOR PIB Poznań: 4862