MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE

Transkrypt

1

2 MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria tom VIII 2011 zeszyt 1 Archeologia Szczecin 2012

3 Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Narodowego w Szczecinie Lech Karwowski Redakcja naukowa tomu Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska-Skoczka, Bartłomiej Rogalski Redakcja wydawnicza i korekta Dorota Cyngot Tłumaczenia na język angielski Monika Witek Recenzenci dr hab. prof. PAN Tadeusz Galiński prof. dr hab. Marian Rębkowski Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) fax (+48) Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Skład i druk Soft Vision ISSN Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie i Autorzy Szczecin 2012

4 SPIS TREŚCI S T U D I A I M A T E R I A Ł Y M a r c i n D z i e w a n o w s k i Głos w sprawie klasyfikacji produktów eksploatacji wiórowej w zespołach świderskich... 7 A comment on a classification of the blade exploitation in Swiderian assemblages A l e k s a n d r a G ó r s k a - M a c i a ł o w i c z Starożytne zabytki z doliny rzeki Iny w Suchaniu, pow. stargardzki Ancient artefacts from the Ina valley in Suchań, Stargard Szczeciński County A n t o n i Po r z e z i ń s k i Wczesnośredniowieczne groby ciałopalne na cmentarzysku w Cedyni, stanowisko The early medieval cremation cemetery in Cedynia (site 2) P i o t r P u d ł o Ponownie o wczesnośredniowiecznym mieczu wyłowionym z Zalewu Szczecińskiego A re-investigation of an early medieval sword recovered from the Szczecin Lagoon A n d r z e j J a n o w s k i Wyniki przedwojennych badań na grodzisku w Starogardzie Łobeskim Results of pre-war excavations at a stronghold in Starogard Łobeski A n d r z e j J a n o w s k i Co odkrył Alfred Rowe na Diabelskiej Grobli w Trzebawiu? What did Alfred Rowe find on the Devilish Causeway in Trzebawie? E u g e n i u s z C n o t l i w y Klasztor cystersów w Kołbaczu. Badania archeologiczne w latach i The Cistercian monastery in Kołbacz. Archaeological excavations in and G r z e g o r z J. B r z u s t o w i c z, A n d r z e j K u c z k o w s k i Gotycka pieczęć rycerska spod Choszczna A gothic knight seal from somewhere around Choszczno

5 J u d y t a J u l i a G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a, L i d i a C y m e k, To m a s z K o z ł o w s k i, S ł a w o m i r S ł o w i ń s k i Szkielety z ruin klasztoru Franciszkanów w Pyrzycach, woj. zachodniopomorskie. Analiza antropologiczno-paleopatologiczna Skeletons from ruins of the Franciscan monastery in Pyrzyce, West Pomeranian Voivodeship. Anthropological and paleopathological analysis O D K R Y C I A M a r c i n D z i e w a n o w s k i Najnowsze odkrycia z epoki kamienia na stanowisku nr 3 w Chwarstnicy, woj. zachodniopomorskie Recent findings from the Stone Age at site 3 in Chwarstnica, West Pomeranian Voivodeship D o r o t a K o z ł o w s k a - S k o c z k a Sztylet krzemienny z okolic jeziora Miedwie, powiat stargardzki Flint dagger found in the vicinity of the Miedwie Lake, Stargard Szczeciński County A n n a B. K o w a l s k a, K r z y s z t o f K o w a l s k i Wczesnośredniowieczna osada w Kunowie, gm. Kobylanka Early Medieval settlement from Kunowo, Kobylanka Commune R o m a n K a m i ń s k i Kafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim Hans Berman s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i, M i c h a ł K u l e s z a Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Mielnie (gm. loco) w świetle badań archeologicznych Transfiguration Church in Mielno (loco commune) in the light of the archaeological research J a c e k B o r k o w s k i, A n d r z e j K u c z k o w s k i Nieznane krypty w kościele p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żydowie (gm. Polanów) Unknown crypts in Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Żydowo (Polanów commune)

6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A K r z y s z t o f K o w a l s k i Agnieszka Matuszewska, Kultura ceramiki sznurowej na Dolnym Nadodrzu, seria: ARCHAEOLOGIA BIMARIS (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii), Monografie, tom 5, Wydawnictwo Poznańskie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Poznań 2011, ss. 312, ISBN , ISBN A n n a B. K o w a l s k a Jacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski, Cussalyn-Cőßlin-Koszalin. Źródła archeologiczne do dziejów Koszalina, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria B-VIII:Archeologia, Tom I, Koszalin 2011, ss A n n a B. K o w a l s k a Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski, Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania ), ss. 272, Toruń 2011, ISBN ; A n n a B. K o w a l s k a Krzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII-XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, ss. 267, Szczecin 2011, ISBN A n n a B. K o w a l s k a Ekskluzywne życie dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, Wolińskie Spotkania Mediewistyczne I, red. Marian Rębkowski, Wolin 2011, ss. 312, ISBN M a r t a K u r z y ń s k a Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2011 rok Indeks nazw geograficznych K R O N I K A Odkrywanie tajemnic Majów. Polskie wykopaliska w Gwatemali. Wystawa czasowa Moda i styl: elita i dwór Majów (Jaina n.e.). Wystawa czasowa Bursztyn Złoto Bałtyku. Wystawa czasowa Barbarzyńcy u bram VI Międzynarodowa Sesja Naukowa Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego Archeologia w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie

7 Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. VIII: 2011 z. 1: Archeologia, s ISSN Bursztyn Złoto Bałtyku. Wystawa czasowa W dniach 10 czerwca 20 września 2011 roku w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Szczecinie została zaprezentowana wystawa Bursztyn Złoto Bałtyku. Ekspozycja przygotowana przez Muzeum Bursztynu Oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska i Muzeum Narodowe w Szczecinie wpisana była w szczecińskie obchody Dni Morza. Zorganizowana została głównie ze zbiorów pierwszej z wymienionych instytucji, z udziałem zabytków archeologicznych z zasobów Muzeum Narodowego w Szczecinie i Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu oraz współczesnych prac członków Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników. Kuratorami wystawy były: Joanna Grążawska kierownik Muzeum Bursztynu oraz Izabela Sukiennicka ze strony Muzeum Narodowego w Szczecinie. Na ekspozycji zaprezentowane zostały, oprócz wyrobów o różnym przeznaczeniu, liczne okazy przyrodnicze ilustrujące różnorodność naturalnych form i odmian kolorystycznych bursztynu, a także roślin i zwierząt w nim zatopionych. W centralnej części wystawy, zaaranżowanej w sali krzyżowej (przedświetlikowej) na parterze Gmachu Głównego MNS, ukazane zostały naturalne formy bursztynu, które umieszczono w poziomych gablotach. Wyroby bursztynowe, ułożone chronologicznie: od pradziejowych po współczesne, prezentowane były w pionowych witrynach usytuowanych wzdłuż boków pomieszczenia ekspozycyjnego niejako otaczały one okazy przyrodnicze, tym samym dając możliwość odwołania się do nich w każdym momencie oglądania kolekcji. Poza wyrobami zaprezentowano także fotografie przedmiotów ze zbiorów gdańskich, których oryginały nie mogły zagościć na wystawie. Pokazowi towarzyszyła trójjęzyczna, interaktywna prezentacja multimedialna przygotowana w gdańskim Muzeum Bursztynu, zawierająca niezwykle atrakcyjne w formie animacje dotyczące historii bursztynu oraz ilustracje i opisy rękodzieła wykonywanego z tego surowca. Opowieść o powstaniu i dziejach bursztynu wzbogacały także filmy ilustrujące sposoby jego pozyskiwania, a także pokaz współczesnej biżuterii zorganizowany w ramach targów bursztynu Amberif. Bursztyn jest minerałem organicznym, sklasyfikowanym z uwagi na nietypowe właściwości fizyczne jako mineraloid substancja bez określonej struktury wewnętrznej, skamieniała wydzielina obficie żywicujących drzew szpilkowych. Występujący w rejonie Bałtyku bursztyn (tzw. sukcynit) należy do grupy około 433

8 100 rodzajów żywic kopalnych istniejących na świecie, które powstały w bardzo odległych czasach. Najstarsze, pochodzące z włoskich Dolomitów, datuje się na około 230 milionów lat (trias). Bursztyn bałtycki powstał najprawdopodobniej około 40 milionów lat temu w trzeciorzędzie, w epoce górnego eocenu. Na wystawie obejrzeć można było dużą kolekcję inkluzji, czyli występujących w bryłkach pęcherzyków powietrza, wody, a przede wszystkim okazów roślin i zwierząt, których rozmaitość obrazuje zmienność klimatów od umiarkowanego do subtropikalnego, w jakich rozwijały się bursztynodajne lasy. Różnorodność nazw, pod jakimi funkcjonował bursztyn od czasów starożytnych, a które odnoszą się do jego fizycznych bądź mitycznych właściwości lub do pochodzenia, jest fascynująca. Niezwykle barwne i pełne tajemnic są legendy, podania i mity o powstaniu bursztynu. W mitologii greckiej odniesienie do jego genezy znajdujemy w historii Faetona, syna Heliosa. Spośród nadbałtyckich legend najpowszechniej znana jest opowieść o Juracie. Legenda kaszubska określa bursztyn jako boski dar, który przyniesiony został w szponach gryfa. Swoją opowieść o genezie bursztynu mieli także mieszkańcy Kurpi, którzy wiązali jego powstanie ze łzami ludzi ukaranych potopem. Lecznicze właściwości bursztynu zauważono i doceniono już w starożytności. Stosowano go w schorzeniach migdałków, gardła, uszu i oczu, a także w celu zmniejszenia gorączki i bólu głowy. W medycynie bizantyjskiej i arabskiej używany był jako antidotum przy krwotokach i biegunce. W średniowieczu powszechnie stosowano bursztynowe nalewki na piwie, winie i wodzie, które przeciwdziałać miały niestrawności i bólom reumatycznym, a także zmniejszać skutki zatrucia jadem żmii. W wiekach średnich, gdy epidemie wyludniały miasta i wsie, w celu zatrzymania rozprzestrzeniania się chorób zalecano okadzanie domostw dymem ze spalonego bursztynu. W medycynie nowożytnej bursztyn stosowano również przy schorzeniach dróg moczowych, przy udarach, śpiączce, drgawkach oraz jako specyfik zwiększający krzepliwość krwi. W XIX wieku wykorzystywany był powszechnie w postaci maści i balsamów. Leczono nim histerię, choroby kobiece, reumatyzm, kolki, tyfus, podagrę, choroby płuc i niewydolność mięśnia sercowego oraz układu krążenia. Noszenie bursztynowych bransolet miało przynosić ulgę w dolegliwościach reumatycznych, zmniejszać uczucie zmęczenia i osłabienia. Przypisywano mu również właściwości bakteriobójcze, w związku z tym wytwarzano ze skamieniałej żywicy łyżeczki, cygarniczki i ustniki do fajek, a także pudełka na herbatę. Najstarsze znaleziska bryłek bursztynu pochodzą ze środkowego paleolitu, ale najstarsze europejskie wyroby bursztynowe są znacznie młodsze i wiążą się ze schyłkiem górnego paleolitu, w Europie Północnej dopiero ze schyłkowopaleolitycznymi łowcami reniferów. Więcej zachowanych zabytków pochodzi z mezolitu. Są to przede wszystkim ozdoby w formie zawieszek oraz figurki 434

9 zoomorficzne niedźwiedzi, koni, dzików, ptaków i łosi. Na ziemiach nadbałtyckich pełny rozkwit wytwórczości bursztynniczej nastąpił w neolicie, a szczególnie w młodszej połowie tej epoki, gdy wyraźnie rozprzestrzeniła się poza strefy bursztynonośne. Zainteresowanie bursztynem ma kontynuację we wczesnym okresie epoki brązu. Wykorzystanie paciorków bursztynowych obserwuje się w obrządku pogrzebowym ludów zamieszkujących na terenach nadbałtyckich w początkach epoki żelaza, które ozdabiały urny twarzowe brązowymi lub żelaznymi kolczykami z nanizanymi paciorkami z bursztynu, szkła lub gliny. W późnych okresach starożytności w bursztyn bałtycki zaopatrywały się także warsztaty greckie i rzymskie wyspecjalizowane w produkcji różnorodnych ozdób. Szlak bursztynowy, tzw. nadwiślański, łączący Pobrzeże Gdańskie z krajami śródziemnomorskimi, funkcjonował przynajmniej od V wieku p.n.e. We wczesnym średniowieczu, pomiędzy VIII a IX stuleciem na południowym pobrzeżu Bałtyku zaczęły powstawać ośrodki rzemieślniczo-handlowe, w których bursztynnictwo stanowiło jedną z silnie rozwiniętych dziedzin wytwórczości. Podczas panowania krzyżackiego bursztyn stanowił własność zakonu i za jego posiadanie groziły surowe kary. Sytuacja zmieniła się, kiedy Pomorze Gdańskie zostało ponownie przyłączone do państwa polskiego. Kazimierz Jagiellończyk nadał Radzie Miasta Gdańska bogate złoża oraz monopol na handel bursztynem. Wraz z powstaniem w 1477 roku w Gdańsku pierwszego cechu bursztynników rozpoczął się złoty wiek pomorskiego bursztynu. Wykwintne wyroby gdańskich mistrzów były najbardziej pożądanymi prezentami dyplomatycznymi na dworach papieskich, carskich, królewskich i sułtańskich. W XVIII wieku pojawiły się nowe trendy w rzemiośle bursztynniczym. Rozpowszechnił się styl łączenia bursztynu z innymi materiałami, a wpływ architektury zainspirował do tworzenia dzieł komponowanych według klasycznych porządków konstrukcyjnych. Połowa XVIII stulecia to okres schyłkowy złotego wieku bursztynnictwa. W tym okresie wzrosło jednak zainteresowanie bursztynem od strony przyrodniczej. Zaczęły powstawać specjalistyczne kolekcje, również prywatne. W XIX wieku rzemiosło cechowe właściwie przestało funkcjonować. Duże zmiany nastąpiły po roku 1836, gdy w państwie pruskim zniesiony został monopol bursztynowy, a surowiec zaczął być wykorzystywany na skalę przemysłową. Wyroby produkowane w fabrykach nie były już tak piękne i unikatowe jak dzieła sprzed wieków. Bursztyn przez stulecia wykorzystywany był w kurpiowskiej i kaszubskiej sztuce ludowej. Na własny użytek wytwarzane były tutaj ozdoby oraz przedmioty codziennego użytku: korale i naszyjniki, obrączki, pierścionki, wisiorki, cygarniczki, tabakierki, fajki, naparstki, zabawki dla dzieci, plakietki do okładzin kasetek oraz różańce. Bursztynem ozdabiano nawet wnętrza chat. Bardzo popularną ozdobą domostwa były tzw. pająki i kierce, które zawieszano pod sufitem. 435

10 W połowie XX stulecia bursztynnictwo gdańskie zaczęło się odradzać, poczynając od podstaw warsztatowych. Od końca lat 60. XX wieku do pracy rzemieślniczej włączyli się także artyści z Akademii Sztuk Pięknych, między innymi Państwo Fietkiewiczowie, co zaowocowało powstaniem polskiej szkoły łączenia bursztynu i srebra. Współcześni artyści oraz rzemieślnicy często w swych pracach nawiązują do historii bursztynnictwa. Prezentują tematy świeckie, religijne oraz mitologiczne. Tworzą unikatowe obiekty, stosując wyjątkowo trudne, dawne techniki, i łącząc je także z najnowszymi technologiami. Intensywny rozwój tej dziedziny wytwórczości w Gdańsku spowodował powstanie kilku organizacji branżowych oraz organizację największych w świecie targów bursztynu Amberif. Prezentacja gdańskiej kolekcji bursztynu w Muzeum Narodowym w Szczecinie stanowiła największą dotychczas wystawę czasową ze zbiorów Muzeum Bursztynu w Gdańsku. Szerokie spektrum zaprezentowanych eksponatów, niekiedy po raz pierwszy pokazywanych poza macierzystą instytucją muzealną, takich jak: okazy przyrodnicze, obiekty sztuki dawnej, a także współczesne wyroby rzemiosła artystycznego i nowoczesna biżuteria, stanowiły zaproszenie do poznawania zarówno tajemnic bursztynu, jak i jego historii, a także dziejów z nim związanych oraz aktualnych trendów w bursztynnictwie. Izabela Sukiennicka 436

11 Fot. Krzysztof Kowalski 437